Estudi comparatiu de las realizacions de las èssas en posicion de còda sillabica en occitan lemosin e lengadocian e en catalan central e balear

ESTUDI COMPARATIU DE LAS REALIZACIONS DE LAS ÈSSAS EN POSICION DE CÒDA SILLABICA EN OCCITAN LEMOSIN E LENGADOCIAN E EN CATALAN CENTRAL E BALEAR Rafèu Sichel Bazin Universitat Autònoma de Barcelona La posicion de còda sillabica es una posicion inestabla, e las consonantas dins aquela posicion pòdon subir de mutacions. Aqueste estudi se centra sus las diferentas realizacions que pòdon adoptar las èssas dins aquela posicion, dins quatre dialèctes de l’ensems occitanoromanic, 1 dos d’occitans –lo lemosin e lo lengadocian– e dos de catalans –lo central e lo balear. Dins los dialèctes que nos interèssan, las èssas son normalament realizadas alveolaras, amb una cèrta tendéncia a aver una articulacion mai palatala dins cèrts parlars lemosins e en nòrd-lengadocians. En posicion de còda, las èssas pòdon èsser conservadas o patir diferentas mutacions. En occitan coma en catalan, la distribucion d’aqueles fenomèns varia segon los dialèctes; dins aqueste estudi descriptiu, nos prepausam de comparar aquela distribucion entre los quatre dialèctes sus-diches. L’ESTRUCTURA SILLABICA E LA POSICION DE CÒDA Una sillaba es compausada de dos grands elements: la dobertura –o ataca– e la rima. (C) (C) Dobertura V (C) Nucli Còda Rima (C) (C) Posicions extrasillabicas LEGENDA: C: consonanta, semiconsonanta o semivocala. – V: vocala. – (X): preséncia optativa d’X. FIG. 1 – L’ESTRUCTURA SILLABICA. La dobertura es un element consonantic que, dins los parlars que interèssan aicí, pòt èsser constituida d’una consonanta o semiconsonanta, de doas consonantas o d’una consonanta seguida d’una semiconsonanta, o èsser absenta. La rima es a son torn compausada de doas partidas: lo nucli e la còda. 1. L’ensems occitanoromanic, segon la definicion de Pèire BEC (BEC, Pierre, 1995: La langue occitane, Que sais-je? nº 1059, Paris: Presses Universitaires de France, 6a ed. corregida), compren doas lengas romanicas: l’occitan e lo catalan. Lo nucli es l’element vocalic de la sillaba, e es sempre present. Tradicionalament, se considèra qu’es constituit pas que d’una sola vocala. La còda es la partida consonantica (o semivocalica) facultativa finala de la sillaba. Lo tèrme de còda a agut mai d’una interpretacion dins la literatura. Quand en posicion pòsnucleara i a pas qu’una consonanta o semivocala, aquela constituís la còda. Quand i a mai d’una consonanta o semivocala dins aquela posicion, tradicionalament, s’es parlat de còda complèxa. Nosautres consideram que la posicion de còda stricto sensu conten pas qu’una consonanta o semivocala, e que los segments seguents se tròban en posicion extrasillabica. Per simplificar, utilizarem ça que la sovent la denominacion de còda dins son sens larg, es a dire la còda stricto sensu mai la(s) consonanta(s) extrasillabica(s). Es de remarcar que la posicion de còda es somesa a fòrça constrenchas fonologicas. Efectivament, d’un costat, totas las consonantas son pas acceptadas en posicion de còda stricto sensu, e la natura de las consonantas possiblas dins aquela posicion diferís d’un parlar a l’autre. 2 En mai, las consonantas extrasillabicas son pas acceptadas dins totes los parlars, e n’i a que n’accèptan una mas pas doas. Dins aqueste estudi, veirem cossí aquelas constrenchas afèctan las èssas que se tròban dins aquelas posicions e las diferentas mutacions que i pòdon patir dins los quatre dialèctes que nos interèssan. LAS DIFERENTAS MUTACIONS QUE PÒT SUBIR UNA ÈSSA EN POSICION DE CÒDA S’una èssa pòt demorar incambiada en posicion de còda dins cèrts cases, pòt tanben èsser subjècta, dins los dialèctes aicí en question, a qualqu’una de las mutacions seguentas: - l’assimilacion regressiva de sonoritat: l’èssa eireta la sonoritat de la consonanta que sèc. Es de remarcar que los dialèctes qu’estudiam aicí coneisson totes lo fenomèn d’ensordiment final: las consonantas son sempre sordas davant una pausa. - l’assimilacion regressiva de mòde d’articulacion: l’èssa eireta lo ponch d’articulacion de la consonanta que sèc. - la dissimilacion de mòde d’articulacion: al contacte d’una consonanta amb un mòde d’articulacion similar (fricativas alveolaras e palatalas), l’èssa càmbia de mòde d’articulacion. - l’endarrieratge: lo ponch d’articulacion de l’èssa s’endarrièra. - lo rotacisme: l’èssa se transfòrma en alveolara espiranta [] o batuda [R]. - la semivocalizacion: l’èssa se transfòrma en iòd [j]. - l’amudiment: l’èssa s’amudís. Totes aqueles tractaments se repartisson d’un biais diferent dins los quatre dialèctes, en foncion del contèxte ont se tròban las èssas. Cal senhalar lo cas de la ligason, qu’a luòc quand la sillaba que sèc a pas de dobertura. Dins aquel cas, l’èssa se sonoriza e pren la plaça de la dobertura de la sillaba seguenta: i a resillabificacion. Aquel fenomèn nos interèssa pas dirèctament dins 2. Sus la question de l’autorizacion de segments en còda, vejatz RICE, Keren, 1992: On deriving sonority: a structural account of sonority relationships, Phonology 9, p. 61-99. aqueste estudi, donat que l’èssa es pas mai en posicion de còda, mas i farem referéncia dins qualques cases. LO TRACTAMENT DE LAS ÈSSAS EN POSICION DE CÒDA EN CATALAN CENTRAL Lo catalan central es un dialècte pro conservador dins sa fonologia de las consonantas en posicion de còda, e las èssas i son pas subjèctas a gairas constrenchas. La realizacion mai frequenta es doncas la conservacion de l’èssa. Mas cal senhalar que l’assimilacion regressiva de sonoritat es sempre de rigor: l’èssa eireta totjorn sa sonoritat de la consonanta que sèc: les nenes petites: [¬z.»nE.ns.p.»ti.ts] Vesèm que davant una sonòra –aicí la nasala [n]–, l’èssa es sonòra, mas davant una sorda –aicí l’oclusiva bilabiala sorda [p]– o davant una pausa, es sorda. A despart d’aquò, observam tanben de fenomèns d’assimilacion regressiva de mòde d’articulacion: segon la natura de l’ataca de la sillaba seguenta, lo mòde d’articulacion de l’èssa pòt èsser modificat. Davant las dentalas, l’èssa pren un ponch d’articulacion dental: les diverses pastes: [¬z5.Di.»BEr.ss.»pas5.ts] Davant las alveolaras rotladas, l’èssa adòpta una articulacion espiranta: les rutes més ràpides: [¬.»ru.tz.»me.»ra.pi.ds] Davant las fricativas palatalas, l’èssa adòpta lo ponch d’articulacion palatal de la consonanta seguenta: les xocolatines: [¬S.u.ku.¬.»ti.ns] – les jotes: [¬.»Z.ts] 3 Vesèm doncas que las mutacions que pòdon patir las èssas en posicion de còda en catalan central son pas gaire nombrosas, e dependon pas que de la consonanta seguenta. LO TRACTAMENT DE LAS ÈSSAS EN POSICION DE CÒDA EN CATALAN BALEAR Dins lo catalan parlat a las Illas Balearas, i a pro diferéncias dins lo tractament de las consonantas en posicion de còda d’una illa a l’autra, e tanben d’un parçan a 3. I a de parlars en catalan central qu’african totas las palatalas en posicion iniciala. Dins aqueles parlars, avèm doas possibilitats: - Dins d’unes parlars que i a, avèm conservacion de l’èssa en posicion de còda, mas dentalizada per assimilacion regressiva de mòde d’articulacion davant l’africada, e sonòra se l’africada es sonòra: les xocolatines: [¬s5.tu.ku.¬.»ti.ns] – les jotes: [¬z5.»dZ.ts] - Dins d’autres, pòt i aver escafament de l’èssa e geminacion de l’africada. Dins aquel darrièr cas la posicion de còda es ocupada per una oclusiva que redobla la part oclusiva de l’africada seguenta: les xocolatines: [¬t.tu.ku.¬.»ti.ns] – les jotes: [¬d.»dZ.ts] l’autre d’una meteissa illa. Es a Malhòrca que s’obsèrva mai de possibilitats de mutacions per las èssas. Las mutacions qu’òm pòt veire dins los parlars de totas las illas son, coma en catalan central: - l’assimilacion regressiva de sonoritat: 4 desmentir: [dz.mn5.»ti] - l’assimilacion regressiva de mòde d’articulacion: ̇ davant de doberturas dentalas: ses pastes: [ss.»pas5.ts] ̇ davant de doberturas alveolaras rotladas: ses rutes més ràpides: [s.»ru.tz.»me.»Ra.pi.Ds] A costat d’aquelas realizacions comunas amb la majoritat dels dialèctes catalans, en catalan de Malhòrca, i a assimilacion regressiva de mòde d’articulacion de las èssas en posicion de còda tanben davant de doberturas lateralas e davant iòd: dos llits: [»do¥.»¥its] dos iots: [»doj.»jts] D’un autre costat, lo catalan de Malhòrca e de Minòrca presenta una realizacion plan caracteristica de las èssas en posicion de còda davant de doberturas fricativas alveolaras e palatalas. I a dissimilacion de mòde d’articulacion: la consonanta seguenta ven africada, e geminada. Es a dire que l’èssa desapareis mas la posicion de còda es ocupada per una oclusiva que correspond al redoblament de la partida oclusiva de l’africada seguenta: es sabó: [t.ts.Bo] ses zones: [sd.»dzo.ns] es xinès: [t.ti.»ns] o [t.ti.»nEs] ses jotes: [sd.»dZ.ts] A Malhòrca, 5 i a tanben la possibilitat de trobar de cases de rotacisme –opcional, e sustot dins la parla pauc sostenguda– de las èssas en posicion de còda davant las doberturas oclusivas sonòras e nasalas, o quitament, d’un biais excepcional pr’aquò, davant de fricativas bilabialas sordas: las èssas, en tot demorar alveolaras, pòdon venir espirantas [] o batudas [R]: ses darreres: [sz5.d.»re.s], [s.d.»re.s] o [sR.d.»re.s] es mecanisme: [z.m.k.»niz.m], [.m.k.»ni.m] o [R.m.k.»niR.m] 6 ses festes: [ss.»fes5.ts], [s.»fes5.ts] o [sR.»fes5.ts] Tot aquò es çò que se passa quand las èssas ocupan solas la posicion de còda. Lo fenomèn es un pauc mai complicat en catalan malhorquin quand la còda es complèxa, es 4. Vejatz tanben los cases de rotacisme en catalan de Malhòrca. 5. A Minòrca, n’i a tanben qualques cases documentats a Ciutadella e a Es Migjorn. 6. Dins la transcripcion, avèm ometut la possibilitat de palatalizacion en [˛] e [] de las oclusivas velaras davant [a] e [] que s’obsèrva dins mantuns ponchs de Malhòrca. a dire quand la posicion de còda es tanben ocupada per un autre element consonantic (o semivocalic) en mai de l’èssa. Las èssas son conservadas dins de còdas complèxas davant una pausa. Mas cal senhalar que quand l’èssa es en posicion finala, pòt i aver assimilacion regressiva del mòde d’articulacion de la consonanta precedenta: empast: [m.»pas5.t] vols: [»v.s] porcs: [»pR.ts] o [»pR.s] temps: [»ten5.ts] o [»ten.s] saps: [»sats] rocs: [»rts] Vesèm dins los dos darrièrs cases que l’èssa es pas mai en posicion extrasillabica, mas que l’assimilacion de la consonanta precedenta amb l’èssa a creat una africada qu’ocupa la posicion de còda. Davant una vocala, i a resillabificacion. Se l’èssa es en posicion de còda stricto sensu, la consonanta qu’es en posicion extrasillabica jòga lo ròtle de dobertura de la sillaba seguenta: empast arriscat: [m.»pas5.t.ris.»kat]6 Se l’èssa es en posicion extrasillabica, i a ligason. L’èssa pren la plaça de la dobertura de la sillaba seguenta e lo grop consonantic entièr se sonoriza: en vols una: [.»v.»zu.n] fins a: [»fin5.z] hi pots anar: [j.»pd.z.»na] Per contra, se la sillaba que sèc la còda complèxa dispausa ja d’una dobertura, i a assimilacion regressiva de mòde d’articulacion. Se la còda complèxa compren una oclusiva, se simplifica en una còda simpla e pren lo mòde d’articulacion de la consonanta seguenta: i a geminacion de la dobertura de la sillaba seguenta. 7 Que l’èssa siá en posicion de còda stricto sensu o en posicion extrasillabica càmbia pas res al fenomèn: gast poc: [»gap.»pk]6 rusc moll: [»rum.»m¥] aquest vi: [.»kev.»vi] aquest cas: [.»kek.»kas]6 m’ho gast tot: [mw.»as.»tot]6 no gast gaire: [no.»ag.»gaj.R]6 rest quiet: [»rek.»kjet] 7. Pr’aquò i a d’excepcions, coma post-doctoral, realizat [»poz5.dot.to.»Ra], [»po.dot.to.»Ra] o [»poR.dot.to.»Ra], ont tot fonciona coma se l’èssa foguèsse sola en posicion de còda, possiblament per cultisme o per interferéncia del castelhan posdoctoral. saps què?: [»sak.»k]6 ho saps tot: [w.»sat.»tot] Se la còda stricto sensu es una laterala o una nasala, l’èssa extrasillabica s’amudís e pòt i aver assimilacion del mòde d’articulacion del segment en còda al de la dobertura seguenta: vols que...: [»v.k]6 no hi pens gaire: [noj.»p.»gaj.R]6 no hi pens massa: [noj.»pm.»ma.s] contorns tonals: [kon5.»ton5.to.»nas] 8 Alavetz vesèm qu’en catalan de las Illas Balearas, e especialament a Malhòrca, las èssas en posicion de còda sillabica se tròban somesas a fòrça mai de constrenchas qu’en catalan central. LO TRACTAMENT DE LAS ÈSSAS EN POSICION DE CÒDA EN OCCITAN LENGADOCIAN En occitan lengadocian, trobam fòrça variacion diatopica dins lo tractament de las èssas en posicion de còda. Lo sistèma mai simple es lo del lengadocian oriental, qu’es tanben aquel que se transmet majoritàriament als locutors novèls d’occitan lengadocian. Dins aqueles parlars, i a pas que tres fenomèns qu’afèctan las èssas en posicion de còda sillabica: - l’assimilacion regressiva de mòde d’articulacion davant las oclusivas sordas dentalas: la pasta: [la.»pas5.t] 9 Aquel fenomèn, lo retrobam tanben en catalan e dins totes los autres parlars lengadocians exceptat lo lengadocian septentrional. - l’endarrieratge del ponch d’articulacion de las èssas davant las oclusivas sordas velaras e bilabialas: las pastas: [las.»pas5.ts] las còcas: [las.»k.ks] Aquò es comun a totes los parlars lengadocians. En lengadocian septentrional, davant totas las oclusivas sordas –e quitament las dentalas–, l’endarrieratge del ponch d’articulacion de las èssas en posicion de còda es tal que pòdon arribar a se tresmudar en una quita aspiracion: las pastas: [lah.»pah.ts] o [lh.»pah.ts] casqueta: [kah.»ke.t] o [kh.»ke.t] - l’assimilacion regressiva de sonoritat: 8. Cal senhalar que contorn se realiza [kon5.»ton], amb l’èrra amudida. 9. Ometèm las variantas dins la pronóncia de las –a pòstonicas e las transcrivèm totas [ç]. las filhas: [las.»fi.¥s] 10 las mandarinas: [laz.man5.da.»Ri.ns] 11 Remarcam tanben aicí l’efièch sus las èssas finalas del fenomèn d’ensordiment final de las consonantas comun a totes los parlars occitans e catalans. L’assimilacion regressiva de sonoritat afècta pas que lo lengadocian oriental, pr’aquò. Dins la majoritat dels autres parlars lengadocians, i a una constrencha qu’empacha la prononciacion dels segments [s] e [z] en posicion de còda davant totas las consonantas sonòras e las fricativas. Las èssas en posicion de còda subisson generalament un fenomèn de semivocalizacion en iòd [j], mas i a tanben de cases ont s’amudisson simplament: 12 las bòtas: [laj.»B.ts] las rabas: [laj.»ra.Bs] los mainatges: [luj.maj.»na.tses] dos cents: [duj.»sen5ts] mos fraires: [muj.»fRaj.Res] lo mes de mai: [lu.»me.de.»maj] tresmudar: [tre.mu.»Da] Los cases d’amudiment sens semivocalizacion en iòd se tròban dins lo lexic, mas tre que l’èssa a una valor morfologica, la semivocalizacion es de rigor. 13 Podèm citar tanben de pronóncias localas ont lo morfèma de plural es representat per la geminacion de la consonanta que fa de dobertura de la sillaba seguenta, 14 o dins d’autres endreches, pel segment [l]. 15 Tot aquò explicat çai-sus es vertat quand la còda se compausa pas que de l’èssa, mas quand l’èssa dintra dins la formacion d’una còda complèxa, son comportament depend de mantuns factors. Vejam d’en primièr lo cas que l’èssa es en posicion de còda stricto sensu. Las consonantas extrasillabicas que la seguisson s’amudisson davant una pausa: pòst: [»ps] clèsc: [»klEs] Mas davant una vocala, i a resillabificacion e la consonanta extrasillabica es recuperada e servís de dobertura a la sillaba seguenta: pòst estrecha: [»ps5.tes5.tRe.ts] 10. Ometèm las diferentas pronóncias possiblas de l’èla molhada e las transcrivèm totas [¥]. 11. Ometèm la possibilitat de pronóncia uvulara [“] de las èrras, e las transcrivèm totas coma apicalas [R] o rotladas [r] segon la pronóncia tradicionala. 12. Los exemples aicí presentats son manlevats al lengadocian central, mas lo fenomèn es lo meteis dins d’autres parlars. 13. Sus la realizacion de l’èssa morfologica en lengadocian, vejatz LIEUTARD, Arvèi, 2004: Spécificité morphologique du pluriel languedocien: la notion de « cheville », in Cahiers de Grammaire 29 (2004), « Questions de linguistique et de dialectologie romane », Tolosa, ERSS – Universitat de Tolosa – lo Miralh, p.89-104. 14. Es per exemple lo cas dins lo parlar d’Ambialet, dins Tarn. 15. Aquò se retròba dins diferentas localitats de Roèrgue. clèsc estrech: [»klEs.kes5.»tRets] Quand la sillaba que sèc dispausa ja d’una dobertura, la consonanta extrasillabica s’amudís e se produsisson los fenomèns fonotactics normals entre l’èssa e la dobertura de la sillaba seguenta: pòst traucada: [»ps5.tRaw.»ka.D] pòst corta: [»ps.kur.t] I a pr’aquò una excepcion. Dins los parlars ont i a semivocalizacion en iòd de las èssas en posicion de còda davant las consonantas sonòras e las fricativas, dins aqueste cas aquò se produsís pas. Aquí tot se passa coma en catalan de Malhòrca, i a geminacion de la consonanta de la dobertura de la sillaba seguenta: clèsc mòl: [»klEm.»ml] Vejam ara lo cas que l’èssa es en posicion extrasillabica. Davant una pausa, es conservada e pòt entraïnar l’assimilacion del mòde d’articulacion de la consonanta de la còda stricto sensu o l’amudiment d’una autra consonanta en posicion extrasillabica que la precedís: dedins: [de.»Din.s] fems: [»fen.s] vòls: [»bs] 16 un pòrc: [ym.»pr.k] – dos pòrcs: [dus.»pr.s] Davant una vocala, i a resillabificacion de las còdas complèxas: l’èssa servís de dobertura a la sillaba seguenta e se sonoriza: dins una: [»din.»zy.n] ne vòls una: [ne.»B.»zy.n] Davant una consonanta, l’èssa en posicion extrasillabica s’amudís e pòt i aver assimilacion regressiva del mòde d’articulacion de la consonanta en posicion de còda: dins la: [»din.la] fins que: [»fiN.ke] naps cuèches: [»nak.»kE.tses] còls longs: [»kl.»luns] los fems lords: [luj.»fen.»lur.s] los jorns que: [luj.»tsuN.ke] Se l’èssa se tròba darrièr una consonanta amudida, es normalament ela qu’ocupa la posicion de còda, alavetz tot se passa coma se la consonanta amudida i foguèsse pas: cap dels pichons que: [»kad.des.pi.»tsus.ke] ne vòls tròp: [ne.Bs5.»trp] los darrièrs trobadors tolosans: [luj.Da.»rjEs5.tRu.Ba.»Dus5.tu.lu.»zas] los primièrs dròlles: [luj.pRy.»mjEj.»dRl.les] ne vòls mai: [ne.»Bj.»maj] Se la posicion de còda es ocupada per una semivocala, l’èssa es conservada e subís las meteissas constrenchas fonotacticas que quand es sola en posicion de còda: 16. Dins lo cas de vòls, vesèm que l’amudiment de l’èla, frequent davant una èssa, daissa la posicion de còda vuèja e es l’èssa que l’ocupa. lo tais que: [lu.»tajs.ke] los tieus pòrcs: [lus5.»tiws.»pr.s] Mas lo cas de la semivocalizacion tòrna far excepcion. Efectivament, lo lengadocian coneis una constrencha qu’empacha la prononciacion de doas semivocalas seguidas en posicion de còda. Alavetz quand la posicion de còda es ocupada per una semivocala, una èssa en posicion extrasillabica s’amudís davant tota consonanta sonòra o fricativa: los rius de la montanha: [luj.»riw.de.la.mun5.»ta.] LO TRACTAMENT DE LAS ÈSSAS EN POSICION DE CÒDA EN OCCITAN LEMOSIN En lemosin, cal separar dos jos-dialèctes: lo bas lemosin, parlat essencialament en Corrèsa, e lo naut lemosin, que i cal inclòure los parlars lemosins del Peiregòrd. En bas lemosin, lo tractament de las èssas en posicion de còda es fòrça similar al del lengadocian septentrional. Nos atardarem doncas mai suls fenomèns que s’obsèrvan en naut lemosin. 17 A la diferéncia dels autres dialèctes estudiats, lo comportament de las èssas en posicion de còda sillabica sembla dependre mai dels fonèmas precedents que dels seguents. Aprèp una consonanta amb realizacion fonetica o una semivocala, las èssas s’amudisson totjorn: fòrts: [»fR] vers: [»vER] enfants: [E.»fm] solelhs: [Su.»lej] verais: [»vRaj] o [»Raj] rius: [»riw] piaus: [»pjaw] Dins los mots manlevats e los cultismes, o per de rasons de clartat lexicosemantica, pòt i aver conservacion de l’èssa en posicion de còda aprèp una vocala, amb una prononciacion que pòt èsser palatalizada localament. Dins aquestes cases, l’assimilacion regressiva de sonoritat es de rigor: casqueta: [kS.»ke.t] o [kaS.»ke.t] plastic: [pl.»ti.k] o [pla.»ti.k] Espanha: [ES.»pa.] question: [kES.»tiw] esperar: [ES.pE.»Ra] (« desirar ») / [ej.pE.»Ra] (« atendre ») 18 pòsta: [»p.t] pòste: [»p.t] rosta: [»ruS.t] ostia: [uS.»ti.j] 17. Los exemples que presentam son traches d’un parlar peiregòrd, mas los fenomèns son observables dins tot lo naut lemosin. 18. Per la forma [ej.pE.»Ra], vejatz lo tractament de l’èssa aprèp e. bosniac: [buZ.»nja.kE] pista: [»piS.t] juste: [»zyS.tE] mistica: [miS.»ti.k] ciclisme: [Si.»kliZ.mE] rustica: [ryS.»ti.k] Dins qualques cases isolats, podèm observar de fenomèns de rotacisme sustot davant d’oclusivas dentalas sordas: vesta: [»vES.t] o [»vER.t] juste: [»zyS.tE] o [»zyR.tE] Dins lo cas general, aprèp de vocalas, lo tractament de las èssas en posicion de còda depend de la natura de la vocala precedenta. Per poder estudiar lor comportament, cal veire quin es lo sistèma vocalic del dialècte. Las vocalas de lemosin se presentan jos tres formas: la tensa, la laxa e la nasalizada. La forma nasalizada se tròba davant las consonantas nasalas en posicion de còda, qu’ajan una realizacion fonetica o que sián amudidas. 19 La forma tensa apareis canonicament dins las sillabas tonicas e la forma laxa dins las sillabas atònas. 20 En portar generalament l’accent tonic, las formas tensas son normalament mai longas que las formas laxas. GRAFIA FORMA TENSA FORMA LAXA FORMA NASALIZADA a/à/á [a] 21 [] e/é/è [e] [] [E] i/ í ò (totjorn tonic) [i] [o] [E] [i] [] [] o/ó [u] [u] u/ú [y] [y] FIG. 2 – LAS VOCALAS DEL LEMOSIN Vejam ara los cases generals de realizacion de las èssas en posicion de còda darrièr caduna de las vocalas. 19. Se la consonanta nasala en còda s’amudís, la vocala pòt tanben perdre sa nasalitat e se retròba dins sa forma laxa, coma dins fen: [»fE]. 20. La forma laxa de las vocalas mejanas ò e e apareis tanben dins las sillabas tonicas travadas per una còda consonantica, que i s’abaissan en [] e [E]. De còps que i a, trapam de vocalas dins lor forma laxa dins de sillabas tonicas sens còda: las á e las è, coma dins malaudiá: [m.low.»dj] o pè: [»pE] 21. La forma tensa de la a es [E] dins la zòna entre lo Peiregòrd e lo Lemosin, a l’entorn de Chasluç. Comencem pel cas que l’èssa sèc una a. Dins lo cas general i a amudiment de l’èssa. La vocala adòpta sa forma tensa e s’alonga en [a]: bastir: [ba.ti] nascut: [na.ky] las belas filhas: [la.»Be.la.»fi.¥a] chantas: [»sn5.ta˘] [a] parteja fòrça caracteristicas amb la vocala a tonica: timbre tens e longor. Alavetz pòt atirar tanben los autres correlats de l’accent tonic: intensitat e contorn tonal. bastir: [»ba().ti] nascut: [»na().ky] las belas filhas: [»la().BE.»la().fi.»¥a()] chantas: [sn5.»ta()] Remarcarem que quand [a] pòrta l’accent tonic, pòt perdre en longor. Las consonantas nasalas son inestablas en posicion de còda. Quand s’amudisson, la vocala precedenta pòt demorar dins sa forma nasala o se desnasalizar e se retrobar dins lor forma laxa. Aprèp una a nasala o desnasalizada, l’èssa s’amudís simplament e la vocala demòra incambiada: plans: [»pl], [»pl)], [»pl)N] o [»pl)m] Darrièr e e é, l’èssa se semivocaliza normalament en iòd [j], e se forma un diftong [ej]: estiu: [ej.»tiw] escòla: [ej.»ko.l] cranes dròlles: [»kRa.nej.»dRo.lej] vòles: [»vo.lej] francés: [fRn.»Sej] Quand avèm una consonanta amudida a la fin de la paraula, tot se passa coma se i èra pas: un piquet: [ym.pi.»ke] / dos piquets: [du˘.pi.»kej] Quand s’agís d’una consonanta nasala, se pòt passar coma se i èra pas o se pòt amudir simplament: lo fen: [lu.»fE] / los fens: [lu˘.»fej] o [lu˘.»fE] Cal remarcar qu’en lemosin, lo diftong [aj] en posicion tonica altèrna amb [ej] en posicion atòna. Aquò a entraïnat de cases de confusion dins las formas conjugadas de vèrbs que presentan lo diftong [ej] eissit del grop –es– en posicion atòna, e lo diftong [aj] pòt i aparéisser en posicion tonica: espiar: [ej.»pja] > éspia: [»aj.pj] peschar: [pej.»sa] > pescha: [»paj.s] Darrièr è, dins lo cas general, l’èssa s’amudís e la vocala adòpta sa forma tensa e s’alonga en [e˘]: tèsta: [»te.t] estestar: [ej.te.»ta] arrèsta: [.»re˘.t] arrestès: [.re.»te] un pè: [ym.»pE] / dos pès: [du.»pe] mèsme: [»me˘.mE] Remarcarem que lo grop se manten [e] quitament en posicion atòna. 22 Darrièr ò tonica, dins lo cas general, i a amudiment de l’èssa e la vocala adòpta sa forma tensa e s’alonga en [o]: còsta: [»ko˘.t] gròs: [»gro] Dins qualques cases, pòt i aver diftongason de [o˘] en [ow]: nòstre: [»no˘.tRE] o [»now.tRE] Darrièr O tonica o atòna, i a normalament amudiment de l’èssa e alongament compensatòri de la vocala: dos: [»du] dosta: [»du.t] dostar: [du.»ta] costat: [ku.»ta] Darrièr las vocalas nautas i e u, l’èssa s’amudís generalament, mas las vocalas nautas son pauc a mand de s’alongar, alavetz es rar de ne trapar de longas. L’alongament compensatòri de l’amudiment de l’èssa se fa sentir sonque quand las condicions d’elocucion son favorablas. vist: [»vi] fust: [»fy] disnar: [di.»na] pusleu: [py.»lew] Davant una vocala, pòt i aver facultativament ligason, es a dire que l’èssa pòt recobrar sa realizacion palatala o alveolara, se sonorizar e jogar lo ròtle de dobertura de la sillaba seguenta, mas unicament se lo mot acabat en èssa c-comanda lo mot que lo sèc: las doas autras: [la.»dwa.»Zw.tRa], [la.»dwa.Zw.»tRa()], [la.»dwa.»w.tRa] o [la.»dwa.w.»tRa()] los autres: [lo.»Zaw.tRej] o [lo.»aw.tRej] vis-a-vis: [»vi.Z.»vi] doas o tres annadas: [»dwa.u.»tRej.Zn.»n.Da], [»dwa.u.»tRej.Zn.n.»Da()], [»dwa.u.»tRej.n.»n.Da] o [»dwa.u.»tRej.n.n.»Da()] 22. Aquò se pòt pas notar dins l’escritura. PUYRIGAUD, Micheu, 1998: Estudi o ben tot eitudi !... La grafia dau lemosin: lo peiregòrd, in Lo Bornat, Abriu-Mai-Junh de 1998, Peireguers, Lo Bornat, prepausa d’o notar amb un accent circonflèx sus la vocala quand pòrta pas l’accent tonic: arrêstar. Dins lo darrièr cas, doas c-comanda pas o, alavetz pòt pas i aver ligason. Per contra entre tres e annadas, si. Remarcarem que quand i a ligason, l’èssa es recuperada mas se perd pas l’alongament de la vocala precedenta ni la semivocalizacion en iòd aprèp e quand an luòc. Vesèm doncas que lo sistèma del naut lemosin es plan diferent d’aqueles dels autres dialèctes qu’avèm vistes. En catalan, tan central coma balear, e en lengadocian, son los segments seguents qu’afèctan la realizacion de l’èssa en posicion de còda. En lemosin, la sola constrencha qu’agís d’un biais regressiu sus las èssas en posicion de còda es l’assimilacion regressiva de sonoritat, qu’a luòc gaireben sonque dins los cultismes. I a tanben lo cas del rotacisme, mas es un fenomèn pauc frequent, e la penetracion de l’èrra uvulara dins lo parlar lo fa encara mai rar. En general doncas, en lemosin, l’èssa en posicion de còda vei sa realizacion afectada per la vocala que la precedís. REFERÉNCIAS BIBLIOGRAFICAS BEC, Pèire, 1968 : Les interférences linguistiques entre gascon et languedocien dans les parlers du Comminges et du Couserans. Essai d’aréologie systématique, Publications de la Faculté des Lettres et Sciences Humaines de l’Université de Poitiers, París, Presses Universitaires de France. BEC, Pèire, 1995: La langue occitane, Que sais-je? nº 1059, París, Presses Universitaires de France, 6a ed. Corregida. BOURCIEZ, E., 1967: Eléments de Linguistique Romane. (5a ed.), París, Librairie Klincksieck. CHABBERT, R., 1959: Quelques remarques de phonétique: s final, in Revue du Tarn, Albi, p. 277-279. DESROZIER, P.; ROS, J., 1974: L’ortografia occitana. Lo lemosin, Montpelhièr: Centre d’Estudis Occitans, Universitat de Montpelhièr III. GLESSGEN, D.; PFISTER, J./M., 1995: Okzitanische Skriptaformen I. Limousin / Périgord, Saarbrücken, in Lexicon der Romanistischen Linguistik (LRL), Band/Volume II, 2 – Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance – Les différentes langues romanes et leurs régions d’implantation du Moyen-Age à la Renaissance, Tübingen, Max Niemeyer Verlag. GONFROY, G., 1975: Dictionnaire Normatif Limousin-Français, Tula, Editions Lemouzi, nº 55 bis. JAVANAUD, P., 1984: Trucs, méthode et méthodologie en recherche occitane, in Colloque International d’Etudes Occitanes. Lunel, 25-28 août 1983, Association Internationale d’Etudes Occitanes, Montpelhièr, Centre d’Estudis Occitans, p. 253-271. LAVALADE, Ives; GANA, B., 1978: Vocabulari Lemosin – Segonda Part, Lemòtges, La Clau Lemosina – CLEO. LAVALADE, Ives, 1997: Dictionnaire Français / Occitan. Limousin – Marche – Périgord. Lemòtges, Ed. Pulim – Presses Universitaires de Limoges. LIEUTARD, Arvèi, 2004: Spécificité morphologique du pluriel languedocien: la notion de « cheville », in Cahiers de Grammaire 29 (2004), « Questions de linguistique et de dialectologie romane », Tolosa, ERSS – Universitat de Tolosa – lo Miralh, p.89-104. LIEUTARD, Arvèi, 2004: Constrenchas fonologicas e morfologia del plural, in Linguistica occitana 1, revista electronica de linguistica occitana (http://www.revistadoc.org/). MARSHALL, M.M., 1984: The dialect of Notre-Dame-de-Sanilhac. A Natural Generative Phonology, Stanford French amd Italian Studies, Saratoga, Califòrnia, Anma Libri. PONS, Clàudia, 2004: Què tenen en comú l’assimilació regressivade mode d’articulació, el rotacisme i la semivocalització?, in Els contactes consonàntics en balear. Descripció i anàlisi, Barcelona, Universitat de Barcelona (Dpt. de Filologia Catalana), tesi doctoral inedita. PUYRIGAUD, Micheu, 1998: Estudi o ben tot eitudi !... La grafia dau lemosin: lo peiregòrd, in Lo Bornat, Abriu-Mai-Junh de 1998, Peireguers, Lo Bornat. RICE, Keren, 1992: On deriving sonority: a structural account of sonority relationships, Phonology 9, p. 61-99. SIBILLE, Jean, 2004: L’évolution des parlers occitans du Briançonnais, ou comment la diachronie se déploie dans l’espace, in Cahiers de Grammaire núm. 29, «Questions de linguistique et de dialectologie romanes», p. 121-141. STRAKA, G., 1964: Remarques sur la « désarticulation » et l’amuïssement de l’s implosive, in Mélanges de linguistique romane et de philologie médiévale offerts à Maurice Delbouille, vol. 1, Gembloux, Duculot. STRAKA, G., 1990: Französisch: Phonetik und Phonemik – Phonétique et Phonématique, Strasbourg, in Lexicon der Romanistischen Linguistik (LRL), Band/Volume V, 1 – Französisch – Le Français, Tübingen, Max Niemeyer Verlag. VENY, Joan, 1986: Introducció a la dialectologia catalana, Barcelona, Enciclopèdia Catalana (2a ed.).