Koźmin Wielkopolski

Koźmin Wielkopolski
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Ratusz przy Starym Rynku
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	krotoszyński
Gmina	Koźmin Wielkopolski
Burmistrz	Maciej Krzysztof Bratborski
Powierzchnia	5,89 km²
Wysokość	135 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016); • liczba ludności; • gęstość	; 6604; 1121,2 os./km²
Strefa numeracyjna	62
Kod pocztowy	63-720
Tablice rejestracyjne	PKR
	Położenie na mapie Polski Koźmin Wielkopolski
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Koźmin Wielkopolski
	Położenie na mapie powiatu krotoszyńskiego Koźmin Wielkopolski
	Położenie na mapie gminy Koźmin Wielkopolski Koźmin Wielkopolski
	51°49′39″N 17°27′14″E/51,827500 17,453889
TERC (TERYT)	3012034
SIMC	0936925
	Urząd miejskiStary Rynek 11; 63-720 Koźmin Wielkopolski
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Koźmin Wielkopolski (do końca 1996 Koźmin^[3], niem. Koschmin) – miasto w Polsce w województwie wielkopolskim, w powiecie krotoszyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koźmin Wielkopolski.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 6678 mieszkańców^[4].

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1318 roku^[5], własność kasztelana międzyrzeckiego Andrzeja Górki, około 1580 roku leżało w powiecie pyzdrskim województwa kaliskiego^[6]. Koźmin uzyskał prawo składu w 1565 roku^[7].

Położenie

Koźmin Wielkopolski leży w zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej, nad Orlą, w odległości ok. 15 km na północ od Krotoszyna i ok. 50 km na zachód od Kalisza. Krzyżują się tu drogi krajowa i wojewódzka:

droga krajowa nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Koźmin Wielkopolski – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda
droga wojewódzka nr 438: Borek Wielkopolski – Koźmin Wielkopolski

oraz linie kolejowe (stacja Koźmin Wielkopolski):

linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Krotoszyn – Koźmin – Jarocin – Gniezno (dł. 160,06 km; otwarcie: 30 czerwca 1875)^[8]
linia kolejowa nr 382: Koźmin – Piaski (dł. 29,38 km; otwarcie: 2 listopada 1909; rozebrana w 1998)

Na terenie miasta oraz przyległych gmin zorganizowana jest komunikacja autobusowa.

Gospodarka

Przemysł przetwórczy reprezentowany jest przez gałęzie: metalową, drzewną, spożywczą i chemiczną.

Historia

Gród z podgrodziem istniał tam już w XII w., prawa miejskie Koźmin otrzymał między 1251 a 1283 rokiem^[9]^[10]. W 1283 roku książę Przemysł II poddał Kożmin pod jurysdykcję Kalisza i zakazał mieszczanom koźmińskim zwracać się do innych sądów niż sąd w Kaliszu^[11].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Cosmin wymienia we fragmencie „Cosmin opido Polonie” spisany ok. 1300 roku średniowieczny łaciński utwór opisujący żywot świętej Jadwigi Vita Sanctae Hedwigis^[12].

W 1338 roku Kazimierz III Wielki darował miasto Maćkowi Borkowicowi, który zbudował w Koźminie zamek. Po upadku wojewody miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli. W XVI w. był własnością rodu Górków, po nich między innymi Sapiehów. W czasach I Rzeczypospolitej należał do najsilniejszych miast w Wielkopolsce. W czasie wojny trzynastoletniej Koźmin w 1458 roku wystawił 20 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi zamku w Malborku^[13]. W połowie XV w. przez krótki okres był siedzibą sądu ziemskiego^[14]. W XVI w. był tam znaczny ośrodek sukienniczy, a w XVII w. znany ośrodek reformacji (w 1561 roku bracia czescy otworzyli w Koźminie drukarnię).

W 1 poł. XVIII w. miecznik wielki litewski Janusz Aleksander Sanguszko podarował miasto wraz z siedemnastoma okolicznymi wsiami swojemu kochankowi Karolowi Szydłowskiemu^[15].

Do II rozbioru Polski (1793) Koźmin leżał w województwie kaliskim; w wyniku rozbioru województwo kaliskie zostało włączone do Królestwa Prus, do prowincji Prusy Południowe.

W czasach zaboru pruskiego Koźmin należał do powiatu Krotoszyn^[16]. Według spisu urzędowego z 1837 roku miasto liczyło 3 439 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 362 dymy (domostwa)^[16].

W 1875 roku wybudowano linię kolejową, co przyspieszyło rozwój miasta. W latach 1887–1932 miasto powiatowe (powiat koźmiński). W 1906 roku miał miejsce w Koźminie strajk dzieci szkolnych. Już w listopadzie 1918 roku sformowano tu Radę Robotniczo-Żołnierską oraz, po wybuchu powstania wielkopolskiego, kompanię żołnierską. Zakończenie II wojny światowej nastąpiło w Koźminie 23 stycznia 1945 roku.

Miasto zostało zajęte przez jednostki 33 Armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej w walkach toczonych od 23 do 26 stycznia 1945 roku. Dla upamiętnienia poległych wzniesiono obelisk w parku miejskim. Poległych ekshumowano w 1952 roku i przeniesiono do mogił zbiorowych na cmentarzu Miłostowo w Poznaniu.

Miasto nie należało a było siedzibą gromad Koźmin, Koźmin-Zachód. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa kaliskiego. Przed 1975 rokiem i od 1999 roku w powiecie krotoszyńskim.

W 1995 roku na terenie miasta i gminy odbyło się referendum na podstawie którego Rada Miejska wystąpiła do Szefa Urzędu Rady Ministrów z prośbą o zmianę nazwy. Rozporządzenie Rady Ministrów wydano w dniu 23 grudnia 1996 roku (Dziennik Ustaw Nr 155, poz. 761 [1]), dzięki czemu przymiotnik Wielkopolski został dodany do nazwy miejscowości 1 stycznia 1997 roku.

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Koźmina Wielkopolskiego w 2014 roku^[2].

Zabytki

Drewniany kościół cmentarny Trójcy Świętej z 1570

Film prezentujący centrum miasta

zamek z XIV wieku, (ob. Muzeum Ziemi Koźmińskiej) wybudowany przez Maćka Borkowica, murowany z cegły, tynkowany z wyjątkiem wieży, wielokrotnie przebudowywany (w XVI w. przez Górków, w stylu renesansowym, w XVIII w., w 1865), z pierwotnego założenia zachowały się wieża zamkowa, czworokątny dziedziniec oraz fragment fosy (obecnie alpinarium), według legendy zamek miał być połączony tunelem z parkiem pałacu w Dobrzycy,
kościół parafialny Najświętszej Marii Panny i świętego Wawrzyńca, wzniesiony w 1462 przez Hińczę z Rogowa, rozbudowywany (1670-1677), przebudowywany (XVIII w.), w stylu barokowym, murowany z cegły, otynkowany, o układzie bazylikowym, z trzema nawami i wieżą z blaszanym hełmem,
- sklepienie z dekoracją stiukową,
- manierystyczny ołtarz głównym z lat 1600-1630, trzykondygnacyjny, z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami (między innymi rzeźba Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny z dawnego gotyckiego ołtarza z końca XV w.), z których wiele było stylizowanych na te z krakowskiego ołtarza mariackiego Wita Stwosza,
  - cyborium, renesansowe, z ok. 1540, z żelaznymi kutymi drzwiczkami, przyozdobione ornamentem roślinnym,
- prezbiterium,
  - nagrobek Andrzeja i Barbary Górków, renesansowy, wykuty w piaskowcu i czarnym marmurze przed 1583,
  - epitafium zmarłej w czasie zarazy w 1606 Barbary z Winklerów,
  - belka tęczowa z grupą pasyjną,
- kaplica,
  - kuta żelazna krata zamykająca wejście do kaplicy, renesansowa,
  - rzeźba Matka Boska, gotycka, z XV w.,
  - rzeźba ludowa Chrystus Frasobliwy,
- obrazy czterech koźmińskich uczonych (Mikołaj, Albin i Aleksy – docenci Akademii Krakowskiej, Benedykt – profesor Akademii Krakowskiej, zasłużony dla rozwoju Biblioteki Jagiellońskiej, XV i XVI w.),
- obraz tak zwanej szkoły wielkopolskiej Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, malowany na desce, z XVI w.,
- dwie kropielnice kamienne przyozdobione ludzkimi maskami, romańskie,
- stalle i ambona z XVII w.,
- dzwon z 1546,
kościół i klasztor pobernardyński Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława i Franciszka, wzniesione w latach 1648–1670, barokowe, kościół otoczony krużgankiem, bogate wyposażenie wnętrza z XVIII w., klasztor przebudowywany w 1828 na więzienie po uprzedniej kasacie zakonu (1818), całość rewaloryzowana w latach 1885 i 1968,
kościół cmentarny Trójcy Świętej, drewniany, wzniesiony w 1570, odnowiony gruntownie w XIX w., kryty gontem,
- belka tęczowa z 1570,
- drewniana płyta grobowa z okresu zarazy 1707–1709,
- cmentarz,
  - pomnik powstańców wielkopolskich,
  - groby 52 więźniarek zamęczonych w latach 1940–1945 w miejscowym obozie karnym,
wiatrak-koźlak,
kamieniczki mieszczańskie, klasycystyczne.

Przyroda

Park Miejski z urozmaiconą pergolami aleją grabową, stawem oraz stanowiskiem okazów bażantów
Obszar Chronionego Krajobrazu Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy
Park (Skwer im. Jana Pawła II).

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki:
- parafia św. Stanisława
- parafia św. Wawrzyńca
Świadkowie Jehowy:
- zbór Koźmin (Sala Królestwa ul. Witosa 2)^[17].

Sport

W mieście działa Koźmiński Klub Sportowy Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski, grający w klasie okręgowej, gr. wielkopolskiej V^[18].

IKS „Spartakus” klub integracyjny propagujący tenis ziemny na wózkach którego prezesem jest Albin Batycki

Współpraca międzynarodowa

Ta sekcja od 2011-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Ludzie związani z Koźminem Wielkopolskim‎ ‎

Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Koźminem Wielkopolskim‎.

Zobacz też

Przypisy

↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-03].
↑ ^a ^b Koźmin Wielkopolski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Dz.U. z 1996 r. nr 155, poz. 761
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 104. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 179.
↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 251.
↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920, s.132.
↑ portal Baza Kolejowa
↑ Krótka historia Koźmina Wielkopolskiego [online], UMiG Koźmin Wielkopolski [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] .
↑ Koźmin Wielkopolski, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-01-08] .
↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.
↑ „Monumenta Poloniae Historica”, Tom IV, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1884, „Vita Sanctae Hedwigis”, str. 549
↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 182.
↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
↑ PiotrP. Oczko PiotrP., Dlaczego nie chcę pisać o staropolskich samcołożnikach? Przyczynek do „archeologii” gay studies w Polsce, „Teksty Drugie”, 2008 (5), s. 39–40 .
↑ ^a ^b Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜ztwa Poznańskiego. Lipsk: Jan Nepomucen Bobrowicz, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 248.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08] .
↑ Skarb - Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski [online], www.90minut.pl [dostęp 2024-01-14] .
↑ Współpraca ponad granicami [online], Koźmin Wlkp. [dostęp 2022-08-20] (pol.).

Linki zewnętrzne

Koźmin nad Orlą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 569 .
Koźmin Wielki i Nowy http://dlibra.bmino.pl/dlibra/docmetadata?id=297402370&from=pubstats

[gus-1] Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-03].

[populacja2016-2] Koźmin Wielkopolski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[3] Dz.U. z 1996 r. nr 155, poz. 761

[4] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 104. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].

[5] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 179.

[6] Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 251.

[7] Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920, s.132.

[8] rtal Baza Kolejowa

[UM-9] Krótka historia Koźmina Wielkopolskiego [online], UMiG Koźmin Wielkopolski [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] .

[ency-10] Koźmin Wielkopolski, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-01-08] .

[11] Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.

[12] „Monumenta Poloniae Historica”, Tom IV, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1884, „Vita Sanctae Hedwigis”, str. 549

[13] Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 182.

[14] M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012

[15] PiotrP. Oczko PiotrP., Dlaczego nie chcę pisać o staropolskich samcołożnikach? Przyczynek do „archeologii” gay studies w Polsce, „Teksty Drugie”, 2008 (5), s. 39–40 .

[Bobrowicz-16] Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜ztwa Poznańskiego. Lipsk: Jan Nepomucen Bobrowicz, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 248.

[17] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08] .

[18] Skarb - Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski [online], www.90minut.pl [dostęp 2024-01-14] .

[19] Współpraca ponad granicami [online], Koźmin Wlkp. [dostęp 2022-08-20] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Miasto	Koźmin Wielkopolski
Wsie	Biały Dwór Borzęcice Borzęciczki Cegielnia Czarny Sad Dębiogóra Gałązki Gościejew Góreczki Kaniew Lipowiec Mokronos Nowa Obra Orla Pogorzałki Wielkie Sapieżyn Serafinów Skałów Staniew Stara Obra Suśnia Szymanów Tatary Walerianów Wałków Wrotków Wyrębin
Osady	Dębowiec Góreczki Józefów Klatka Ludwinów Mogiłka Mycielin Orlinka Paniwola Pogorzałki Małe Psie Pole Wrotków
Część wsi	Palmierów
Przysiółki wsi	Chełkówko Dymacz

Miasta	Kobylin Koźmin Wielkopolski Krotoszyn Sulmierzyce Zduny
Gminy miejskie	Sulmierzyce
Gminy miejsko-wiejskie	Kobylin Koźmin Wielkopolski Krotoszyn Zduny
Gminy wiejskie	Rozdrażew

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta (1919–75)	Borek (← 1932–34 →) Dobrzyca (do 1934) Kobylin Koźmin (← od 1932) Krotoszyn Pogorzela (← od 1932) Sulmierzyce (← 1934–72 i od 1973) Zduny
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Dobrzyca (do 1954) Kobylin Koźmin Krotoszyn Ligota (do 1954) Pogorzela Rozdrażew Zduny
Gromady (1954–72)	Baszków (1954–59) Benice (1954–59) Biadki (1954–71) Borzęciczki (1954–59) Bułaków (1954–59) Dobrzyca (1954–55 →) Gorzupia (1954–59) Kobierno (1954–59) Kobylin (1954–72) Koźmin (1958–72) Koźmin-Zachód (1960–71) Koźminiec (1954–55 →) Kromolice (1954–59) Krotoszyn (1971–72) Krotoszyn-Południe (1960–71) Krotoszyn-Północ (1960–72) Krotoszyn Stary (1954–59) Kuklinów (1954–59) Ligota (1954–55 →) Lipowiec (1954–57) Lutogniew (1954–59) Mokronos (1954–59) Nowawieś (1954–61) Orpiszew (1954–71) Pogorzela (1954–72) Rozdrażew (1954–72) Smolice (← 1958) Sośnica (1954–55 →) Staniew (1954–57) Trzebin (1954–55 →) Trzemeszno (1954–58) Wałków (1954–59) Zalesie Wielkie (1954–59) Zduny (1954–72)