Marte

Martek Lurraren diametroaren erdia du gutxi gorabehera, eta bere gainazal osoa Lurraren gainazal lehorraren azalera totala baino pixka bat txikiagoa da. Martek Lurrak baino dentsitate gutxiago du. Lurraren bolumenaren % 15a eta Lurraren masaren % 11a izanik, Lurreko azaleko grabitatearen % 38 inguru du. Marteko azaleraren itxura gorri-laranja burdin (III) oxidoak, herdoilak, eragiten du.^[35] Gainazaleko beste kolore arruntak urrea, marroia, kanela eta berdexka dira, mineralen presentziaren araberakoak.^[36]

•  
  Alderaketa: Lurra eta Marte
• Marteko ezaugarri nagusiak erakusten dituen animazioa (00:40)
• NASAko hiru satelitek Marteko grabitate eremua nola mapeatu zuten erakusten duen bideoa (01:28)

Lurraren antzera, Martek nukleo metaliko dentso bat du, dentsitate gutxiago material geruzez inguratua.^[37] Bere barnearen uneko ereduek 1.794 ± 65 kilometro inguruko erradioa duen nukleo bat definitzen dute, gehienbat burdin eta nikelaz osatua, eta % 16-17 inguru sufrea.^[38] Burdin (II) sulfurozko nukleo honetan elementu arinagoen presentzia, Lurrekoarekin alderatuta, bi aldiz handiagoa da.^[39] Nukleoa silikatozko mantu batez inguratuta dago. Planetaren elementu tektoniko eta bolkaniko gehienak sortu zituela uste da, nahiz eta gaur egun jarduerarik gabekoa dela dirudien. Silizioa eta oxigenoaz gain, Marteko lurrazalean elementu ugarienak burdina, magnesioa, aluminioa, kaltzioa eta potasioa dira. Planetako lurrazalaren batez besteko lodiera 50 km ingurukoa da, eta maximoa 125 kilometrokoa.^[39] Lurraren lurrazalaren batez besteko lodiera 40 kilometrokoa da.

Marte planeta telurikoa da, silizioa eta oxigenoa, metalak eta arrokak osatzen dituzten beste elementu batzuk dituzten mineralez osatua. Marteko azalera nagusiki basalto toleitikoz osatua dago,^[40] nahiz eta zati batzuk basalto tipikoak baino silizio dioxido gehiago duten eta Lurreko arroka andesitikoen edo silizio dioxidodun beiraren antzekoagoak izan. Albedo txikiko eskualdeek plagioklasa feldespatoaren kontzentrazioak iradokitzen dituzte eta mota honetako iparraldeko eskualdeek, silikato xaflen kontzentrazio altuak dituzte. Hegoaldeko mendilerroen zonaldeetan kaltzio handiko piroxenoen kantitate detektagarriak daude. Zenbait guneetan hematite eta olibino kontzentrazioak aurkitu dira.^[41] Gainazalaren zati handi bat burdin (III) oxido hautsez sakonki estalia dago.^[42][43]

 

Nahiz eta Martek ez duen eremu magnetiko orokor egituratu baten frogarik,^[45] behaketek erakusten dute planetaren lurrazalaren zatiak magnetizatuak izan direla, eta horrek iraganean dipolo eremuaren polaritatearen alderantzikatzeak gertatu zirela iradokitzen du. Magnetikoki sentikorrak diren mineral hauen paleomagnetismoa Lurraren ozeanoko lurretan aurkitutako banda alternatiboen antzekoa da. Teoria baten arabera, 1999an argitaratua eta 2005eko urrian berraztertu zena (Mars Global Surveyorren laguntzarekin), banda horiek jarduera tektonikoa iradokitzen dute. Duela lau mila miloi urte sortu ziren, planetako dinamoak funtzionatzeari utzi eta planetako eremu magnetikoa desagertu aurretik.^[46]

Eguzki Sistemaren eraketan zehar, Eguzkiaren orbitan zegoen disko protoplanetariotik ihesean zegoen materialaren akrezioz Marte sortu zela uste da, prozesu estokastiko baten emaitza gisa. Martek ezaugarri kimiko bereizgarri asko ditu Eguzki Sisteman duen posizioak eraginda. Konparatiboki irakite puntu baxuak dituzten elementuak, hala nola kloroa, fosforoa eta sufrea, askoz ere ohikoagoak dira Marte Lurrean baino. Elementu horiek seguruenik Eguzki gaztearen eguzki haize indartsuek kanpora bultzatutakoak dira.^[47]

Planetak eratu ostean, guztiek "Bonbardaketa Indartsu Berantiarra" deiturikoa jasan zuten. Marteko azaleraren % 60 inguruk garai horretako inpaktuen aztarnak ditu.^[48][49][50] Gainontzeko gainazalaren zati handi bat ziurrenik gertakari horrek eragindako beheragune izugarrien azpian egon daiteke. Marte iparraldeko hemisferioan inpaktu batek sorturiko beheragune erraldoi baten frogak daude, 10.600 kilometro luze eta 8.500 kilometro zabal dituena. Ilargiko Aitkinen arroa baino lau aldiz handiagoa litzateke, gaur egun baieztatua dagoen inpaktu beheragune handiena.^[18][19] Teoria honen arabera, duela lau mila milioi urte inguru, Plutonen tamainako gorputz batek Marte kolpatu zuen. Gertakari hau Marteko hemisferio dikotomiaren kausa dela pentsatzen da eta planetaren% 40a estaltzen duen Borealis arroa sortu zuen.^[51][52]

 

Marteren historia geologikoa epe askotan banatu daiteke, baina hurrengo hiru aldiak dira nagusiak:^[53][54]

• Noachiar garaia (Noachis Terra zonaldeagatik izendatua): Marteko azal zaharrenen eraketa, duela 4,5 mila miloi urtetatik 3,5 mila milioi urtetara. Noachen garaiko gainazalek inpaktu krater handiak dituzte. Tharsis tontorra, sumendi goragune bat, garai hartan eratu zela uste da, ondoren urak eragindako uholde handiak jasan zituena.

• Hesperiar garaia (Hesperia Planum zonaldeagatik izendatua): orain dela 3,5 mila miloi urtetatik 3,3 edo 2,9 mila milioi urtetara. Hesperiar garaian laba lautada zabalak eratu ziren.
• Amazoniar garaia (Amazonis Planitia zonaldeagatik izendatua): duela 3,3 edo 2,9 mila milioi urtetatik gaur egunera arte. Amazoniar eskualdeek meteoritoek sortutako krater gutxi dituzte, baina bestela nahiko anitzak dira. Olympus Mons garai hartan eratu zen.

Jarduera geologikoa oraindik ere martxan dago Marten. Athabasca Vallesek duela 200 miloi urte inguru sortutako laba-fluxuak ditu, orrien antzekoak. Cerberus Fossae deitzen den grabenetako ur korronteak duela 20 miloi urte inguru gertatu ziren, baita garai berdineko sumendi intrusioak ere.^[55] 2008ko otsailaren 19an, Mars Reconnaissance Orbiterren irudiek 700 metroko altuerako labarretik eroritako lur-jausia erakutsi zuten.^[56]

 

Phoenix zundak lortutako datuen arabera, Marteko lurzorua pixka bat alkalinoa da eta magnesioa, sodioa, potasioa eta kloroa bezalako elementuak ditu. Elikagai hauek Lurreko lurzoruan ere aurkitzen dira eta landareen hazkuntzarako beharrezkoak dira.^[57] Zundak egindako esperimentuen arabera Marteko lurzoruak 7.7ko pH basikoa du eta gatza perkloratoaren % 0,6 dauka.^{[58][59][60][61]}

Ezpondetako ildo ilunak oso ohikoak dira Marten eta berri gehiago maiz agertzen dira kraterretan, maldetan eta haranetan. Ildoak hasieran ilunak dira eta argiagoak bihurtzen dira denbora pasa hala. Arrastoak eremu txikitan hasi daitezke eta ondoren ehunka metroz zabaldu. Haien bidean dauden harrien ertzak eta beste oztopo batzuk jarraitzen dituztela ikusi da. Gaur egun onartuen dauden teorien arabera, lurrazalaren azpiko geruza ilunak dira, hauts lur-jausien ondorioz ikusgai geratzen direnak.^[62] Beste azalpen batzuk eman dira, urarekin edota organismoen hazkuntzarekin lotutakoak barne.^[63][64]

Ur likidoa ezin da Marteko azaleran egon atmosferako presioa oso baxua, Lurrekoa baino % 1 baino txikiagoa baita^[25], epe laburretan altuera txikienetan izan ezik.^[26][27] Bi poloetako izotz kaskoak urez egindakoak direla dirudi.^[28][29] Hego poloko izotz kaskoan dagoen ur izoztuaren bolumena, urtu egingo balitz, nahikoa izango litzateke planetaren azalera osoa 11 metroko sakoneran urperatzeko.^[30] Permafrost mantua polotik 60 ° inguruko latituderaino luzatzen da.^[28] Ur-izotzezko kantitate handiak Marteko kriosfera lodiaren barruan harrapatuta daudela uste da. Mars Express eta Mars Reconnaissance Orbiterren datuek bi poloetan (2005eko uztailean)^[65][66] eta erdialdeko latitudetan (2008ko azaroa) izotz kantitate handia dagoela erakusten du.^[67] Phoenix zundak ur izoztuak zuzenean lagindu zituen Marteko lur azpian 2008ko uztailaren 31an.^[68]

 

Marteko lurraren formek argi eta garbi irudikatzen dute ur likido planetaren gainazalean existitu zela. Higatutako lurretako zerrenda zuzen erraldoiak, hustubide kanal izenaz ezagutzen direnak, 25 leku ingurutan aurkitu daitezke. Lur azpiko akuiferoetatik zetorren ur askapen katastrofikoen ondorioz sortutako higadurak eragindakoak direla uste da, nahiz eta egitura horietako batzuk glaziarrek edo laba eraginak izan zitezkeela ere uste den.^[69][70] Ma'adim Vallis 700 kilometro luze da, Arroila Handia baino askoz ere handiagoa. 20 kilometroko zabalera eta 2 kilometroko sakonera du zenbait lekuetan. Marteko historiaren hasieran urak sortu zuela uste da.^[71] Kanal hauetako gazteenak duela milioi urte batzuk soilik sortu zirela pentsatzen da.^[72] Beste leku gehienetan, batez ere Marteko azaleraren eremu zaharrean, eskala txikiagoko, haran sare dendritikoak paisaiaren proportzio handietan hedatzen dira. Haran hauen ezaugarriek iradokitzen dute Marteko historiaren hasieran gertaturiko ekaitzek landu zituztela. Lurrazpiko ur-fluxuek eta lurpeko uholdeek zenbait sareen eraketan funtsezko rolak izan zitzaketen arren, ebakiduren ia kasu guztietan ia kausa prezipitazio izan zen.^[73]

Kraterren eta arroilen harresien artean, Lurreko sakanen antzekoak diren milaka egitura daude. Sakan hauek hego hemisferioko goi mendietan egon ohi dira eta ekuatorera begira. Egile askok iradokitzen dute haien eraketa prozesua ur likidoa eragindakoa dela, seguruenik urtutako izotzaren eraginez.^[74][75] Hala ere, beste autore batzuen arabera izoztutako karbono dioxidoak edo hauts lehorren mugimenduek eratutakoak izan daitezke.^[76][77] Eguraldiak ez ditu erdi degradatutako sakanik sortu eta haien gainean ez dira inpaktuek sortutako kraterrik aurkitu. Honek iradokiko luke ezaugarri gazteak direla, agian oraindik aktibo daudenak.^[74] Beste ezaugarri geologiko batzuk, esate baterako, kraterretan kontserbatutako deltak eta alubioi-konoak, Marteko historiako lehenagoko garai batean edo garai batzuetan baldintza beroagoak eta hezeagoak izan zirenaren ebidentzia dira.^[78] Baldintza horiek sortzeko lurrazalaren zati handi batean krater aintzirak egon behar izan ziren. Mineralen eta sedimentuen ebidentzia independenteak daude, baita geomorfologikoak ere.^[79]

 

Ur likidoa Marteko azaleran existitu izan zenaren beste froga batzuk ere aurkitu dira: hematite eta goetihta bezalako mineral espezifikoak detektatu dira, eta biak ala biak batzuetan uraren presentzian sortzen dira.^[80] 2004an Opportunityk jarosita minerala detektatu zuen. Mineral hau soilik ur azidoaren presentzian sortzen da, eta horrek erakusten du ura behinola Marten existitu zela.^[81] Ur likidoaren ebidentzia berrienak NASAren Mars rover Opportunityk aurkitu zituen, igeltsua detektatu zuenean 2011ko abenduan.^[82][83] Marten goiko mantuan zegoen ur kantitatea, Marteko mineralen barruan dauden hidroxilo ioietan ikusi ahal izan denez, planeta guztia 200-1.000 metroko sakoneran estaltzeko nahikoa izango litzateke.^[84]

2005ean, radar datuek poloetan^[65] eta erdiko latitudeetan^[67][85] izoztutako ur kantitate handiak zeudela erakutsi zuen. Spirit roverrak ur molekulak zituzten konposatu kimikoak ikertu zituen 2007ko martxoan. Phoenix zundak zuzenean izoztutako ura lagindu zuen Marteko lurrean 2008ko uztailaren 31n.^[68]

2013ko martxoaren 18an, NASAk Curiosity roverraren tresnetan mineral hidratazioari buruzko ebidentzia aurkitu zuela jakinarazi zuen, ziurrenik kaltzio sulfatoa hidratatuta, hainbat arroka laginetan: besteak beste, "Tintina" eta "Sutton Inlier" arroka zatietan eta “Knorr” eta “Wernicke” arroketako zain eta noduluetan.^[86][87][88] Curiosityren DAN instrumentuaren bidez egindako analisietan ur azpiko uren ebidentzia topatu zen: % 4 ur edukia 60 zentimetroko sakoneran Bradbury Landingetik Yellowknife Bay eremura zihoan bitartean.^[86] 2015eko irailean, NASAk hidratazio fluxu gatzunen froga zuzena aurkitu zuen malda lineal errepikakorretan, maldetako eremu ilunduetan egindako espektrometro irakurketetan oinarrituta.^[89][90][91] Behaketa horiek aurreko hipotesiak baieztatu zituzten: eraketa-denboran eta hazkunde-tasan oinarritua, marra ilun horiek urak egindakoak zirela ziotenak.^[92] Bertan hidratatutako gatzak, perkloratoak, zeuden, haien kristal egituran ur-molekulak zituztenak.^[93] Marrek beheranzko jarioa dute Marteko udan, tenperatura -23 º Ctik gorakoa denean eta tenperatura baxuagoetan izozten dira.^[94] 2015eko irailaren 28an, NASAk Marteko azalean ur gazia aurkitu zuela iragarri zuen.^[95]

Ikertzaileek uste dute planetako iparraldeko lautada handiak ehunka metroko sakonera zuen ozeano batek estaltzen zituela, baina hipotesi horrek polemikoa izaten jarraitzen du.^[96] 2015eko martxoan, zientzialariek adierazi zuten itsasoko horrek Lurreko Ozeano Artikoaren tamaina izan zezakeela. Aurkikuntza hau deuterio-ur ratioan oinarritzen da, Marteko atmosfera modernoan gaur egun Lurrean dagoena baino 8 aldiz handiagoa baita. Hala ere, beste zientzialari batzuek emaitza hauek ez direla berretsi ohartarazten dute. Gainera, Marteko klima-ereduek ez dute baieztatu iraganean planeta ur likidoa izateko bezain beroa zenik.^[97]

 

Ipar poloko izotz kaskoa, uda hasieran

 

Hego poloko kaskoa, uda erdialdean

Martek poloetan bi izotz kasko iraunkor ditu. Polo baten neguan zehar, iluntasuna osoa da, azalera hoztuz eta atmosferaren % 25-30a depositatu egiten da izoztutako CO₂ gisan (izotz lehorra).^[98] Poloek berriro ere eguzkiaren argia jasotzen dutenak, CO₂ izoztua sublimatu egiten da. Sasoiko ekintza hauek hauts eta ur-lurrun kopuru handiak garraiatzen dituzte, Lurraren antzerako antzigarra eta zirru hodei handiak sortuz. Opportunity roverrak ur-izotz hodeiei argazkiak atera zizkien 2004. urtean.^[99]

Bi poloetako kaskoak gehienbat (% 70) izotzez osatuta daude. Izoztutako karbono dioxidoak geruza konparatiboki mehe bat (metro bateko lodierakoa) osatzen du ipar kaskoan, eta soilik bertako neguan zehar. Hegoaldeko kaskoak ordea, zortzi metroko lodiera duen izotz lehor geruza iraunkorra dauka. Hego poloko izotz lehor geruza honetan hainbat zirkulu daude, hartutako irudien arabera urtero hainbat metro handitzen direnak. Horrek iradokitzen du hego poloko CO₂ estaldura denboran zehar degradatzen ari dela.^[100] Ipar poloko kaskoak 1.000 km inguruko diametroa du Marteko iparraldeko udan zehar.^[101] 1.6 milioi kilometro kubiko izotz inguru dauka, eta poloan uniformeki hedatuz gero, 2 km.ko lodiera izango luke.^[102] (Konparaziorako, Groenlandiako izotzak 2,85 milioi kilometro kubiko ditu). Hegoaldeko poloko kaskoak 350 km.ko diametroa eta 3 km.ko lodiera du.^[103] Hego polo kaskoko bolumen osoa, izotza eta gehitutako geruzak kontuan hartuta, 1,6 milioi kilometro kubikokoa da.^[104] Bi kaskoek espiral sakonuneak dituzte, eta SHARAD radarrak egindako ikerketen arabera, haize katabatikoek eragindakoak dira, Coriolis efektuaren eraginez biratzen dutenak.^[105][106]

Hegoaldeko izotz kaskoaren inguruko zonaldeak izoztu egiten dira bertako neguan, eta izotz lehorreko metro bateko lodierako lauza eratzen da. Udaberria iristen denean, eguzki argiak azpiko tenperatura berotzen du eta gainazalaren azpian sublimatzen ari den CO₂ak presioa handitzen du, lauza altxatuz eta, azkenik, hausturak eraginez. Honek CO₂ gasaren geiser antzeko erupzioak sortzen ditu, basalto iluneko harez edo hautsez nahastuta. Prozesu hau azkarra da: zenbait egun, aste edo hilabeteen espazioan gertatu ohi da, aldaketa geologian ohikoa ez den aldaketa-tasa batez, batez ere Marterentzat. Lauzaren azpiko gasak, geiser gune baten bila doanean, armiarma sarearen antzerako kanalak eratzen ditu. Prozesu hau ura isurbide bakar batetik erortzen denean sortzen duen erosio sarearen kontrako baliokidea da.^{[107][108][109][110]}

 

Nahiz eta Ilargiaren mapa egiteagatik ezagunagoak diren, Johann Heinrich Mädler eta Wilhelm Beer lehen "aerografoak" izan ziren. Marteko gainazalaren egitura gehienak iraunkorrak zirela baieztatu zuten lehenik eta planetaren biraketa-denborak zehaztasunez deskribatzea lortu zuten. 1840. urtean, Mädlerrek hamar urtetako behaketak batu zituen eta Marteko lehen mapa marraztu zuen. Marka ezberdinei izenak izenak eman beharrean, Beer eta Mädlerrek hizkiak soilik erabiliz izendatu zituzten. Meridian Bay (Sinus Meridiani), adibidez, "a" izan zen.^[111]

 

Gaur egun, Marteko egituren izenak hainbat iturrietatik datoz. Albedo ezaugarrien izenak mitologia klasikotik datoz. 60 kilometro baino gehiagoko kraterrek hildako zientzialarien, idazleen eta Marteren ikerketan lagundu dutenen izenak dituzte. 60 km baino gutxiagoko kraterrak izendatzeko munduko 100.000 biztanle baino gutxiagoko herriak erabiltzen dira. Haran zabalen izenak berriz, hizkuntzetako "Marte" edo "izar" hitzen itzulpenak erabiliz izendatzen dira. Azkenik, haran txikiak izendatzeko ibaiak erabiltzen dira.^[112]

Albedo egitura handiek antzinako izenak mantentzen dituzte, baina sarritan eguneratu egiten dira egituren ezagutza berria islatzeko. Esate baterako, Nix Olympica ("Olinpoko elurrak") Olympus Mons ("Olinpiar mendia") bihurtu da.^[113] Lurretik ikusita, Marteko azalera bi eremutan banatzen da, albedo desberdina duena. Lautada argienak, burdinazko oxido gorrixka duten hautsa eta hareak estaltzen dituztenak, Marteko kontinenteak zirela uste zuten. Arabia Terra ("Arabiako lurrak") edo Amazonis Planitia ("Amazoniar lautadaZ") bezalako izenak dituzte. Zonalde ilunak itsasoak zirela pentsatzen zen, eta horregatik dituzte Mare Erythraeum, Mare Sirenum edo Aurorae Sinus bezalako izenak. Lurretik ikus daitekeen egitura ilun handiena Syrtis Major Planum da.^[114] Ipar poloko izotz kaskoa Planum Boreum izendatzen da, hegoaldeko kaskoa Planum Australe deitzen den bitartean.

Marteko ekuatorea bere errotazioaren arabera definitzen da, baina bere Meridiano Nagusia puntu arbitrario baten aukeraketa bidez zehaztu zen, Lurrekoa (Greenwich) bezala. Mädler eta Beerek 1830. urtean Marteko lehen mapetan lerro bat hautatu zuten. 1972an Mariner 9 espazio-ontziak Marteren irudi asko lortu zituenean, Sinnus Meridiani zonaldeko krater txiki bat (geroago Airy-0 izendatua), aukeratu zen 0.0º longitudea zehazteko, jatorrizko aukeraketarekin bat etor zedin.^[115]

Martek ozeanorik ez duenez, eta beraz, “itsas mailarik” ere ez, gainazalaren zero altuera bat aukeratu behar izan zen erreferentzia gisa erabiltzeko. Marteko “areoide” izena du^[116], Lurreko geoidearen gisan. Zero altitudea 610,5 Pa (6,105 mbar) presio atmosferikoan dagoen altuera zen.^[117] Presio hori uraren puntu hirukoitzari dagokio eta Lurreko itsas mailako presioaren % 0,6 ingurukoa da.^[118] Praktikan, gaur egun azalera hori zuzenean sateliteen grabitate neurketen bidez zehazten da.

 

Marteko topografiaren dikotomia deigarria da: laba-fluxuak leundutako iparraldeko lautadek hegoaldeko mendiekin kontrastatzen dute, antzinako inpaktuek eragindako kraterrez hornituak. 2008an egindako ikerketa batek 1980an proposatutako teoria bati buruzko ebidentziak aurkeztu zituen. Duela lau milioi urte, Ilargiaren hamarren batetik bi herenetako tamaina zuen objektu batek Marteko ipar hemisferioa kolpatu zuen. Onartuz gero, Marteko ipar hemisferioa 10,600 kilometro zabal eta 8,500 kilometro luzeko talka krater bat izango litzateke. Tamainaz jabetzeko, gutxi gorabehera Europa, Asia eta Australia batutako tamaina litzateke. Honela, Aitken arroa gaindituko luke, gaur egun Eguzki Sistemako talka krater handiena dena.^[18][19]

 

Martek talka krater kopuru handia du: guztira diametroa 5 kilometro edo gehiago duten 43.000 krater aurkitu dira.^[120] Hauetatik, baieztatua dagoen handiena Hellas deitzen da, albedo argia duen egitura eta Lurretik ikus daitekeena.^[121] Martek duen masa txikiagoarengatik, objektu bat planetaren aurka erortzeko aukerak, Lurrekoekin alderatuta, % 50ekoak dira. Marte asteroide gerrikoaren ondoan dago, beraz, iturri horretako materialek kolpatzeko aukera handiagoak ditu. Adibidez, bizitza laburreko kometak, Jupiterren orbitan kokatzen direnak.^[122] Hala eta guztiz ere, Marten krater gutxiago daude Ilargiaren aldean, Marteko atmosferak meteoro txikiekiko babesa ematen baitio eta azala aldatzen duten prozesuek batzuk ezabatu dituztelako.

Marteko kraterren morfologia ikusita, baliteke lurra hezea bihurtu izana meteoroak kolpatu ostean.^[123]

 

Olympus Mons sumendia itzalitako sumendi bat da, Tharsis eskualdean dagoena. Beste sumendi handi asko ditu bere baitan. Olympus Mons Everest baino hiru aldiz altuagoa da gutxi gorabehera.^[124] Eguzki Sistemako mendi altuena edo bigarren altuena da, neurketa egiteko moduaren arabera. Iturri desberdinek, 21 eta 27 kilometroko altuera dutela diote.^[125][126]

 

Valles Marineris kanalak (kanal mapa zaharretan Agathadaemon izena zuena), 4.000 km-ko luzera eta 7 km-ko sakonera du. Valles Marinerisen luzera Europakoaren antzerakoa da eta Marteko zirkunferentziaren bosten batean luzatzen da. Alderatuz, Lurreko Arroila Handia 446 km luze eta ia 2 km sakonera besterik ez da. Valles Marineris Tharsis zonaldearen hanturaz sortu zen, Valles Marineriseko lurrazala kolapsatu zenean. 2012an, Valles Marinerisek sakan soil bat baino, 150 kmko zeharkako mugimendua jasan zuen plaken arteko muga zela proposatu zen. Honek Martek bi plaka tektoniko izango lituzkeela suposatuko luke.^[127][128]

NASAren Mars Odyssey roverraren THEMIS sistemak egindako irudiek zazpi kobazulo sarrera posible aurkitu dituzte, Arsia Mons sumendiaren hegaletan.^[129] Kobazuloak, beren aurkitzaileen pertsona maiteen izenak dituztenak, kolektiboki "zazpi arrebak" izenaz ezagunak dira.^[130] Kobazulo sarrerak 100 eta 252 metro bitartekoak dira eta gutxienez 73 eta 96 metroko sakonera izango lukete. Argia kobazulo gehienen bukaerara iristen ez denez, posible da estimazio sakonenak baino gehiago jaistea eta azalera azpitik zabaltzea. "Dena" salbuespen bakarra da. Bere lurzorua ikusgarria da eta 130 metroko sakonera duela neurtu zen. Kobazulo hauen barnealdeak mikrometeoroetatik, UV erradiazioetatik, eguzki eztandetatik eta energia handiko partikuletatik babestuta egon daitezke.^[131]

 

Martek bere magnetosfera galdu zuen duela 4 mila milioi urte,^[132] agian asteroide inpaktu ugariengatik.^[133] Hau dela eta, eguzki haizeak zuzenean eragiten dio Marteko ionosferari, dentsitate atmosferikoa murriztuz kanpoko geruzako atomoak kanporatuz. Mars Global Surveyor eta Mars Expressek partikula atmosferiko ionizatuak detektatu dituzte Martetik urruntzen bere atzeko espazioan^[132][134] eta MAVEN satelitea atmosfera galera hau aztertzen ari da. Lurrarekin alderatuta, Marteko atmosfera oso arraroa da. Gaur egun, azaleko presio atmosferikoa Olympus Monseko 30 Pa eta Hellas Planitiako 1.515 Pa tartean hedatzen da, azaleko batezbesteko presioa 600 Pa delarik.^[135] Marteko atmosferako dentsitate altuena Lurrean gainazaletik 35 kilometrotara dagoenaren antzekoa da.^[136] Atmosferaren altuera 10,8 km ingurukoa da.^[137]

Marteko atmosferaren konposizioa honakoa da: % 96 karbono dioxidoa, % 1,93 argona eta % 1,89 nitrogenoa, oxigeno eta ur aztarnekin batera.^[138][139] Atmosferan hauts dezente dago, 1,5 μm-ko diametroa duten partikulak batez ere. Horregatik, gainazaletik ikusita, Marteko zerua kolore marroi-horixkakoa da.^[140] Kolore arrosa ere izan dezake, bertan esekita dauden burdin oxidoko partikulek emana.^[141]

 

Metanoa detektatu da Marteko atmosferan;^[142][143] luma zabalduetan gertatzen da, eta profilen arabera, metanoa eskualde zehatzetan askatuko litzateke. Iparraldeko udan metanoaren kontzentrazioa 0.24 ppb ingurukoa da, eta neguan, 0,65 ppb ingurukoa.^[144] 2003an, iparraldeko uda erdialdean, luma nagusian 19.000 metano tona metriko zeuden, eta 0,6 kilogramo segundoko iturri estimatua zuen.^[145][146] Profilek iradokitzen dute bi iturburu-eskualde egon daitezkeela, lehenengoa 30 ° N 260 ° W inguruan eta bigarrena 0 ° N 310 ° W inguruan.^[145] Marten urtean 270 tona metano ekoizten direla kalkulatzen da.^[145][147]

Metanoa Marteko atmosferan denbora mugatu batez bakarrik existitu daiteke suntsitu baino lehen. 0,6-4 urte bitartean egon daitekeela estimatzen da.^[145][148] Nahiz eta bizi laburra izan, metanoaren presentziak, gasaren iturri aktibo bat egon behar duela esan nahi du. Aktibitate bolkanikoa, kometen inpaktuak eta metanoa sortzen duten mikrobio bizitza formak daude iturri posibleen artean. Metanoa serpentinizazioa izeneko prozesu ez-biologiko batek ekoiztu dezake, ura, karbono dioxidoa eta olibino minerala parte dituena. Azken hau Marten ohikoa da.^[149]

 

Curiosity roverrak, 2012ko abuztuan Marten pausatu zenak, metano isotopo ezberdinen artean bereizteko gai da.^[151] Nahiz eta misioaren helburua Marteko bizitza mikroskopikoa metanoaren iturri dela zehaztea izan, litekeena da bizitza mota horiek lurrazal azpian distantzia handira bizitzea, ibilgailuaren irismenetik kanpo.^[152] Laser espektrometro sintonizagarria (TLS) erabiliz egindako lehenengo neurketek adierazten dute 5 ppb baino metano gutxiago dagoela neurketa puntuan, lurreratzeko gunean.^{[153][154][155][156]} 2013ko irailaren 19an, NASAko zientzialariek adierazi zuten ez zutela atmosferan metanoa detektatu Curiosityrekin egindako neurketa gehiagoren ostean. Hori dela eta, ondorioztatu zuten gaur egun metanoa sortzen duten mikrobioen aktibitatea egoteko aukerak baxuak direla.^{[157][158][159]}

Indiako Mars Orbiter Missionek metanoa bilatzen du atmosferan,^[160] eta ExoMars Trace Gas Orbiterrak, 2016an jaurtitakoak, metanoa eta haren deskonposizio produktuak aztertuko ditu, hala nola, formaldehidoa eta metanola.^[161]

2014ko abenduaren 16an, NASAk Curiosity roverrak Marteko atmosferan igoera bat detektatu zuen, ohikoa baino hamar aldiz handiagoa. 20 hilabeteetan zehar hamabi aldiz harturiko datuetan oinarritu ziren baieztapen hori egiteko. Atmosfera mila milioietan banatuz gero, 7 metanoa lirateke neurketa horietan, aurreko eta ondorengo neurketetan baino hamar aldiz gehiago.^[162][163]

Mars Express sateliteak amoniakoa detektatu zuen Marten, baina bizitza nahiko laburra duenez, ez dago argi zerk sortu zuen. Amoniakoa ez da egonkorra Marteko atmosferan eta ordu gutxiren buruan desegiten da. Iturri posible bat jarduera bolkanikoa da.^[164]

2017ko irailean, NASAk planetaren azaleko erradioaktibitate maila tarte batez bikoiztu zela jakinarazi zuen. Aurora baten eraginez gertatu zela uste da, aurretik ikusitako edozein baino 25 aldiz distiratsuagoa. Eguzki ekaitz masibo batek sortu zuela uste da.^[165]

 

1994an, Europako Espazio Agentziaren Mars Express sateliteak distira ultramore bat aurkitu zuen, hegoaldeko hemisferioko "aterki magnetiko" batzuetatik zetorrena. Martek ez du eremu magnetiko orokor bat, atmosferara sartzen diren partikula kargatuak gidatzen dituena. Martek aterki itxurako eremu magnetikoak ditu, gehienbat hegoaldeko hemisferioan. Orain dela mila milioika urte desintegratu zen eremu global baten aztarnak dira.

2014ko abenduaren amaieran, NASAren MAVEN espazio-ontziak Marteko ipar hemisferioan aurora hedatuen frogak aurkitu zituen. Aurora hauek Marteko ekuatoretik 20-30 gradu inguruko ipar-latitudera jaitsi ziren. Aurora sortzen duten partikulak Marteko atmosferan sartu ziren, azalera gainetik 100 km baino gutxiagora aurorak sortuz. Lurreko aurorak azaleratik 100 kmtik 500 kmra sortu ohi dira. Eguzki haizeko eremu magnetikoak Marte inguratzen dute eta atmosferan sartzen dira. Kargatutako partikulak eguzki haizearen lerro magnetikoak jarraitzen dituzte atmosferaraino. Horrela sortzen dira aurorak aterki magnetikoetatik kanpo. ^[166]

2015eko martxoaren 18an, NASAk guztiz ulertzen ez den aurora baten aurkikuntza jakinarazi zuen, baita azalpenik gabeko hauts hodei bat ere.^[167]

Eguzki Sistemako planeten guztien artean, Marteko urtaroak dira Lurrekoen antza gehien dutenak, bi planetek errotazio ardatzaren okerdura antzekoa baitute. Marteko urtaroen luzera Lurrekoen bikoitza inguru da, Martetik Eguzkiraino dagoen distantzia Lurretik dagoenaren bikoitza inguru delako. Marteko azalerako tenperatura baxuenak -143 ° C inguru dira, poloko kaskoetan neguan neurtu direnak^[168] eta altuenak 35 ° C ingurukoak, uda aldean ekuatorean neurtutakoak.^[169] Tenperaturen arteko aldaketa handi hau hiru arrazoirengatik gertatzen da: atmosfera meheak ezin duelako eguzki bero asko gorde, presio atmosferikoa txikia delako eta Marteko lurzoruaren inertzia termikoa baxua delako.^[170] Planeta Eguzkitik Lurra baino 1,52 aldiz urrunago dago, eta ondorioz eguzkiaren argiaren % 43 besterik ez du jasotzen Lurrarekin alderatuta.^[171]

Martek Lurraren antzeko orbita izango balu, urtaroak Lurrekoen antzekoak izango lirateke, bere okerdura Lurrarenaren antzekoa baita. Marteko orbitaren eszentrikotasun handiak handia du. Marte periheliotik gertu dago hego hemisferioan uda eta iparraldean neguan denean, eta afeliotik hurbil hego hemisferioan negua eta iparraldekoan uda denean. Ondorioz, hego hemisferioko urtaroak muturrekoagoak dira eta iparraldekoak berriz, leunagoak. Iparraldeko udako tenperaturak 30 °C altuagoak izan daitezke hegoaldeko udakoekin alderatuta.^[172]

Martek Eguzki Sistemako hauts ekaitz handienak ditu, 160 km/o abiadurara irits daitezkeenak. Ekaitz hauek txikiak edota planeta osoa estaltzeko bezain handiak izan daitezke. Marte Eguzkitik hurbilen dagoenean gertatu ohi dira, eta tenperatura globala areagotzen dutela ikusi ahal izan da.^[173]

 

Marteko hauts ekaitzak

 

2012ko azaroaren 18a

 

2012ko azaroaren 25a

 

2018ko ekainaren 6a^[174]

Opportunity eta Curiosity roverren kokalekuak markatuta daude

 

Marte Eguzkitik batez beste 227.936.637 km-ra dago (1,5 UA), eta periodo orbitala 687 (Lurreko) egunekoa da. Eguzki-eguna (edo sol) Marten Lurreko egun bat baino zertxobait luzeagoa da: 24 ordu, 39 minutu eta 35,244 segundo.^[175] Marteko urte bat 1,8809 Lurreko urte dira, edo urtebete, 320 egun eta 18,2 ordu.^[139]

Marteren makurdura axiala 25,19 gradukoa da bere plano orbitalarekiko. Lurreko makurduraren antzekoa da.^[139] Ondorioz, Martek Lurrak bezalako urtaroak ditu, nahiz eta Martekoak ia bi aldiz luzeagoak dira, periodo orbitala luzeagoa delako. Gaur egungo garaian, Marteko ipar poloaren orientazioa Deneb izarretik hurbil dago.^[176]

Marteko orbita nahiko eszentrikoa da, 0,09koa, Eguzkira gehienezko eta gutxienezko distantzien artean 42,2 milioi km-ko aldea dagoelarik. Eguzki Sistemako beste zazpi planetetatik, soilik Merkuriok dauka eszentrikotasun handiagoa. Iraganean, Marteren orbita askoz zirkularragoa zen. Duela 1,35 milioi urte, eszentrikotasuna 0,002koa zen.^[177] Eszentrikotasun zikloa 96.000 urtekoa da.^[178] Azkeneko 35.000 urteetan, Marteko orbita gero eta eszentrikoagoa bihurtzen ari da, beste planeten grabitatearen eraginez.

Lurretik Martera distantzia asko aldatzen da: konjuntzioan, non eguzkia bi planeten artean dagoen, distantzia 399 milioi km-koa izatera heldu daiteke eta Marteren ageriko diametroa 3,5'' izan; oposizioan, aldiz, bi planeten artean 55 milioi km egon daitezke, eta ageriko diametroa 25''-raino handitzen da. Orduan ageriko magnitudea -2,8 da eta Artizarraren ostean planetarik distiratsuena da. Oposizioa 780 egunean behin gertatzen da eta bertan distantzia 55 milioi km-koa izan daitekeen arren, 100 milioi km-raino handitu daiteke Marteren orbita oso eliptikoa delako. 2003ko abuztuaren 27an, 9:51:13 UT orduan, azken 60.000 urteetan izandako oposizio gertuena gertatu zen: Marte Lurretik 55.758.006 km-ra kokatu zen. 2287 urtean oraindik hurbilago igaroko dela espero da, izan ere, hurrengo 25.000 urteetan zehar Lurra eta Marteren arteko distantzia gutxitzen joango da.^[179]

 

Gaur egun bizigarritasun planetarioaren (mundu batek bizitza sortzeko ingurumen baldintzak garatzeko duen ahalmena) dugun ulermenak azalean ur likidoa duten planetek aukera hobeak dituztela dio. Askotan, honek planeta hauen orbita eremu habitagarrian egotea eskatzen du. Eguzki Sisteman, eremu hau Artizarra baino pixka bat urrunago hasten da eta Marteren ardatzerdi handian amaitzen da.^[180] Perihelioan zehar, Marte eskualde horretan murgiltzen da, baina Martek duen atmosfera meheak (presio baxukoa) ur likidoa zonalde zabaletan epe luzez egotea eragozten du. Ur likidoko iraganeko fluxuek planetaren bizigarritasun potentziala erakusten dute. Hala ere, azken aurkikuntzek iradokitzen dute Marteko azalean egondako edozein ur gatzatuegia edo azidoegia izango litzatekeela Lurreko bizitza arrunta izateko.^[181]

 

Magnetosfera falta eta Marteren atmosfera oso mehea erronka bat dira: planetak oso bero transferentzia txikia du bere gainazalean zehar, isolamendu eskasa eguzki haizearen bonbardaketen aurka eta presio atmosferiko baxuegia ura likido egoeran gordetzeko (honen ordez ura sublimatu egiten da gas egoerara). Marte ia, edo agian guztiz, geologikoki hilda dago. Aktibitate bolkanikoaren bukaerarekin batera, lurrazalaren eta planetaren barnealdearen artean ematen zen konposatu kimiko eta mineralen birziklapena eten egin da.^[183]

In situ ikerketak egin dituzte Marten Viking lurrartze zundak, Spirit, Opportunity eta Curiosity roverrek eta Phoenix zundak. Datuek iradokitzen dute planeta gaur egun dena baino bizigarriagoa zela aitzinean, baina ez dakigu organismo bizidunak egon ziren ala ez. 1970eko hamarkadaren erdialdean Viking lurrartze zundek Marteko lurzoruan mikroorganismoak detektatzeko diseinatutako esperimentuak egin zituzten haien lurreratze lekuetan, eta emaitza positiboak izan zituzten: ura eta elikagaien esposizioa egin ondoren, karbono dioxidoaren igoera tenporala detektatu zen. Bizitzaren seinale hau ondoren eztabaidatua izan zen zientzialarien artean, Gilbert Levin NASAko zientzialariek Vikingek bizia aurkitu ahal izan zuela adierazi zuenean. Viking programaren datuak berriro ere aztertu dira, gaur egun bizitza mota extremofiloen inguruan dagoen ezagutza kontuan hartuta, eta proba hauek ez zutela sofistikazio nahikorik ondorioztatu da. Probek bizitza (hipotetikoa) hil izana ere posible da.^[184] Phoenix zundak egindako probek erakutsi dute lurrak pH alkalinoa duela eta magnesioa, sodioa, potasio eta kloruroa dituela.^[185] Lurzoruaren elikagaiak bizitza mantentzeko gai izan litezke, baina hala ere bizitzak argi ultramore indartsutik babestea egon beharko luke.^[186] Marteko EETA79001 meteoritoaren azterketetan oinarrituta, soilik oso erresistenteak edo ondo babestutako bizitza forma organikoak biziraun dezakete.^[187]

 

Phoenix zundak 2014ean egindako ikerketa batek lurrean aurkitutako ${\displaystyle {\ce {Ca(ClO4)2}}}$ molekulek ur likidoarekin ez dutela elkarrekintzarik izan frogatu zuen, gutxienez 600 miloi urtez. Hala izan balitz, oso disolbagarria den ${\displaystyle {\ce {Ca(ClO4)2}}}$ ur likidoarekin kontaktuan egotean ${\displaystyle {\ce {CaSO4}}}$ eratuko luke. Honek ingurune oso idorra dela adierazten dute, ur likidoaren elkarreraginik izan ez duena.^[189]

Zientzialariek proposatu dute ALH84001 meteoritoan. Marten sortutakoa dela uste dena, aurkitutako karbonato globuluak Marteko mikrobio fosilizatuak izan daitezkeela. Proposamen hau eszeptizismoarekin ikusi da, eta formen jatorri ez-organikoa proposatua izan da.^[190]

Marteko sateliteek detektatutako metano eta formaldehido kantitate txikiak bizitzaren ebidentzia direla adierazi da, konposatu kimiko horiek Marteko atmosferan azkar hautsiko zirelako.^[191][192] Hala ere, konposatu horiek aktibitate bolkanikoaren edo beste prozesu geologikoen bidez sortzen direla proposatu da baita ere, adibidez serpentinizazioaren bidez.^[149]

 

Talka beirak, meteoroen talken eraginez sortutakoak, Lurrean biziaren seinaleak kontserbatzen ditu. Marteko talka kraterren gainazalean aurkitu da.^[193][194] Horrela, Marteko talka beira honek ere biziaren seinaleak gorde ahal ditu, tokian bizia existitu bazen.^{[195][196][197]}

2017ko maiatzean, Lurrean ezagutzen den lur gaineko biziaren lehenbiziko froga aurkitu zen 3.48 milioi urteko geiserita eta beste zenbait mineralen gordailuetan. Gordailu hauek, askotan, ur termal eta geiserretan topatzen direnak, Pilbara Craton zonaldean, Mendebaldeko Australian, topatu ziren. Aurkikuntza hau lagungarria izan daiteke Marteko bizi-seinale goiztiarrak bilatzeko leku hoberenak erabakitzeko orduan.^[198][199]

2018ko hasieran, komunikabideak zabaltzen hasi ziren Jura deituriko gune batean aurkitutako arroketan fosilen antzeko egiturak zeudela. Baian proiektu horretako zientzialariek esan zutenez, egitura hauek prozesu geologiko baten eraginez sorturikoak izango dira ziurrenik, lehortzen ari den laku baten hondoan gertatutakoa. Igeltsuko kristalen antzeko mineral zainekin lotuta egongo lirateke.^[188]

2018ko ekainaren 7an, NASAk jakinarazi zuen Curiosity roverrak hiru milioi urteko arroka sedimentarioetan konposatu organikoak aurkitu zituela,^[200] eta bizitza sortzen duten adreiluetako batzuk ere bazeudela.^[201][202]

2018ko uztailean, zientzialariek Marten glaziar azpiko laku bat aurkitu zuten, planeta honetako lehenengo ur gorputz egonkor ezaguna. Hegoaldeko poloko izotz kaskoaren oinarriaren azpitik 1,5 km-tara dago eta 20 km-ko zabalera du.^[203][204] Lakua Mars Express satelitearen MARSIS radarraren bidez aurkitu zen eta datuak 2012ko maiatzaren eta 2015eko abenduaren artean bildu ziren.^[205] Lakua eremu lau batean dago, ezaugarri topografiko berezirik ez duena, ekialdeko aldean izan ezik, bertan depresio bat baitago.^[203]

 

Martek bi ilargi natural nahiko txiki ditu (Lurrekoarekin alderatuta), Phobos (22 km-ko diametroa) eta Deimos (12 km-ko diametroa), planetatik hurbil orbitatzen dutenak. Harrapatutako asteroideak direla dioen teoria denbora luzez hobetsi da, baina jatorria ez da ziurtatu.^[206] Bi sateliteak Asaph Hallek 1877an aurkitu zituen. Phobos ("izua/beldurra") eta Deimos ("beldurra/terrorea") Greziar mitologian, Ares, gudaren jainkoa, batailan laguntzen zuten semeak ziren. Marte Aresen baliokide erromatarra zen.^[207][208] Greziera modernoan, ordea, planetak haren antzinako izen Ares gordetzen du (Aris: Άρης).^[209]

Marteko azaletik, Phobos eta Deimosen mugimendua Lurreko Ilargiak egiten duenaren ezberdinak da. Phobos mendebaldetik agertzen da eta ekialdean ezkutatu, 11 ordu beranduago berriro ere agertuz. Deimos, orbita sinkronoaren kanpoaldean gutxigatik dago. Orbita sinkronoan egongo balitz, periodo orbitalak planetaren errotazio periodoarekin bat egingo luke. Desberdintasun txiki hau dela eta, ekialdetik espero den moduan igotzen da baina poliki-poliki. Deimosek 30 orduko orbita izan arren, 2,7 egun igarotzen dira ekuatorean legokeen behatzaile batentzat bere irteeratik sartu egiten den arte.^[210]

 

Phobosen orbita altuera sinkronoaren azpitik dagoenez, Marteko itsasaldiaren indarrek pixkanaka bere orbita txikiagotzen ari dira. 50 milioi urte inguru barru, Marteren aurka talka egingo du edo hautsi egingo da, planetaren inguruko eraztun egitura bat sortuz.^[210]

Bi ilargien jatorria ez da ondo ulertzen. Haien albedo baxuak eta kondrita karboniko konposizioak, asteroideen antzekoa, harrapaketa teoria babesteko datuak izan dira. Phobosen orbita ezegonkorrak duela gutxi harrapatua izan zela iradoki lezake. Baina biek orbita zirkularrak dituzte, ekuatoretik gertu eta hau ez da ohikoa harrapatutako objektuetan, eta beharrezkoak liratekeen harrapaketa dinamikak konplexuak lirateke. Marteren historiaren hasieran akrezio bidez sortu zirela sinesgarria da, baina kasu honetan haien konposizioa Marteren antzekoa izan beharko litzateke, ez asteroideena.

Hirugarren aukera bat hirugarren gorputz baten talkaren ondorioz sortuak izatea litzateke.^[211] Azkeneko ikerketen arabera, Phobosen barnealdea oso porotsua da^[212] eta Marten ohikoak diren filosilikato eta beste mineral batzuez osatuta egon liteke.^[213] Datu hauen arabera, inpaktu baten ondorioz Martetik egotzitako materialak Marteren orbitan jasandako akrezioz sortua izango litzateke,^[214] Lurraren Ilargiaren jatorriaren teoria nagusiaren antzera. Marteko ilargien VNIR espektroak kanpoko gerrikoko asteroideen antzekoak diren arren, Phobosen infragorri termikoen espektroak edozein motako kondritekin bateraezinak direla dirudi.^[213]

Martek 50 eta 100 metro arteko diametroa izango luketen ilargi gehiago izan litzake, eta datu teorikoek Phobos eta Deimosen artean hauts eraztun bat dagoela diote.^[21]

 

Dozenaka tripulatu gabeko espazio ontzi, orbitatzaile, lurrartzeko zundak eta roverrak barne, bidali dira Martera. Sobietar Batasunak, Ameriketako Estatu Batuek, Europak eta Indiak bidali dituzte orain arte, eta planetaren azalera, klima eta geologia aztertu dituzte.

Orain dela gutxi, EAEko itxaropen zundak Marten ukitu zuen^[215].

2018an, Marte lanean ari diren zortzi espazio-ontziren egoitza da: sei orbitan (2001 Mars Odyssey, Mars Express, Mars Reconnaissance Orbiter, MAVEN, Mars Orbiter Mission eta ExoMars Trace Gas Orbiter) eta bi gainazalean, Mars Exploration Rover misioko Opportunity eta Curiosity roverrak. Jendeak Marteko irudiak eska ditzake Mars Reconnaissance Orbiterren HiWish programaren bidez.

Curiosity roverra 2011ko azaroaren 26an jaurti zuten, eta Martera 2012ko abuztuaren 6an iritsi zen. Mars Exploration Rover misioko bi roverrak baino handiagoa eta aurreratuagoa da, eta orduko 90 metro mugi daiteke.^[216] Esperimentuek lagin kimikoak hartzeko laser bat barne hartzen dute, arroken konposizioa 7 metroko distantziara ikertu dezakeena.^[217] 2013ko otsailaren 10ean, Curiosityren ibilgailuak beste planeta batean sakoneko lehenengo arroka laginak lortu zituen, bere zulaketa sistema erabiliz.^[218] Urte berean, Marteko lurrak masa bakoitzeko % 1,5 eta % 3 arteko ura duela aurkitu zuen (beste konposatu batzuei atxikita eta, beraz, ez da libreki eskuragarria).^[219] Mars Reconnaissance Orbiterrek aurretik egindako behaketek Marteko hilabete beroenetan ur jarioa egon zitekeela erakutsi zuten.^[220]

2014ko irailaren 24an, Mars Orbiter Mission (MOM), Indiako Space Research Organisation erakundeak eraikia, Marteko orbitara iritsi zen. ISROk 2013ko azaroaren 5ean aireratu zuen MOM, Marteko atmosfera eta topografia aztertzeko asmoz. Mars Orbiter Missionek Hohmann transferentzia orbita bat erabili zuen Lurraren grabitazio eraginetik ihes egiten eta Marteko bidaia bederatzi hilabetetan egiteko. Misioa hau Asiako lehenengo planeta arteko misio arrakastatsua da.^[221]

Europako Espazio Agentziak, Roscosmosekin lankidetzan, ExoMars Trace Gas Orbiter satelitea eta Schiaparelli zunda jaurti zituen 2016ko martxoaren 14an.^[222] Trace Gas Orbiter sateliteak 2016ko urriaren 19an Marteko orbitan sartzea lortu zuen, baina Schiaparelli zundak bere lurreratze saiakeran porrot egin zuen.^[223] 2018ko maiatzean, NASAk InSight lurrartze zunda jaurtiki zuen MarCO CubeSats bikiarekin batera. Azken honek lurreratzea prestatzeko telemetria datuak jaso zituen. Misioak Marten 2018ko azaroaren 26ean lurrartu zuen.^[224][225]

 

NASAk Mars 2020 exobiologia ibilgailua jaurtitzeko asmoa du 2020ko uztailean edo abuztuan.^[226] Europako Espazio Agentziak eta Errusiako Espazio Agentzia Federalak elkarlanean Rosalind Franklin roverra eta azaleko plataforma jaurti asmo dute 2022. urtean.^[227] Arabiar Emirerri Batuek Mars Hope satelitea 2020. urtean jaurtitzea aurreikusita dago, 2021. urtean Marteko orbitara iritsiko dena. Marteko atmosferaren azterketa globala egingo du.^[228]

XX. eta XXI. mendeetan zehar hainbat plan proposatu dira giza misioak Martera bidaltzeko, baina gaur egun ez dago 2020, hamarkada baino lehenago iritsiko litzatekeen plan aktiborik. SpaceX enpresaren sortzaile Elon Muskek 2016ko irailean plan bat aurkeztu zuen, baikortasunez, 2024ean turista espazialak Martera bidaltzeko, 10 mila milioi dolar inguruko garapen kostuarekin.^[229] 2016ko urrian, Barack Obama presidenteak AEBtako espazio politika berritu zuen 2030eko hamarkadan gizakiak bidaltzeko helburua lortzeko. Horretarako, Nazioarteko Espazio Estazioa teknologia inkubatzaile gisa erabiltzea proposatu zuen.^[230][231] NASAren 2017ko Baimen Egintzak erakundea 2030eko hamarkadaren hasieran gizakia Marteko azalera eramateko norabidetu zuen.^[232]

Marten hainbat espazio ontzi orbital, lurreratze zunda eta rover ibilgailu daudenez, Martetik astronomia egitea posiblea da. Marteren satelite Phobos Lurraren Ilargiaren diametro angeluarraren heren bateko tamainan ikusten da, eta Deimos berriz, izar baten antzera ikusten da, Lurretik Artizarrak duen distira baino pixka bat distiratsuagoa.^[233]

Lurrean ikusitako hainbat fenomeno Martetik ere ikusi dira, hala nola, meteoroak eta aurorak.^[234] Phobos eta Deimos sateliteen itxurazko tamainak Eguzkiarena baino txikiagoak dira. Hori dela eta, Eguzkiaren aurretik pasatzen direnean, trantsitu izena jasotzen du gertakariak, eklipse beharrean.^[235][236] Merkurio eta Artizarraren trantsizioak ikusi dira ere Martetik. Lurrak egindako trantsizio bat ikusiko da Martetik 2084ko azaroaren 10ean.^[237]

2014ko urriaren 19an, Siding Spring kometa Martetik oso hurbil pasa zen. Gertutasun honen ondorioz, baliteke komak planeta bildu izana.^{[238][239][240][241][242][243]}

 

Lurra eta Ilargia (MRO HiRISE, 2016ko azaroa)

Bideoa: Phobos Eguzki aurretik igarotzen (Opportunity, 2013ko abuztuaren 20a)

 

C/2013_A1 kometa, Siding Spring izendatua, Martetik ikusia

 

Marteren itxurazko magnitudea +0.71-koa da, 1.05-ko desbiderapen estandarrarekin.^[244] Marteren orbita eszentrikoa denez, Eguzkiaren oposizioan dagoenean magnitudea -3,0tik -1,4ra bitartekoa da.^[245] Gutxieneko distira +1.86 magnitudekoa da. planeta eguzkiarekin lerrokatuta dagoenean.^[244] Bere unerik distiratsuenetan, Marte (Jupiterrekin batera) zeruko bigarren objektu argitsuena da Artizarraren ostean.^[244] Marte normalean horia, laranja edo gorria ikusten da. NASAren Spirit roverrak, marroi berdexka, lokatz koloreko paisaiaren irudiak hartu ditu, kolore urdin-griseko arrokekin eta gorri argi koloreko harearekin.^[246] Lurretik urrunen dagoenean, hurbilen dagoenean baino zazpi aldiz urrunago dago. Posiziorik okerrenean kokatzen denean, Eguzkiaren distiran galdu daiteke hilabete batzuetan. Bere posizio hoberenetan, 15 eta 17 urtero, eta beti uztailaren amaieran eta irailaren amaiera bitartean, gainazalen xehetasun asko ikus daitezke teleskopio batekin. Poloetako izotz geruzak nahiko errez ikus daitezke, baita magnifikazio gutxirekin.^[247]

Marte oposiziora hurbiltzen denean, atzeranzko mugimendu aldi bat hasten da. Horrek esan nahi du atzeko aldeko izarrekin alderatuta, begizta moduko mugimendu bat egiten ari denaren itxura emango duela. Atzeranzko mugimendu honen iraupena 72 egunekoa da eta Martek bere distira maximoa mugimendu horren erdian lortzen du.^[248]

 

Marteren longitude geozentrikoa Eguzkiarekiko 180ºtakoa den momentuari oposizio esaten zaio. Momentu Lurretik hurbilen dagoen unetik hurbil dago. Oposizioa Lurretik hurbilen dagoen unetik 8,5 egunetara gertatu daiteke gehienez. Lurretik erlatiboki hurbilen dagoen distantzia 54 eta 103 milioi km inguru artekoa da, planetaren orbita eliptikoa dela eta. Honek tamaina angeluarren desberdintasun neurgarria sortzen du.^[249][250] Marteren azkeneko oposizioa 2018ko uztailaren 27an gertatu zen,^[251] 58 milioi km ingurura hurbildu zelarik. Marteren hurrengo oposizioa 2020ko urriaren 13an gertatuko da eta 63 milioi km ingurura hurbilduko da.^[252] Marteren oposizioen arteko batez besteko denbora, bere garai sinodikoa, 780 egunekoa da; baina oposizioen arteko egunak 764 eta 812 bitarte izan daitezke.^[253]

60.000 urteetan Marte Lurretik egon den unerik hurbilena 2003ko abuztuaren 27an izan zen. 55.758.006 kilometrora (0.37271925 UA), 34.646.419 mi) hurbildu zen eta -2.88 magnitudea izan zuen. Hau gertatu zenean, oposiziora heltzeko egun bat falta zitzaion eta periheliora iristeko berriz, hiru egun. Hori dela eta, Lurretik oso erraz ikus zitekeen. Hain hurbil egon zen k. a. 57.617ko irailaren 12an izan zen eta hurrengo aldia, 2287an izango da.^[254]

Marteren behaketaren historia Marteren oposizioek markatzen dute, planeta Lurretik hurbilen dagoenean eta, beraz, errazen ikusten den momentua. Bi urtetik behin gertatzen da. Are eta nabarmenagoak dira, Marte perihelioan dagoenean gertatzen diren oposizioak, 15 eta 17 urtero gertatzen direnak. Periheliotik hurbil egotean, Lurretik are eta hurbilago dago.

 

Antzinako sumertarren ustez, Marte Nergal, zen, gerra eta izurritearen jainkoa.^[256] Sumeriar garaietan, Nergal garrantzia txikia zuen jainkoa zen, baina, beranduago, bere gurtza zentro nagusia Ninive hiria izan zen.^[256] Mesopotamiako testuetan, Marteri "hildakoen patua epaitzeko izarra" deitzen zaio.^[257] Antzinako egipziarrek idatzietan jada jasota dago Marte, gaueko zeruan dabilen objektu gisa, eta, k. a. 1534. urte inguruan, planetaren atzeranzko mugimendua ezagutzen zuten.^[258] Neo-Babiloniar inperioaren garaian, astronomo babiloniarrek planeten posizioen erregistro zehatzak egiten zituzten eta haien portaeraren behaketa sistematikoak egiten zituzten. Marteren inguruan, bazekiten planetak 37 periodo sinodiko eta zodiakotik 42 zirkuitu egiten zituela 79 urtero. Metodo aritmetikoak asmatu zituzten planeten aurreikusitako posizioei zuzenketa txikiak egiteko.^[259][260]

K. a. laugarren mendean, Aristotelesek behatu zuen Marte Eguzkiaren atzean ostentzen zela okultazio batean, planeta urrunago zegoela adieraziz.^[261] Ptolomeok, Alexandrian bizitzen zen greziarrak,^[262] Marteren mugimendu orbitalaren arazoa aztertu zuen. Ptolomeoren eredua eta bere astronomia lan kolektiboa Almagesto bolumen anitzeko bilduman aurkeztu zen, eta hurrengo hamalau mendeetan mendebaldeko astronomiako erreferentzia tratatua bihurtu zen.^[263] Txinako antzinako literaturak baieztatzen du astronomo txinatarrek Marte ezagutzen zutela, gutxienez k. a. laugarren mendetik.^[264] V. mendean, Surya Siddhanta indiar astronomia testuak Marteren diametroa kalkulatu zuen.^[265] Ekialdeko Asiako kulturetan, Marte tradizionalki "su izar" (txineraz: 火星) gisa aipatzen da, bost elementuetan oinarrituta.^{[266][267][268]}

XVII. mendean, Tycho Brahek Marteren egun argiko paralaxia neurtu zuen, Johannes Keplerrek planetaren distantzia erlatiboa kalkulatzeko erabili zuena.^[269] 1610. urtean, Galileo Galilei izan zen Marte teleskopio bidez ikusi zuen pertsona.^[255] Teleskopioa eskuragarri bihurtu zenean, Marteren egun argiko paralaxia berriro neurtu zen, Eguzkiaren eta Lurraren arteko distantzia zehazteko. Lehen aldiz Giovanni Domenico Cassinik egin zuen 1672. urtean. Lehenengo paralaje neurketak ez ziren oso zehatzak, garaiko tresnen kalitatea zela eta.^[270] Artizarrak eragindako Marteren ezkutaketa bakarra 1590eko urriaren 13an ikusi zen. Michael Maestlinek behatu zuen Heidelbergen.^[271] Lurrazaleko egiturak zituen Marteko mapa bat marraztu zuen lehenengo pertsona Christiaan Huygens astronomo holandarra izan zen.^[272]

 

Marteren mapa, Giovanni Schiaparelli astronomoak egina

 

Marteren marrazkia, Lowellek 1914 baino lehenago ikusi zuen gisan (hegoaldea goian)

 

Marteren mapa, Hubble espazio teleskopioak egina, 1999ko oposiziotik hurbil (iparraldea goian)

XIX. mendean, teleskopioen ebazpena azalerako ezaugarriak identifikatu ahal izateko mailara iritsi zen. 1877ko irailaren 5ean Marteren oposizio perihelikoa gertatu zen. Urte hartan, Giovanni Schiaparelli astronomo italiarrak Milanen 22 cm-ko teleskopio bat erabili zuen Marteko lehen mapa zehatza egiteko. Mapak hauek “canalli” deituriko egiturak zituzten, geroago ilusio optiko bat zirela frogatu zen. “Canalli” hauek Marteko gainazalean zeuden lerro luze eta zuzenak ziren, eta Lurreko ibai ezagunen izenak eman zizkien. Berak erabilitako italierazko terminoa itsasarterekin erlazionatua dago adiera naturala du, baina gaizki itzuli zen ingelesera eta egitura artifizialak zirenaren ustea zabaldu zen.^[273][274]

Behaketek eraginda, Percival Lowell orientalistak 30 eta 45 cm-ko teleskopioak zituen behatoki bat eraiki zuen. Marte aztertzeko erabili zen, bai azkeneko oposizio perihelikoan, 1894ko martxoaren 18an, baita hurrengo oposizio ez hain egokietan. Hainbat liburu argitaratu zituen Marte eta bertako biziaren inguruan, publikoan eragin handia izan zutenak.^[275][276] Ubide horiek beste astronomo batzuek independenteki ere topatu zituzten, hala nola, Henri Joseph Perrotin eta Louis Thollonek Nizan, garai hartako teleskopio handienetako bat erabiliz.^[277][278]

Urtaro aldaketek (poloetako kaskoen murriztea eta Marteko udan zehar sortzen diren eremu ilunak), kanalekin batera, Marten bizia zegoenaren espekulazioa eragin zuten, Urte luzez, Martek itsas zabalak eta landaretza zituela pentsatu zen. Teleskopioek inoiz ez zuten beharrezko ebazpena lortu espekulazio horiei buruzko frogak lortzeko. Teleskopio handiagoak erabili hala, ubide luze eta zuzen gutxiago ikusi ziren. Flammarionek 1909an 84 cm-ko teleskopio batekin behaketa bat egin zuenean, forma irregularrak ikusi zituen, baina ubiderik ez.^[279]

1960ko hamarkadan oraindik ere Marteko biologiaren inguruko artikuluak argitaratu ziren, urtaro aldaketak azaltzeko modu bakarra bizia zela adieraziz. Ekosistema funtzional baterako ziklo kimikoen eta metabolismoaren azalpen zehatzak argitaratu ziren.^[280]

NASAren Mariner misioek 1960ko eta 70eko hamarkadetako planeta bisitatu zuenean, kontzeptu hauek guztiz baztertu ziren. Viking ontziak bizitza detektatzeko egin zituen ikerketen emaitzak ezagutu zirenean, Marte hildako planeta kaltegarri bat dela orokorki onartu zen.^[281]

Mariner 9 eta Viking espazio ontziek lortutako datuek, Marteren mapa hobeak egitea ahalbidetu zuten. Beste aurrerapauso garrantzitsu bat Mars Global Surveyor misioa izan zen, 1996an martxan jarri eta 2006ra arte lanean egon zena. Marteren topografia, eremu magnetikoa eta gainazaleko mineralen inguruko mapa global eta zehatzak egin ziren datu horiekin.^[282] Mapa hauek sarean eskuragarri daude adibidez, Google Marsen. Mars Reconnaissance Orbiter eta Mars Express ontziek tresna berriekin planeta esploratzen jarraitu zuten, baita lurreko misioei laguntza emanez. NASAk bi tresna eskaintzen ditu sarean: Mars Trek, 50 urteko esplorazio datuak erabiliz planetaren bistaratzeak ematen dituena eta Experience Curiosity, Marten 3 dimentsioetan bidaiatzea simulatzen duena.^[283]

 

Marten izaki adimendunak bizi zirenaren ideia XIX. mendearen bukaeran izugarri zabaldu zen. Schiaparelliren "canalli"en behaketak, Percival Lowellen liburuekin batera, ideia orokor bat bultzatu zuten: Marte lehortzen eta hiltzen ari zen planeta bat zela, eta bertako antzinako zibilizazioak ubideak eraikitzen ari zirela.^[284]

Pertsonalitate nabarmenen ohar eta aldarrikapen gehiago egon ziren "Marteko sukarra" deitu dena hauspotuz.^[285] 1899. urtean, Colorado Springseko laborategian bere hargailuak erabiliz haririk gabeko zarata atmosferikoa aztertzen ari zen bitartean, Nikola Tesla asmatzaileak seinale errepikakor batzuk ikusi zituen. Bere ustetan, beste planeta batetik iritsitako irrati-komunikazioak izan zitezkeen, ziurrenik Martetik. 1901. urteko elkarrizketa batean honakoa esan zuen Teslak:

Teslaren teoriek Lord Kelvinen babesa jaso zuten. Azken honek, 1902an Estatu Batuetara egindako bidaian, Teslak Estatu Batuetara bidalitako Marteko seinaleak jaso zituela pentsatu zuela esan zuen.^[287] Kelvinek "tinko" ezeztatu zuen horrelakorik esan izana: "Benetan esan dudana ondoka da: Marteko biztanleak, baldin badaude, New York ikusteko gai izango direla dudarik gabe, batez ere, bertako elektrizitatearen distira"^{[288][oh 3]}.

1901eko New York Timeseko artikulu batean Edward Charles Pickeringek, Harvard College Behatokiko zuzendariak, Lowell Behatokiko telegrama bat jaso zuela esan zuen. Bertan Marte Lurrarekin komunikatzen saiatzen ari zela baieztatzen zen.

Pickeringek Texasen ispilu-multzoa sortzeko proposamena egin zuen ondoren, martetarrei seinaleak egiteko.^[290]

 

Azkeneko hamarkadetan Marteren gainazalaren bereizmen handiko mapek, Mars Global Surveyorrek egindakoak kasu, ez dute inolako artefaktu edo bizitza “adimendun” arrastorik aurkitu. Hala ere, Marten mota horretako bizitza egon daitekeenaren espekulazio pseudozientifikoak aurrera darrai, Richard C. Hoagland bezalako esatarien laguntzarekin. Kanalaren eztabaidaren antzera, espekulazio horiek espazio ontziek hartutako irudietan hautemandako eskala txikiko egituretan oinarritzen dira, hala nola, "piramideak" eta "Marteko aurpegia" bezalakoak. Carl Sagan astronomo planetarioak idatzi zuen:

Kanpo Espazioko Itunak, bere II artikuluan, espazioko objektuen gainean subirautza nazionalik aldarrikatu ezin dela zehazten du.^[291] Beraz, ez dago Marteko erakunde ofizialik bandera ofizial bat ezartzeko. Hala ere, planetaren hainbat bandera garatu dira, bai fikzioan zein etorkizuneko gobernu hipotetiko batek erabiltzeko. Ezagunena Pascal Leek garatutako da, baina badaude beste batzuk ere.

•  
  Pascal Leek diseinaturiko bandera. Marteko etorkizuna irudikatu nahi du^[292]
•  
  Tomas O. Paineren bandera. Lurra eta izar bat agertzen dira bertan^[293]
•  
  Calder Hansenek diseinatutako bandera. Olympus sumendia eta izotz kaskoak daude irudikatuak^[294]
•  
  Moving Mars nobelako bandera^[295]
•  
  Stranger in a Strange Land nobelako bandera^[296]

 

Martek hamarnaka fikzio obra inspiratu ditu. Hasieran, Viking ontziek bisitatu aurretik, bertako biziaren inguruan erreferentziak ziren nagusi.^[297] XVII. mendeko obra batzuetan aipatzen dira jadanik Marterako bidaiak.^[298] H. G. Wellsen Munduen Gerra liburuan zefalopodo itxurako martetarrek Ingalaterra erasotzen dute.^[299] Nobela honetan oinarrituta, Orson Wellsek zuzeneko berri irrati programa bat egin zuen, jendearengan aztoramendua sortuz.^[300] Gulliverren bidaiak liburuan, Jonathan Swiftek Marteko sateliteei egiten die erreferentzia 19. kapituluan, Asaph Hallek aurkitu baino 150 urte lehenago.^[301]

Beste obra garrantzitsu batzuk Ray Bradburyren “The Martian Chronicles”, non giza esploratzaileek martetar zibilizazio bat hondatzen duten; Edgar Rice Burroughsen Barsoom serieak, C. S. Lewisen Out of the Silent Planet nobela^[302] eta Robert A Heinlein en hainbait istorio daude.^[303] Marvin Martetarra izeneko Looney Tuneseko pertsonaia bat ere badago, 1948an sortua.^[304]

Behin Mariner eta Viking espazio-ontziek Marteren errealitatea erakutsi zutenean,^[305] fikziozko obretako gaiak aldatu ziren. Marteko zibilizazioen ordez, giza esplorazioa eta Marteren terraformazioa izan dituzte ardatz, baita Marteko kolonia batek Lurretik independizatzeko nahia ere.

Mota honetako obrarik famatuena Kim Stanley Robinsonen Mars trilogia litzateke, Marteko banderaren inspirazio iturri izan dena.^[306] Babylon 5 telesailaren argudioaren parte independentzia nahia da, baita Total Recall filmearena ere.

Nobela, filme eta telesailez gain, komikiak, bideo-jokoak, rol jokoak eta musika ere eratu dira Marteko eraginaren pean.

• Marteko geologia
• Phobos eta Deimos
• Curiosity zunda
• Bizia Marten

• (Ingelesez) NASA - Marteren ezaugarriak
• (Ingelesez) NASA - Marteri buruzko webgunea