Stronsiy

Stronsiy (lot. Strontium), Sr -Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy-yer metallar guruhiga kiradi. Tartib rakami 38, atom massasi 87,62. Tabiiy Stronsiy 4 ta barqaror izotopdan iborat: ${\displaystyle {\ce {^{84}_{38}Sr}}}$ (0,55%), ${\displaystyle {\ce {^{86}_{38}Sr}}}$ (9,87%), ${\displaystyle {\ce {^{87}_{38}Sr}}}$ (7,02%) va ${\displaystyle {\ce {^{88}_{38}Sr}}}$ (82,56%). Stronsiyning massa sonlari 80 dan 97 gacha boʻlgan bir necha sunʼiy radioaktiv izotoplari, jumladan, uranning parchalanishi natijasida hosil boʻladigan eng uzoq, vaqt mavjud boʻluvchi mahsulotlardan ${\displaystyle {\ce {^{90}Sr}}}$ ham olingan^[1]. Stronsiyni 1790-yilda ingliz mineralogi Krouford Shotlandiyaning Stronshian (Strontian) shahri yaqinida topilgan stronsianit minerali tarkibida kashf qilgan. Metall xloriddagi Stronsiyni amalgama koʻrinishida 1908-yilda ingliz kimyogari Stronsiy Devi elektroliz yoʻli bilan gidroksiddan ajratib olgan. Stronsiy Yer poʻstining massa jiqatdan 4102% ini tashkil qiladi. Uning 30 ga yaqin minerali maʼlum. Ulardan selestin (${\displaystyle {\ce {SrSO4}}}$)va stronsianit (${\displaystyle {\ce {SrCO3}}}$) sanoat ahamiyatiga ega^[2].

Stronsiy kumush kaʼbi oq va yumshoq metall. Suyuqlanish temperaturasi-770°, qaynash temperaturasi-1380°, zichligi-2,63 g/sm³. Stronsiy atom radiusi-0,215 nm; ion radiusi-0,12 nm. Kimyoviy faolligi va xossalariga koʻra, u kalsiy bilan bariy oʻrtasidagi oraliq xolatni egallaydi. Stronsiy havoda tez oksidlanadi, suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi, koʻpgina elementlar bilan bevosita birikadi. Birikmalarida 2 valentli. Metall holdagi Stronsiyni ${\displaystyle {\ce {SrCl3}}}$ ning suyultirilgan eritmasini elektroliz qilish yoʻli bilan olish mumkin. Sanoatda Stronsiy selestin va stronsianit konsentratlarini avval boyitish, yuqori trada (900—950°) kumir ishtirokida qaytarish, hosil boʻlgan SrS ni gidrolizlash, ${\displaystyle {\ce {SO2}}}$ yoki ${\displaystyle {\ce {HNO3}}}$ taʼsir ettirib, ${\displaystyle {\ce {SrCO3}}}$ yoki ${\displaystyle {\ce {Sr(NO3)2}}}$ga aylantirish va soʻngra ularni termik parchalash yoʻli bilan olinadi. Stronsiy mikroorganizmlar, oʻsimlik va tirik organizmlarning tarkibiy qismidir. Dengiz radiolyariysi (akantariysi) skeleti Stronsiy sulfatselestindan iborat. Dengiz suvoʻtining 100 g quruq moddasi tarkibida 26–140 mg, quruqlikdagi oʻsimlikda 2,6 mg, dengiz hayvonlarida 2–50 mg, qurukGʻshkdagi hayvonlarda 1,4 mg, bakteriyalarda 0,27–30 mg stronsiy boʻladi. Suyak toʻqimalarida Stronsiy kalsiy bilan birga toʻplanib uning analogi sifatida moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Metall holdagi Stronsiy mis, bronza va baʼzi krtishmalar tarkibiga qoʻshiladi, elektr vakuum texnikasida gazlarni yutuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Stronsiyning radioaktiv izotoplaridan 89Sr telegraf kabellaridagi shikastlarni aniklashda, ʻ"Sr esa elektr batareyalarida manba sifatida ishlatiladi. Stronsiy birikmalari zaharli emas, odam organizmiga tushganda ular kalsiy birikmalariga oʻxshash taʼsir etadi, ammo yadro sinovlari paytida atmosferada yigʻiladigan 90Sr izotopi insoniyat uchun uta xavflidir. Stronsiy bilan ishlaganda ishqoriy va ishqoriyer metallarga oid qoʻllanma va qoidalarga rioya qilish lozim.

Stronsiy birikmalari. Stronsiy xona temperaturasida kislorod bilan birikib oksid, yuqori bosim ostida esa peroksid qosil qiladi. Stronsiy oksid, SrO – rangsiz kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 2430°, zichligy 4,7 g/sm1. Ohakka oʻxshash; suv bilan birikkanda koʻp miqdorda issiqlik ajratib chikarib Stronsiy Gidroksidga aylanadi. Stronsiy karbonatni 1100°da termik parchalash yoʻli bilan olinadi.

Stronsiy gidroksid, Sr(OH)2 – rangsiz kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 375°, zichligi 3,625 g/sm³. Suvda kalsiy gidroksidga nisbatan yaxshi eriydi. Kuchli asosli xossaga ega, suv bilan oktagidrat Sr(OH)28H2O hosil qiladi, suvli eritmasi SO2 ni yutib SrCO3 beradi. Oktagidrat quruq havoda monogidratga, 100° da suvsiz gidroksidga, 400° dan yuqorida SrO ga aylanadi. Stronsiy gidroksid kand ishlab chiqarish.da patokada krlgan qandni ajratib olishda ishlatiladi. Bunda patokaga Sr(OH)2 qoʻshilganda, Cl2H22OnSrO5H2O tarkibli qiyin eriydigan modda hosil boʻladi. Bu moddaga SO, taʼsir ettirilsa, SrO Stronsiy karbonatga aylanib choʻkmaga tushadi, qand esa eritmada qoladi.

• Kasimova StronsiyStronsiy, Milyukov Ye. Stronsiy, Petrovskiy StronsiyStronsiy, Stronsiy v stekle, Stronsiy, 1978; Kasimova StronsiyS, Biogennie elementi, Stronsiy, 1990.

Stalina Qosimova.

Stronsiy – unsurlar davriy jadvalining 38 unsuri, metall.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Kimyoga oid ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. k m t