Antoni Tyzenhauz

Ten artykuł dotyczy podskarbiego. Zobacz też: Inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

Antoni Tyzenhauz

Bawół I
Rodzina	Tyzenhauzowie
Data i miejsce urodzenia	1733 Nowojelnia
Data i miejsce śmierci	31 marca 1785 Warszawa, Rzeczpospolita
Ojciec	Benedykt
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Antoni Tyzenhauz lub Antoni Tyzenhaus herbu Bawół (ur. 1733 w Nowojelni, zm. 31 marca 1785 w Warszawie) – podskarbi nadworny litewski w 1765 roku, starosta grodzieński w latach 1765-1785, pisarz wielki litewski 1762–1764, koniuszy litewski 1764–1765, podstoli grodzieński w latach 1758-1762, podstarości grodzieński do 1763 roku^[1], w latach 1765–1780 zarządca litewskich ekonomii królewskich, członek Komisji Skarbu Jego Królewskiej Mości w 1768 roku^[2], w 1771 odznaczony Orderem Orła Białego^[3].

W pierwszych dwóch dekadach panowania Stanisława Augusta był jednym z najbardziej wpływowych polityków w Wielkim Księstwie Litewskim; według Jerzego Michalskiego „niemal monopolizował politykę królewską” na tym obszarze do 1780 roku^[4].

Poseł powiatu grodzieńskiego na sejm 1760 roku^[5]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z powiatu grodzieńskiego^[6]. Marszałek powiatu grodzieńskiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku^[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)^[8]. Na sejmie konwokacyjnym 1764 roku wyznaczony do Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego^[9]. Poseł z powiatu grodzieńskiego na sejm elekcyjny 1764 roku^[10], jako deputat podpisał jego pacta conventa^[11]. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego^[12]. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z powiatu grodzieńskiego^[13]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu grodzieńskiego^[14].

W latach 1765–1780 zarządzał królewskimi majątkami na Litwie^[15]. Przeprowadził uprzemysłowienie okolic Grodna (m.in. obecnych dzielnic – Łosośny i Horodnicy) oraz Sokółki, którą rozbudował, dokonując przestrzennej przebudowy miasta, z zachowanym do czasów współczesnych układem urbanistycznym wokół dawnego rynku^[16]) budując 50 dużych manufaktur królewskich płócien, konfekcji, powozów. Pod jego rządami dynamicznie rosły przychody dóbr królewskich, co zyskało mu przychylność króla^[17]. Tyzenhaus był niezwykle aktywny. Meliorował pola, budował drogi, kanały, prowadził handel zagraniczny, założył szkołę lekarską, ogród botaniczny i zreorganizował pobór podatków na Litwie^[17].

Rozwój gospodarczy odbywał się jednak kosztem chłopów. Tyzenhauz mocno zwiększył obciążenia chłopów, zamienił czynsz na pańszczyznę, tam, gdzie było to możliwe. Podniósł pańszczyznę w innych okolicach. Wywołało to bunt chłopów w 1769 roku, 2 tys. włościan zebranych w Janiszkach i Szawlach organizowało napady na dwory, karczmy, magazyny i atakowało urzędników królewskich^[17]. Bunt został stłumiony. Tyzenhaus zmuszał chłopów do pracy w manufakturach^[17].

Kariera Tyzenhausa zakończyła się katastrofą, chłopi masowo uciekali z administrowanych przez niego terenów. W okresie jego rządów ubyło 40 wsi i 1875 gospodarstw chłopskich^[17]. W 1780 roku przychody z dóbr administrowanych przez Tyzenhausa wynosiły 2.4 mln złotych, aż 800 tys. wynosił jednak deficyt. Tyzenhaus został oskarżony o defraudację tych środków^[17]. Podobno zatrzymywał dla siebie 1/4 dochodów z dóbr królewskich, mieszkał w pałacu i opłacał swoją własną prywatną orkiestrę, teatr oraz balet^[15].

Był członkiem konfederacji radomskiej 1767 roku^[18]. Był posłem na Sejm Repninowski^[19]. 23 października 1767 wszedł w skład delegacji Sejmu, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej^[20]. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku^[21]

Upamiętnieniem dzieła Antoniego Tyzenhauza jest organizowany od 2022 r. przez Sokólski Ośrodek Kultury festiwal o nazwie „Tyzenhauz Fest” w Sokółce^[22]. Od 2023 r. festiwal nosi nazwę „Festiwal Tyzenhauza”^{[potrzebny przypis]}, wyróżniony w 2023 r. w 20. edycji konkursu na Najlepszy Produkt Turystyczny^[23].

1733 – urodził się Antoni Tyzenhauz, syn Benedykta

lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie

lata 50. XVIII w. – pobyt na dworze Czartoryskich w Wołczynie

1761 – poseł na sejm

1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego

1765–1780 – podskarbi nadworny litewski

1769 – powstanie szawelskie w dobrach na Żmudzi

1778 – podróż po Europie; spotkanie z Janem Jakubem Rousseau

1780 – niewypłacalność manufaktur; dymisja

1783 – proces o nadużycia; zajęcie przez sąd osobistego majątku Tyzenhauza

1784 – uwolnienie przez sejmową komisję od zarzutu defraudacji; zwrot majątku

31 marca 1785 – śmierć Antoniego Tyzenhauza w Warszawie. Pogrzeb w rodzinnej posiadłości w Żołudku.

W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława^[24].

• Stanisław Kościałkowski: Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta (1765–1780). Londyn: Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego, 1956. Brak numerów stron w książce
• Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
• Tadeusz Zajączkowski, Rüdiger Döhler: Antoni Tyzenhauz (1733–1785) – inicjator rozwoju przemysłu, nauki, kultury i sztuki, założyciel Szkoły Położnych i Szkoły Lekarskiej w Grodnie. Przegląd Urologiczny 2/2022, S. 72–76.