Wikipedysta:Pko/brudnopis/Toruń/archiwalny

Toruń

miasto na prawach powiatu
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	X wiek[1]
Prawa miejskie	28 grudnia 1233
Prezydent	Michał Zaleski
Powierzchnia	115,72 km²
Wysokość	34-95 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	202 591[2] 1 750,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-100 do 87-120
Tablice rejestracyjne	CT
Położenie na mapie Polski Toruń
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Toruń
53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111
TERC (TERYT)	0463011
SIMC	0982724
Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski Wały gen. Władysława Sikorskiego 8 87-100 Toruń
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Toruń^ⓘToruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w województwie kujawsko-pomorskim. Prawobrzeżna część miasta leży na Pomorzu^[3], lewobrzeżna część położona jest na Kujawach. Miasto leży nad Wisłą i Drwęcą.

Siedziba marszałka województwa kujawsko-pomorskiego^[4], siedziba organów samorządu województwa, czyli Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorskiego Sejmiku Wojewódzkiego oraz jednostek wojewódzkich im podporządkowanych, a także siedziba starosty powiatu toruńskiego. Jest również jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego^[5].

Stolica diecezji toruńskiej.

Jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1233 roku^[6]). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego^[7], miastem królewskim i hanzeatyckim, posiadającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla^[8]. Obecnie szesnaste pod względem liczby ludności miasto w kraju (203 158 mieszkańców wg GUS z 31 grudnia 2014). Miasto jest dużym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym, naukowym, akademickim i turystycznym oraz węzłem drogowym i kolejowym.

Miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika.

W 1997 roku toruński średniowieczny zespół miejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a od 2004 roku Toruń jest ogólnopolską siedzibą Ligi Polskich Miast UNESCO.

Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel. Święto miasta jest obchodzone 24 czerwca^[9].

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych^[10]:

• ziemi chełmińskiej (od północy)
• Kujaw (od południa)
• ziemi dobrzyńskiej (od wschodu)

Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej^[11].

Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw^[12].

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa)^[13]. Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty^[14].

Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta – Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy^[15].

Średnia temperatura i opady dla Torunia

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	1	1	6	12	18	21	22	22	18	12	6	2	12
Średnie temperatury w nocy [°C]	-4	-4	-1	3	8	11	13	12	9	5	1	-2	4
Opady [mm]	27.9	25.4	22.9	30.5	48.3	68.6	81.3	58.4	40.6	27.9	35.6	35.6	513,1
Źródło: Weatherbase[16] 17.12.2008

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Zespół Staromiejski zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku^[17], natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko Zespołu Staromiejskiego.

W Toruniu znajduje się duża liczba terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły^[18] oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:

• Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – Jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
• Park na Bielawach - założony w XVIII wieku
• Ogród Zoobotaniczny – założony został w 1797 roku przez G. Schultza. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych

Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę.

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. W roku 1236, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy^[19]. XIII-XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną.

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody^[20]. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.^[21] do 20 tys. mieszkańców^[22]. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo, że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy.

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 roku została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Rychtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre^[23].

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców; była trzecią największą spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz^[24].

7 września 1939 roku do miasta wkroczył Wehrmacht. Dekretem Hitlera Pomorze wraz z Toruniem wcielono do III Rzeszy (Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie). Okupację hitlerowską w mieście cechowały bezwzględne akcje, mające na celu wyniszczenie ludności polskiej.

Jesienią 1939 roku w ramach tzw. Intelligenzaktion okupanci rozpoczęli masowe aresztowania przedstawicieli polskiej elity społecznej i intelektualnej z Torunia i okolicznych miejscowości. W wyniku jednej tylko obławy, przeprowadzonej w dniach 17-21 października, zatrzymano od 600 do 1200 mieszkańców Torunia i powiatu. Aresztantów umieszczano w obozie dla internowanych zorganizowanym na terenie Fortu VII Twierdzy Toruń. Od października do grudnia 1939 roku więźniowie obozu byli masowo rozstrzeliwani przez SS i Selbstschutz w podmiejskim lesie Barbarka. Zamordowano tam co najmniej 600 Polaków^[25].

Egzekucje Polaków odbywały się również w żwirowni Olek koło Torunia. Liczba ludności polskiej spadła do ok. 15 tys. (w roku 1938 ok. 78 tys.). W listopadzie 1940 roku założono obóz przesiedleńczy Szmalcówka, a po roku przekształcono go w obóz karno-represyjny. Przeszło przez niego ok. 20 tys. osób, a zginęło ok. 3000 (w tym ok. 400 dzieci). W lipcu 1943 roku obóz został zlikwidowany, a osadzonych skierowano do obozów w Stutthofie i Potulicach^[26].

1 lutego 1945 roku Toruń został oswobodzony spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie. Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast.

Tuż po wyzwoleniu, w wyniku zabiegów elit politycznych Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia^[27]. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej^[28]. W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko uniwersyteckie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku. Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia Pokoju Toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika Pokoju Toruńskiego.

Po 1960 roku intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950-1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe (do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników^[29] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]). Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najbardziej intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców. 1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego^[30][31].

W latach 1980 -1981 Toruń stał się kolebką tzw. struktur poziomych w PZPR. Była to grupa młodych członków partii (głównie wywodzących się z pracowników naukowych Uniwersytetu Toruńskiego), którzy zakładali, że należy zastąpić dotychczasowe zhierarchizowane struktury partii i jej aparat siecią oddolnych demokratycznych komórek partyjnych^[32].

Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika (powstało m.in. Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii, Uniwersyteckie Centrum Sportowe, Centrum Optyki Kwantowej, Collegium Humanisticum). Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO. W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa. W 2007 roku rozpoczęły się starania Torunia o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, zakończone niepowodzeniem. W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej. W kwietniu 2013 roku rozpoczęto budowę Centrum Kulturalno-Kongresowego „Jordanki”, w którym swą siedzibę ma Toruńska Orkiestra Symfoniczna. Inwestycja została ukończona w grudniu 2015 roku^[33].

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Torunia od 1807 roku

Okres	Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta	Funkcja miasta
1807–1815	Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament bydgoski	miasto municypalne	siedziba podprefekta (starosty)
1815–1824	Królestwo Prus		Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata (starosty)
1824–1878	Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie		Prusy, rejencja kwidzyńska	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1878–1900	Cesarstwo Niemieckie		Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1900–1920	Cesarstwo Niemieckie		Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska	miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	miasto wydzielone**	stolica województwa
1939–1945	Rzesza Niemiecka		Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja bydgoska	Miasto wydzielone**	powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty-kwiecień***	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952	Rzeczpospolita Polska		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa
1989–1998	Rzeczpospolita Polska		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego
od 1999	Rzeczpospolita Polska		województwo kujawsko-pomorskie	miasto na prawach powiatu	współstolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu

* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu^[34]

** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim

*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego współstolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie^[35].

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski^[36][37]. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.

Ugrupowanie	Kadencja 2002-2006[38]	Kadencja 2006-2010[39]	Kadencja 2010-2014[40]	Kadencja 2014-2018[41]
Sojusz Lewicy Demokratycznej	8 (SLD-UP)	4 (LiD)	3	1 (SLD Lewica Razem)
Porozumienie Toruńskie	9	–	–	–
Michał Zaleski Czas Gospodarzy	4	6	7	6
Obywatele Torunia	6	–	–	–
Obywatelski Komitet Wyborczy	1	–	–	–
Prawo i Sprawiedliwość	–	6	5	7
Platforma Obywatelska	–	9	10	7
Czas Mieszkańców	–	–	–	4

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

W Toruniu nie ma administracyjnych dzielnic. Miasto od 2005 roku podzielone jest na 24 części (dla celów urzędowych). Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia^[42].

Dzielnice (wykaz części urzędowych miasta Torunia)^[43][44][45]:

Starotoruńskie Przedmieście Barbarka Bielany Bydgoskie Przedmieście Wrzosy Koniuchy Chełmińskie Przedmieście Rybaki Stare Miasto Katarzynka Mokre Jakubskie Przedmieście Rubinkowo Winnica Grębocin nad Strugą Bielawy Na Skarpie Kaszczorek Piaski Podgórz Glinki Stawki Rudak Czerniewice

Liczba zameldowanych mieszkańców w największych dzielnicach miasta (stan z 30 września 2015)

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce^[5].

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego^[46].

Potencjał Torunia w województwie kujawsko-pomorskim^{[47][48][49][50][51][52][53][54][55]}:

• administracja – współstolica województwa – siedziba m.in.: marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz wielu instytucji szczebla wojewódzkiego
• mieszkańcy miasta i powiatu – ok. 315 tys. ludności, co stanowi ok. 15% mieszkańców województwa
• gospodarka – lider w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, bogate zaplecze naukowo-badawcze oraz dobrze rozwinięte otoczenie biznesu
• działalność badawczo-rozwojowa – placówki badawcze i badawczo–-wdrożeniowe (Polska Akademia Nauk, UMK i inne)
• turystyka – główny ośrodek turystyczny województwa, rozbudowana baza noclegowa (4297 miejsc noclegowych), ponad 2 mln. turystów rocznie
• szkolnictwo wyższe – znaczący ośrodek akademicki, 33 tys. studentów i ok. 800 doktorantów
• kultura – bogata i różnorodna oferta kulturalna, na którą składają się trzy teatry zawodowe, kilka amatorskich, kilkadziesiąt muzeów i galerii wystawowych oraz dziesiątki imprez kulturalnych (w tym znaczące w kraju festiwale teatralne, muzyczne i filmowe)
• zabytki – największa liczba najcenniejszych zabytków architektury w województwie
• sport – znacząca infrastruktura sportowa, zawody krajowe i międzynarodowe oraz liczne dyscypliny sportowe

Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157^[56].

Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.). Obecnie miasto cechuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest osiedlanie się mieszkańców Torunia w podmiejskich gminach, które bezpośrednio graniczą z miastem (Łysomice, Lubicz, Zławieś Wielka, a także Mała i Wielka Nieszawka).

• Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.

Źródła:

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14-15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703-1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8-12.
Lata 1815-1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz wojskiem.

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010^[57]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	205 312	100	110 357	53,75	94 955	46,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	33 987	16,55	16 724	8,15	17 263	8,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	136 311	66,39	68 551	33,39	67 760	33
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	35 014	17,05	25 082	12,22	9932	4,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku^[2].

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.

Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina^[58].

Toruń to ważny i prężny ośrodek prawniczy w Polsce. To na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika kształci się od blisko 70 lat przeszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy i innych, a cały rozległy proces dydaktyczny i naukowy prowadzi na 26 katedrach aktualnie blisko 120 nauczycieli akademickich, w tym 20 profesorów tytularnych, 13 doktorów habilitowanych na stanowisku profesora UMK i 6 doktorów habilitowanych^[59].

W Toruniu swoją siedzibę mają^[60]:

• Sąd okręgowy – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Piekary 51
• Sąd rejonowy – wydziały sądu zlokalizowane są w kilku budynkach na terenie miasta m.in.: ul. Fosa Staromiejska 12 /14, ul. Piastowska 7 (I Wydział Cywilny). Obecnie trwają prace przygotowawcze dotyczące budowy nowego gmachu Sądu Rejonowego na Placu Zwycięstwa^[61].
• Prokuratura okręgowa – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Grudziądzka 45
• Prokuratura rejonowa – Toruń Centrum-Zachód, ul. Grudziądzka 45 i Toruń-Wschód, ul. Grudziądzka 47
• Samorządowe kolegium odwoławcze – ul. Targowa 13/15
• Stały Polubowny Sąd Konsumencki – funkcjonuje jako ośrodek zamiejscowy, ul. Moniuszki 15/21
• Toruńska Okręgowa rada adwokacka – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Rynek Staromiejski 17
• Toruńska Okręgowa Izba Radców Prawnych – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Chełmińska 16
• Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – oddział regionalny w Toruniu
• Centrum Sprawiedliwości Naprawczej – Zadaniem ośrodka jest wypełnienie luki instytucjonalnej pomiędzy instytucjami wymiaru sprawiedliwości, a dostępnymi w polskim porządku prawnym narzędziami sprawiedliwości naprawczej (jedyna taka placówka w kraju), ul. Ślusarska 2/2^[62]
• Kujawsko-Pomorskie Akademickie Centrum Prawa Ochrony Środowiska – ośrodek ten prowadzi niezależne badania naukowe w dziedzinie prawa ochrony środowiska o charakterze interdyscyplinarnym^[63].
• Ośrodek Mediacyjny – Fundacja Pracownia Dialogu, ul. Ślusarska 2
• Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny – ul. Plac Fryderyka Skarbka 7/9
• Sąd Arbitrażowy przy Polskiej Izbie Gospodarczej Maszyn i Urządzeń Rolniczych – ul. Lelewela 33

Pod koniec lat 2000 władze miasta oraz środowisko prawnicze Torunia starały się w Ministerstwie Sprawiedliwości o przywrócenie w mieście Sądu Apelacyjnego (istniał w latach 1920 -1933). Do dnia dzisiejszego nie zapadła wiążąca decyzja w tej sprawie^[64].

W Toruniu znajduje się Areszt Śledczy. Zlokalizowany jest w samym środku Zespołu Staromiejskiego, w zabytkowej neogotyckiej rotundzie

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

Posłowie mający biura poselskie w mieście^[65][66]:

• Tomasz Lenz – PO, Antoni Mężydło – PO, Arkadiusz Myrcha – PO, Jan Ardanowski – PiS, Anna Sobecka – PiS, Iwona Michałek – Polska Razem, Joanna Scheuring-Wielgus – Nowoczesna, Paweł Szramka – Kukiz’15, Jan Klawiter - Prawica Rzeczypospolitej^[67]

Biuro Senatorskie w mieście:

• Przemysław Termiński – PO

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

• Tadeusz Zwiefka – PO
• Janusz Zemke – SLD
• Kosma Złotowski – PiS

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Obecnie w Toruniu znajduje się pięć konsulatów honorowych (z dziesięciu w całym regionie)

• Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
• Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku^[68]
• Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
• Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku^[69]
• Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku^[70]

Ponadto w Torunia działa:

• Filia Ambasady Francuskiej w Warszawie^[71]

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej)^[72].

Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji^[73]:

• Federacja Miast Kopernikowskich, od 1983 roku
• Związek Miast Polskich, od 1992 roku
• Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich, od 1993 roku
• Lokalna Organizacja Turystyczna Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO (siedziba), od 2005 roku
• OWHC – Organizacja Miast Światowego Dziedzictwa, od 1998 roku
• Stowarzyszenie EUROB (Europejski Szlak Gotyku Ceglanego), od 2008 roku
• Związek Miast Nadwiślańskich (siedziba), od 1997 roku
• Międzynarodowy Związek Miast Nowej Hanzy, od 1998 roku
• Regionalna Agencja Poszanowania Energii, od 1998 roku
• Stowarzyszenie Miast, Gmin i Powiatów Dorzecza Drwęcy, od 2003 roku
• Stowarzyszenie Miast Autostrady A1, od 1996 roku
• Lokalna organizacja turystyczna, od 2003 roku
• Stowarzyszenie Zielone Płuca Polski, od 2006 roku
• Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, od 2011 roku
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Orędowników Pokoju, od 2011 roku

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, biznesowy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę^[74] oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 6,3%, w powiecie toruńskim 14,7%, a w województwie 12,9%^[75][76]. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych^[77], co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej^[78]. Miasto jest również drugim pod względem ważności ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie^[79].

O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których wg „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a wg publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny^[80][81].

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń-Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny)^[82][83].

Na terenie miasta do dziś działają firmy z wieloletnią tradycją:

• Zakłady Urządzeń Okrętowych „Towimor” – 1905 rok^[84]
• Polmos Toruń (Toruńskie Wódki Gatunkowe) – 1884 rok^[85]
• Fabryka Zintegrowanych Systemów Opomiarowania i Rozliczeń „Metron” – 1920 rok^[86]
• Fabryka Cukiernicza „Kopernik” – 1751 rok^[87]
• Toruńska Energetyka Cergia – 1975 rok^[88]
• Miejski Zakład Komunikacji – 1891 rok^[89]
• Zakład Mleczarski (Łowicz)^[90]
• Apteka „Pod Złotym Lwem” – 1624 rok^[91]
• Piekarnia Grochowalski
• Piekarnia-Ciastkarnia Górscy
• Cukiernia Franciszek Pokojski – 1932 rok^[92]
• Cukiernia Lenkiewicz – 1945 rok^[93]
• Miejski Zakład Oczyszczania – 1778 rok^[94]
• Toruńskie Wodociągi – 1893 rok^[95]
• Hotel „Pod Orłem” – 1886 rok^[96]
• Hotel „Pod Trzema Koronami”^[97]
• Hotel Polonia – 1890 rok^[98]
• Zakład Energetyczny Toruń (Energa-Operator)^[99]
• Toruńskie Zakłady Wytwórcze Serów Topionych (Lacpol) – 1951 rok^[100]
• Piekarnia-Cukiernia Bartkowscy – 1927 rok^[101]
• Elana (Boryszew) – 1963 rok^[102]
• Przedsiębiorstwo Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa Torseed^[103]
• Urbitor – 1958 rok^[104]
• Drukarnia Zapolex
• Toruńskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego – 1950 rok

Do najbardziej znanych toruńskich marek bez wątpienia należą:

• toruńskie pierniki produkowane przez Fabrykę Cukierniczą „Kopernik”, są to m.in.: Toruńskie pierniki (pomarańczowe niebo, malinowe niebo, serca w czekoladzie, nuta cytrynowa, serduszka w czekoladzie z nadzieniem różanym, bursztynowe serca z nadzieniem brzoskwiniowym, serca toruńskie, flisaczki, uszatki, przekładaniec toruński, mieszanka firmowa), Katarzynki (katarzynki w czekoladzie, mini katarzynki), Wafle Teatralne (wafel teatralny w czekoladzie, wafel teatralny cytrynowy) i inne^[105].
• płatki śniadaniowe produkowane przez Cereal Partners Poland Toruń Pacific, są to m.in.: Nesquik, Nesquik Duo, Nesquik Alphabet, Cini Minis, Strawberry Minis, Cookie Crisp, Cookie Crisp Brownie, Chocapic, Chocapic Choco-Orzechowy, Cheerios, Kangus, Lion, Corn Flakes, Gold Flakes, Frutina owoce i błonnik, Fitness i inne^[106].
• materiały opatrunkowe produkowane przez Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, są to m.in.: Bella (podpaski higieniczne, wkładki, tampony), Dr Max (chemia gospodarcza), Happy (pieluszki i kosmetyki dla dzieci), Pollena Eva (kosmetyki do pielęgnacji ciała), Seni (pieluchomajtki dla dorosłych), Matopat (wyroby medyczne dla służby zdrowia – gazy, kompresy, opaski, plastry) i inne^[107].

W Toruniu znajdują się placówki wielu firm z branży IT^[108][109]. W grudniu 2015 były to m.in. OpusCapita (F&A), Telmon (Call Center), Atos (IT), Grant Thornton (HR, F&A), Contact Centre (Call Center), Grupa Allegro (IT), Cyfrowy Polsat (Call Center), Manpower (HR), Randstad (HR), CDTP (Call Center).

W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba skarbowa, Urząd Kontroli Skarbowej, Regionalna izba obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne

W Toruniu w 2015 roku znajdowało się 11 hipermarketów – Castorama, Auchan, Kaufland, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketów – Jysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu^[110].

• Toruń Plaza^[111].
• Galeria Atrium Copernicus^[112].
• Centrum Handlowe Kometa
• Centrum Handlowe Arpol
• Centrum Handlowe Bielawy
• Powszechny Dom Towarowy

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

• Toruń Południe^[113] – A1/S10
• Lubicz – (Toruń Wschód) A1/S10^[114]
• Turzno – (Toruń Północ) A1/15
• Toruń Zachód – S10/15

• A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
• S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.

• drogi krajowe:

10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy

15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna

80 w kierunku Bydgoszczy

91 w kierunku Gdańska i Łodzi

• drogi wojewódzkie:

200 (Wielka Nieszawka – Cierpice)

257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)

258 (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)

273 (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice)

552 Różankowo – Lubicz

553 w kierunku Różankowa

572 (Lubicz – stacja PKP)

585 (Podgórska – Dybowska)

654 (Toruń – Złotoria – Silno)

657 (Złotoria – Lubicz)

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg^[115], do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA^[116], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego^[117].

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu^[118] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego^[119].

W Toruniu znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej.

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Firma obsługuje 41 linii autobusowych^[120] (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne)^[121]. Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z Placu św. Katarzyny (104, 105, 106)^[122]. Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice^[123].

W Toruniu istnieją 3 linie autobusowe bezpłatne. Dwie prowadzone przez firmę Morvi dowożą pasażerów do Galerii Copernicus i hipermarketu Auchan w Centrum Handlowym Kometa oraz jedna do Centrum Handlowego Bielawy^[124][125].

Dogodną komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje firma Arriva Bus Transport Polska (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego^[126]. Miasto posiada również drugi dworzec autobusowy przy dworcu kolejowym Toruń Miasto.

Dogodną komunikację w obrębie miasta zapewnia również kolej. Szczególnie na odcinku od dworca Toruń Wschodni do Toruń Główny. Władze miasta planują w ramach perspektywy unijnej na lata 2014-2020 zakup taboru kolejowego i obsługę ruchu aglomeracyjnego w obrębie Torunia i okolicznych miejscowości. Planowana jest rewitalizacja istniejących przystanków kolejowych, jak i budowa nowych m.in. w okolicach Garbatego Mostku, na osiedlu Podgórz czy przy Centralnym Cmentarzu Komunalnym^[127][128].

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych^[129].

Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku^[130]. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego^[131].

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

• 18 Kutno – Piła Główna
• 353 Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj
• 734 Nieszawka - Toruń Główny
• 207 Toruń Wschodni – Malbork
• 27 Nasielsk – Toruń Wschodni
• 246 Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)
• 734 Grębocin – Katarzynka

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

Toruń jest od 2015 roku siedzibą dla spółki kolejowej Arriva RP^[132], której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki^[133], mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna. Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Przewozów Regionalnych^[134], PKP Cargo Wagony oraz posterunek Straży Ochrony Kolei^[135].

W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu^[136], Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów^[137].

W Toruniu działa także Stowarzyszenie Przyjaciół Kolei i Zabytków Techniki^[138] oraz Izba Tradycji Toruńskiego Węzła Kolejowego^[139]

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklubu Pomorskiego, istniejące od 1922 roku.

Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od kwietnia 2013 roku)^[140], Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku)^[141] oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku)^[142]. Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo^[143]

• Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ulica Konstytucji 3 Maja^[144]
• Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ulica św. Józefa (planowane)^[145]

Ponadto w Toruniu swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze^[146].

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

• Port Drzewny – ul. Starotoruńska
• Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

• AKS
• AZS z Bazą Wioślarską
• KS Budowlani
• Szkwał, Port Drzewny
• Towimo, Port Drzewny
• Walter, Port Drzewny
• Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
• Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną^[147]

W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:

• Łódka Katarzynka II – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
• Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle)
• Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle)
• Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po starówce)
• Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim)
• Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursuje po istniejących torowiskach m.in. podczas obchodów szczególnych wydarzeń) – dla wycieczek.

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się blisko 100 km dróg rowerowych^[148][149]: głównych – łączących dzielnice i prowadzących za miasto, zbiorczych – rozprowadzających ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe^[150] oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów^[151].

Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 27 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy^[152].

Toruń jest najbardziej znanym miastem województwa kujawsko-pomorskiego^{[153][154][155][156]} i niekwestionowanym liderem pod względem turystyki w regionie^{[157][158][159][160]}. Znaczenie Torunia jako ośrodka o międzynarodowej^{[161][161][162][163][164]} randze turystycznej wynika z jego dziedzictwa kulturowego, będącego świadectwem jego dawnej, przedrozbiorowej potęgi ekonomicznej i politycznej. Największe znaczenie dla turystyki Torunia ma jego zabytkowy średniowieczny zespół miejski (składający się ze Starego Miasta, Nowego Miasta i zamku krzyżackiego) wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, Listę Pomników Historii, Kanonu Miejsc Historycznych^[165][165], a także inne atrakcje miasta o międzynarodowym znaczeniu, np. obiekty Twierdzy Toruń, zbiory muzealne, międzynarodowe wydarzenia i festiwale kulturalne oraz inne walory turystyczne^[166]. Co roku miasto odwiedza ponad 2 mln turystów. Statystycznie co roku liczba ta zwiększa się o kolejne kilkadziesiąt tysięcy osób^{[167][168][169][170][171]}.

Liczba turystów w Toruniu na przestrzeni kilku ostatnich lat przedstawia się następująco^[172][173]:

Według danych GUS-u w Toruniu znajduje się największa liczba obiektów noclegowych spośród wszystkich miast w województwie. Działalność prowadzi tu 40 obiektów, w tym 23 hotele. Znajduje się tu również największa liczba zarówno hoteli 4-gwiazdkowych (5 obiektów), jak i 3-gwiazdkowych (9 razem z Ciechocinkiem)^[174][175].

Z kolei bardziej wiarygodne dane, odzwierciedlające stan faktyczny, posiada toruński Ośrodek Informacji Turystycznej, który gromadzi szczegółowe informacje o Toruniu; wg nich miasto posiada nie 36, a 78 całoroczne obiekty, które oferowały liczbę 4528 miejsc noclegowych. W tym znajduje się 24 hoteli, 8 hosteli, 1 kemping, 18 innych obiektów hotelarskich (głównie pensjonaty, gościńce, domy wycieczkowe, zajazdy i inne), 26 apartamentów i 1 szkolne schronisko^[167][176].

Miasto może pochwalić się również największą liczbą osób korzystających z noclegów w województwie. Także turyści zagraniczni najliczniej nocują w Toruniu^[177]. W 2015 roku było ich ponad 52 tys. Również stopień wykorzystania istniejących pokoi jest najwyższy w regionie i wynosi 52,4%^[178].

Wśród wszystkich turystów odwiedzających Toruń w 2013 roku blisko 80% pochodziło z Polski, pozostali byli turystami zagranicznymi, w tym 2,3% stanowiła Polonia. Blisko 48% z nich decydowało się na przynajmniej 1 nocleg w Toruniu w mieście. W zdecydowanej większości byli to turyści zagraniczni (68%). Największą grupę turystów zagranicznych stanowiły osoby z Niemiec (41,4%), pozostali to Anglicy (12,2%) i Hiszpanie (7,5%).

Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków^[179]. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski wojewódzki konserwator zabytków^[180]. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami.

Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki.

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków^[181][182].

Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Kościoły gotyckie
  • Katedra św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty
  • Kościół pofranciszkański Wniebowzięcia NMP
  • Kościół św. Jakuba
• Kościół późnobarokowy
  • kościół poewangelicki św. Ducha
• Kościół neoromański
  • kościół poewangelicki św. Trójcy
• Kościoły neogotyckie
  • Kościół św. Szczepana z 1903 roku
  • Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku
  • Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku

Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Rynek Staromiejski
• Rynek Nowomiejski
• Ratusz Staromiejski – jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej monumentalnych osiągnięć średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie. Wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego.
• ruiny zamku krzyżackiego – siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku.
• gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
• zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV-XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul.Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe
• barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku)
• Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku
• spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
• Pomnik Mikołaja Kopernika
• Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889-1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
• Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
• siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku
• budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku
• Łuk Cezara
• „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku
• Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku
• Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku
• dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7

Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego^[183].

Bramy i Baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś^[184]:

Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej^[185].

Zabytki świeckie poza Zespołem Staromiejskim:

• Architektura secesji
  • Bydgoskie Przedmieście
• Architektura modernistyczna, klasycystyczna, funkcjonalistyczna
  • Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Bielany, Chełmińskie Przedmieście
• Architektura szachulcowa
  • Jakubskie Przedmieście, Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Chełmińskie Przedmieście
• Zabytki przyrodnicze
  • Ogród Zoobotaniczny – najstarszy w Polsce (1797 rok)
  • Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
  • Pomniki przyrody – występują na terenie całego miasta (Pomniki przyrody w Toruniu)
• Zamki
  • ruiny zamku Dybowskiego – zbudowany w latach 1424–1428
  • ruiny zamku w Złotorii – powstały w połowie XIV wieku, jedna z ważniejszych warowni w strefie konfliktów polsko-krzyżackich
  • Zamek Bierzgłowski – gotycki, wzniesiony w latach 1270-1305. Od 1992 roku właścicielem zamku jest Diecezja Toruńska
  • Zamek w Małej Nieszawce
• Architektura przemysłowa
  • Młyny Richtera
  • fabryki Born & Schütze

Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:

Kościół gotycki

• Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek

• Kościół barokowy
  • Kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła – Podgórz

• Kościoły neogotyckie
  • poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej – Rudak
  • poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego – Mokre
• Kościoły szachulcowe
  • Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Chełmińskie Przedmieście
  • Kaplica pw. św. Barbary – Barbarka
• Kościół modernistyczny
  • Kościół pw. Chrystusa Króla – Mokre
• Kościół konstruktywistyczny
  • Kościół pw. św. Józefa – Bielany
• Kościół drewniany
  • Cerkiew pw. św. Mikołaja – Mokre

XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15. dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku^[186]. Wykaz fortów (nazwy polskie):

Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie^[187].

Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941-1943^[188]

Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień^[189].

Kultura i sztuka to charakterystyczne cechy Torunia, główne przyczyny czyniące Toruń miastem znanym w Polsce i w Europie. Kilkanaście kin i teatrów (w Toruniu działa 8 kin, w tym dwa multipleksy), kilkadziesiąt różnorodnych festiwali, kilkanaście muzeów, kilkadziesiąt galerii, Planetarium, Orbitarium czy jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy.

W grudniu 2015 roku oddana została do użytku wielofunkcyjna (mieści sale koncertowe i siedzibę Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej, umożliwia wystawianie sztuk teatralnych, operowych i musicali, emisję seansów filmowych i organizację kongresów i konferencji) sala koncertowo-kongresowa na Jordankach, dzięki której instytucje kultury w mieście zyskały nowe możliwości do rozwoju. Jest to również kolejna architektoniczna wizytówka Torunia, zaprojektowana przez hiszpańską pracownię Menis Arquitectos^[190][191].

Decyzją Rady Miasta w lipcu 2006 roku Toruń zgłosił chęć przystąpienia do konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku^[192], organizowanego przez Unię Europejską^[193] i koordynowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[194]. 13 września 2007 roku Rada Miasta podjęła decyzję o współpracy z hiszpańską Pampeluną w zakresie wspólnych starań o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Stosowne porozumienie w tej sprawie 18 czerwca 2008 roku podpisali w Brukseli, w siedzibie Komitetu Regionów, przedstawiciele obu miast – Yolanda Barcina i Michał Zaleski^[195]. Od 15 maja 2008 roku związane z konkursem starania Torunia kreowała, koordynowała i monitorowała miejska instytucja kultury TORUŃ 2016^[196].

Po przegranej walce o tytuł ESK, instytucja TORUŃ 2016 24 lutego 2011 roku przekształcona została w Toruńską Agendę Kulturalną, której zadaniem jest organizacja i współorganizacja miejskich wydarzeń kulturalnych, wprowadzanie rozwiązań ułatwiających prowadzenie działalności kulturalnej przez twórców indywidualnych i organizacje pozarządowe, działania warsztatowe i edukacyjne. Instytucja wzorowana była na Krakowskim Biurze Festiwalowym. TAK jest organizatorem najbardziej popularnego festiwalu i największego plenerowego festiwalu światła w Polsce – Międzynarodowego Festiwalu Światła BELLA SKYWAY. Szósta edycja festiwalu w sierpniu 2014 roku przyciągnęła na ulice Torunia ponad 300 tys. widzów^[197]. Ponadto instytucja jest organizatorem prowadzonego wspólnie z Telewizją Polską Festiwalu Sztuki Faktu czy Festiwalu Piosenki i Ballady Filmowej^[198]. Placówka jest również koordynatorem wielu innych wydarzeń w mieście m.in. świąt toruńskich ulic, corocznego Orszaku Trzech Króli, miejskich imprez: Sylwestra, Wigilii, Święta Miasta, obchodów Święta Muzyki czy najnowszego toruńskiego wydarzenia jakim są Dni Grzegorza Ciechowskiego, których kulminacją jest przyznanie Nagrody Artystycznej jego imienia^[199].

Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.

Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier^[200][201].

Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów^[202][203].

W mieście istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu^[201].

Do pozostałych należą:

• Teatr Muzyczny Mała Rewia
• Scena Młodych Studio P
• Teatr Magma
• Teatr Wróbli
• Akademia Teatru Młodego Widza
• Perpetuum Mobile – alternatywny teatr studencki
• Teatr Tempestas
• Plastyczny Teatr Symbolu
• Stowarzyszenie Teatr Piosenki

Dawniej w mieście istniało wiele kin, do najbardziej znanych i najdłużej działających zalicza się Kinoteatr Grunwald (zamknięty w lipcu 2011 roku, sala kinowo-teatralna istnieje do dziś, a cały budynek jest w posiadaniu wojska)^[204], Kino Orzeł (działające nieprzerwalnie przez 80 lat, zamknięte 27 lipca 2008 roku. Posiadało salę na 200 miejsc, ostatnim seansem był film Orzeł kontra rekin^[205]), Kino Kopernik (w jego miejscu znajduje się dziś Biedronka) czy Nasze Kino przy ul. Podmurnej (zakończyło działalność we wrześniu 2010 r.)^[206].

Aktualnie w Toruniu czynnych jest osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami.

• Kino Centrum (studyjne) – kino znajdujące się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
• Cinema City – multipleks (12 sal)
• Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal)
• Niebieski Kocyk – kino mieszczące się w Klubie Studenckim Od Nowa
• Kino Tumult – mieszczące się w dawnym kościele Świętej Trójcy; kino oraz galeria prowadzone przez Fundację Tumult
• Kino Diecezjalne – mieści się w piwnicach Kościoła św. Józefa
• Artus Art Cinema (działające od 2014 roku w piwnicach Dworu Artusa^[207])

Sezonowe kino działa również w Kujawsko-Pomorskim Impresaryjnym Teatrze Muzycznym przy ulicy Żeglarskiej^[208]

Warto dodać, że także w nowo powstałym Centrum Kulturalno-Kongresowym Jordanki można uczestniczyć w projekcjach filmowych. W sali kameralnej Centrum został zainstalowany nowoczesny projektor 3D^[209].

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.

Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Festiwal Muzyczny Toruń-Muzyka i Architektura oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych. Do najstarszych tego typu placówek bez wątpienia należy Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są^[210]:

• Ratusz Staromiejski – wystawy stałe to m.in. Galeria sztuki gotyckiej, Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233-1793, Mennice i monety toruńskie 1233/1238 – 1765, Sala Mieszczańska z galerią portretu mieszczańskiego XVI-XVIII w., Sala Królewska. Poczet królów polskich
• Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów – wystawy stałe to: Toruń i jego historia, Księga Toruń 3D
• Muzeum Toruńskiego Piernika – mieści się w specjalnie zaadaptowanych XIX-wiecznych zabudowaniach fabryki pierników Gustawa Weesego. Prezentuje ponad 600-letnią historię słynnych toruńskich korzennych wypieków^[211]
• Kamienica pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
• Dom Kopernika – wystawy stałe to: Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, Makieta średniowiecznego Torunia
• Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika – prezentuje pamiątki po tym podróżniku

Pozostałe to:

• Muzeum Etnograficzne
  • skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
  • oddział muzeum w Toruniu-Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
• Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień)
• Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”)
• Żywe Muzeum Piernika w Toruniu
• Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
• Muzeum Artylerii w Toruniu
• Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)
• Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu)
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji
• Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń
• Muzeum Diecezjalne w Toruniu
• Muzeum Sportu Żużlowego^[212]
• Muzeum Twierdzy Toruń (planowane)^[213]
• Centrum Historyczne im. gen. E. Zawackiej (planowane)^[214]

Ofertę kulturalną w mieście uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. Na siedzibę Centrum wybrano dawne Młyny Richtera zlokalizowane w północno-wschodniej części miasta (Mokre), a pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta^[215].

Pozostałe instytucje kultury to^[216]:

• Centrum Kultury „Dwór Artusa”
• Klub Studencki Od Nowa w Toruniu przy UMK
• Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży
• Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”
• Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki”
• Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza” z czterema oddziałami: przy Zespole Szkół nr 24, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, Zespole Szkół nr 15 i V LO^[217]
• Miejska Instytucja Kultury „Dom Muz” – posiada oddziały na Podgórzu i Rudaku
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury

Toruńskie Planetarium im. Władysława Dziewulskiego otwarto 19 lutego 1994 roku w rocznicę urodzin słynnego toruńskiego astronoma – Mikołaja Kopernika. Na siedzibę placówki zaadoptowano XIX-wieczny zbiornik gazowy znajdujący się na terenie Zespołu Staromiejskiego przy ulicy Franciszkańskiej. Od chwili uruchomienia, placówka cieszy się ogromnym zainteresowaniem wśród mieszkańców miasta, a także gości odwiedzających Toruń. Rekord frekwencji padł w roku 2014, kiedy to Planetarium odwiedziło blisko 217 000 osób^[218].

Instytucje towarzyszące to Orbitarium i Centrum Wiedzy o Wszechświecie.

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Piwnicach pod Toruniem powstało w 1948 roku. Centrum astronomiczne wyposażane jest m.in. w największy w Polsce i w Europie Środkowej radioteleskopy RT-4 o średnicy 32 m. Służy m.in. do poszukiwania nowych układów planetarnych. Ponadto na terenie kompleksu znajdują się jeszcze:

• zabytkowe obserwatoria kopułowe optyczne (rozsuwane dachy)
• zabytkowy pałac i park pałacowy

W Toruniu swoją siedzibę ma Oddział Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii mieszczący się przy ulicy Kopernika 33^[219]

Z Torunia wywodzą się zespoły^[220]:

Republika, Rejestracja, Bikini, Kobranocka, Manchester, Nocna Zmiana Bluesa, SOFA i Butelka. Corocznie podczas koncertu pamięci Grzegorza Ciechowskiego w klubie Od Nowa na Toruńskich Bielanach, przyznawana jest specjalna nagroda jego imienia (Nagroda Artystyczna Miasta Torunia im. Grzegorza Ciechowskiego dla młodych, utalentowanych muzyków).

W mieście siedzibę mają następujące orkiestry i chóry:

• Toruńska Orkiestra Symfoniczna – powstała w 2006 roku, przekształcona z założonej w 1978 roku Toruńskiej Orkiestry Kameralnej i kontynuująca tradycję przedwojennej Orkiestry Symfonicznej
• MultiCamerata – zespół muzyczny działający od 1991 roku
• Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego
• Chór Wyższej Szkoły Bankowej „Astrolabium”
• Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
• Chór Wydziału Teologicznego UMK „Tibi Domine”
• Zespół Kameralny „Portamus Gaudium”
• Chór „Lutnia” – najstarszy chór w Toruniu, działa od 1898 roku
• Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima”

Ponadto w mieście działają liczne kluby muzyczne, są to m.in. Lizard King, Klub 21, Bunkier, Mocart, Toruńska Piwnica Artystyczna, Forte, Kotłownia^[221]

W mieście swoją siedzibę ma kilkanaście galerii^[222]. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona zaliczamy wspomniane już CSW „Znaki Czasu”, najstarszą działającą od 1950 roku Galerię Sztuki Wozownia (prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, organizator licznych konkursów i wydarzeń) oraz założoną w 1964 r. Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, jest ona placówką prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy^[222][223]. Ponadto w mieście znajdują się:

• Galeria Rusz – prezentuje sztukę na bilbordach w przestrzeni publicznej
• Galeria „Na Piętrze” ZPAP – prowadzona przez oddział toruński ZPAP
• Galeria Domu Muz i Fotogaleria
• Galeria Forum – Galeria Wydziału Sztuk Pięknych UMK
• Galeria Miłość^[224]
• Mała Galeria Fotografii – Galeria Kujawsko-Pomorskiego Okręgu Związku Polskich Artystów Fotografików

Miasto jest siedzibą wojewódzkich oddziałów:

• Związku Polskich Artystów Fotografików^[225]
• Związku Polskich Artystów Plastyków^[226]
• Związku Polskich Fotografów Przyrody^[227]
• Związku Artystów Scen Polskich^[228]

W Toruniu działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla^[229]

• 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)^[230][231]
• 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 3 licea profilowane
• 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
• 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)

W Toruniu działa jedyne w województwie i w kraju Gimnazjum i Liceum Akademickie. Placówka ta powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2015 zajęło czwarte miejsce w rankingu szkół ponadgimnazjalnych (najlepsze liceum i technikum w Polsce) przeprowadzonym przez Fundację Edukacyjną Perspektywy, natomiast w 2014 roku szkoła zajęła pierwsze miejsce w powyższym rankingu^[232][233].

• Policealne Studium Edukacji Praktyk Teatralnych^[234] – studium działa od 2000 roku
• Szkoła Muzyczna Yamaha^[235] – istnieje od 1998 roku (aktualnie trwa budowa nowego gmachu szkolnego)
• Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu^[236] – nadzór pedagogiczny nad Szkołą sprawuje Ministerstwo Kultury, powstała w 1921 roku

• Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego – organem prowadzącym Szkołę jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, istnieje od 1959 roku
• Policealna Szkoła Opiekunów Medycznych

• Szkoła Mistrzostwa Sportowego – toruńska szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku

Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS^[237]

W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak „Młody Las”, rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny^[238].

W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu^[239], Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna^[240], Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży^[241].

W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli^[242]

Pierwsza uczelnia w Toruniu – protestanckie Gimnazjum Akademickie – powstała już w 1568 roku i była jedną z najstarszych uczelni w kraju. Od 1594 roku jako szkoła wyższa, przekształcona dzięki zabiegom toruńskiego burmistrza i humanisty Henryka Strobanda do rangi akademickiej. Była to jedna z pierwszych uczelni wyższych w Polsce. Drugą w regionie szkołą wyższą było Konserwatorium Muzyczne przy Pomorskim Towarzystwie Muzycznym; status ten uzyskało w roku 1925. W roku 1939 roku wraz z wybuchem wojny Konserwatorium zostało zamknięte i już nigdy nie wznowiło działalności, po wojnie szkoły te były likwidowane, a w ich miejsce powoływano Akademie Muzyczne, w Toruniu jednak jej nie powołano.

Miasto jest dużym ośrodkiem naukowym. To w Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika^[243]. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu)^[244][245].

Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin^[246].

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (założony w 1945). Największa uczelnia w województwie. Posiada 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruńska uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. UMK kieruje również Gimnazjum i Liceum Akademickim w Toruniu.
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie – Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Toruniu
• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
• Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Toruniu
• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema
• Uniwersytet Gdański – Kolegium Językowe w Toruniu
• Kolegium Mody ASP w Toruniu (oddział ASP Łódź)
• Wyższa Szkoła Bankowa (założona w 1998). Największa i najlepsza biznesowa uczelnia prywatna w województwie kujawsko-pomorskim^[247]
• Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu (założona w 2001)
• Toruńska Szkoła Wyższa (założona w 2003 roku)
• Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy – Wydział Techniczny w Toruniu
• Toruńska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
• Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej
• Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej – Wydział Zamiejscowy Toruń-Lubicz

Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to:

• Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich^[248] – Dotychczas ukazało się 36 tomów Słownika polszczyzny XVI wieku. Zespół toruński ma siedzibę przy ul. Piekary 8
• Instytut Matematyczny oddział w Toruniu^[249] – Siedziba mieści się w budynku Wydziału Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przy ul. Chopina 8. Pracownicy zatrudnieni są w ramach 3 zakładów: Teorii Prawdopodobieństwa i Matematyki Finansowej, Układów Dynamicznych, Analizy Funkcjonalnej
• Zakład Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika^[250] – Zakład w Toruniu zajmuje się następującą tematyką: późne etapy ewolucji gwiazd, obiekty typu V838 Monocerotis, astrofizyka wysokich energii, badania promieniowania radiowego plazmy magnetosferycznej. Uczestniczy także w projektach międzynarodowych Southern African Large Telescope, Herschel Space Obserwatory oraz International Gamma Ray Laboratory
• Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania^[251] – Zakład powstał jako Pracownia Mapy Geomorfologicznej i Hydrograficznej. Głównymi profilami badań są: ewolucja systemów rzeczno-jeziornych, badania i monitoring współczesnych procesów geodynamicznych, wykorzystanie narzędzi GIS w geomorfologii, badania georadarowe, rozwój strefy brzegowej sztucznych zbiorników wodnych na terenie Polski, ewolucja obiektów torfowiskowych i jeziornych.
• Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich Instytutu Historii^[252] – Badania koncentrują się z jednej strony na działalności edytorsko-warsztatowej, z drugiej na prowadzeniu studiów o charakterze monograficznym, opartych na nowych kwerendach źródłowych.

Szczególną rolę na mapie naukowej Torunia zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne^{[253][254][255]}. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996^[256].

Pozostałe to:

• Biblioteka Pedagogiczna - należy do najstarszych tego typu placówek w Polsce. Zasób na koniec 2006 roku liczył ponad 250 tys. pozycji^[257].
• Biblioteka Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia – liczy ponad 115 tys. woluminów skupionych w działach: zbiorów naukowych, zbiorów wojskowych, wydawnictw topograficznych, filmoteki garnizonowej oraz Archiwum^[258].
• Biblioteka Diecezjalna im. ks. Stanisława Kujota – liczy ponad 90 tys. woluminów, w tym kilkadziesiąt starodruków^[259].
• Biblioteka Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej – liczy ok. 50 tys. w tym materiały i druki począwszy od XVII wieku^[260]
• Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu – powstała w 1998 roku, liczy ponad 42 tys. woluminów^[261]
• Biblioteka Naukowa Muzeum Okręgowego w Toruniu – liczy ponad 35 tys. wol., na zasób składa się wydawnictwa krajowe i zagraniczne z zakresu historii sztuki i kultury, archeologii, numizmatyki, muzealnictwa, konserwatorstwa oraz kopernikana i toruniana^[262]
• Biblioteka Muzeum Etnograficznego – liczy ponad 18 tys. pozycji z zakresu etnologii, antropologii, etnografii polskiej i obcej, muzealnictwa, historii, historii sztuki, socjologii, archeologii, kulturoznawstwa^[263]
• oddział toruński Głównej Biblioteki Lekarskiej – powstał w 1990 roku, gromadzi wydawnictwa z zakresu medycyny i nauk pokrewnych, liczy ponad 2 tys. pozycji^[264]
• Biblioteka Wyższej Szkoły Filologii Hebrajskiej – posiada unikatowy w skali Europy księgozbiór judaiców^[265]
• Biblioteka Toruńskiej Szkoły Wyższej
• Biblioteka Kolegium Języków Obcych – liczy ponad 20 tys. specjalistycznych pozycji w szczególności obcojęzycznych^[266].

W Toruniu znajduje się także 14 filii Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej. Specjalną czytelnie posiada Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu wśród której znajdziemy 2800 egzemplarzy książek, 1300 numerów czasopism, oraz prawie 80 płyt CD oraz DVD, z których można korzystać na miejscu^[267].

Toruń jest znaczącym ośrodkiem archiwistyki w Polsce. To na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika od ponad 60 lat kształceni są archiwiści (jako jedyna uczelnia w Polsce na osobnym kierunku pn.: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją). W jego ramach działa jedyny w Polsce Instytut Historii i Archiwistyki, na którym wykładają bądź wykładali wybitni specjaliści z zakresu archiwistyki m.in. Ryszard Mienicki, Franciszek Paprocki, Andrzej Tomczak, Bohdan Ryszewski czy Halina Robótka. Toruń w końcu jest również siedzibą wielu archiwów, których zasób jest jednym z najcenniejszych w Polsce^{[268][269][270][271]}. Wśród archiwów wchodzących w skład państwowej sieci archiwalnej pierwszorzędną rolę odgrywa Archiwum Państwowe. Zaliczane jest do najstarszych i najbardziej wartościowych pod względem posiadanego zasobu w Polsce. Jego początki sięgają założenia miasta w XIII wieku. Do 1951 roku działało jako Archiwum Miejskie z siedzibą od początku swojego istnienia w Ratuszu Staromiejskim, następnie włączone zostało do sieci archiwalnej. Od tego momentu podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (do 1975 roku jako Oddział Terenowy Archiwum Państwowego w Bydgoszczy). Na zasób archiwum składa się około 6 tys. akt. Najcenniejsze materiały Archiwum stanowią dokumenty i akta z okresu staropolskiego (m.in. przywileje królewskie dla Torunia, przywilej lokacyjny Miasta Torunian, czy bulle papieskie). W zbiorach zachował się też jeden z największych w Europie zespół tabliczek woskowych połączonych w poliptyki. W 2003 roku tabliczki te zostały wpisane na krajową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO^[272][273].

Pozostałe to:

• Archiwum Wojskowe - należy do grupy tzw. archiwów wyodrębnionych. Podlega ono Ministerstwu Obrony Narodowej i jest jednym z 6 istniejących w Polsce tego typu placówek^[274].
• Archiwum UMK w Toruniu - należy do grupy archiwów zakładowych z powierzonym zasobem historycznym. Jego początki sięgają 1948 roku^[275]
• Archiwum Emigracji - powstało w 1995 roku i zajmuje się gromadzeniem, przechowywaniem, opracowywaniem i udostępnianiem wszelkich materiałów związanych z życiem i działalnością emigracji polskiej
• Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej - na jego zasób składają się akta metrykalne z parafii Diecezji Toruńskiej oraz akta z archiwów parafialnych i klasztornych^[276]
• Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek - całość zbiorów to około 40 metrów bieżących akt i innych materiałów, tj. około 8 tys. jednostek archiwalnych (w tym 6654 teczki osobowe konspiratorów pomorskich i kobiet żołnierzy), ok. 4500 fotografii, 121 mikroform, 442 eksponaty muzealne oraz ponad 5 tys. publikacji składających się na zbiory biblioteczne (materiały nieaktowe)^[277]

W Toruniu działa również szereg archiwów zakładowych, które wchodzą w skład państwowej sieci archiwalnej. Nadzór nad ich działalnością sprawuje Oddział Nadzoru Archiwum Państwowego w Toruniu.

Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku. Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową.

Spośród wszystkich 16 wydziałów uczelni swoją siedzibę na terenie kampusu mają^[278][279]:

Wydział Prawa i Administracji, Wydział Nauk Pedagogicznych, Wydział Nauk Historycznych, Wydział Chemii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Wydział Nauk o Ziemi, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Wydział Teologiczny

Na terenie miasteczka uniwersyteckiego znajduje się jeszcze:

Rektorat, Biblioteka Główna, Aula uniwersytecka, Domy Studenckie (nr 7, 8, 9, 10, 11), dwa Hotele Asystenckie, Klub Studencki Od Nowa, Uniwersyteckie Centrum Sportowe, Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii, Akademicka Przychodnia Lekarska i osiedle mieszkaniowe „Universitas”.

W Toruniu oprócz miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach istnieją jeszcze:

• tzw. mały campus Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zlokalizowany w kwartale ulic Mickiewicza, Moniuszki, Słowackiego i Tujakowskiego – znajdują się tam Domy Studenckie nr 1, 2, 3, 5 i 6
• campus Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej zlokalizowany w zachodniej części miasta w pobliżu Portu Drzewnego

Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN 24 i TTV^[280][281], a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4^[282]. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń.

Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5^[283][284]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Radia Zet Gold. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji^[285][286].

W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii Radiowych „Moniuszki”. Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku^[287].

W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Toruń, Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe.

W Toruniu swoich korespondentów mają: Rzeczpospolita, Polska Agencja Prasowa, Katolicka Agencja Informacyjna oraz TVN News and Services Agency.

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska^[288] czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych^[289]. Do 2009 roku miasto było również siedzibą samorządu lekarzy weterynarii, czyli Kujawsko-Pomorskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej^[290].

Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa^[291], Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej^[292] i inne

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera^[293]
  • Bank Mleka Kobiecego^[294]
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny
• Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika
  • Banku Komórek Macierzystych^[295]
• Szpital Specjalistyczny Matopat
• Szpital Cito Care^[296]

Na terenie Torunia istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)^[297]. Centrum przyjmuje zgłoszenia numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999

W Toruniu znajduje się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą:

1. Komisariat Policji – Toruń Śródmieście
2. Komisariat Policji – Toruń Rubinkowo
3. Komisariat Policji – Toruń Podgórz
4. Komisariat Policji w Chełmży
5. Komisariat Policji w Lubiczu
6. Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ulicy Popiełuszki – to jedyny tego typu komisariat w województwie
7. Komisariat Policji w Dobrzejewicach – w budowie^[298]

Na terenie Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:

1. Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Chełmińskie Przedmieście)
2. Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
3. Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
4. Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.

Pozostałem instytucje to: Straż Miejska^[299], Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, centrum szkoleniowe dla strażaków^[300]), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomoskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)^[301].

• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia.
• Ośrodek Strzelców Wyborowych^[302]

Warto dodać, że w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika działa Zakład Historii Wojskowej. Prowadzi on unikatową specjalizację – „Historia wojskowa, służb mundurowych i specjalnych”, to drugi taki kierunek w Polsce na uczelni cywilnej^[303].

• 1. Baza Materiałowo-Techniczna – jest jednostką logistyki stacjonarnej, jedyną o takim charakterze w Siłach Zbrojnych RP, w skład której wchodzą:
  • Warsztaty techniki lotniczej
  • 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza
  • Skład numer 2
• 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego^[304]
• Wojskowa Komenda Transportu, delegatura w Toruniu

• Archiwum Wojskowe – od 2009 roku podlega pod Centralne Archiwum Wojskowe
• Wojskowa komenda uzupełnień
• Żandarmeria Wojskowa
• Komenda garnizonu Toruń – ul. Sobieskiego
• Orkiestra wojskowa
• Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej
• Muzeum Historyczno-Wojskowe – powstało w listopadzie 2010 roku
• Parafia garnizonowa św. Katarzyny – erygowana 21 stycznia 1993 roku. Mieści się przy ulicy Szpitalnej
• Muzeum Wojsk Lądowych – zawiera zbiory wojsk artyleryjskich i rakietowych
• Poligon wojskowy – czynny poligon artyleryjski o pow. ok. 12400 ha
• Wojskowa Straż Pożarna – strzeże bezpieczeństwa na toruńskim poligonie

Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV^[305][306].

Do 1992 roku Toruń prawobrzeżny należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej.

Główne świątynie znajdujące się w Toruniu:

• Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu (Stare Miasto)
• Sanktuarium bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego (Stare Miasto)
• Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy (Bielany)
• Sanktuarium Miłosierdzia Bożego i św. siostry Faustyny (Koniuchy)
• Sanktuarium Matki Bożej Podgórskiej Niepokalanej Królowej Rodzin (Podgórz)

W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki)

W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka obrządku bizantyjsko-ukraińskiego Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.

W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz siedem innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP.

Zbory w Toruniu: Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Zbór Kościoła „Chrystus dla Wszystkich”, Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, Zbór Kościoła Zielonoświątkowego

W Toruniu działa również 8 zborów Świadków Jehowy^[307][308]: Bielawy, Bydgoskie (z grupą anglojęzyczną), Chełmińskie, Chrobrego, Na Skarpie, Podgórz, Rubinkowo (z grupą języka migowego) i Wschód, spotykając się w Salach Królestwa.

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza.

Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha^[309][310].

Toruń prastary gród Kopernika i miasto o bogatej historii oraz dziedzictwie kulturowym, zachowuje pamięć o ważnych wydarzeniach ze swojej przeszłości oraz upamiętnia wyjątkowe postaci z nią związane, czego wyrazem są liczne pomniki, tablice i instalacje artystyczne. Najbardziej znanym i charakterystycznym jest stojący w samym centrum miasta, czyli na Rynku Staromiejskim pomnik najsłynniejszego torunianina – Mikołaja Kopernika^[311].

Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne.

Jedną z pierwszych organizacji sportowych w Toruniu był regionalny oddział Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” założonego w 1894 roku^[312].

• KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
• KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga)
• Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• FC Toruń – futsal (I liga gr. północna)
• KS Pomorzanin Toruń
  • sekcja hokeja na trawie (I liga),
  • sekcja piłkarska (IV liga),
  • sekcja bokserska
• Budowlani Toruń
  • sekcja siatkówki żeńskiej (ekstraklasa)
  • sekcja szermierki
  • sekcja wioślarska
• Polski Cukier SIDEn Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• TKP Elana Toruń – piłka nożna (IV liga)
• AZS Toruń
  • sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
  • sekcja koszykówki (II liga)
  • sekcja wioślarska
• Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
• KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
• MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
• KS Laguna 24 Toruń – pływanie

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa^[313].

Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest z pewnością Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty zastał w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu^[314].

W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt zastał zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń^[315].

Miasto partnerskie	Kraj	Od kiedy
Filadelfia	Stany Zjednoczone	1976
Getynga	Niemcy	1978
Lejda	Holandia	1988
Hämeenlinna	Finlandia	1989
Kaliningrad	Rosja	1995
Czadca	Słowacja	1996
Swindon	Anglia	2003
Łuck	Ukraina	2008
Novo mesto	Słowenia	2009
Guilin	Chiny	2010
Angers	Francja	2016

W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z dziesięcioma takimi miastami^[316].

• Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski
• Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński
• Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku
• Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku
• Kaliningrad – umowa z Toruniem od 1995 roku
• Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu roku
• Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku
• Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku
• Novo mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku
• Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku
• Angers - umowa z Toruniem od 2016 roku^[317]

• ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
• ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
• MS Uniwersytet Toruński
• SY Województwo Toruńskie

• Honorowi obywatele Torunia
• Piernikowa Aleja Gwiazd w Toruniu
• Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Cmentarz żydowski w Toruniu
• Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach
• Planetoida 12999 Toruń

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Oficjalna strona miejska
• Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .

Kategoria:Miasta w województwie kujawsko-pomorskim Kategoria:Miasta wojewódzkie Kategoria:Miasta na prawach powiatu Kategoria:Ziemia chełmińska Kategoria:Miasta posiadające prawo wyboru władców I Rzeczypospolitej Kategoria:Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Kategoria:Miejsca obrad polskich sejmów