Sokółka

Sokółka

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Plac Tadeusza Kościuszki w Sokółce
Herb Flaga
Dewiza: Sokółka – naturalnie wielokulturowa
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	sokólski
Gmina	Sokółka
Data założenia	XV wiek
Prawa miejskie	28 lutego 1609
Burmistrz	Ewa Kulikowska
Powierzchnia	18,59 km²
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	18 063[1] 971,7 os./km²
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	16-100
Tablice rejestracyjne	BSK
Położenie na mapie Polski Sokółka
Położenie na mapie województwa podlaskiego Sokółka
Położenie na mapie powiatu sokólskiego Sokółka
Położenie na mapie gminy Sokółka Sokółka
53°24′25″N 23°30′00″E/53,406944 23,500000
TERC (TERYT)	2011084
SIMC	0923443
Urząd miejski pl. Kościuszki 1 16-100 Sokółka
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Sokółka – miasto w Polsce, w województwie podlaskim, siedziba powiatu sokólskiego i gminy miejsko-wiejskiej Sokółka.

Prawa miejskie nadane zostały Sokółce w roku 1609. Miasto królewskie ekonomii grodzieńskiej^[2] położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego I Rzeczypospolitej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.

Miasto położone jest na obszarze Wzgórz Sokólskich, w północnej części Niziny Podlaskiej, u źródeł rzeki Sokołdy.

Przez miasto przebiegają międzynarodowa trasa drogowa droga krajowa nr 19 oraz kolejowa Warszawa – Grodno i dalej w kierunkach na Wilno, Rygę, Sankt-Petersburg, Mińsk i Moskwę. Sokółka oddalona jest o 16 km od polsko-białoruskiego przejścia granicznego w Kuźnicy Białostockiej^[3].

Pierwotnie Sokoldka (Sokółka) była wsią koronną założoną przez rewizorów królewskich na trakcie z Grodna do Knyszyna^[4]. Nazwa miasta wywodzi się od nazwy rzeki Sokoldka (Mała Sokołda)^{[5][6][7][8][9]}. Z biegiem czasu nazwa uległa zmianie przez uproszczenie spółgłoskowe -ldk do -lk i skojarzenie z Sokółką z Mazowsza i wsią Sokólki spod Ełku^[10][11]. Na początku XVI wieku istniał tu dwór myśliwski Sucholda znajdujący się we władaniu królowej Bony, który został nadany jej przez Zygmunta Starego w roku 1524 wraz z rozległym obszarem od Kowna do Narwi i Świsłoczy, jaki wydzielił z Puszczy Grodzieńskiej^[12]. W 1565 roku Zygmunt August ufundował w Sokółce kościół katolicki, a parafia funkcjonowała od roku 1592^[13]. W latach 1586–1589 Sokółka stała się wsią targową. Prawa miejskie otrzymała 28 lutego 1609 roku od Zygmunta III Wazy^[14]. Przed nadaniem praw miejskich do Sokółki przybyli rewizorzy królewscy Jerzy Scipio del Campo oraz Stefan Nieszkowski, którzy dokonali rozplanowania przyszłego miasta^[15].

Kanclerz wielki litewski Albrycht Stanisław Radziwiłł w swoim pamiętniku pod datą 18 maja 1633 roku zapisał: „Na zaproszenie starosty żmudzkiego i wojewody brzeskiego, mego brata, udaliśmy się do Sokółki, gdzie król i my wszyscy zostaliśmy przyjęci wspaniale. Zanim tam przybyliśmy, król mówił mi (ponieważ jeszcze nigdy w tym miejscu nie byłem), że zobaczę dom drewniany, który został zbudowany za cenę 7000 zł, lecz niedokończony i już prawie w upadku. Okazało się to prawdziwe”^[16]. W roku 1652 Ludwika Maria Gonzaga nadała parafię w Sokółce trzem współpracownikom Wincentego a Paulo^[17][18]. Po krótkim pobycie w mieście przeniesieni zostali oni jednak do Warszawy. W tym okresie w mieście wytapiano rudę darniową^[19]. 11 lutego 1662 roku wydano dekret, który zmuszał Żydów do opuszczenia miasta. Mogli odwiedzać Sokółkę tylko w dniach handlowych i jarmarcznych, ale nie dłużej niż na 3 dni. Żydom zabronione było nabywanie domów i dóbr ziemskich. Jeżeli któryś z nich takowy majątek posiadał, to przechodził on na własność Kościoła katolickiego. Zakazane było również wynajmowanie Żydom domów. Naruszenie dekretu wiązało się z karą pieniężną w wysokości 10 seksagen groszy litewskich na korzyść Kościoła w Sokółce^[20]. 29 grudnia 1698 roku August II nadał zamieszkującym Sokółkę Żydom przywilej wolnego handlu oraz prowadzenia szynków^[21].

W roku 1717 miasto znalazło się na drodze pocztowej między Warszawą i Mitawą, a w mieście osadzono urzędników pocztowych z rodziny Michaelisów^[22]. W drugiej połowie XVIII wieku podskarbi nadworny litewski Antoni Tyzenhauz sprowadził rzemieślników i rozbudował miasto, próbując dokonać przestrzennej przebudowy miasta^[14]. W czasie jego administrowania dokonany został nowy podział ekonomii litewskich, w wyniku czego Sokółka została siedzibą guberni. Tyzenhauz na obszarze ekonomii grodzieńskiej wybudował szereg fabryk i manufaktur, które później upadły, jednak wprowadził na nowo wcześniej zniesioną pańszczyznę. W wyniku tego w Sokółce oraz w Kuźnicy i Krynkach pojawiły się protesty miejscowej ludności, a w latach 70. XVIII wieku pisano supliki do króla. W tym czasie w mieście znajdowały się 182 domy i stacjonował w nim garnizon kawalerii narodowej^[23]. Na zlecenie Tyzenhauza został wykonany przez Józefa de Sacco projekt założenia parkowo-pałacowego: „Planty Zabudowania gubernji J.K.mci Sokolskiey”, zbudowano jednak tylko pałacyk gubernatora. Za to do lat 80. XVIII wieku wybudowano 12 kamienic na rynku^[24].

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w marcu 1794 roku agitację na terenie Sokółki prowadził Joachim Litawor Chreptowicz. W kwietniu tego roku stacjonujący w mieście regiment liczył 600 osób. Po zajęciu Grodna przez Rosjan, 9 maja w Sokółce podpisany został przez kilkaset osób akces do powstania oraz zawiązano w nim Komisję Porządkową Powiatu Grodzieńskiego^[25]. Wydana została też specjalna odezwa do mieszkających na tych terenach Tatarów. W lipcu komisja ogłosiła Uniwersał połaniecki^[26].

W 1795 roku, po III rozbiorze Polski, miasto przejściowo znalazło się w zaborze pruskim, w prowincji Prusy Nowowschodnie^[27]. Do czasu Pokoju w Tylży w roku 1807, gdy Sokółka znalazła się w zaborze rosyjskim, stacjonował w niej szwadron wojsk pruskich, liczący 228 osób^[28]. W latach 1792 i 1803 wybuchały pożary, w wyniku których spłonęła część miasta, a w roku 1796 kościół parafialny^[29]. Zgodnie z postanowieniami traktatu tylżyckiego z 1807 roku Sokółka została przekazana Imperium Rosyjskiemu, pod którego władzą pozostawała aż do 1915 roku. W roku 1848 zbudowany został murowany kościół katolicki pw. św. Antoniego. W latach 50. XIX wieku zbudowana została prawosławna cerkiew św. Aleksandra Newskiego^[30] oraz szkoła administracyjno-leśna i strzelecka, a w 1886 roku koszary. W 1862 roku Sokółka otrzymała połączenie kolejowe w związku z budową linii kolejowej Wiedeń–Warszawa–Sankt-Petersburg^[31]. Wśród powstańców listopadowych (1830–1831) i styczniowych (1863–1864), walczących przeciwko rosyjskiemu zaborcy, byli także także mieszkańcy Sokółki. Od końca XIX wieku do wybuchu I wojny światowej w mieście stacjonował rosyjski 63 Uglicki pułk piechoty^[32]. Około 1900 roku wybudowano murowaną synagogę. Znajdowała się w północno-zachodniej części miasta^[33]. W 1910 roku burmistrzem Sokółki był Józef Stanisławowicz Daszuta^[34]. W 1915 roku, podczas I wojny światowej, wojska kajzerowskie (niemieckie) wypędziły administrację rosyjską oraz wojska carskie z Sokółki i Sokólszczyzny. Okupacja niemiecka trwała zatem od 1915 do 1918 roku.

Od roku 1807 aż do 1975 Sokółka była miastem powiatowym. W XIX wieku była ośrodkiem targów, rzemiosła i drobnego przemysłu.

Od 30 kwietnia^[35] 1919 roku Sokółka znalazła się w granicach Polski^[36], jednak w okresie VII-IX 1920 r. zajmowana była przez wojska bolszewickie podczas wojny polsko-bolszewickiej^[37]. W lipcu 1920 roku w wyniku ostrzału artyleryjskiego część miasta została zniszczona^[38]. 24 września tego roku stacjonował w mieście sztab dowodzenia 2 Armii Wojska Polskiego, tu także został wydany przez Józefa Piłsudskiego rozkaz ataku na Lidę^[38]. 20 listopada 1996 roku^[39] odsłonięty został pomnik poświęcony bohaterom bitwy nad Niemnem z tamtego okresu z popiersiem marszałka Piłsudskiego.

W okresie międzywojennym miasto znane z garbarni oraz targów końskich i bydlęcych. W latach międzywojennych mieszkało w Sokółce około 3500 osób narodowości żydowskiej, w większości zajmowały się one handlem^[40]. Łącznie miejscowość liczyła około 6000 mieszkańców^[41]. W 1929 działały tu Związek Kupców, Związek Robotników Przemysłu Garbarskiego, Związek Rzemieślników Żydowskich, Związek Lokatorów oraz Związek Właścicieli Nieruchomości^[42].

21 września 1939 roku miasto zostało zajęte przez oddziały sowieckiej 2 brygady czołgów, a następnie włączone w skład Związku Radzieckiego, przez co znajdowało się pod niemal dwuletnią okupacją sowiecką. Okupanci sowieccy prowadzili prześladowania, aresztowania oraz wywózki miejscowej ludności (często na Syberię czy do Kazachstanu), zwłaszcza polskich patriotów. W czerwcu 1941 miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie, a w lipcu weszło w skład Bezirk Bialystok. Sowieci zbudowali w Sokółce pomnik Lenina, który latem 1941 Niemcy kazali zniszczyć miejscowym Żydom^[43].

W 1941 r. w południowo-wschodniej części miasta Niemcy utworzyli getto dla ludności żydowskiej^[44]. Oprócz kilku tysięcy Żydów z Sokółki trafiło tam również ok. 1500 Żydów z Janowa, Krynek, Czyżewa i Zaręb Kościelnych^[44]. Mieszkańcy getta pracowali w fabryce filcu, w warsztatach szewskich i krawieckich oraz wykonywali roboty drogowe^[44]. Wybudowali także zalew w Sokółce^[45]. 2 listopada 1942 ok. 8 tys. osób wywieziono z getta do obozu przejściowego w Kiełbasinie pod Grodnem^[44][46]. Getto szczątkowe zlikwidowano w styczniu 1943^[47]. Żydzi z sokólskiego getta zginęli w obozach zagłady w Treblince i w Auschwitz-Birkenau^[44].

W latach 1942–1944 w Sokółce znajdował się niemiecki obóz pracy^[44]. Przeciętnie w obozie przebywało 150 osób; ogółem przeszło przez niego ok. 3 tys. osób^[44]. Podczas likwidacji obozu część więźniów rozstrzelano, a część zwolniono^[44].

W czerwcu 1944 roku Sokółka została zdobyta przez wojska radzieckie, co zakończyło okupację niemiecką^[48].

Od 1944 w okolicach miasta silna była partyzantka antykomunistyczna – np. 11 sierpnia 1946 partyzanci trzykrotnie zaatakowali lokalny posterunek Milicji Obywatelskiej^[49]. W latach 70. XX wieku we wschodniej części miasta powstały dwa duże zakłady przemysłowe: stolarski Stolbud (obecnie Sokółka Okna i Drzwi) oraz Fabryka Urządzeń Mechanicznych „Spomasz”^[50], które po 1989 r. przeszły transformację gospodarczą okresu przemian ustrojowych^[51].

18 grudnia 1980 r. w Sokółce powstała Terenowa Komisja Koordynacyjna Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, której przewodniczącym został Kazimierz Kossakowski – nauczyciel Zespołu Szkół Ogólnokształacących, a jego zastępcą Bronisław Błahuszewski – kierowca PKS. 5 marca 1981 r. rezygnację z funkcji przewodniczącego złożył Kazimierz Kossakowski. Dwa tygodnie później przeprowadzono wybory do 9-osobowego Prezydium TKK, w skład którego weszli przedstawiciele sokolskich zakładów pracy: Krzysztof Krasiński (przewodniczący), pracownik Rejonu Energetycznego w Sokółce, Czesław Oszer - „Spomasz”, Marian Peliksza – „Stolbud”, Krzysztof Ignatowicz - „Budopol” Pisz, Andrzej Sienkiewicz – GS Sokółka, Bronisław Błahuszewski – PKS Sokółka, Zofia Juszkiewicz – Zespół Opieki Zdrowotnej, Barbara Łapacz – CPN, Zakład Buchwałowo i Jolanta Sagan – Oświata Sokółka^[52].

W 2009 roku Sokółka obchodziła 400-lecie istnienia. Z tej okazji w Sokółce zorganizowano wiele imprez, z takimi artystami na czele jak Danzel. Ponadto przed Urzędem Miejskim postawiono pomnik, upamiętniający ten jubileusz. Wyprodukowano też sokólską monetę o nazwie „Sokole”.

W kolejnych latach Sokółka liczyła:

• Przełom XVIII i XIX w. – 1124 mieszkańców (w tym 383 Żydów i 18 Tatarów)^[53]
• 1867 – 3814 mieszkańców^[54]
• 1878 – 3431 mieszkańców^[55]
• 1945 – 4879 mieszkańców^[56]
• 1987 – ok. 18 000^[57]
• 2004 – 19 037
• 2008 – 18 666^[58]

Piramida wieku mieszkańców Sokółki w 2014 roku^[59].

Miasto jest głównie ośrodkiem usługowym regionu rolniczego, ale także produkcji stolarki okiennej, importu węgla kamiennego i gazu, mrożenia owoców i warzyw czy przetwórstwa mleka. Znajdujące się większe zakłady pracy w Sokółce to:

• Orlen Gaz
• Sokółka Okna i Drzwi
• Farmer Sp. z o.o.
• Metal-Fach Sp. z o.o.
• Spółdzielnia Mleczarska SOMLEK Sokółka przejęta przez Mlekpol
• Barter S.A.
• Eskimos S.A.
• Eko-Gril
• GENES
• STEELER

• 19 Droga krajowa nr 19: granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Rzeszów – Barwinek – granica państwa
• 673 Droga wojewódzka nr 673: Kolonie Lipsk – Lipsk – Dąbrowa Białostocka – Sokółka
• 674 Droga wojewódzka nr 674: Sokółka – Rachowik

Zabytkami w Sokółce są^[60]:

• Kościół parafialny św. Antoniego Padewskiego – neoklasycystyczny (ok. 1848, rozbudowany 1901-1904) z usytuowanym przy kolegiacie pomnikiem Powstańców Styczniowych^[61],
• Prawosławna cerkiew parafialna pw. św. Aleksandra Newskiego z lat 1850–1853
• Granitowa płaskorzeźba – Alegoria Nauki z 1933 roku znajdująca się na elewacji frontowej budynku Szkoły Podstawowej nr 1 im. Adama Mickiewicza w Sokółce
• Murowana kapliczka przy zbiegu ul. Grodzieńskiej i Kresowej w Sokółce^[62], wybudowana w 1906 roku na mocy ukazu tolerancyjnego cara Mikołaja II z 17/30 kwietnia 1905 roku^[63]
• Przedwojenne kamienice wzdłuż ulic Białostockiej i Grodzieńskiej
• Dawna drewniana plebania prawosławna na rogu ulic Józefa Piłsudskiego i ks. Piotra Ściegiennego z 1880 roku

• prawosławna kaplica cmentarna pw. św. Męczennicy Pawły z 1900 roku^[64]
• cmentarz żydowski z XVII wieku^[65]
• cmentarz prawosławny z XIX wieku (dawniej rzymskokatolicki)^[65]
• założenie parkowo-ogrodowe d. dworu „Sobaczyńce" , d. koszar wojskowych rosyjskich, potem polskich na Osiedlu Zielonym^[66]

• Szlak Tatarski
• Szlak Śladami Powstania Styczniowego
• Szlak Rękodzieła Ludowego
• Szlak Dawnego Pogranicza

W mieście znajduje się wiele kamer monitoringu wizyjnego należących do miasta, jak i osób prywatnych. Telewizja Sokółka udostępnia na swojej stronie internetowej obrazy z kilku kamer znajdujących się w różnych częściach miasta. Transmisja jest prowadzona przez całą dobę w czasie rzeczywistym. System jest cały czas rozbudowywany o kolejne kamery^[67].

W Sokółce znajdują się lokalna telewizja, gazeta internetowa i tygodnik wydawany w formie papierowej, które swoim zasięgiem obejmują cały powiat:

• Sokółka TV^[68]
• iSokolka.eu^[69]
• Tygodnik Nowiny Sokólskie^[70]
• Tygodnik Info-Sokółka

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa Specjalna
• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Adama Mickiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Walerego Wróblewskiego

Szkoły średnie

• Zespół Szkół w Sokółce, ul. Mickiewicza 11 (Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika i Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych)^[71]
• Zespół Szkół Zawodowych im. Elizy Orzeszkowej w Sokółce, Os. Zielone 1A (Technikum nr 1 i Branżowa Szkoła I Stopnia)^[72]
• Zespół Szkół Rolniczych im. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w Sokółce, ul. Polna 1 (Technikum nr 2)^[73]
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy, Os. Zielone 1A (Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna)^[74]

Fundacje i stowarzyszenia

• Fundacja Sokólski Fundusz Lokalny^[75]
• The Pucilowski Foundation^[76]
• Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Ziemi Sokólskiej „Barka”^[77]
• Stowarzyszenie Klub 4x4^[78]

Kulturalne

• Muzeum Ziemi Sokólskiej^[79]
• Sokólski Ośrodek Kultury^[80]
• Kino „Sokół”
• Chór Seniorów „Sokólskie Wrzosy”^[81]
• Kapela ludowa „Kapela Kundzicza”
• Klub Plastyków Amatorów
• Klub Seniora „Wrzosy”
• Nauczycielski Klub Seniora
• Wiejski Klub Kultury w Starej Kamionce
• Zespół muzyczny „Lotos”
• Teatr Amatorski „Coś”
• Zespół muzyczny „FBI”
• Zespół muzyczny „Bad Falcon”

Sportowe

• Klub Sportowy Sokół Sokółka – piłka nożna^[82]
• Sokólski Klub Kolarski Sokół – kolarstwo, triathlon, bieganie^[83]
• Klub bilardowy Metal-Fach LP Pool Bilard Sokółka^[84]
• Klub Jeździecki BIK^[85]
• Klub Sportowy Mikolo Sokółka – siatkówka
• UKS Boxing Sokółka – boks
• LUKSz Orient Sokółka – szachy

Imprezy cykliczne

• Dni Sokółki^[86]
• Wielkie Grillowanie z Kurczakiem
• Pożegnanie Lata
• Letnia Akademia Wiedzy o Tatarach Polskich^[87]
• Przegląd Widowisk Pastorałkowych
• Wojewódzkie Spotkanie Rodzin Muzykujących
• Rodzinny Festyn Dobroczynny^[86]
• Międzynarodowy Memoriał im. Stanisława Kirpszy – zawody kolarskie

Ze względu na to, że miasto zamieszkują wyznawcy religii katolickiej, prawosławnej oraz islamu, poza Polakami są to Białorusini i Litwini^[88], a w jego okolicach zamieszkują także Tatarzy, zyskało ono określenie stolicy polskiego orientu^[3]. W mieście zaczyna się także Szlak Tatarski, utworzony w roku 1979 na cześć sprowadzenia na te ziemie chorągwi tatarskiej przez Jana III Sobieskiego^[89].

Na terenie Sokółki działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Antoniego Padewskiego
  • parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa
  • parafia Wniebowzięcia NMP
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
  • parafia św. Aleksandra Newskiego
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór w Sokółce (Sala Królestwa ul. Wierzbowa 2)^[90][91]

W Sokółce i okolicach była kręcona większość scen całej trylogii. Ukazane w filmie obiekty które znajdują się w Sokółce: kościół pw. św. Antoniego, plebania, ogród, wędzarnia, obiekty gospodarcze, cerkiew pw. św. Aleksandra Newskiego i inne.

6 lutego 2010 roku w Telewizji Polsat został wyemitowany film dokumentalny Faktu dla Polsatu pt. „Cud w Sokółce”. W filmie były ukazane zdarzenia, które miały miejsce 12 października 2008 w kościele pw. św. Antoniego w Sokółce.

W Sokółce

• zespół boisk, korty tenisowe, kryta pływalnia, skatepark, siłownia przy OSiR, ul. Mariańska 31
• stadion miejski, ul. Mariańska/ul. Grodzieńska
• Zalew Sokólski z ośrodkiem wczasowym – akwen 20 ha z plażą, wypożyczalnia sprzętu wodnego, miejsca noclegowe, kort tenisowy, boisko do siatkówki plażowej, ul. Wodna
• kino „Sokół”
• pomnik z popiersiem Józefa Piłsudskiego
• pomnik na cześć 300 lat osadnictwa tatarskiego (umiejscowiony w parku w centrum miasta)
• tablica poświęcona Antoniemu Tyzenhauzowi na ścianie Muzeum Ziemi Sokólskiej

• 
  Wieża ciśnień
• 
  Uliczka przed kinem
• 
  Jedno z osiedli
• 
  Starostwo Powiatowe

W najbliższych okolicach Sokółki

• Izba Regionalna w Janowszczyźnie
• dolina rzeki Sokołda z malowniczymi łąkami obejmującymi tereny chronione sieci Natura 2000 w Dworzysku
• plenerowa dolina rzeki Łosośna
• Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej z Rezerwatem Kozłowy Ług
• Tatarszczyzna
• zabytkowe grodzisko wczesnośredniowieczne we wsi Miejskie Nowiny

• gmina Czarna Białostocka
• gmina Janów
• gmina Kuźnica
• gmina Sidra
• gmina Supraśl
• gmina Szudziałowo
• gmina Dąbrowa Białostocka

Sokółka prowadzi współpracę z^[92]:

• Rochlitz
• Soleczniki
• Iwie
• Orzysz
• Ustrzyki Dolne
• Piwniczna-Zdrój

• Praca zbiorowa: Historia filmu polskiego tom I 1895-1929. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1966.
• Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XI. Warszawa: 1890. Brak numerów stron w książce

• Informator miejski [online] [dostęp 2011-08-05] .strona główna serwisu
• Sokółka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 26 .