9. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI 9TH INTERNATIONAL CONGRESS OF TURCOLOGY PROCEEDINGS BOOK Editör / Editor Feryal KORKMAZ T.C. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 13-16 Eylül 2021 İstanbul, Türkiye 9th International Congress of Turcology September 13-16, 2021 İstanbul, Türkiye 9. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI 9TH INTERNATIONAL CONGRESS OF TURCOLOGY PROCEEDINGS BOOK Editör / Editor Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 DANIŞMA KURULU / ADVISORY BOARD Prof. Dr. Mahmut AK (İstanbul Üniversitesi Rektörü / Tarih Bölümü Başkanı) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Türk Dil Kurumu Başkanı) Prof. Dr. Hayati DEVELİ (İÜ Edebiyat Fakültesi Dekanı / Dilbilimi Bölümü Başkanı) Prof. Dr. Ali Şükrü ÇORUK (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı / Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Abdulkadir EMEKSİZ (Türk Halk Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Fikret TURAN (Eski Türk Dili Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Hatice TÖREN (Yeni Türk Dili Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Mücahit KAÇAR (Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ (Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Başkanı) Prof. Dr. İlyas TOPSAKAL (Rektör Yardımcısı / Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Agah Tarkan OKÇUOĞLU (Türk İslam Sanatı Anabilim Dalı Başkanı) Prof. Dr. Abdullah KIZILCIK (Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Başkanı) Dr. Öğr. Üyesi Özcan TABAKLAR (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) DÜZENLEME KURULU / ORGANISATION COMMITTEE Prof. Dr. Mustafa BALCI (Kongre Başkanı) Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ (Kongre Genel Sekreteri) Doç. Dr. Ömer KUL Doç. Dr. Mehmet SAMSAKÇI Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM Dr. Öğr. Üyesi Ayna ASKEROĞLU ARSLAN Dr. Öğr. Üyesi Zehra HAMARAT Dr. Öğr. Üyesi Ali ILGIN Dr. Öğr. Üyesi Fatih TIĞILI Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Sait TÜRKHAN Dr. Öğr. Üyesi Şaban BIYIKLI Dr. Filiz FERHATOĞLU Dr. Berker KESKİN SEKRETARYA / SECRETORY Arş. Gör. Ahmet AKSU (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Seda AKSÜT ÇOBANOĞLU (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Ömer ASLAN (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Samet ATALAY (Tarih Bölümü) Arş. Gör. Mizan COŞKUN ÖZGÜR (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Recep Selman DOĞRU (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Sevim GÜLDÜRMEZ (Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü) Arş. Gör. Rabia SARAL (Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü) Arş. Gör. Harun KORKMAZ (Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü) 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 BİLİM KURULU / SCIENTIFIC COMMITTEE Prof. Dr. Mahmut AK Prof. Dr. Şükrü Hâluk AKALIN Prof. Dr. Yavuz AKPINAR Prof. Dr. Mahir AYDIN Prof. Dr. Mustafa BALCI Prof. Dr. Giampiero BELLINGERI Prof. Dr. Chakib BENAFRI Prof. Dr. Ayhan BIÇAK Prof. Dr. A. Azmi BİLGİN Prof. Dr. İdris BOSTAN Prof. Dr. Yücel BULUT Prof. Dr. İsmail COŞKUN Prof. Dr. Cengiz ÇAKMAK Prof. Dr. Ekrem ČAUŠEVİĆ Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU Prof. Dr. Ali Şükrü ÇORUK Prof. Dr. Yılmaz DAŞÇIOĞLU Prof. Dr. Hayati DEVELİ Prof. Dr. Ferit DUKA Prof. Dr. Musa DUMAN Prof. Dr. Ali Merthan DÜNDAR Prof. Dr. Anna DYBO Prof. Dr. Julibay ELTARAZOV Prof. Dr. Feridun M. EMECEN Prof. Dr. Abdülkadir EMEKSİZ Prof. Dr. Cezmi ERASLAN Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN Prof. Dr. Saadettin Yağmur GÖMEÇ Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Prof. Dr. Mücahit KAÇAR Prof. Dr. Alaattin KARACA Prof. Dr. Zekeriya KARADAVUT Prof. Dr. Ahmet KARADOĞAN Prof. Dr. Leyla KARAHAN Prof. Dr. M. Fatih KÖKSAL Prof. Dr. Mustafa KURT Prof. Dr. Günay KUT Prof. Dr. Jens Peter LAUT Prof. Dr. Gerald MACLEAN Prof. Dr. Dai MATSUI Prof. Dr. İrfan MORİNA Prof. Dr. Öcal OĞUZ Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ Prof. Dr. Zühal ÖLMEZ Prof. Dr. Çetin PEKACAR Prof. Dr. Cihan PİYADEOĞLU Prof. Dr. Klaus RÖHRBORN Prof. Dr. Gülşen SEYHAN ALIŞIK Prof. Dr. Seyyid Muhammed SEYYİD Prof. Dr. Marek STACHOWSKI Prof. Dr. Serkan ŞEN Prof. Dr. Zeynep TARIM Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL Prof. Dr. Mehmet TEKİN Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU Prof. Dr. Nezir TEMUR Prof. Dr. Mehmet TEZCAN Prof. Dr. Recep TOPARLI Prof. Dr. Hatice TÖREN Prof. Dr. Fikret TURAN Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Kemal YAVUZ Prof. Dr. Nikolay YEGEROV Prof. Dr. Okan YEŞİLOT Prof. Dr. Gültekin YILDIZ Doç. Dr. Hakan AKÇA Doç. Dr. Vera COSTANTINI Doç. Dr. Bilal ÇAKICI Doç. Dr. Mаriya Dmitriеvnа ÇERTIKOVA Doç. Dr. Ahmet ÇİÇEKLER Doç. Dr. Emir O. FİLİPOVİĆ Doç. Dr. Fabio GRASSI Doç. Dr. İbrahim GÜLTEKİN Doç. Dr. Mehmet GÜRLEK Doç. Dr. İngа Lyudоvikоvnа KIZLASOVA Doç. Dr. Dinçer KOÇ Doç. Dr. Ahmet KOÇAK Doç. Dr. Ömer KUL Doç. Dr. Vjeran KURSAR Doç. Dr. Deniz MELANLIOĞLU Doç. Dr. Alyona OGANOVA Doç. Dr. Fatih Mehmet SANCAKTAR Doç. Dr. Nadejda N. TIDIKOVA Doç. Dr. Mehmet UZMAN Doç. Dr. Metin ÜNVER Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ Dr. Öğr. Üyesi Ali AHMETBEYOĞLU Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin ÖZBAY Dr. Öğr. Üyesi Özcan TABAKLAR Dr. Agustí ALEMANY Dr. Aziyana BAYIR-OOL Dr. Fatos DİBRA Dr. Bağdagül MUSA Dr. Ayana OZONOVA Dr. Simone-Christiane RASCHMANN Dr. İsa SÜLÇEVSİ Dr. Ebubekir ŞAHİN Dr. Jens WILKENS III 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Yayıncı / Published by İstanbul Üniversitesi Yayınevi / Istanbul University Press İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü, 34452 Beyazıt, Fatih / İstanbul - Türkiye https://iupress.istanbul.edu.tr 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book Editör / Editor: Feryal Korkmaz E-ISBN: 978-605-07-1283-4 DOI: 10.26650/PB/AA10AA14.2023.001 İstanbul Üniversitesi Yayın No / Istanbul University Publication No: 5312 Online Yayın Şubat, 2023 / Published Online in February, 2023 Bu çalışmaya atıfta bulunurken, referansa DOI numarasının dahil edilmesi önerilir. It is recommended that a reference to the DOI is included when citing this work. Bu çalışma Creative Commons Atıf-GayrıTicari 4.0 Uluslararası (CC BY-NC 4.0) lisansı altında online olarak yayındadır. This work is published online under the terms of Creative Commons AttributionNonCommercial 4.0 International License (CC BY-NC 4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0 Kitabın telif hakkı bulunmaktadır. Online olarak yayınlanan Creative Commons versiyonu haricinde, yasal istisnalar ve geçerli lisans sözleşmelerinin koşulları dikkate alınmalıdır. This work is copyrighted. Except for the Creative Commons version published online, the legal exceptions and the terms of the applicable license agreements shall be taken into account. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS PROGRAM ........................................................................................................................................................XIII Çağrılı Bildiriler / Invited Papers XIX. Asrın Sonu – ХX. Asrın Başında Kırım Tatar Dili Üzerinde Yapılan Araştırmalar Studies Conducted on the Crimean Tatar Language in the Late XIX - Early XX Centuries Koroglu Lenura ABLAMİTOVNA ........................................................................................................... 1 Türkçe Sözlük’te Arapça Köklerden Türetilmiş Ancak Arapçada Kullanılmayan Kelimeler Words in the Türkçe Sözlük [Turkish Dictionary] That Are Not Used in Arabic but Are Derived from Arabic Roots Sawsan ABU HANNOUD ........................................................................................................................... 9 Patrik Nikephoros ve Eseri Breviarium’un Türk Tarihi Bakımından Önemi The Importance of Nikephoros I of Constantinople and His Work Breviarium for Turkic History Ali AHMETBEYOĞLU ............................................................................................................................ 17 Eski Uygur Hukuk Belgelerinde Görülen “Kuanpu, Kunpu’’ Sözcüğü ve Dunhuang’da Bulunan Çince Metinlerdeki “Kuanbu’’ Sözcüğü Hakkında The Appearance of the Words “Kuanpu, Kunpu” in the Ancient Uyghur Legal Documents and “Kuanbu” in the Chinese Texts Found in Dunhuang Maihefubai AİZİZİ ................................................................................................................................... 31 Mevâhib-i Aliyye’nin Doğu ve Batı Türkçesi Çevirilerindeki Bazı Anlam Kopyalamaları Some Semantic Copies of Mavahib-i Aliyya in Chagatai and Its Ottoman Turkish Translations Ahmet AKSU ............................................................................................................................................. 39 A Prosopographical Approach to the First Türk Empire Agustí ALEMANY .................................................................................................................................... 51 Tarihsel Süreç İçinde Kumuklarda Beslenme Kültürü The Historical Process of the Kumyks’ Dietary Culture Mehmet ALPARGU .................................................................................................................................. 71 Tuva Müzik Grubu “Hün Hürtü”nün Şarkı Sözleri Üzerine Anlambilimsel Bir Çözümleme A Semantic Analysis of the Tuvan Music Group Huun-Huur-Tu’s Song Lyrics Salih Mehmet ARÇIN ............................................................................................................................... 81 Dedem Korkut’taki Uruz Adı Üzerine On the Name of Uruz in Book of Dede Korkut Muhammet ATASEVER ........................................................................................................................... 97 Müfide Ferit’in Türk Yurdu Mecmuasında Yayımlanan “Süyüm Bike” Müstear İsimli Hikâyelerinin Tahlili Analysis of Müfide Ferit Tek’s Stories Published in Türk Yurdu Magazine under the Pseudonym of Süyüm Bike Dinçer ATAY ............................................................................................................................................ 113 Orhan Duru’nun Az Roman’ı Üzerine Bir İnceleme A Review of Orhan Duru’s Az Roman Emine AYAN ............................................................................................................................................ 131 12. Yüzyılda Fars Eyâleti The Fars State in the 12th Century Cihat AYDOĞMUŞOĞLU ..................................................................................................................... 143 V 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers “Elfâz-ı Küfr” Meselesinin Kaynakları ve “Risâle-i Sa’âdet Nevâle” Örneği The Sources for the Issue of Alfâz-ı Kufr and the Example of Risâle-i Sa’âdet Nevâle Savaşkan Cem BAHADIR ...................................................................................................................... 159 Bir Avar Soylu Kadın Başlığının Orta Asya İlişkileri – Arkeolojik ve İkonografik İncelemesi The Relationship of an Avar Noblewomen’s Headdress with Central Asia: An Archaeological and Iconographic Examination Csilla BALOGH ...................................................................................................................................... 171 Macaristan’da Kuman Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalara Bir Bakış A Look at Studies on the History of the Cumans in Hungary Baran BAŞAK ......................................................................................................................................... 195 İslami Dönem Devlet Yapılanmasında Oğuzlar The Oghuz Turks in the State Structure of the Islamic Period Yahya BAŞKAN ...................................................................................................................................... 205 Varlıktan Geçip Birliğe Kavuşanlar - Yunus Emre’nin “Yağma Olsun” Redifli Şiirine Niyâzî-i Mısrî’nin Naziresi Those Who Passed Through Matter and Reunited – Niyazi-i Misri’s Nazira [Parallel] to Yunus Emre’s Poem With the Repeated Voice “Yağma Olsun” [Let there be plunder] Bekir BELENKUYU ............................................................................................................................... 213 Yunus Emre ve Şeyhî’nin Şiir Dili Üzerine Art Zamanlı Dil İncelemesi: Her İki Şairde Terkip Kullanımı A Diachronic Linguistic Analysis of Yunus Emre’s Poetic Language With That of His Sheikh: Their Use of Poetic Composition Handan BELLİ ........................................................................................................................................ 227 Kıbrıs’ta Türk Milliyetçiliği Düşüncesinin Düşünsel Zemini ve Ahmet Raik Çağlar In Cyprus Ahmet Raik Chaglar and the Philosophical Basis of Turkish Nationalism Nazım BERATLI ..................................................................................................................................... 241 Göçebe-Yerleşik İlişkileri Bağlamında Ayuka Han Dönemindeki Mektuplar Üzerine Bir Değerlendirme An Assessment of Letters from the Ayuka Khan Period in the Context of Nomad and Settled Relations Oktay BERBER ....................................................................................................................................... 253 Mollâ Devlet Geldi Fedâî Külliyatı’na Göre 20.Yüzyıl Afganistan Sahası Türkmen Türkçesinde Zıt Anlamlı Kelimeler Antonyms in Turkmen Turkish of 20th-Century Afghanistan According to the Works of Mollâ Devlet Geldi Fedâî Najibullah BİGZAD ................................................................................................................................ 263 II. Mustafa’nın Son Seferi Zenta Muharebesi’ne Dair Bir Vakʻanüvis Notu ve Kaynak Olarak Değeri A Chronicled Note About Mustafa II’s Last Expedition: The Expedition of Zenta and Its Value as a Source Dilek Seniha CENEZ ÜLKER ............................................................................................................... 275 Yeni Tarihselci Yaklaşım ve 16. Yüzyıl Asker Şairlerinin Kullandıkları Sözlü Kalıplaşmalar Üzerine Tespitler Determinations on the New Historicist Approach and the Oral Format Used by 16th-Century Military Minstrels Songül ÇEK ............................................................................................................................................. 289 VI 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers Ayfer Tunç’un Osman Romanında Bir Var Olma Biçimi Olarak Tüketim Kültürü Consumption Culture as a Way of Being in Ayfer Tunç’s Novel Osman Sema ÇETİN BAYCANLAR ................................................................................................................. 305 Türk Devri Kaya Resimleri, Dikilitaşları ve Metal Eserlerinde Kurtların Av-Mücadele Sahneleri Hunting-Figting Scenes of Wolves in Turkish Period Rock Paintings, Obelisks and Metal Artifacts Yaşar ÇORUHLU ................................................................................................................................... 313 Küresel Romanın Yükselen Eğilimi Ekoeleştiriye İki Örnek: Sür Pulluğunu Ölülerin Kemikleri Üzerinde ve Unutma Bahçesi Two Examples of Ecocriticism in the Rising Trend of the Global Novel: Drive Your Plow Over the Bones of the Dead and Unutma Bahçesi Demir FETHİ, Nahide Ece SÜSLÜ ....................................................................................................... 347 Belagat Kitaplarında Teşbihin Tanımı Definition of the Simile According to Balāgha Works Ahmet Zahid DEMİRCİLER ................................................................................................................ 365 Tanzimat Döneminde Eğitim ve Ders Kitapları Kaleme Alan Ermeniler: Mihran Apikyan Örneği Armenian Authors of Educational and Other Textbooks During the Tanzimat: The Case of Mihran Apikyan Yıldız DEVECİ BOZKUŞ ...................................................................................................................... 379 Yunan Harfli Arnavutça Bir Güfte Mecmuasında Bulunan Altı Yunan ve Arap Harfli Türkçe Güfte Six Turkish Lyrics Written in Greek and Arabic Script in an Albanian Song Anthology in Greek Script Fatos DİBRA ............................................................................................................................................ 391 Tarihî Roman ve Devlet Ana’da Bizim Yunus’u Aramak The Historical Novel: Looking for Yunus Emre in Devlet Ana Muhittin DOĞAN ................................................................................................................................... 427 Sarmat Toplumunun Ortaya Çıkışına İlişkin Yeni Bir Görüş: Göç Olgusu A New View on the Emergence of the Sarmatian Society: The Phenomenon of Migration Orhan DOĞAN, Said Mübin ÇALIŞ .................................................................................................... 437 Bayan Tsokto’da Neler Oluyor? Tonyukuk Anıt Külliyesi ve Çevresi (Temmuz 2021) What is Going on in Bayan Tsokto? The Tonyukuk Memorial Complex and Its Surroundings in July 2021 Şaban DOĞAN ........................................................................................................................................ 451 Ak-Koyunlular Devrine Ait Az Bilinen Bir Kaynak: Govher-Nâme Gowhar-Nāma: A Little-Known Source from the Aq Qoyunlu Period İbrahim DUMAN .................................................................................................................................... 477 Mukaddimetü’l-Edeb’in Harezm Türkçesine Satır Altı Çevirili Bilinmeyen Bazı Nüshaları Some Previously Unknown Copies of Muqaddimat Al-Adab with Interlinear Translations into Khwarezm Turkish Gülser ERSOY ......................................................................................................................................... 489 VII 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers Batı Toroslarda Bulunan Kaya Resimlerinin Türk Tarihi ve Kültürü Açısından Önemi The Importance of the Rock Art Found in the Western Taurus Mountains in Terms of Turkish History and Culture Mustafa GÖKÇE, Eren Fehmi EROĞLU ............................................................................................ 501 Uygur Kaganlığındaki Sogd Tesiri The Sogdian Influence in the Uyghur Khaganate Saadettin Yağmur GÖMEÇ ................................................................................................................... 519 Mehmet Akif Ersoy’un Eserlerinde Balkanlar Balkan Imagery in Mehmet Akif Ersoy’s Works Taner GÜÇLÜTÜRK .............................................................................................................................. 529 Baykal Ardı Hun Varlığı: Çeremuhavaya Pad Mezarlık Alanının Genel Özellikleri ve Değerlendirilmesi The Hun Presence in Transbaikal: General Characteristics and Evaluations of the Cheremukhovaya Pad Burial Grounds Hayriye GÜNER ..................................................................................................................................... 545 Sivas Ağzındaki Arapça Alıntı Kelimelerde Görülen Ses Olayları Vocal Changes Seen in the Arabic Loanwords of the Sivas Dialect Ömer GÜVEN ......................................................................................................................................... 559 Mirza Kazım Bey ve Türk Dili Araştırmaları Alanındaki Hizmetleri Mirza Kazem-Bek and His Services in the Field of Turkish Language Studies Arzu HACIYEVA .................................................................................................................................... 583 Ermeni Harfleriyle Türkçe Yazılmış Dört Takvim Four Calendars Written in Turkish with Armenian Scripts Zehra HAMARAT .................................................................................................................................. 593 Alimcan Tagan Macar ve Türk Araştırmaları Alimcan Tagan’s Hungarian and Turkish Studies Julianna BARTHA .................................................................................................................................. 609 Functional Interpretation of the Suffix {-L3I2K2} in Complement Clauses in Kazakh in Comparative Perspectives with Uyghur Uldanay JUMABAY, Irina NEVSKAYA ............................................................................................... 621 Karahanlı Dönemine Ait Kur’ân Tercümesinde (TİEM 73) “Yastık” Anlamında Kullanılan “Bahâlı” Kelimesi Üzerine On “Bahalı” Being Used to Mean “Pillow” in the Kara-Khanid Era Translation of the Qur’an (TİEM 73) Irmak KAÇAR ........................................................................................................................................ 647 16. Yüzyıldan Bir Manzûm Münşeât: Fânî Mahlaslı Yahyâ Çelebî’nin Hazînetü’l-Beyân ve Sefînetü’l-İrfân’ı An Example of Artistic Divan Prose in 16th-Century Verse: Hazînetü’l-Beyân ve Sefînetü’l-İrfân by Yahyâ Çelebi under the Fânî Pseudonym Mücahit KAÇAR ..................................................................................................................................... 659 Kitabu Bulgatu’l-Muştak Fi Lugati’t-Turk Ve’l-Kıfçak’ın Bilinmeyen Bir Nüshası Üzerine On an Unknown Copy of Kitābu Bulgatu’l-Muştāk fi Lugati’t-Türk ve’l-Kifçāk Savaş KARAGÖZLÜ .............................................................................................................................. 681 VIII 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers Geç Ortaçağ Tasavvufunda “Mezhebî Muğlaklık” Meselesi ve Vefailik Örneği The Question of Confessional Ambiguity in Late Medieval Sufism: The Case of the Wafa’i Order Ayfer KARAKAYA-STUMP .................................................................................................................. 691 Buhara Emirliği’nde Rus Siyasi Temsilciliği’nin Kurulması ve Nikolay Valeryeviç Çarıkov’un Buhara’daki Faaliyetleri (1885-1890) Establishment of Russian Political Representation in the Emirate of Bukhara and Nikolay Charykov’s Activities There (1885-1890) Hatice KERİMOĞLU ............................................................................................................................. 701 Yûnus Emre ve Divan Şiiri Yunus Emre and Divan Poetry M. Fatih KÖKSAL .................................................................................................................................. 717 Eski Oğuz Türkçesi ve Yazı Dili Kavramı Old Oghuz Turkish and the Concept of Written Language Onur KURUKAYA .................................................................................................................................. 727 Türk Yaşname Geleneğinde Karakalpak Şairi Berdak’ın Şiirleri The Poems of the Karakalpak Poet Berdak in the Turkish Yaşname Tradition Elmira MEMMEDOVA-KEKEÇ .......................................................................................................... 737 Kazimierz Kuzyk (1892-1963) Forgotten Photographer of the Ottoman Army and Dynasty Piotr NYKIEL ......................................................................................................................................... 747 Eski Türkçeden Kazakçaya Bitki Adları I Plant Names from Old Turkic to Kazakh I Emin OBA ................................................................................................................................................ 765 Some Questions of the History of the Huns in Azerbaijan Borbala OBRUSANSZKY ...................................................................................................................... 775 Mustafa Kemal Atatürk’ün Timur Hayranlığı ve Türk Ulus-Devletinin İnşasında Timur’un Mirası (1929-1938) Mustafa Kemal Atatürk’s Admiration for Timur and His Legacy While Constructing the Turkish Nation-State (1929-1938) Cihan ORUÇ ........................................................................................................................................... 783 Türkistan Tarihi ve Coğrafya Araştırmaları Açısından Kâmusu’l-Âlâm İncelemesi A Review of Kamus al-A’lam in Terms of Turkistan History and Geography Studies Kemal ÖZCAN, Ümmü Nur ÇİFTCİ ................................................................................................... 807 Orta Çağ Türk Ordularında Süvarilerin Eğitimi Cavalry Training in Medieval Turkish Armies Bülent ÖZKUZUGÜDENLİ, Umut KANSOY ..................................................................................... 825 Eski Türk Devletlerinde Bir Zafer Kutlama Geleneği The Tradition of Celebrating Victory in Old Turkish States Ayhan PALA ............................................................................................................................................ 871 IX 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers Kıbrıs Türk Ağız Sözlüklerindeki Sorunlar Problems Regarding the Dictionaries for Turkish Cypriot Dialects Gökçe Yükselen PELER ......................................................................................................................... 879 “Kitâb-ı Dedem Korkut”a Göre Oğuzların Komşuları Oghuz Turks and Their Neighbors in the Book of Dede Korkut Bayram QULİYEV ................................................................................................................................. 893 İrəvanın Ermənilərə Verilməsinə Osmanlı Siyasi Dairələrində Münasibət Political Views in the Ottoman Empire on Ceding Yerevan to the Armenians Rüxsarə QULİYEVA ............................................................................................................................... 909 İran’da Rus Ajanlarının 1731 Senesinde Türklerle İlgili Yazmış Oldukları Rapor Belgesinin Değerlendirmesi Evaluating the Report Documents Russian Agents in Iran Wrote About the Turks in 1731 Mohammad RAZZAGHI ....................................................................................................................... 919 Tarihî Türk Yazı Dillerinde -mA Yapım Ekinin Semantik Gelişimi Üzerine On the Semantic Development of the Deverbal Noun Formative -mA in Early Turkic Periods Musa SALAN ........................................................................................................................................... 933 Babarahîm Meşreb Menâkıbnâmesi Işığında Kalenderiyye Zümresinin Sâlik Edinme Ayinleri The Rites for Becoming a Devotee of the Qalandariyya in Light of Babarahim Mashrab’s Manaqipnama Orsolya SARAÇ ...................................................................................................................................... 953 Türkmən Şairi Nurməhəmməd Əndəlib və Onun “Hekayəti Firon” Poeması The Turkmen Poet Nurmuhammad Andalib and His Poem “The story of the pharaoh” Aynur SƏFƏRLİ ..................................................................................................................................... 969 Lisede Türk Sanat Yapısının İnceleme Deneyi The Experience of the Structural Study of Turkic Art in Higher Education Tarana BAKİROVA SHAIK .................................................................................................................. 979 Yunus Emre’nin Şiirlerinde Davranışlara Dayalı Anlatımlar Behavior-Based Expressions in Yunus Emre’s Poetry Serkan ŞEN .............................................................................................................................................. 993 İstanbul Şile İlçesindeki Yer Adlarına Bağlı Anlatıların İncelenmesi Analyzing Narratives Related to Toponyms in Istanbul’s Şile District Elif ŞENDUR ......................................................................................................................................... 1007 Timurlularda Şehircilik ve Sosyal Hayat: Semerkand ve Herat Örneği* The Timurids’ Urbanization and Social Life: The Case of Samarkand and Herat Tuba TOMBULOĞLU ......................................................................................................................... 1031 Yunus Deyû Göründüm: Modern Türk Şiirinde Bir Şiir Kahramanı Olarak Yunus Emre Yunus Emre as a Hero Poet in Modern Turkish Literature Necati TONGA ...................................................................................................................................... 1047 Sakarya Savaşı’nın İki Şahidi: Mustafa Kemal Paşa ve Halide Edib Two Witnesses of the Battle of Sakarya: Mustafa Kemal Pasha and Halide Edib Adıvar Sema UĞURCAN .................................................................................................................................. 1059 X 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Çağrılı Bildiriler / Invited Papers Kırım’da Günümüze Ulaşan Bazı Türk Mimarlık Eserleri Some of the Turkish Architectural Works in Crimea Which Survived Until Today Aygün ÜLGEN ...................................................................................................................................... 1069 Sibirya’daki Özbekler: Sibirya Buharalıları ve XVI.-XIX. Yüzyıllarda Ticari Faaliyetleri Uzbeks in Siberia: Siberian Bukharans and Their Commercial Activities in 16th-19th Centuries Sümeyra ÜNAL ..................................................................................................................................... 1095 Klasik Türk Şiirinde Aşk, Eğitim ve Değişimin Mekânı Olarak Tekke Tekkes as a Place of Love, Education, and Change in Classic Turkish Poetry Yücel ÜNLÜ AYDIN ............................................................................................................................. 1113 İlk Macar Gestasında “Hun” Bilgileri Information about Huns in the Gesta Hungarorum (I) Umut ÜREN ........................................................................................................................................... 1133 Mehmed Âkif Ersoy’un “Bülbül” Şiirinde Gelenek Eleştirisi ve Yahya Saim Ozanoğlu’nun “Bülbül Sesi” Criticism of Tradition in the Poems “Bulbul” by Mehmed Akif Ersoy and “Bulbul Sesi” by Yahya Saim Ozanoglu Ali Sait YAĞAR ..................................................................................................................................... 1143 Akın Gazetesinden Kıbrıs Türk Toplumu ve Edebiyatının İzini Sürmek Tracking the Turkish Cypriot Community and Its Literature in Akın Ahmet YIKIK ........................................................................................................................................ 1155 Ataerkil Ölü Gömme Uygulamaları, Eşli Gömme Uygulaması ve Türklerdeki Yansımaları Patriarchal Burial Practices, Paired Burial Practice and Its Reflections in Turks Elvin YILDIRIM ................................................................................................................................... 1169 Hyecho (Hui Chao) Seyahatnamesi The Travelogue of Hyecho: Memoir of the Pilgrimage to the Five Indian Kingdoms Kürşat YILDIRIM ................................................................................................................................ 1183 Yunus Emre’nin Söz Hazinesinde Türkmen Türkçesinin Yansımaları Reflections of Turkmen Turkish in Yunus Emre’s Poems Zeynep YILDIRIM, Shahrouz AGHATABAI .................................................................................... 1213 Güncel Türkçe Sözlük’te Yer Alan/Alması Gereken Edim Bilimi Terimleri Üzerine On the Included/Should Have Terms of Pragmatics in the Güncel Türkçe Sözlük [Current Turkish Dictionary] Engin YILMAZ ..................................................................................................................................... 1223 Mehmet Raif Yelkenci’nin Yûnus Emre Şiirleri Üzerine Çalışmaları Mehmet Raif Yelkenci’s Studies on Yunus Emre Poems Müslüm YILMAZ ................................................................................................................................. 1233 Karahanlı Türkçesi Metinlerinde Zaman Ölçüleri/Birimleri Measures and Units of Time in Karakhanid Turkic Texts Aslı ZENGİN ......................................................................................................................................... 1245 XI Çağrılı Bildiriler / Invited Papers 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book DOI: 10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009 Dedem Korkut’taki Uruz Adı Üzerine On the Name of Uruz in Book of Dede Korkut Muhammet ATASEVER1 Kilis 7 Aralık Üniversitesi OZDK Türk Dili Bölümü, Kilis, Türkiye 1 ORCID: M.A. 0000-0002-9633-8297 ÖZ Ad verme yahut ad alma Oğuz’un tefekküründe hususi bir yere sahipti. Doğan her çocuk ekseriyetle adsız olarak veya geçici bir ad ile hayata gözlerini açardı. Gösterdiği kahramanlık ile öz kimliğini ispatlayan ve statüsünün değişmesi gerektiğini boyun ileri gelenlerine teyit ettiren kişi ancak bir ada layık görülürdü. Ad, ferdin marifeti ile ortaya çıktığından ismini bağışlayan birey esasen muhatabına kendisi hakkında ipuçları vermiş olurdu. Ayrıca zikredilen eylem etrafında oluşan ritüeller, inanmalar ile adı veren/alan, şahit olanların hususiyetleri gibi çok yönlü sosyokültürel bir olgudur. Dede Korkut Oğuznâmeleri, göçer evli Oğuz boylarının gündelik yaşantısından dini, sosyal, iktisadi, coğrafi durumlarına ve tarihteki yerlerine kadar geniş bir yelpazede; birey-aile-millet-devlet hakkında kapsamlı bilgiler içeren önemli bir kaynaktır. Yeni tespit edilen üçüncü nüshası ile birlikte Dedem Korkut’un soyladığı on üç boy üzerinde, önemine binaen iki yüzyıldır birçok farklı disiplinde teorik araştırmalar veya uygulama çalışmaları yapılmaktadır. Boylar, döneminin dil özelliklerini yansıtması bakımından da mühimdir. Zira canlı birer varlık olarak yaşayan, değişen/dönüşen yahut günümüzde kullanımda olmayan kelimeler, Türk kültürünün geçmişteki izleridir. Bu sebepten boylardaki her bir kelime, başta Türkoloji sahasında olmak kaydıyla bilhassa disiplinlerarası açıdan üzerinde durmayı, düşünmeyi, kafa yormayı gerektirmektedir. Bildiride, hususen Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde var olan Uruz adının, yerli ve yabancı kaynaklardan hareketle, etimolojik analizi yapılmaya ve kelimenin Türk kültüründeki yeri belirlenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Dede Korkut Oğuznâmeleri, Oğuz boyları, Uruz, ad verme, ad alma ABSTRACT Giving and receiving names had a special place in the Oghuz tradition. Every child that was born would open their eyes to life, usually unnamed or given a temporary name. A person who proved their self-identity through the heroism they showed and who proved to the notables of the tribe that their status should change could only then be deemed worthy of a name. Due to names emerging based on the skill of the individual, the name the individual received would essentially give clues about that person to whomever they addressed. This event is a multifaceted sociocultural phenomenon involving the rituals and beliefs that formed around the giving and Başvuru/Submitted: 27.05.2021 Kabul/Accepted: 26.08.2021 Sorumlu yazar/Corresponding author: Muhammet ATASEVER (Öğr. Gör. Dr.), Kilis 7 Aralık Üniversitesi OZDK Türk Dili Bölümü, Kilis, Türkiye. E-posta: atasevermuhammet@gmail.com Atıf/Citation: Atasever, M. (2022). Dedem Korkut’taki Uruz adı üzerine. Korkmaz, F. (Ed.), 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı içinde (s. 97-112). https://doi.org/10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.009 97 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 receiving of names and those who would witness it. The epic story Book of Dede Korkut is an important resource containing comprehensive information about the ideas of the individual, family, nation, and state with regard to the nomadic Oghuz tribes’ daily life; their non-religious, social, economic, and geographical conditions; and their place in history. Theoretical research and applied studies have been carried out on the 13 Dede Korkut stories by many different disciplines for two centuries, as well as on a recently discovered third copy. These stories are important in terms of reflecting the language characteristics of the period, and words such as living, changing, and transforming entities contain traces of Turkish culture’s past. For this reason, every word in these stories requires further investigation from an interdisciplinary perspective, especially in the field of Turkology. This article traces the etymological evolution of the name of Uruz in the stories from the Book of Dede Korkut in terms of domestic and foreign resources and analyzes its place in Turkish culture. Keywords: Book of Dede Korkut, Oghuz tribes, Uruz, naming, taking names 98 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Giriş Salur Kazan, eşi Burla Hatun, oğlu Uruz, dayısı Aruz Koca, Aruz Koca’nın oğulları Basat ve Kıyan Selçük, Dede Korkut’ta ön planda olan aileyi teşkil etmektedir. Hanlar Hanı Bayındır Han’dan sonra en üst mevkide yer alan ve Bayındır Han’ın damadı olan Ulaş oğlu Salur Kazan tabiidir ki hem çekirdek ailesi hem de geniş ailesi ile boylarda önemli bir yekûnu arz etsin. Zira eşi Burla Hatun da Bayındır Han’ın kızıdır. İç ve Dış Oğuz’un yönetimi Bayındır Han’dan sonra Salur Kazan’ın elindedir. Dede Korkut’un siyasi alandaki karşılığı odur. Dört boyda1 anlatıların kahramanı Salur Kazan’dır. Aile bireyleri ile birlikte düşünülecek olursa yalnızca Duha Koca Oğlı Delü Dumrul Boyu ve Kanlı Koca Oğlı Kan Turalı Boyu’nda isimleri doğrudan yahut dolaylı olarak geçmez. Üç başlıktan müteşekkil bu çalışmada, söz konusu ailede aynı ismi taşıyan Salur Kazan’ın oğlu Uruz ve dayısı Aruz Koca’nın kim oldukları, bilhassa Dede Korkut’taki rolleri, sair Oğuznâmeler ve edebi - tarihi kaynaklardaki varlıkları irdelenmiş, Uruz isminin etimolojik tahlili, Türk kültürü ve Dede Korkut Oğuznâmeleri bağlamında değerlendirmeye alınmıştır. Uruz Kimdir? Dede Korkut’ta Burla Hatun ile Salur Kazan’ın tek oğlu, Bayındır Han’ın torunudur. Uruz’un, adı zikredilmese de bir kız kardeşi vardır. (Ergin, 2014, s. 169,171) Salur Kazan’ın Evi Yağmalandığı Boy, Kam Büre’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu, Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy, Begil Oğlu Emren’in Boyu, Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy olmak üzere beş boyda (Ercilasun, 2019, s. 535); İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldügi Boy’da da Beyrek’in vasiyetinde dolaylı olarak (Ergin, 2014, s. 249) yer alır. Anlatılarda ad aldığı ve evlendiği görülmez. Uruz’un adı sosyal statüsü ve/veya akrabalık ilişkisi2 ile zikredilir ancak diğer beyler gibi kahramanlığı ile anılmaz. Çünkü ad alıp Dede Korkut’a boy boylatıp soy soylatacak büyük bir bahadırlık göstermez. Bu konuya değinen Gökyay, Uruz için kullanılan sıfatlar genel olarak kabule ermiş olmaktan çok, anası ya da babası tarafından söylenmiş olanlardır (2007, s. 874) görüşündedir. Uruz’un sıfatları onun henüz toplum tarafından kabul edilen, sosyal hafızada yer edecek bir kahramanlık göstermediğine işaret eder. Evlendiğinin görülmemesi de ad alamaması ile ilişkilidir. Çünkü destan kahramanı ekseriyetle ad alacak bir bahadırlık gösterdikten sonra eş bulmak için yola çıkar. Dede Korkut Kitabı’nda Uruz’un ismi kırk yerde ‫( اوروز‬Özçelik, 2005, s. 401-905), dört yerde ‫( اورز‬2005, s. 417, 427, 587, 887), üç yerde ‫( اورور‬2005, s. 397, 429, 437), üç yerde ‫( اروز‬2005, s. 593, 865, 901), iki yerde ‫( اوروزخــان‬2005, s. 393,543), birer kere de ; ‫اوررز;اورر‬ ‫( اوروزالپــوم; اروزالــپ‬2005, s. 569, 411, 901, 889) biçiminde yazılmıştır. 1 2 Salur Kazanun İvi Yağmalanduğı Boy, Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy, Salur Kazan Tutsak Olup Oğlı Uruz Çıkarduğı Boy, İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup BeyrekÖldügi Boy. Dede Korkut Kitabı kahramanlarının adlarının içerik hususiyetleri altı bölümde sıralanır: sosyal statü (ınak), şahsi özellikleri (kalın Oğuz’un imrencesi), akrabalık ilişkisi (Bayındır Hanungüyegüsü), savaşçılık özelliği (Parasarun Bayburt hisarından parlayup uçan), mitolojik karakteri (tülü kuşun yavrusu), atının rengi (boz aygırlı) (Bayat, 2013, s. 154-155). 99 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Salur Kazanun İvi Yağmalanduğı Boy’da ava çıkmak isteyen Salur Kazan’a ordusunu kime emanet edeceği sorulunca Kazan Han, üç yüz yiğit ile oğlu Uruz’u evinin üstüne durduracağını söyler. (Ergin, 2014, s. 95-96) Kazan, oğluna güvenip yurdunu emanet etse de Uruz düşman saldırısında bir varlık gösteremez. Yurdu basan kâfirler üç yüz kırk yiğit ile Uruz’u esir alırlar. (2014, s. 96, 97, 98, 103) Avdan dönen Kazan Han, yurdu ile söyleşip oğlunu sorar. (2014, s. 100) Kâfirler, Uruz’un annesi Burla Hatun’a sağrak sürmek isterler. Lâkin kim olduğunu anlayabilmek için Uruz’u öldürüp tüm kadın esirlere etinden yedirmeyi düşünürler. Uruz, ailesinin namusu için ipe ve çengele asılmayı göze alır. Ağaç ile söyleşirken beyliğe, yiğitliğe doymadığını ifade eder. (2014, s. 105-109) Seferden muzafferiyetle dönen Kazan, oğlu Uruz’un başı için kırk baş kul, kırk kırnak azat eder. (2014, s. 115) Kam Pürenün Oğlı Bamsı Beyrek Boyı’nda Uruz, Bayındır Han’ın sağ yanında durur. (Ergin, 2014, s. 116) Esaretten kurtulup on altı yıl sonra yurduna dönen Beyrek, Banu Çiçek’in düğününde ok atan Kazan Bey oğlu Uruz’a “Elün var olsun.” diye alkış eder. (2014, s. 142143) Beyrek, Kazan Han’ı överken “Han Uruz’un babası” der. (2014, s. 144) Boyda, Bayburt Hisarı’na sefere gidenler arasında Kazan oğlu Uruz Bey de vardır. (2014, s. 152) Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy’da Kazan, karşısında yay söykenüp duran oğlu Uruz’u görünce elin eline çalar ve ağlar. Sağına ve soluna bakınca sevinen babası Kazan’ın kendine dönünce neden üzüldüğünü soran Uruz, Kazan Han’dan sebebinin on altı yaşına geldiği halde yay çekip, ok atıp, baş kesip, kan döküp, çuldı alıp, ad kazanmamak olduğunu işitir. (Ergin, 2014, s. 154-156) Kazan Han’ın endişesi, tacını tahtını bırakacak birisinin olmamasıdır. (2014, s. 156) Uruz’un on altı yılının yok sayılması, yeniden doğum simgeciliği (Duymaz, 2013, s. 130) ile karşılanabilir. Çünkü erlik gösterene kadar geçen yaşam, Türk kültüründe bir nevi yok hükmündedir. Kişi gösterdiği kahramanlığı ile kimlik kazanır; bu kimliğine uygun bir isim ile mükâfatlandırılır ve hususen toy tertip edilir. Uruz ise on altı yaş yaşayana kadar varlık gösterememesini, babasından hüner görmemesine bağlar. (Ergin, 2014, s. 156) Kazan Han bunun üzerine oğlu Uruz’u alıp ava çıkar, amacı vuruştuğu yerleri oğluna göstermektir ancak kâfir baskın verir. Düşmanın geldiğini gören Uruz tedirgin olur. Öncesinde ne olduğuna dahi anlam veremez. Babasından yağının ne olduğunu öğrenir. Savaşmaya cesaret bulur. Adını bugün için sakladığını belirtir ama Kazan Han izin vermez. Oğluna kendisini uzaktan izlemesini ve vuruşma nasıl olur öğrenmesini söyler. Uruz ısrar edince Salur Kazan onun tecrübesizliğinden dem vurur: “Yağıya girüp baş kesmedün, adam öldürüp kan dökmedün.” (2014, s. 156-160) Babasının düşman ile vuruşmasından şevklenen Uruz ise dayanamaz ve kırk yiğidi ile savaşa girer. Kâfirleri bir taraftan dağıtır lakin atından düşer; kırk yiğit şehit, Uruz da esir olur. (2014, s. 161-162) Kâfirler Uruz’a eziyet edip “baba” diye ağlatır, “ana” diye buzlatırlar. (2014, s. 162) Oğlunun namertçe kaçtığını düşünen Kazan, Uruz’u öldürmek için and içer. (2014, s. 162) Burla Hatun oğlançuğunun ilk avı şerefine toy hazırlıklarını başlatmıştır. (Ergin, 2014, s. 162) Ancak avdan dönenler arasında Burla Hatun’un oğlu Uruz yoktur. Oğlunu göremeyen Burla Hatun, Kazan ile söyleşir ve eşine maziyi hatırlatır: “Karanu dünde bulduğum oğlum kanı?” (2014, s. 163), “Kuru kuru çaylara su saldum/ Kara tonlu dervişlere nezir virdüm/ 100 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Yanum ala bakduğumda konşuma eyü bakdum/ Umanına usanına aş yidürdüm/ Dilek ile bir oğulı güç ile buldum.” (2014, s. 164-165) Burla Hatun’un soylamasından oğulları Uruz’dan önce çocuksuzluk problemi çektikleri ve bunu geleneğin de öngördüğü türlü pratiklerle aştıkları anlaşılır. Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy’da görüldüğü gibi daha doğmadan, destan kahramanının önemini vurgulamak üzere gelenek tarafından kurgulanan (Yıldız, 2009, s. 79) çocuksuzluk, Türk destan geleneğinde en yaygın motiflerden biridir. (Çobanoğlu, 2011, s. 341) Oğuzlarda neslin devamı o kadar önemsenir ki soyu sürmeyen, çocuk sahibi olmayanlar, hastalık sahibi kutsuz kişiler olarak görülür. Bu fikir, “seni teg urugı örtemiş yavız tınlıgdın suv almaz men; senin gibi soyu kurumuş kötü canlıdan su almam!” (Şen, 2017, s. 195) gibi kalıp ifadeler ile birlikte halkın dilinde yer etmiştir. Boyun devamında Uruz, kendisini kurtarmak için gelen Kazan Han’ı geri döndürmek için uğraşır. Baba ve annesi uğruna kendini feda edecek kadar cesurdur. (Ergin, 2014, s. 168-170) Uruz’u kurtarmak için savaşan Kazan’a eşi Burla Hatun yardıma gelir. (2014, s. 173-174) Oğlunu kurtaran Kazan, onun başı için kırk ivlü kul ile kırk câriye azad eder, cılasun erenlere kala ölke, cübbe çuka verir. (2014, s. 176) Begil Oğlı Emrenün Boyı’nda kâfiri alt eden Begil’e Bayındır Han, Kazan oğlu Uruz’un sağ yanında yer gösterir. (Ergin, 2014, s. 224) Salur Kazan Tutsak Olup Oğlı Uruz Çıkarduğı Boy’da kalede esir tutulan Kazan, kâfir ile söyleşirken oğlundan “Kalın Oğuz ilinde bir oğlum var Uruz adlu.” diye bahseder. (Ergin, 2014, s. 238) Uruz, Bayındır Han’ın babası değil dedesi olduğunu ve babası Kazan Han’ın esir olduğunu öğrenir. (2014, s. 239) Babasını gizlediği için annesi Burla Hatun’a çıkışır. (2014, s. 239) Babasını kurtarmak için hazırlanıp yola çıkar. (2014, s. 239) Kendisini kurtarmaya gelenler içinde oğlunun da olduğunu öğrenen Kazan, Allah’a şükreder. (2014, s. 241) Uruz düşman zannettiği babası ile vuruşur; onu yaralar. Kazan oğluna “Alpum, Uruz aslanum Uruz.” der. (2014, s. 242) Durumu anlayan oğul attan inip babasının elini öper. Oğuz beyleri ile kaleyi fethederler. Uruz babasını kanlu kâfir elinden tartup alır. (2014, s. 175) İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldügi Boy’da ağır yaralanan Beyrek, Salur Kazan’a ağça yüzlü görklüsünü (Banu Çiçek) oğluna (Uruz) almasını vasiyet eder. (Ergin, 2014, s. 249) Dede Korkut Oğuznâmeleri dışında Uruz adına, Uygurca Oğuz Kağan Destanı’nda da rastlanır. Oğuz’un mağlup ettiği Urum Kağan’ın kendisi gibi Oğuz’a asi olan kardeşi Uruz Bey, oğluna dağ başında ve derin ırmak arasında olan bir şehri koruması için emanet eder fakat oğul babası gibi baş kaldırmaz. Baş eğip tabi olunca Oğuz ona Saklap adını verir. (Bang-Kaup, Arat, 2012, s. 169-171) Saklap adını Slav kavmi ile eş gören Pelliot, Rıza Nur ile aynı fikri paylaşır ve kelimeyi Urus olarak okur. Türkiye Türkçesi karşılığını ise Rus beyi (1995, s. 69) olarak verir. Uruz Beg, İmâmi’nin Han-nâmesi’nde ise yoktur. Han-nâme soy kütüğüne Saklab’dan başlar ve onun iki oğlu Barak ve Kıfçak’tan bahseder. (Ögel, 2014a, s. 201) Şecere-i Terâkime, Uruz isminin zikredildiği bir başka kaynaktır. Eserde Salur Ögürcik Alp’ın atalarının ve kardeşlerinin ve oğullarının zikri kısmında Enkeş’in torunu, Kazan Alp’in 101 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 oğlu, Haydar Gazi’nin ise babası Ötküzli Urus3’tur4. (Ebulgazi Bahadır Han, 1974, s. 82-83) Şecere’de Kazan’ın babası Enkeş5 ile Dede Korkut’taki Kazan’ın babası Ulaş’ın6 Arap harfleriyle yazımı birbirine yakın olduğundan Enkeş’te bir imlâ hatası olma ihtimali yüksektir. (Ercilasun, 2019, s. 509) Salur’un annesi Çaçaklı ile Beçeneler arasında geçen esir düşme, düşmanın namusa tasallutu meselesi7, Dede Korkut’ta Burla Hatun ile oğlu Uruz esir düşünce de yaşanır ancak düşman ilkinde muvaffak olurken ikincisinde Burla Hatun’a ilişemez. (2019, s. 510) Aruz Koca Kimdir? Afrasyab-oğlu sülâlesinden Aran/Karabağ-Gence hâkimi ve Taş Oğuzlar Hükümdarı (Kırzıoğlu, 1987, s. 923), at ağızlı8 lakaplı ve Boz-Ok kolunun en büyük beyi (Sümer, 1999, s. 385) Uruz Koca, Salur Kazan’ın dayısıdır. Toylarda Kazan Bey’in solunda oturur. Ercilasun’a göre Salur Kazan’ın etrafındaki merkezde yer alan alkışlı kahramanlardan biridir. Adına boy boylandığı fakat bugüne dek ele geçmediği düşünülebilir. (2019, s. 540) Basat ve Kıyan Selçük’ün babasıdır. Konur Koca Saru Çoban’ın Peri Kızı’na tama’ etmesi neticesinde doğan Depegöz’e de babalık eder. İç Oğuza Taş Oğuz ‘Asi Olup Beyrek Öldügi Boy’da tuzak ile Beyrek’i öldürdüğü için ihanet ile suçlanır ve Kazan tarafından mızraklanıp Salur Kazan’ın emri ile Kazan Han’ın kardeşi Kara Göne tarafından başı kesilir. Aruz Koca’nın adı dört boyda zikredilir: Salur Kazan’ın Evi Yağmalandığı Boy, Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy, Basat Depegöz’ü Öldürdüğü Boy, İç Oğuz’a Dış Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü Boy. (Ercilasun, 2019, s. 535) İsmi kırk bir yerde ‫( اروز‬Özçelik, 2005, s. 573-929), yedi yerde ‫( آروز‬2005, s. 757, 763, 769, 787, 907, 913), beş yerde ‫( قوجهــاروز‬2005, s. 749, 755, 761, 791, 927), üç yerde ‫( اوروز‬2005, s. 569, 909, 917); birer yerde ‫( قوجهاوروراغزلوآت;قوجهاوروزاغزلــوآت; اررز‬2005, s. 397, 447, 909) şekilde müellifin elinden çıkmıştır. Yazımda müellifin tercihi Uruz için çoğunlukla ‫ اوروز‬iken Aruz Koca için ‫ اروز‬biçimindedir. Aynı sayfada aynı kişi müellif tarafından kasıtlı veya kasıtsız değişik biçimlerde de yazılmıştır. 3 4 5 6 7 8 Ot Közli Urus (Ercilasun, 2019, s 508). Ebulgazi Bahadır Han’a göre kronolojide hata vardır; zira 4400 yıllık sürede daha fazla isim olmalıydı -Oğuz’dan Ögürcik’e kadar- oysa zikredilen isimler en fazla 400 seneyi kapsayabilir. Salur Kazan, altı göbekte Oğuz’a bağlanmış, yalnız Oğuz Kağan Hz. Muhammed (sav)’den 4000 yıl önce yaşamış iken Salur Kazan O (sav)’ndan 300 sene sonra yaşamıştır. Söz konusu soy ağacında muhtemelen meşhur olmuş kişilerin adları zikredilmiş, diğerleri ise anılmamıştır (1974, s. 82-84). Şecere- Terâkime’de, Çaçaklı’yı çok mal ile kurtarması için görevlendirilen kethüdanın adı da Enkeş’tir, onu görevlendiren kişi ise belli değildir (Ebulgazi Bahadır Han, 1974, s. 57). Eserin devamında geçen aynı bahiste ise Enkeş, Salur’un babası Çaçaklı’nın eşidir, Çaçaklı’yı mal vererek esaretten kurtarır (1974, s. 88). Burada iki ihtimal görünüyor, ya Enkeş adında iki kişi var yahut Enkeş, Salur Kazan’ın hem babası hem de kethüdası. İki bahiste de Çaçaklı mal karşılığında düşman elinden kurtarılır. Şecere- Terâkime’de, Dip Bakuy Han döneminde yaşayan Salur ilinden Ulaş adlı bir kişi, Han’a Oğuz Han’ı gören kişi olarak takdim edilir. Han, ondan Oğuz Han’ın devlet yönetimiyle ilgili bilgiler alır ve Ulaş’ı çok nimetler ile ödüllendirir (Ebulgazi Bahadır Han, 1974: 54). Reşîdeddin’in Câmi’üt-Tevârih’inde Bakuy Dip Han döneminde Han’a bilgi veren ise Salur boyundan baba-oğul iki kişidir: Ulaş ve Ulad (1972, s. 53-54). Togan, Sarı-oğur>Salgur>Salar şeklinde bir etimolojiye yer verir (1972, s. 113). Çaçaklı esaretten kurtulduktan altı ay sonra bir erkek oğul doğurur. İt Becene’den rıza dışı olan bu çocuğa İrek adını koyarlar (Ebulgazi Bahadır Han, 1974, s. 88). At-Ağızlu: Delilli-konuşan, sözü tutulan (Kırzıoğlu, 1987, s. 923). İri yapısına uygun iri suratındaki büyük ve sarkık dudaklarını çağrıştırıcı bir lakap (Tulum, Tulum, 2016, s. 20). 102 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Arap harfli yazımda bazen nokta ve/veya harf unutulurken bazen de harflerin yeri karıştırılmıştır. (Özçelik, 2005, s. 427, 569, 757, 907, 913) Uruz ve Aruz adları arasındaki yazımda ve telaffuzdaki bu benzerlik hatta aynılıktan ötürü Sümer, Salur Kazan dayısı Aruz Koca’nın hatırası için oğluna Uruz adını koyma (1999, s. 385) fikrini öne sürer. Dayı adının erkek çocuklara verilmesi Türk destanlarında sık rastlanan bir durum olmasa da anaerkil dönemin ve/veya dayı yanı yerleşmenin bir yansıması olabilecek bu tavır, Altay destanlarından Erke Koo Destanı’nda da görülür. Erke Möndür dayısından kendisine ad ister. Dayı Erke Koo da ona adını verir. (Dilek, 2007, s. 17) Bu anlatının bir diğer önem arz eden yönü de Erke Koo’nun da Uruz ile benzer manaya9 gelmesidir. Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy’da Uruz’un aslan adını vuruş günü için sakladığını söylemesi (Ergin, 2014, s. 159), esasen adının geçici bir ad olmadığı, adına layık bir kahramanlık göstermesi gerektiği ve geleneğin Uruz’un da babası Salur Kazan gibi bir kahraman olacağına emin olduğuna işaret eder. Salur Kazanun İvi Yağmalanduğı Boy’da, ava çıkmak isteyen Salur Kazan’a iki dizinin üstüne çöküp “Ağam Kazan sası dinlü Gürcistan ağzında oturursın, ordun üstine kimi korsun?” diye soran at ağızlu Aruz Koca’dır. (Ergin, 2014, s. 96) Boyun devamında altmış ögeç derisinden kürk eylese topuklarını örtmeyen, altı ögeç derisinden külah itse kulaklarını örtmeyen, kolı budı haranca, uzun baldırları ince, Kazan Bigün tayısı at ağızlu Aruz Koca, Kazan Han’a yardıma gelen beyler arasındadır. (2014, s. 113) Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy’da ise Kazan Han’ın toyunda Kazan, sol yanında oturan dayısı Aruz Koca’ya bakınca çok sevinir zira dayısı Aruz, baş kesmiş, kan dökmüş, çuldı almış, ad kazanmıştır. (Ergin, 2014, s. 154-155) Boyda tutsak düşen Uruz’u kurtarmaya Oğuz beylerinden Kazan’ın dayısı tokuz kocabaşları Aruz da yeter. (2014, s. 175) Basat Depegözi Öldürdügi Boy’da destan kahramanının babasıdır. Anlatıda Oğuz göç ederken Aruz Koca’nın oğlançuğı düşer; bir aslan onu bulur, besler ve büyütür. (Ergin, 2014, s. 206) Oğlanı daha sonra bulur ve adını Basat koyarlar. Aruz’un diğer oğlu da Kıyan Selçük’tür. (2014, s. 207) Uzun bınar kenarında peri ile münasebet kuran Aruz’un çobanı, Konur Koca Saru Çoban’dır. (2014, s. 207) Bu ilişkiden peyda olan Depegözü Aruz Koca evlat edinir. (2014, s. 208) Depegöz’ün verdiği zararlardan ötürü Aruz’a şikâyete gelirler. Aruz ne yapsa da onu insanlara zarar vermekten vazgeçiremez; nihayetinde evden kovar. (2014, s. 208) Depegöz harami olur. Ağ sakallı Aruz Koca’ya kan kusturur. Oğlu Kıyan Selçük’ün ödünü yarar, canını alır. Aruz Koca oğlu için ağlar. (2014, s. 208-210) Kapak Kan’ın karısı, Depegöz için Aruz oğlu Basat’tan yardım diler. (2014, s. 209-210) Yurda dönen Basat için babası çok sevinir, baba-oğul ağlaşırlar. (2014, s. 210-211) Depegöz’ü öldürmeye giden Basat’a babası engel olamaz. Tek kalan oğlunun başına bir iş gelecek olursa Aruz’un ocağı issüz kalacaktır. (2014, s. 211) Basat adını soran Depegöz’e “Aruz oğlu Basat” diye karşılık verir. (213-214) Basat’ın Depegözü öldürdüğü, babası At ağızlu Aruz Koca’ya muştulanır. (2014, s. 215) 9 “Uruz Kelimesinin Etimolojisi ve Türk Kültüründeki Yeri Üzerine Bir Deneme” başlığında konu tafsilatıyla ele alınmıştır. 103 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldügi Boy’da10 olumsuz bir çizgide de olsa başroldedir. Kazan Han’ın yağmasında bulunmayıp ona düşmanlık eden Taş Oğuz beylerinin başında Aruz vardır. (Ergin, 2014, s. 243-244) Salur Kazan’ın izni ile Aruz’u sınamaya varan Kılbaş, onun düşmanlığından emin olur. (2014, s. 244-245) Aruz, Taş Oğuz beylerini bir toyda toplar. Kazan’a karşı tüm beylerden Mushaf ile biat ve yemin alır. Beyrek’i de kendi saflarına katılması için çağırtır. Asi olursa öldürme niyetindedir. (2014, s. 245-246) Beyrek, Kazan’ın üzerinde hakkı çok diye biat etmez; tuzağa düşen Beyrek’i Aruz yaralar. (2014, s. 247-248) Yaralanan Beyrek, Kazan’a adam gönderir. Kazan’ın namert dayısı Aruz’dan intikamını almasını, kanını yerde koymamasını vasiyet eder. (2014, s. 248-249) Olup bitenlerin haberi Kazan’a varır. Kazan atlanır, Aruz’un üzerine varır. Aruz’u mızraklar, kardeşi Kara Göne’ye emreder. Aruz’un başını kestirir, evini yağmalattırır. Ona muhannetlik ile er öldürmek niçe olduğun gösterir. (2014, s. 249-250) Dede Korkut’tan daha eski olan Topkapı Sarayı Oğuznâmesi’nin (Ögel, 2014b, s. 49-50) dua bölümünde yedi hürmet ile birlikte zikredilir: “Alp Arız (hürmetlü yedi hürmetin) versün.”11 (Tezcan, 2020, s. 37) Beylerin vasıfları sıralandığında ise “Toksan deriden kürk olsa topugın örtmeyen tokuz deriden şebkülâh olsa tulunın örtmeyen toksan koyun dovgalık on koyun öyünlük yetmeyen tokuz yaşar cöngesin silküb atan kıynagında gökde dutan at başın yalmayub bir gez yudan Afrâsiyâboğlı Alp Arız Beg” (2020, s. 39) Dede Korkut’taki gibi uzun bir sıfatlar dizisi ile anılır. Adı yazmada ‫( آريزآلــپ‬2020, s. ek 21.satır) ‫( بآريزآلــپ‬2020, s. ek 39.satır) biçiminde yazılmıştır. Ercilasun, Alp Arız Beg’i Dede Korkut’taki Aruz Koca olarak kabul eder. (2019, s. 71) Aybek ed-Devâdârî’nin bahsettiği Oğuznâme’de ise Aruz’un oğulluğa aldığı Tepe Göz’ün derisini on koç derisinden yapılmış börk ancak örtermiş. (2019, s. 648) Dürerü’t-Ticân ve Gureru Tevârîhi’l-Ezmân eserinde Aybek ed-Devâdârî’nin sözünü ettiği Türkler arasında elden ele dolaşan ve çok büyük saygı gören Oğuznâme adlı kitaptaki hikâyelerden birinde, Tepegöz’ü öldüren Urus oğlu Basat’tır. Bahsi geçen anlatma, olay örgüsü bakımından da oldukça benzerdir. (Ercilasun, 2019, s. 28-29) Devâdârî’nin bahsini ettiği bir diğer kitap olan, Moğol ve Kıpçakların çok değer verdiği Ula Han Ata Bitigçi’de ise Tepegöz’ü öldüren Basat’ın babası Arus/Urus’tur. (2019, s. 28,48) Karaçay Malkar mitolojisinde Nartların önderi Örüzmek de (Tavkul, 2011, s. 53-74) Uruz Bey’e yakın fonolojisi ile değerlendirilebilir. Örüzmek’in Tepe Göz’ü öldürmesi Aruz Koca’nın oğlu Basat’ın eylemi ile örtüşür. Benzerliklerden yola çıkılarak Kafkas milletleri ile Karaçay Malkar Türkleri hatta Oğuzlar ile birlikte ortak bir mitolojik kahraman yahut destan kahramanı tespitine gidilebilir. Bayburtlu Osman’ın III. Murad devrinde yazdığı Tevârih-i Cedid-i Mir’ât-ı Cihân adlı eserinin Der Beyân-i Evsaf-i Bayandur Han kısmında, Bayandur Han Hz. Peygamber’i (sav) vakıasında görüp iman getirir. Kazan Han12, Dündar Beyi ve Emen Beyi Kâbe’ye gönderir; Hz. 10 Kırzıoğlu, Dede Korkut Oğuznâmeleri’nin “Yukarı-Eller / Oğuz-Elleri”ndeki Sakalar ve Arşaklılar ile halefleri / torunlarına ait “Tarih Destanları” olduğunu gösterdiği tezinde İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldügi Boy’daki çatışmayı, 330-331 yıllarında henüz Hıristiyanlık’tan Eski Din’e dönen Boy Beğleri ile Arşaklılar’ın savaşı ve neticesinde sulh yolunu bulmaları olduğunu iddia eder. (1987, s. 928,925) 11 Duada ayrıca Dede Korkut, yedi bilgi; Emir Sülman, yedi uğur; Salır Kazan, yedi saadet; Bayındır Han, yedi devlet; Bügdüz Emen, yedi heybet ile anılır (Tezcan, 2020, s. 37) ancak Tezcan buradaki yedi sayısına bir anlam veremez. (2020, s. 117) 12 Bayburtlu Osman, Der Beyân-i Saltanat-i Sultan ‘Osmân Gâzî başlığında Osman Gazi’nin padişah olduğu devirde, Kazan Han’ın ‘Acem’de Bayandur Han’dan sonra padişah olup Tebriz’de oturduğunu söyler (2019, s. 49). 104 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Muhammed’e (sav) iman getirdiklerini bildirir. Bu bahiste Oğuz beyleri arasında zikredilen Aruz Koca ise altmış kırkıl13sakallu kocanun ulusı olarak geçer. (Bayburtlu Osman, 2019, s. 33,35) Gökyay, Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde Aruz Koca, Topkapı Sarayı Oğuznâmesi’nde Afrâsiyâb oğlı Alp Arız Beg ve Tevârih-i Cedid-i Mir’at-ı Cihân’da geçen Uruz Koca’yı aynı kişi (2007, s. 832) olarak kabul eder. Firdevsi’nin Şehnâmesi’nde ise Alp Arız, Efrasiyab’ın kardeşidir ve Efrasiyab tarafından öldürülür. (Gökyay, 2007, s. 834) Sümer de Altın Ordu Devleti’nde Toktamış Han’ın Urus Koca adlı bir emirinin varlığından söz eder. (1999, s. 385) Uruz Kelimesinin Etimolojisi ve Türk Kültüründeki Yeri Üzerine Bir Deneme “Üreme, kabarma, büyüme, şişme, gelişme, döl, örtünme, kapanma, vurma” anlamındaki (Eyupoğlu, 1991,s. 689) ur, ür kökü, bir Oğuznâme olan Emsalî Mehmedalî’de (atasözleri kitabı) “asıl, nesil” (Bayat, 1992, s.124) manasında kullanılır. Sümerce ile Türkçenin ortak köklerinden olan bu kelime, Sümerce “kişi, er” (Eyupoğlu, 1991, s. 689) demektir. Kelimenin bir başka yaygın anlamı ise “tohum”dur. (Caferoğlu, 1931, s. 112) Ur kökünden türeyen urı kelimesi, Dîvânu Lügâti’t-Türk’te “erkek evlat”14 (Kaşgarlı Mahmud, 2015, s. 43); Uygur Türkçesinde “oğul, genç” (Eyupoğlu, 1991, s. 689); “tohum, zürriyet, erkek evlat” (Nişanyan, 2021a, s. 919); “oğul, genç, delikanlı” (Caferoğlu, 1968, s. 266); “erkek (çocuk), oğul, genç” (Tekin, 2003, s. 256); “erkek, erkek evlat, oğul” (Ölmez, 2017, s. 555) anlamlarında kaynaklarda yer alır. Kelimeye aynı şekilde “oğul, erkek çocuk” (2008, s. 876) anlamını veren Karaağaç, kelimenin “tora, tarkan, turgut, çor, or, tor, tör” ile karşılaştırılması gerektiğini belirtir ve açıklamasına kelime ile ilişkilendirilebileceğini düşündüğü Macarca úr “erkek; bey”; Fince uros “erkek; kahraman, yigit” (2008, s. 876) sözcüklerini de dâhil eder. Eyupoğlu urı kelimesinin de Sümerce uru ile bağlantılı olduğunu ve ur kökünden geldiğini belirtir. (1991, s. 689) Yenisey Yazıtları’nda urı / uri sözcüğü üç yerde yalın halde bir yerde ise aitlik eki ile birlikte geçer. Abakan, Herbis-Baarı ve Uyuk-Arjan mezar yazıtlarında kelimenin geçtiği kısımlar şu şekildedir: urig adasim üc kinim giz gadasim üc janci “Erkek akrabalarım, üç kaynım, kadın akrabalarım, üç cariyem” (Kormuşin, 2017, s. 275-276); esim, urim, azisdim “Zevcelerim, oğullarım! Ben göremez ve duyamaz oldum.” (2017, s. 288); jati uri oylinizga bökmadük ganicam ügusca buni tüsurma kartiniz bunga tura bankü tikar man ajit-a “Sizin yedi oğlunuza doymadan, babacığım, (üzerimize) büyük keder bıraktınız. Kederliyken (bu) ebedi anıtı diktim.”; arda artug ardami bar ücün bankü tika bartim jati uri bar ücün tika bartimiz “Onun cesur kahramanlığı uğruna bu ebedi anıtı diktim. Biz (onu) (onun) yedi oğlu olduğumuz için diktik.” (2017, s. 67) Orhon Yazıtları Kültigin Doğu Yüzü’nde iki yerde beglik urı olgun kuul boltı “Bey olacak erkek evladınız köle oldu.” (Tekin, 2006, s. 26,30) erkek çocuk urı kelimesi ile karşılanır. Eski 13 Altmış Kırkıl: Aksakallı/Senato Meclisi (Kırzıoğlu, 1987, s. 923).Unvanı olan “Koca” Oğuz içinde uzun yaşamış, görmüş geçirmiş dokuz ünlü ak sakallıdan biri olmasından doğma (Tulum, Tulum, 2016, s. 20). 14 Uri: malechild (dakar) (Dankoff, R; Kelly, J., 1985, s. 55). 105 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Türk Yazıtları’nı Kaşgarlı’dan hareketle yeniden okuyan Orkun da kelimeye “erkek evlâd” (2011, s. 876) manasını verir. Bu kökten türeyen bir başka sözcük ise uruk, uruğ’dur. Sözcük kaynaklarda ur/uru/uri ile aynı anlamda verilirken kendisine gelen –(u)g/k eki ile soy, boy, sülale anlamına da gelir. Erkek çocuktan soy kelimesine evrilen bu kök/gövde soyun erkek çocuk ile sürdüğünün önemli bir göstergesidir. Kaşgarlı, urug maddesini “her şeyin tanesi” manasında verir ve tohuma da urug dendiğini zikreder. (2015, s. 30,196) Dîvân’da “hısım, akraba” da tohuma benzetilir ve onlara da urug tarıg15 denir. (2015, s. 30) Uruk, uruğ, urığ farklı kaynaklarda “boy, kabile” (Tekin, 2003, s. 256); “kabile, soy, klan” (Orkun, 2011, s. 876); “tohum” (Ölmez, 2017, s. 555); “soy, döl, kuşak, üreme; kuşak, soy, ekin, torunlar” (Eyupoğlu, 1991, s. 689); “nesil, kuşak, soy, torunlar; tohum, ekin” (Caferoğlu, 1968, s. 266-267); “oba, aile” (TDK, 1993b, s. 4041); “oba, aile, soy, sülale, nesil, kuşak, torunlar; tane, tohum” (Gülensoy, 2007,s. 970); “ırk, soy, sülale, hanedan, aile, kuşak; aşiret kolu, boy, oymak” (Dilçin, 1983, s. 220); “soy, sülale” (TDK, 2011, s. 2420); “ırk, soy, sülâle, hanedan, aile, nesil; aşiret kolu, boy, oymak” (TDK, 1996, s. 39763977) anlamları ile yer alır. Bu köke bağlanabilecek urlug ise “soy sop” (Eyupoğlu, 1991, s. 689); “aile, soy, soy sop” (Caferoğlu, 1968, s. 266) urug ile aynı manaya gelir. Codex Cumanicus’ta uruh/uruk “nesil, evlat, oğul, çocuk” (Argunşah, Güner, 2015, s. 863) manalarında iken Tietze, uruh ve farklı bir telaffuz ile urık için “soy sop” manasını verir. (2019, s. 341) Clauson, bu kelimenin (uruğ) tüm modern dillerde yaşadığını belirtir ve asli anlamının “tohum, çekirdek” olduğunu mecazlaşarak “soy, nesil” (1972, s. 214) anlamına geldiğini söyler. Tarama Sözlüğü’nde ise “Beğ oğlanları vü han urukları / Kim illerde yürürdü buyrukları”; “Çü Sührap oldu Dahhak’in uruğu / Nice helva dutarız ol koruğu” (TDK, 1996, s. 3976-3977) cümleleri ile kelime örneklendirilir. “Bitki, filiz, dal, kol salmak” (Dilçin, 1983, s. 220; TDK, 1996, s. 3977) anlamlarına gelen uruk atmak fiili için ise (Clauson’un asıl anlam saydığı şekliyle) Tarama Sözlüğü’nde “Ve dahi kavun ve karpuz kökeni budaklanmak ve uruk atmak” (TDK, 1996, s. 3977) örneği yer alır. Eski Türkçenin deyim varlığında urug kelimesi ile ilgili birçok kalıp ifadenin olduğu da görülür. Urug kemiş-, urug saç-: tohum atmak, başlangıç yapmak; urug kes-: tohum kesmek, nesil kesilmek; urug oçakı ulaş-: tohum ve ocağı ulaşmak, nesli sürmek; urugı örte-: tohumu kurumak, nesli kesilmek; urugı üzülme-: tohumu kesilmemek, soyu devam etmek; urugı yadıl-: tohumu yayılmak, soyu çoğalmak; urugsuz bat-: tohumsuz batmak, nesli devam etmemek (Şen, 2017, s. 194-195). Çalışmanın çıkış noktası olan Uruz‘da yer alan -z eki ise isimden isim yapım eki, fiilden isim yapım eki ve yaptırma eki olmak üzere üç farklı biçimde görev yapar. Bu biçimlerden ilki, isimden isim yapım eklerinden olan -z işlek ve canlı olmayan bir ektir. benzerlik “top-u-z” (Ergin, 2009, s. 177) ve ikilik “kögüz, köz, biz, siz, tiz, müvüz (boynuz), ağız, boğuz (boğaz), maŋiz (beniz)” (Gabain, 1988, s. 46) bildirir. Aynı ek -uz/-üz biçimi ile çokluk birinci şahıs bildirme eki de olur. Biz zamirinden b > v değişmesi ile önce v olur, sonra ünlü ile kaynaşarak onu yuvarlaklaştırır. biz >viz> -uz / -üz : 15 Tarıġ: tohum, ekin, buğday, azık. (Öztürk, 2020, s. 147, 232, 259, 491) 106 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 kem-üz, perişan-uz. (Paçacıoğlu, 1995, s. 201) Bang, birinci ve ikinci tekil şahısların z ile çoğul şekle dönüştüğünü Ba-, bi-; sa-, si->biz, siz bi-z, si-z (1996, s. 15) belirtir. Fiilden isim yapım eki olan -z de tıpkı isimden isim yapım eki gibi artık canlı değildir. Aynı zamanda sıfat da yapar; uz “usta, iyi” (u- “muktedir olmak); “söz, semiz” (Gabain, 1988,s. 55) kelimeleri aynı ekle türetilmiştir. Ekin canlılığı konusunda Gabain ile aynı görüşü paylaşan Banguoğlu, canlılığını erkenden kaybetmiş bir ek olduğu anlaşılan -iz (E.T. yitizköwe-z)’in dilimizde az sayıda sıfatlar bıraktığını “tıkız, titiz, ucuz, yavuz, cılız, temiz, semiz, kuduz, uyuz, ütüz, diniz, yağız” (1974, s. 263) örnekleri ile belirtir ancak herhangi bir etimolojik izaha girişmez. Benzer fikri taşıyan Korkmaz, -z ekinin bugün işlekliğini kaybetmiş çok eski bir türetme eki olduğunu, Türkiye Türkçesine kadar gelebilmiş örneklerde ek, kökle iyiden iyiye kaynaşmış olduğundan çok kez varlığını duyurmadığını bildirir ve açıklamaları ile birlikte şu örnekleri verir: Boğaz (boğ-), haylaz (ömrünü hay huy ile geçiren kimse), öz (ö- “hatırlamak, düşünmek”), söz (sö- “söylemek”), uz16 “usta, uzman” (u- “yeterlik göstermek”), yıldız (yultrı“parlamak”). Sıfat olarak da birçok örnek verir: Cılız, düz, haylaz “tembel, aylak”, koğuz “çürümüş, içi boş” (kok-), kuduz (kutur-(u)z), semiz (semiri-), tıkız, titiz, ucuz, uyuz, yağız, yanaz “sürekli yakınan, kötü huylu” (yan-), yavuz “iyi < ET kötü”, (yavrı- kötüle-, güçsüzleşmek”), tıknaz, kurnaz (kurna-), buynaz “çabuk üşüyen” (buy-ın-), yanaz. (2009, s. 109) Farklı kullanımlarında görüldüğü üzere -z eki hem geçişli hem de daha sık olarak geçişsiz tabanlara gelir. Birinci durumda fiilin nesnesini, ikinci durumdaysa öznesini gösterir; bog-uz “boğaz”, es-iz “kötü, işe yaramaz”, kokuz “yok, boş”, küve-z “mağrur, gururlu” (Ölmez, 2017, s. 263). Ayrıca, -z çok sık görülmeyen bir yaptırma ekidir; tutuz (tutturmak, teslim etmek; tut- kökünden), utuz (yenilmek, üttürmek; ut- kökünden), tütüz (tüttürmek; tüt- kökünden). (Gabain, 1988, s. 61) Uruz kelimesinin etimolojisine ve kökenine dair ise temelde dört farklı görüş vardır. Bunlardan ilki, Uruz’u yabancı dillerdeki oruç veya Rus kelimelerine bağlayan Nişanyan, Sümer ve Pelliot’ın görüşleridir. Nişanyan’ın Farsça oruç sözcüğünün arkaik bir biçimde, erken dönemde Orta Asya Türkçesine geçtiği ve Oğuz Türkçesine uruz olarak uyarlanmış (2021b, s. 468,628) olduğu düşüncesi ve Faruk Sümer’in bazı Memlük emirlerinin de adlarından yola çıkarak Uruz adını Urus yani Rus kelimesi (1999, s. 385) ile aynı (Rıza Nur ve Pelliot da benzer görüştedir (1995, s. 69)) varsayar. Bu çalışmada yapılan etimolojik analiz de göstermiştir ki kelime çok üretken Türkçe bir kök olan ur/ur-‘tan türemiştir. Ayrıca Çitgez, Dede Korkut’ta geçen sözcüklerin doktora düzeyinde hangi dillere ait olduğuna dair yaptığı detaylı çalışmasında Uruz’u kesin bir biçimde Türkçe olarak zikreder. (2018, s. 252-255) Bir diğer görüş resmi tarih ile kelimeyi doğrudan ilişkilendiren Kırzıoğlu’na aittir. Ona göre Aruz Koca, M.Ö. 66’da Romalı Serdarı Pompeus’un Tiflis’in doğusunda Kür boyunda kışlağa geçen ordusuna 70 bin askeriyle hücum eden “Oroeses / Oroises”dir. Kelimenin dilimizdeki karşılığı da Orus / Örs “demirci tezgahı”dır. (1987, s. 923) Eski Türkçe Orus / Örs kelimeleri Dîvânu Lügâti’t-Türk’te yer almaz ancak kelime kökünü ör- / ür- “yükselmek” (Kaşgarlı Mahmud, 2015, s. 116) manası ile Kaşgarlı eserine almıştır. 16 Uz: skilled, mâhir (Dankoff, R; Kelly, J., 1985, s. 57); usta, sanatkâr, marifetli (Nişanyan, 2021a, s. 922); el becerisi, kurnaz (Karaağaç, 2008: 879). Bayat ozan kelimesini de u- köküne bağlar: uz > uzu > uzan > ozan. (2013, s. 122) 107 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Üçüncü görüşte kelimeyi ur-üz biçiminde okuyan Tulum, Uruz’u “vur ve kes” anlamında iki buyruktan oluşmuş bir isim (2016, s. 18-19) olarak kabul eder. Aruz Koca’nın adını Uruz’dan farklı addeder ve er-üz “er-kes” biçiminde bir buyruk (2016, s. 20) açıklaması ile Aruz Koca’nın adını Bamsı Beyrek’in uyluğunu kesmesi ile ilişkilendirir. Dördüncü görüş ise Aruz için alp bars>alppars>alpparz>alpparız>alparız biçiminde bir etimolojik tahlil yapan Tezcan aittir. Üç başka büyük destan kahramanının adının (Alpamış, Bügdi Zaman, Yitim Gozan) değişime uğramasını da bu tahlile dayanak gösteren Tezcan, Dede Korkut’taki Alp Aruz ismini de etimolojisindeki alp bars’a bağlar. Onun çıkarımında esasen kelimeye böyle bir etimolojik tahlil yapmasında Oğuz Destan kahramanlarından birinin 11. yy. kaynağı olan Dîvânu Lügâti’t-Türk’te anılan efsanevi bir kahramana bağlayarak (Afrâsiyâb oġlı Alp Bars Beg > Afrâsiyâb oġlı Alp Arız Beg) bir ilki gerçekleştirme çabası da açıkça görülür. (2020, s. 176-187) Burada Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki bars ve toŋa kelimeleri hakkında verilen bilgilere bakmak yerinde olacaktır. Dîvânu Lügâti’t-Türk’e göre On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin ortaya çıkış bahsinde üçüncü yıl bars yılıdır. (Kaşgarlı Mahmud, 2015, s. 149-150) Afrâsiyab’ın oğlunun adı Barsgan’dır ve Barsgan Şehri’ni o kurmuştur. (2015, s. 521) Bu şehirde oturanlar yani Barsganlılar geçimsiz ve cimridirler. (2015, s. 190) Arslan ve burslan (aslan ve pars) biçiminde bir kalıp ifade vardır ve Kaşgarlı’ya göre bu kalıp ayrılamaz. (2015, s. 521) Toŋa ise filleri öldüren bir tür parstır ve bu unvan olarak da kullanılır. Hatta Afrâsiyab Toŋa Alp Er olarak adlandırılır. (2015, s. 496,409) Bu kelimeden türeyen tona-la- kelimesi “güçlü-kahraman gibi davranmak” (2015, s. 515) anlamına gelir. Pars kelimesinin halen yaşıyor olması, ur/ur- kökünün üretken olması, Salur Kazan’ın dayısı Aruz’un Dede Korkut’ta hiçbir yerde Alp ön adı ile yer almaması, isminin ardınca Koca ile verilmesi izaha muhtaç gözükmektedir. Sıfatın Köl Çor > Koca biçiminde değişimine dikkat çeken Ercilasun, Türgişlerin en büyük kağanı Su-lu ile Salur Kazan; Su-lu ve Soko’dan önce Türgiş kağanı U-çe-le ile Salur Kazan’ın babası Ulaş ve Su-lu’yu öldüren Köl Çor Baga Tarkan ile Aruz Koca arasında münasebet kurar. (2019, s. 555-559) İnceleme konusu olan sözcüğe dair, sair yazılı kaynaklarda yer alan karşılıklar ise şu şekildedir: Lügat-i Çağatay ve Türki-i Osmani’de uraz/oraz “saadet, baht, ikbal, tecelli” (Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari, 1298, s. 29); Derleme Sözlüğü’nde ura “uğur”, uraz “baht, şans”, araz “esenlik, saadet” anlamları, “Uraz olmayınca üvez olmaz.”, “Size araz dilerim.” (TDK, 1993b, s. 4040; TDK, 1993a, s. 301) atasözü ve alkışı ile birlikte verilir. Karakurt, Uraz kelimesini eş değer olarak Uras, Oraz, Iraz, Orus kelimelerini zikreder. “Talih, baht, şans” karşılıklarını verdikten sonra, “Rastlantıları düzenlediğine inanılan, iyi veya kötü durumları belirleyen soyut güç.” (2011, s. 220) açıklamasını yapar. Benzer biçimde Türkçe kişi adlarında farklı söyleniş ve yazılış biçimleri ile yer alan (Uruz, Uraz, Uras, Oraz, Oruz, Orus, Iraz) bu isim, “kut, baht, mutluluk, şeref, onur, talih, uğur” anlamlarının yanı sıra “ateş bakışlı, amaç, hedef” (Kutalmış, 2003, s. 211, 275, 276) olarak da anlamlandırılmıştır. 108 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Orhon Yazıtları Kültigin Doğu Yüzü’nde geçen urıgsırat- “dölsüz bırakmak, zürriyetsiz bırakmak” (Tekin, 2003, s. 257; Tekin, 2006, s. 26; Orkun, 2011, s. 876) fiilini Ölmez, manayı genişleterek “katletmek, (bütün) soyunu kurutmak, kökünü kazımak” (2017, s. 555) olarak verir. Aynı kökten türeyen urılan- “erkek çocuk doğurmak, erkek çocuk sahibi olmak” (Tekin, 2003, s. 256; Orkun, 2011, s. 876) gibi paralel bir manaya gelir. Güner, ur kökünün uragut-avrat kelimesine gelişmesine dair kapsamlı bir izah yaptığı çalışmasında (2013, s. 2659-2669) Róna-Tas’ın, Türkçenin tarihî ve çağdaş söz varlığında bulunan urluk, urugluk, uruk, uragut, urı, urum, urpak, orgo-, urgu-, urguça gibi kelimelerinin farazi bir *ur- “babası olmak, doğurmak, döllemek” fiilinden türemiş olması gerektiğini belirttiğini (2013, s. 2661) söyler. Lakin bu çalışmada değerlendirmeye alınan uruz kelimesini zikretmez. Bu bilgiler ışığında ur/ur- > urı > urız > uruz şekliyle kelime ile ilgili etimolojik bir neticeye/izaha varılabilir. ur “döl, asıl, nesil, soy, tohum, er” ve urı “erkek, erkek evlat, oğul, zürriyet, tohum, erkek çocuk” isimleri, ur-/urı- “üremek, döl atmak, baba/sı olmak” fiil tabanı ile onlara gelen -z ekinin çokluk birinci şahıs bildirme, geçişli veya geçişsiz tabanlara gelerek fiilden isim aynı zamanda sıfat yapma ve hususen yaptırma eki olarak kullanıldığı düşünüldüğünde uruz kelimesinin “dölümüz, neslimiz, soyumuz, zürriyetimiz, oğlumuz, erkek evladımız, geleceğimiz; döllenen, üretilen, soy / nesil / gelecek / zürriyet olan, tohum olan, er / erkek evlat / oğul olan” açık manaları ile birlikte Türk destan anlatılarında güç ile elde edilen ve Türk kültüründe de ekseriyetle tek / biricik olan erkek çocuğun ilk yazılı kaynaklarımızda, destan ve hikâye metinlerimizde, yaşayan sözlü kültürümüzde “baht, şans, ikbal, talih, devlet, kut, saadet, mutluluk, şeref, onur, kahraman” gibi anlamlara mecazen evrilmesi ve hayatını idame ettirmesi güç olmayacaktır. Erkek çocuğun uğurlu sayılması Türk halk inanmalarında da kendisine yer bulur. Dîvânu Lügâti’t-Türk’te örten- maddesinde doğa olaylarının uğuru ve uğursuzluğu üzerine Türkler arasında yaygın bir inançtan bahseden Kaşgarlı şu örneği verir: Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur taŋda bulıt örtense ewke yagı kirmişçe bol.r. “Geceleyin bulutlar kızarırsa kadın, erkek çocuk doğurmuş gibi olur. Sabahleyin yanarsa saldıran düşman eve girmiş gibi olur.” İnanmaya göre bunlardan ilki uğur, ikincisi uğursuzluk getirir. (2015, s. 115) Ayrıca Anadolu’nun bazı yörelerinde bilhassa Türkmenler arasında erkek çocuk için döl kelimesinin kullanılması ve döl sayısı sorgulandığında yalnızca erkek çocuk sayısının söylenmesi, etimolojik izahı yapılan kelimedeki Türk kültürünün bir yansıması olarak görülebilir. Sonuç Türk destan anlatılarının ekserisinde olduğu gibi Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde de kız ve erkek çocuk farklı konumlandırılır. İlahi bir ceza olarak görülen çocuk sahibi olamama, ciddi bir problemdir. Söz konusu problem anlatının başlamasına da engel teşkil eder. Çocuktan kasıt, özlenen, beklenen ve geleceğin teminatı olarak görülen erkek çocuktur. Salur Kazan ve Burla Hatun’un oğulları Uruz da böyle bir problem durumunun dervişlere nezirler verme, açların doyurulması, komşu ile iyi geçinme ve içten yapılan dua gibi toplumun tasdik ettiği pratikler ile aşılması neticesinde dünyaya gelir. 109 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Boylarda ad aldığı ve adını hak edecek, Dede Korkut’u çağırtacak kadar büyük bir kahramanlık gösteremeyip iki defa esir düşse bile Uruz, anne babasının yanında çok büyük değer görür. Gördüğü kıymeti hak ettiğini gösterecek tavırlar da sergiler. Düşman ile ilk karşılaşmasında kâfire karşı koyacak cesareti kendisinde bulur. Anne babasının canı ve namusu için ölmeyi dahi yeğler. Onun değerine binaen esaretten kurtulduğunda başı için türlü ihsanlarda bulunulur; kırk köle, kırk cariye azad edilir, alperenlere yurt verilir. İlk avından duyulan memnuniyetten ötürü toy tertiplenir. Ancak on altı yaşına gelmesine rağmen bahadırlık gösterememesi, tecrübesizliği, babası Salur Kazan’ı üzer. Bu durum adının geçici olup olmadığı sorusunu akla getirir çünkü Türk destanlarında doğan çocuk ya geçici bir ad ile isimlendirilir, adsız bırakılır yahut Uruz adında olduğu gibi baş kesip, kan döküp adını hak etmesi beklenir. Varılan netice itibari ile Uruz adı ur/ur-/urı kök ve/veya gövdelerine gelen -z eki ile türemiştir. Nihai anlamı ise “oğlumuz, soyumuz, geleceğimiz; ikbal, baht, talih, şans, saadet, kut, devlet”tir. Erkek çocuğun değerli oluşu, Uruz’un Kazan Big Oğlı Uruz Bigün Tutsak Olduğı Boy’da aslan adını vuruş gününe sakladığını söylemesi bahsolunan fikri destekler mahiyettedir ve ona verilen ismin alelade bir isim olmadığını gösterir. Zira Taş Oğuz beylerinin başı Salur Kazan’ın dayısının adı da Aruz’dur. Uruz’a büyük dayısının adının verilmesi, Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde dayı yanı yerleşme ve anaerkil dönemin izleri olarak yorumlanabilir. Bu bağlamda Aruz Koca’nın başkaldırısı ve ölümü anaerkil dönemin bittiğine işaret ediyor olabilir. Hülasa Dede Korkut Kitabı’nın en önemli kahramanı Salur Kazan (hatta Vatikan nüshasının adı doğrudan Hikâyet-i Oğuzname-i Kazan Bey ve Gayrı (Ercilasun, 2019, s. 540,640,550)) olduğu halde Kazan Han’ın biricik oğlu Uruz’un kahramanlık gösterip ad alması, evlenmesi ile alakalı bir boyun olmaması mümkün gözükmemektedir. Zira eldeki nüshalardan hareketle Uruz’un destanı yahut boyu yarım ve/veya eksik kalmıştır. Yeni bir Dede Korkut boyu/boyları bulununcaya kadar Salur Kazan oğlu Uruz’un nasıl ad aldığı, kendisine bir eş bulup bulamadığı, babası Kazan’dan sonra tacını ve tahtını devralıp almadığı, Bamsı Beyrek’in vasiyetinde işaret ettiği üzere Banu Çiçek ile evlenip evlenmediği, Salur Kazan’ın tek kızı, Uruz’un tek kardeşinin adının ne olduğu, kim ile nasıl evlendiği, bu evliliğin bir imtihan neticesinde mi gerçekleştiği soruları yanıtını bekleyecektir. Kaynakça / References Argunşah, M.; Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. Bang, W. (1996). Köktürkçeden Osmanlıcaya. (T. Aktaş, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Bang-Kaup, W.; Arat, R. R. (2012). Oğuz Kağan Destanı. (N. Uğurlu, Hazırlayan). İstanbul: Örgün Yayınevi. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası. Bayat, A. H. (1992). Oğuzname (Emsal-i Mehmedalî). (S. Alizade, Hazırlayan). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Bayat, F. (2013). Oğuz Destan Dünyası Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. (Yeniden Gözden Geçirilmiş İkinci Basım). İstanbul: Ötüken Neşriyat. Bayburtlu Osman. (2019). Tevârîh-i Cedîd-i Mir’ât’ıCihân. (H. N. Atsız, Hazırlayan). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 110 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Caferoğlu, A. (1931). Abû-HayyânKitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: TDK Edebiyat Fakültesi Basımevi. Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press. Çitgez, M. (2018). Dede Korkut Hikâyeleri’nin Söz Varlığı. (Doktora Tezi) Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ardahan. Çobanoğlu, Ö. (2011). Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. (Üçüncü Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları. Dankoff, R.; Kelly, J. (1985). Mahmud al-Kasgari, Compendium of the Turkic Dialects (DiwanLugat at-Turk). (Part III). USA: Harvard University Press. Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Ankara Üniversitesi Basımevi. Dilek, İ. (2007). Altay Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Duymaz, A. (2013). Dede Korkut Kitabı’nda Alplığa Geçiş ve Topluma Katılma Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme. İslâmiyet Öncesi Türk Destanları. (S. Sakaoğlu, & A. Duymaz, Hazırlayanlar). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 125-137. Ebulgazi Bahadır Han. (1974). Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü). Ergin, M. (Hazırlayan). İstanbul: Kervan Kitapçılık A.Ş. Ofset. Ercilasun, A. B. (2019). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yayınları. Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım. Ergin, M. (2014). Dede Korkut Kitabı-1. (Dokuzuncu Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Eyuboğlu, İ. Z. (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. (Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş İkinci Basım). İstanbul: Sosyal Yayınları. Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Güner, N. (2013). Kadınla İlgili Eski Türkçe Bir Kelime: Uragut. Turkish Studies, (8-9), 2659-2669. İnan. A. (1998). Makaleler ve İncelemeler II. (İkinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karakurt, D. (2011). Türk Söylence Sözlüğü Açıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Sözlüğü. Türkiye: e-kitap. Kaşgarlı Mahmud. (2015). DîvânuLügâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (İkinci Baskı). (A. Ercilasun, B.& Z. Akkoyunlu, Hazırlayanlar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kırzıoğlu, F. (1987). Millî Destanlarımızdan Dede - Korkut Oğuznâmeleri’nin Tarih Belgesi Bakımından Değerleri (Armenya/Yukarı-Eller Tarihi’nin İçyüzü). Belleten, (198), 915-930. Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları - Metinler ve İncelemeler. (, R.Alimov, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu. Kutalmış, O. G. (2003). Türkçe İnsan Adları ve Anlam Kökenleri. İstanbul: Öztürkler Yayınevi. Nişanyan, S. (2021a). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberus Kitap. Nişanyan, S. (2021b). Türkiye Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Liberus Kitap. Ögel, B. (2014a). Türk Mitolojisi I. (Altıncı Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ögel, B. (2014b). Türk Mitolojisi II. (Beşinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları. Özçelik, S. (2005). Dede Korkut Araştırmalar, Notlar/Dizin/Metin. Ankara: Gazi Kitabevi. 111 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı 9th International Congress of Turcology Proceedings Book 13-16 Eylül 2021 September 13-16, 2021 Öztürk, F. (2020). Maḥmūdu’bnu Ḥusayni’l-Ḳāşġari Divanu Lugati’t-Türk’teki Arapça Söz Varlığının Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Paçacıoğlu, B. (1995). Orta Türkçe -Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık. Pelliot, P. (1995). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine. Köken, V. (Çeviren). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Reşîdeddin Fazlullah. (1972). Câmi’üt-Tevârih - Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi-Tercüme ve Tahlili. (A. Z. V. Togan, Hazırlayan). İstanbul: Ahmet Sait Matbaası. Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari. (1298). Lügat-i Çağatay ve Türki-i Osmani. İstanbul: Mihran Matbaası. Tavkul, U. (2011). Nartlar - Karaçay-Malkar Mitolojisinin Destan Kahramanları. Ankara: Türk Dil Kurumu. Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. (M. Ölmez, Yayımlayan). (İkinci Baskı). İstanbul: Sanat Kitabevi. Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları. (İkinci Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tezcan, S. (2020). Topkapı Sarayı Oğuznamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati. (C. 8). Demir, N.; Yılmaz, E. (Ed.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. Tulum, M.; Tulum, M. M. (2016). Dede Korkut Oğuznameler Oğuz Beylerinin Hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Türk Dil Kurumu. (1993a). Derleme Sözlüğü I. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. Türk Dil Kurumu. (1993b). Derleme Sözlüğü XI. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. Türk Dil Kurumu. (1996). Tarama Sözlüğü VI. (İkinci Baskı). Ankara: Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. (On Birinci Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tezcan, S. (2020). Topkapı Sarayı Oğuznamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Yıldız, N. (2009). Türk Destanlarında “Çocuksuzluk”. Milli Folklor, (82), 76-88. 112