Gmina (Polska)

Gmina (od niem. Gemeinde – komuna, społeczność) – jednostka podziału administracyjnego w Polsce.

Określenie „gmina” może odnosić się także do innych wspólnot, np. „gmina wyznaniowa” (por.: kahał), „gmina szkolna” itp.

W latach 1954–1972 w miejsce gmin powołano gromady. Od 1990 r. w Polsce gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Status samorządu gminnego reguluje w Polsce ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2023 r. poz. 40) obowiązująca od 27 maja 1990 r.^[1]

Gmina może być gminą wiejską, gminą miejsko-wiejską lub gminą miejską. W Polsce niektóre gminy wykonują także zadania powiatów (zob. miasto na prawach powiatu).

Gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa, dzielnice, osiedla i inne. O ustroju gminy stanowi jej statut.

• władza uchwałodawcza i kontrolna:
  • rada gminy
  • komisje stałe i doraźne (powoływane przez radę gminy spośród radnych)
• władza wykonawcza:
  • wójt (gmina wiejska)
  • burmistrz (gmina miejska, gmina miejsko-wiejska)
  • prezydent miasta (gmina miejska, gmina miejska na prawach powiatu)

W miastach na prawach powiatu funkcjonuje ponadto komisja bezpieczeństwa i porządku. Jest ona oddzielnym organem administracji (niebędącym komisją rady miasta na prawach powiatu), złożonym między innymi z przedstawicieli władz samorządowych.

Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Zadania te dzieli się na własne – nadane ustawowo i zlecone – przydzielane przez władze państwowe.

Gmina realizuje wszystkie zadania niezastrzeżone do kompetencji innych jednostek samorządu terytorialnego (powiat, województwo samorządowe).

Mieszkańcy uczestniczą w sprawowaniu władzy na terenie swojej gminy poprzez głosowanie: w wyborach samorządowych oraz referendum lokalnym lub za pośrednictwem organów gminy.

Gmina realizuje dwa rodzaje zadań: własne i zlecone.

Są to zadania publiczne wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego, które służą zaspokojeniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Mogą one być:

• obowiązkowe – gmina nie może zrezygnować z ich realizacji, musi zapewnić w budżecie środki na ich realizowanie; przyczyna: dążenie do zapewnienia mieszkańcom świadczeń publicznych o charakterze elementarnym;
• fakultatywne – gmina realizuje je w takim zakresie, w jakim jest to możliwe ze względu na środki posiadane w budżecie oraz lokalne potrzeby (samodzielnie na własną odpowiedzialność z własnego budżetu).

Zadania własne obejmują sprawy:

• ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
• gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymaniu czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadków komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
• planowania i finansowania oświetlenia dróg i miejsc publicznych znajdujących się na terenie gminy,
• lokalnego transportu zbiorowego,
• ochrony zdrowia,
• pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
• gminnego budownictwa mieszkaniowego,
• edukacji publicznej,
• kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
• kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
• targowisk i hal targowych,
• zieleni gminnej i zadrzewień,
• cmentarzy gminnych,
• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,
• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
• polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,
• wspierania i upowszechniania idei samorządowej,
• promocji gminy,
• współpracy z organizacjami pozarządowymi,
• współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

Są to inne zadania publiczne wynikające z uzasadnionych potrzeb państwa ustawowo zlecone do wykonania jednostkom samorządu terytorialnego. Są:

• przekazywane na mocy regulacji ustawowej;
• przekazywane w drodze porozumień między jednostką samorządu terytorialnego a administracją rządową.

Na terenie Polski 1 stycznia 2021 r. było 2477 gmin trzech rodzajów^[2]:

• 1523 gminy wiejskie,
• 652 gminy miejsko-wiejskie,
• 302 gminy miejskie.

(stan 1 stycznia 2007, GUS)

Ogólnie:

• największa: gmina Pisz (powiat piski) – 633,69 km²
• najmniejsza: Górowo Iławeckie (powiat bartoszycki) – 3,32 km²

Gminy miejskie:

• największa: Warszawa (miasto na prawach powiatu) – 517,22 km²
• najmniejsza: Górowo Iławeckie (powiat bartoszycki) – 3,32 km²

Gminy miejsko-wiejskie:

• największa: gmina Pisz (powiat piski) – 633,69 km²
  • największe miasto na terenie gminy miejsko-wiejskiej: Szczytna (powiat kłodzki) – 80,38 km²
  • największy obszar wiejski na terenie gminy miejsko-wiejskiej: gmina Pisz (powiat piski) – 623,61 km²
• najmniejsza: gmina Świątniki Górne (powiat krakowski) – 20,35 km²
  • najmniejsze miasto na terenie gminy miejsko-wiejskiej: Stawiszyn (powiat kaliski) – 0,99 km²
  • najmniejszy obszar wiejski na terenie gminy miejsko-wiejskiej: gmina Suchedniów (powiat skarżyski) – 15,54 km²

Gminy wiejskie:

• największa: gmina Wałcz (powiat wałecki) – 574,89 km²
• najmniejsza: gmina Jejkowice (powiat rybnicki) – 7,59 km²

Miasta:

• największe: Warszawa (miasto na prawach powiatu) – 517,22 km²
• najmniejsze: Stawiszyn (powiat kaliski) – 0,99 km²

(stan 1 stycznia 2007, GUS)

Ogólnie oraz gminy miejskie:

• największa: Warszawa (miasto na prawach powiatu) – 1 702 139 mieszk.
• najmniejsza: Krynica Morska (powiat nowodworski) – 1390 mieszk.

Gminy miejsko-wiejskie:

• największa: gmina Piaseczno (powiat piaseczyński) – 63 828 mieszk.
  • największe miasto na terenie gminy miejsko-wiejskiej: Nysa (powiat nyski) – 47 333 mieszk.
  • największy obszar wiejski na terenie gminy miejsko-wiejskiej: gmina Wieliczka (powiat wielicki) – 29 439 mieszk.
• najmniejsza: gmina Nowe Warpno (powiat policki) – 1563 mieszk.
  • najmniejsze miasto na terenie gminy miejsko-wiejskiej: Opatowiec (powiat kazimierski) – 330 mieszk.
  • najmniejszy obszar wiejski na terenie gminy miejsko-wiejskiej: gmina Nowe Warpno (powiat policki) – 379 mieszk.

Gminy wiejskie:

• największa: gmina Długołęka (powiat wrocławski) – 33 838 mieszk.
• najmniejsza: gmina Cisna (powiat leski) – 1676 mieszk.

Miasta:

• największe: Warszawa (miasto na prawach powiatu) – 1 702 139 mieszk.
• najmniejsze: Opatowiec (powiat kazimierski) – 330 mieszk^[3].

Na obszarze Polski jest szereg gmin, których części z różnych powodów chcą się usamodzielnić, tworząc oddzielne gminy, np.

• utworzenie gminy Szczawa z miejscowości Szczawa w gminie Kamienica^[4][5].

• utworzenie miasta i gminy Komorów z miejscowości Komorów, Komorów-Wieś i Granica w gminie Michałowice^[6][7]

• reaktywacja gminy Chełmsko Śląskie, obecnie w granicach gmin Lubawka i Kamienna Góra^[8][9].

• reaktywacja gminy Kamyk, obecnie w granicach gminy Kłobuck^[10][11][12].

• utworzenie gminy o nazwie Miasto Śląskie z obszarów południowych osiedli Mysłowic: Brzezinka, Dziećkowice, Kosztowy, Krasowy, Larysz-Hajdowizna, Morgi i Wesoła (de facto byłaby to reaktywacja odpowiednika dawnej gminy Wesoła z Wesołą)^[13][14].

• utworzenie gminy Huta-Dąbrowa z miejscowości Huta-Dąbrowa w gminie Krzywda^[15]

• utworzenie gminy Majdan Stary z siedzibą w miejscowości Majdan Stary (Majdan Stary, Majdan Nowy, Stary Lipowiec, Nowy Lipowiec, Rogale, Kulasze, część sołectw Zanie i Markowicze) w gminie Księżpol^[16][17]

• utworzenie gminy Jankowice z miejscowości Jankowice Rybnickie w gminie Świerklany^[18][19]

• utworzenie gminy Grabówka z miejscowości Grabówka. Zaścianki, Sobolewo, Sowlany i Henrykowo, obecnie w gminie Supraśl^{[20][21][22][23][24]}

• utworzenie gminy Łagiewniki z miejscowości Łagiewniki i siedmiu innych sołectw, należących obecnie do Łodzi^[25][26]

Ostatnia zakończona pomyślnie próba secesji dotyczyła gminy Jaśliska w 2010 roku (z gminy Dukla).

Zobacz w Wikiźródłach tekst Polskie gminy według kodu TERYT

Zobacz hasło gmina w Wikisłowniku

• podział administracyjny Polski (1975–1998)
• TERYT
• związek międzygminny

• Interaktywna mapa szacunkowych dochodów podatkowych gmin w 2014 roku (forsal.pl)
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom II: gmina, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 618 .