Pułk Zbiorczy Pomorskiej Brygady Kawalerii

Pułk Zbiorczy Pomorskiej Brygady Kawalerii – oddział kawalerii Wojska Polskiego, improwizowany w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku.

W trakcie bitwy w Borach Tucholskich Pomorska Brygada Kawalerii poniosła znaczne straty, a całkowitemu zniszczeniu uległy dwa z jej czterech pułków – 16 pułk ułanów i 18 pułk ułanów. Pozostałe oddziały Pomorskiej BK w walkach usiłowały się przedrzeć do rejonu Bydgoszczy. Udało się to części 2 pułku szwoleżerów i większości 8 pułku strzelców konnych oraz części 11 dywizjonu artylerii konnej. Pozostałości Pomorskiej Brygady Kawalerii, zebrane 4 września pod Bydgoszczą, rozpoczęły dozorowanie Wisły na odcinku od Solca Kujawskiego do Torunia-Podgórza. Dowódca Pomorskiej BK, płk kaw. Adam Bogoria-Zakrzewski, przekazał dowodzenie płk. dypl. Jerzemu Jastrzębskiemu dowódcy 8 psk, zaś sam udał się do Warszawy, gdzie miał uzgodnić w Ministerstwie Spraw Wojskowych odtworzenie Pomorskiej Brygady Kawalerii w Ośrodkach Zapasowych Mazowieckiej i Pomorskiej Brygady Kawalerii. 5 września za Wisłę przebił się 1 szwadron 8 psk, z rannym dowódcą por. Stanisławem Dworeckim, oraz oddziały i pojedynczy żołnierze z różnych oddziałów Brygady. Po wymarszu w kierunku Kutna do pułku zbiorczego dołączyły dwa plutony ułanów 16 pułku i pojedynczy żołnierze pod dowództwem ppor. Jarosława Salmonowicza i ppor. rez. Stanisława Feldmana, którzy przebili się do Torunia. Wraz ze znajdującymi się na miejscu oddziałami 8 psk i 2 pszw., oraz przybyłymi z Włocławka uzupełnieniami w postaci szwadronu marszowego 18 puł.(100 ludzi), następnego dnia w wyniku reorganizacji utworzono pułk. Nazwany Pułkiem Zbiorczym Pomorskiej Brygady Kawalerii. Trzon jego stanowił 8 pułk strzelców konnych, uzupełniony szwadronami 2 pszw. Wsparcie pułku stanowił 11 dywizjon artylerii konnej z dwoma pełnymi bateriami 1 i 4^[1]. Na mocy uzyskanych przez płk. Zakrzewskiego rozkazów 2 pułku szwoleżerów, 16 pułk ułanów, 18 pułk ułanów oraz sztab brygady miały zostać odtworzone w Garwolinie.

6 września 1939 pułk zwinął dozorowanie Wisły, a następnie wykonał marsz po zatłoczonych drogach w rejon Aleksandrowa Kujawskiego. Tam podczas ześrodkowana dołączali dalsi żołnierze brygady. Nocą 7/8 września pułk podjął marsz w rejon Izbicy Kujawskiej. Kolejnej nocy pułk podjął pośpieszny marsz w rejon Uniejowa, gdzie była już Podolska Brygada Kawalerii^[2]. Przed świtem 9 września dotarł do Tarnówki. Wszedł w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego ubezpieczającej prawe skrzydło Grupy Operacyjnej gen. Knoll-Kownackiego walczącej w bitwie nad Bzurą^[3]. Po przegrupowaniu zbiorczy pułk PBK 9 września odpoczywał na postoju ubezpieczonym. 9 września oddziały Grupy uderzyły z rejonu Dąbia, dążąc do wyjścia na tyły wojsk niemieckich, co zakończyło się zdobyciem w nocy Uniejowa. 10 września o świcie główne siły GO Kaw. gen. Grzmota-Skotnickiego wykonały natarcie na Wartkowice i Parzęczew. Pododdziały zbiorowego pułku ubezpieczały natarcie prawego skrzydła nacierających wojsk od strony południowej. Zajmowały obronę: szwadron kolarzy 2 pszw. na przedpolu miejscowości Bibianów, 4 szwadron 8 psk w miejscowości Konstantki, 3 szwadron 2 pszw. w miejscowości Florianki. Reszta pułku wraz z 11 dak w Parzęczewie w odwodzie Grupy Operacyjnej. Wysunięte szwadrony rozpoznawały i ubezpieczały się patrolami bojowymi. 11 września 1939 pułk zbiorowy wsparty baterią 1/11 dak podjął natarcie po osi Ignacew-Rozlazły-Chociszew-Orla, celem przełamania południowego skrzydła niemieckiej osłony Ozorkowa. Natarcie rozwijało się pomyślnie osiągając Chociszewo, gdzie na pułk wyszło niemieckie kontrnatarcie. Pułk zajął obronę i po zatrzymaniu niemieckiego przeciwnatarcia ponownie ruszył do dalszego natarcia, przekraczając szwadronem 3/2 pszw. tor kolejowy Ozorków-Łódź. W walce wyróżnił się szwadron kolarzy z 2 pułku szwoleżerów i 4/8 psk, którzy odbili w walce na bagnety utracone w wyniku niemieckiego kontrnatarcia wzgórze 174,3^[4]. W południe na całym odcinku pułku wyszło niemieckie kontrnatarcie wsparte czołgami. W walce z czołgami poległ dowódca plutonu przeciwpancernego 8 psk por. Edward Żak, unieruchamiając trzy niemieckie czołgi^[5]. Niemiecki kontratak został powstrzymany przy dużym udziale obu baterii 11 dak, których ogień na wprost powstrzymał skutecznie niemieckie czołgi^[6]. Szczególnie zacięte walki prowadzono o zajętą przez oddziały niemieckiej 221 DP Górę Bony. Wzgórze to przechodziło kilka razy z rąk do rąk. Szwadron kolarzy por. Stanisława Stryjewskiego zdobył Orlą, część szwadronów przekroczyła tory kolejowe Kutno-Łódź. W tych walkach poległ między innymi por. Jerzy Göttinger, ciężko ranny został ppor. rez. Jan Kamiński i kpr. Michał Karaś z 3 szwadronów 2 pszw.^[7]. Wśród rannych był też por. Władysław Piszczkowski dowódca szwadronu 4/8 psk. 12 września od świtu pułk zbiorczy Pomorskiej BK wraz z 11 dak bronił m.in. Parzęczewa, i ubezpieczał działania zaczepne Podolskiej BK i 7 batalionu strzelców^[8].

W nocy 12/13 września pułk podjął marsz jako straż tylna GO Kaw., przekroczył Bzurę poprzez płonącą Łęczycę. 13 września pułk zbiorczy przebywał w odwodzie GOKaw. w rejonie Daszyna. 14 września pułk maszerował w kierunku Kutna osłaniał w składzie GOKaw. gen. Grzmota-Skotnickiego przegrupowanie wojsk z uwagi na zmianę koncepcji natarcia Armii „Poznań” i Armii „Pomorze”. 14 września po południu, odeszła Podolskiej BK do Grupy Operacyjnej gen. Romana Abrahama. Zbiorczy pułk osłaniał odwrót głównych sił Armii „Poznań” znad Bzury. Współpracująca z GO Kaw. gen. Grzmota-Skotnickiego Poznańska Brygada Obrony Narodowej wraz z 7 batalionem strzelców osłaniała odwrót armii na północnym brzegu Bzury, a pułk zbiorczy stanowił straż tylną piechoty. Nocą 14/15 września pułk z bateriami 11 dak na zajął obronę na rubieży Ktery-Kutno. Niemieckie lotnictwo silnie atakowało oddziały pułku, podczas marszu i postoju, ostrzał artylerii powiększał straty wśród żołnierzy pułku i koni. pułk zbiorczy obsadził linię rzeki Ochni na odcinku Kutno-Szewce prowadząc działania obronne i opóźniające stoczył potyczki z oddziałami niemieckiej 3 Dywizji Lekkiej^[9]. 16 września pułk otrzymał od gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego rozkaz obrony rejonu wsi Model na północny wschód od Żychlina. Pułk zajął obronę w rejonie wsi Model przed świtem 17 września, na lewym skrzydle rano obronę zajął 7 batalion strzelców w rejonie Luszyna^[10]. Stoczył walki obronne o folwark Podczachy, osłaniał odwrót do Puszczy Kampinoskiej Armii „Pomorze”, w nocy 17/18 września pułk wykonał dalszy marsz zatłoczonymi drogami do rejonu Brochowa i Witkowic. Nawiązał łączność z resztkami 16 DP, wraz z nią opanował las majątku Ruszki. Następnie osłaniał pozostałość 16 DP, podczas forsowania przez nią Bzury i przebijania się do Puszczy Kampinoskiej. Pułk pod ostrzałem niemieckiej artylerii prowadził walki obronne w rejonie Brzozowa i Bud Starych na północ od Białej Góry^[11]. Obronę pułku wspierał 11 dak wszystkimi posiadanymi armatami^[12]. W mocno uszczuplonym stanie pułk nocą 18/19 września pod osłoną porannych mgieł wraz z artylerzystami 11 dak (bez armat), przeprawił się przez Bzurę w rejonie Witkowic i pomaszerował do Puszczy Kampinoskiej. Podczas nocnego marszu odłączył się od pułku szwadron 3/2 pszw. por. Alberta Wojciechowskiego. 3 szwadron szwoleżerów przekroczył Bzurę na północ od Witkowic i poprzez puszczę wyminął pozycje niemieckie pomiędzy Wólką Węglową, a Młocinami, rano 20 września wkroczył do Warszawy, w sile 55 szwoleżerów i 62 koni. Reszta oddziałów, została zreorganizowana w trzy szwadrony: zbiorczy szwadron szwoleżerów (konnych i na rowerach), zbiorczy szwadron strzelców konnych oraz szwadron zbiorczy z pozostałych (pionierzy, łącznościowcy, artylerzyści konni), każdy szwadron liczył od 60 do 50 konnych. Zreorganizowany pułk przebijał się w kierunku Modlina i Warszawy. Maszerujące szwadrony stoczyły 22 września walkę pod Izabelinem, gdzie znaczna część pułku została rozbita i rozproszona, a wielu żołnierzy, wraz z zastępcą dowódcy ppłk. Tadeuszem Łękawskim, trafiło do niewoli. Pod koniec września niewielka grupa ok. 40 kawalerzystów pod dowództwem płk. dypl. Jerzego Jastrzębskiego przeprawiła się przez Wisłę w rejonie Góry Kalwarii, starając się następnie połączyć z SGO Polesie gen. Franciszka Kleeberga. Następnie płk Jastrzębski rozwiązał oddział i postanowił przebijać się za granicę. 18 października 11-osobowy oddział, którym dowodził, dostał się do niewoli niemieckiej w rejonie Komańczy^[13].

(w nawiasach podano poprzednie przydziały)

Dowództwo^[14][15]

• dowódca pułku – płk dypl. Jerzy Jan Jastrzębski (dowódca 8 psk)
• zastępca dowódcy – ppłk Tadeusz Łękawski (zastępca dowódcy 2 pszw.)
• adiutant – rtm. Stanisław Siedlecki (adiutant 8 psk)
• oficer ordynansowy – ppor. Antoni Ike-Duninowski (oficer ordynansowy 8 psk)
• dowódca 1 szwadronu – rtm. Leonard Fijałkowski (dowódca szwadronu marszowego 18 puł.)
• dowódca 2 szwadronu – rtm. Stanisław Wiśniewski (dowódca 2 szwadronu 8 psk)
• dowódca 3 szwadronu – por. Albert Wojciechowski (dowódca 3 szwadronu 2 pszw.)
• dowódca 4 szwadronu – por. Władysław Piszczkowski (dowódca 4 szwadronu 8 psk)
• dowódca szwadronu ckm – por. Edmund Żak (dowódca plutonu przeciwpancernego 8 psk)
• dowódca szwadronu kolarzy – por. Stanisław Stryjewski (dowódca szwadronu kolarzy 2 pszw.)
• dowódca plutonu łączności – por. Stanisław Zawistowski (dowódca plutonu łączności 8 psk)
• dowódca szwadronu 16 puł. ppor. Jan Salmonowicz (dwa plutony 3 szwadronu 16 puł.) od 8 IX^[1]

• bitwa w Borach Tucholskich
• bitwa nad Bzurą

• Zbigniew Gnat-Wieteska: 8 Pułk Strzelców Konnych. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 9. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1991. ISBN 83-85253-21-1.
• Józef Milewski: 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich. Warszawa: „Ajaks”, 1993, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 29. ISBN 83-85621-09-1.
• Leon Mitkiewicz, Juliusz S. Tym (red.): Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2013. ISBN 978-83-60682-42-5.
• Zbiorowa: Kawaleria samodzielna Wojska Polskiego w bitwie nad Bzurą. Warszawa: Polonia Militaris Paweł Rozdżeswieński, 2004. ISBN 83-921076-0-8.Sprawdź autora:1.
• Stanisław Krasucki: Pomorska Brygada Kawalerii. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1994. ISBN 83-85621-59-8.