Aleksander Prystor

Aleksander Prystor

Pełne imię i nazwisko	Aleksander Błażej Prystor
Data i miejsce urodzenia	2 stycznia 1874 Wilno, gubernia wileńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	tuż po 27 lipca 1941 Moskwa, RFSRR, ZSRR
Marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej
Okres	od 4 października 1935 do 17 listopada 1938
Przynależność polityczna	Obóz Zjednoczenia Narodowego
Poprzednik	Władysław Raczkiewicz
Następca	Bogusław Miedziński
Prezes Rady Ministrów
Okres	od 27 maja 1931 do 9 maja 1933
Przynależność polityczna	Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem[a]
Poprzednik	Walery Sławek
Następca	Janusz Jędrzejewicz
Minister przemysłu i handlu
Okres	od 4 grudnia 1930 do 25 maja 1931
Przynależność polityczna	Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem
Poprzednik	Eugeniusz Kwiatkowski
Następca	Ferdynand Zarzycki
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Aleksander Błażej Prystor

Katajama, Bogdan, Rafał

pułkownik piechoty
Data i miejsce urodzenia	2 stycznia 1874 Wilno
Data i miejsce śmierci	1941 Moskwa
Przebieg służby
Lata służby	1903–1939
Siły zbrojne	Wojsko Polskie
Formacja	Organizacja Bojowa PPS
Jednostki	PKU Wilno Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych Ministerstwo Spraw Wojskowych
Stanowiska	komendant PKU szef Gabinetu GISZ szef Biura Personalnego
Główne wojny i bitwy	akcja pod Bezdanami I wojna światowa wojna polsko-bolszewicka

Aleksander Błażej Prystor, ps. „Katajama”, „Bogdan”, „Rafał” (ur. 2 stycznia 1874^[b] w Wilnie, zm. tuż po 27 lipca 1941^[2] w Moskwie) – polski działacz niepodległościowy i socjalistyczny, polityk z okresu dwudziestolecia międzywojennego, premier, pułkownik piechoty Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, wolnomularz^[3].

Był działaczem niepodległościowym, członkiem PPS, Organizacji Bojowej tego ugrupowania, a także PPS – Frakcji Rewolucyjnej, Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego oraz Polskiej Organizacji Wojskowej.

Po odzyskaniu niepodległości był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej (1918–1922). Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W latach 1929–1930 minister pracy i opieki społecznej, a w okresie 1930–1931 – minister przemysłu i handlu. Jeden z czołowych polityków sanacji, bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego. Członek tzw. grupy pułkowników. Premier od 27 maja 1931 do 9 maja 1933. Poseł na Sejm III kadencji z ramienia BBWR (1930–1935), później senator IV i V kadencji z ramienia OZN-u (1935–1939). Prezes Rady Głównej Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich^[4].

Po agresji ZSRR na Polskę schronił się na Litwie. Po jej okupacji przez Armię Czerwoną i aneksji przez ZSRR w lecie 1940 aresztowany przez NKWD. Zmarł w szpitalu więziennym na Butyrkach w Moskwie.

Urodził się 2 stycznia 1874 w Wilnie, ówczesnej stolicy guberni wileńskiej, w rodzinie Feliksa Prystora, maszynisty kolejowego, i Marii z Olejników^[5][6]. W 1894 ukończył II Gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego. W tym okresie żył w bardzo trudnych warunkach materialnych, prawdopodobnie nie otrzymywał wsparcia finansowego od rodziny. W 1900 ukończył studia, ale nie najlepsze wyniki w nauce pozwoliły mu jedynie na uzyskanie dyplomu I stopnia, nieuprawniającego do zdobywania stopni naukowych^[7]. Niemal natychmiast podjął w Moskwie studia lekarskie, które kontynuował na Uniwersytecie w Dorpacie. Latem 1902 zmuszony został je przerwać, po czym powrócił do Wilna, podejmując pracę w banku. Od 1 września 1903 do 1 września 1904 odbywał służbę wojskową w 16. batalionie saperów w Wilnie, otrzymując stopień chorążego rezerwy^[8].

Nie wiadomo, kiedy dokładnie Aleksander Prystor wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej i zaangażował się w pełni w działalność niepodległościową. Pierwsze kontakty z ruchem socjalistycznym prawdopodobnie miały miejsce jeszcze w latach 90. XIX wieku w Wilnie (poznał wówczas m.in. Walerego Sławka). Jak twierdzi Jerzy Halbersztadt:

We wrześniu 1903 opuścił Wilno i udał się do Szwajcarii. Tam wziął udział w szkoleniu bojowym dla działaczy socjalistycznych, w którym uczestniczyli również m.in. Józef Piłsudski i Mieczysław Dąbkowski^[8]. Ze względu na doświadczenie wojskowe stał się jednym z najbliższych współpracowników Piłsudskiego.

W 1904 Prystor wraz z Józefem Kwiatkiem, Walerym Sławkiem i Bolesławem Jędrzejowskim był jednym z pierwszych organizatorów protestu przeciw poborowi na ziemiach polskich w trakcie wojny rosyjsko-japońskiej. Skonstruował także bomby, którymi m.in. uszkodzono w Łodzi pomnik cara Aleksandra II^[10].

W 1905 był jednym z organizatorów Organizacji Bojowej PPS, przyjmując pseudonim „Katajama”. Kierował, jako członek Wydziału Bojowego, pierwszymi „dziesiątkami” bojowców w Warszawie, na czele których stali Bronisław Żukowski (ps. „Harakiri”) oraz Stefan Okrzeja (ps. „Ernest”). W marcu 1905 był głównym organizatorem zamachu na oberpolicmajstra Karla Nolkena^[11]. W kolejnych latach kierował przygotowaniami do wielu akcji Organizacji Bojowej PPS – napadami na kasy i poczty, atakami terrorystycznymi na żołnierzy i policjantów carskich, aktami dywersji i sabotażu, a także ochroną pochodów i manifestacji socjalistycznych.

Po rozłamie w PPS włączył się w działania PPS Frakcji Rewolucyjnej. W 1906 wyjechał na teren Galicji do Krakowa, gdzie uczestniczył w organizacji szkoły bojowej. W tym samym roku (18 czerwca) ożenił się z Janiną Amelią Bakun, która również była aktywną działaczką Organizacji Bojowej^[12][13].

Choć najczęściej nie brał osobiście udziału w akcjach Organizacji, to 26 września 1908 był jednym z uczestników brawurowej akcji pod Bezdanami^[14]. W tym czasie angażował się również w prace Związku Walki Czynnej. W 1910 był już jednym z członków kierownictwa ZWC.

Od lutego 1912 uczestniczył, pod pseudonimami „Rafał” i „Bogdan”, w organizowaniu okręgów bojowych w Królestwie Polskim. 28 marca 1912 został aresztowany wraz z żoną przez Ochranę w Warszawie, w trakcie konspiracyjnej wizyty. O tym, jakie znaczenie dla organizacji miało aresztowanie Prystora, świadczą słowa, jakie pisał Piłsudski do Aleksandry Szczerbińskiej tuż po aresztowaniu Prystora:

Rozpoznany przez agenta Antoniego Sukiennika, potwierdził swoją tożsamość i został osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej^[16]. Po dwóch latach śledztwa skazano go w styczniu 1914 na 7 lat ciężkiej katorgi, pozbawienie praw publicznych, a następnie zesłanie w głąb Imperium Rosyjskiego. Od kwietnia 1914 przebywał w ciężkim więzieniu w Orle. Uwolniony 17 marca 1917 w wyniku rewolucji lutowej, uczestniczył w działalności PPS, pełniąc m.in. funkcję członka Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Reprezentował również partię w utworzonej przez Rząd Tymczasowy Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego.

Po zajęciu Mińska przez wojska niemieckie w maju 1918 przybył do Warszawy, gdzie uczestniczył w pracach Polskiej Organizacji Wojskowej. Uczestniczył w przygotowaniach do zamachu bombowego na Hansa Beselera, generał-gubernatora Warszawy. Akcja ostatecznie została jednak odwołana. Rozpoczął również pracę jako radca w Ministerstwie Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy w rządzie powołanym przez Radę Regencyjną. Był jednym z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, witających go na dworcu kolejowym po powrocie z Magdeburga 10 listopada 1918. 4 stycznia 1919 Adam Koc mianował go oficerem POW^[17]. Pomimo przyjaźni z Komendantem początkowo nie pełnił żadnych eksponowanych stanowisk:

Prystor był ojcem chrzestnym pierwszej córki Piłsudskiego, Wandy, urodzonej w 1918. Gdy pod koniec tego roku Piłsudski ciężko zachorował, w testamencie jednym z jego wykonawców ustanowił właśnie Prystora^[19].

Pierwszą funkcją pełnioną przez Prystora w odrodzonej Polsce było stanowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, w rządzie Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Ignacego Paderewskiego oraz Leopolda Skulskiego. Niewiele wiadomo na temat szczegółów jego ówczesnej działalności, choć późniejszy przeciwnik sanacji Adam Pragier, który w 1919 również pracował w tym samym resorcie, opisywał go jako świeżego neofitę biurokracji, tworzącego jedynie zbędne dokumenty^[20].

W czerwcu 1920 ochotniczo wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. 1 lipca został młodszym oficerem kompanii w 201 pułku piechoty. Od 29 lipca do 21 sierpnia dowodził 13. kompanią („suwalską”), a następnie (do 3 września) 10. kompanią^[21]. Wyróżnił się w czasie walk na froncie w sierpniu 1920 za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. 12 września 1920 został przeniesiony do Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza na stanowisko oficera ordynansowego^[22]. 20 września został formalnie przyjęty do Wojska Polskiego z byłej POW w stopniu kapitana piechoty, zaliczony do Rezerwy armii, powołany do czynnej służby na czas wojny i przydzielony do Adiutantury Generalnej^[23]. Józef Piłsudski zlecał mu realizację „zleceń specjalnych” – uczestniczył w tzw. buncie Żeligowskiego – przygotowaniach do zajęcia Wilna i w samej akcji. 6 października został oficerem do zleceń generała Lucjana Żeligowskiego, a po zajęciu miasta także szefem jego kancelarii cywilnej. Jak pisał generał:

17 lutego 1922 został tymczasowo przydzielony do Oddziału Va Biura Ścisłej Rady Wojennej^[25]. Z dniem 1 kwietnia tego roku został definitywnie przydzielony do Oddziału Va BŚRW na stanowisko referenta mobilizacji personalnej (etat podpułkownika Sztabu Generalnego)^[26]. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 i 380. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[27]. 5 lutego 1923 został mianowany szefem Oddziału Va BŚRW z zachowaniem dotychczasowego etatu podpułkownika Szt. Gen.^[28] 6 grudnia 1923 został przesunięty z dniem 1 października na stanowisko szefa Oddziału Va BŚRW (etat generała brygady)^[28]. W maju 1925 został przeniesiony na stanowisko komendanta Powiatowej Komendy Uzupełnień Wilno^[29]. W tym czasie zajął się zagospodarowywaniem 50-hektarowej posiadłości w Borkach pod Wilnem, którą otrzymał wraz z żoną^[24].

Nie jest pewne, czy brał udział w przygotowaniach do przewrotu majowego. Bezpośrednio przed tym wydarzeniem należał jednak do grupy najbliższych współpracowników Piłsudskiego^[30], ale podczas zamachu nie było go w Warszawie. Być może współpracował wówczas z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem, dowodzącym wojskami zwolenników marszałka w Wilnie. Po przewrocie jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego było przeniesienie służbowe Prystora do Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. 31 października 1926 został przydzielony z PKU Wilno do składu osobowego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych na stanowisko kierownika Samodzielnego Referatu Personalnego^[31]. W tym czasie zaczął pisać pamiętniki:

30 kwietnia 1927 został awansowany na podpułkownika ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 31. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[33]. Z dniem 15 lipca tego roku został mianowany I oficerem do zleceń i szefem Gabinetu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych w Warszawie z równoczesnym zachowaniem dotychczasowego stanowiska^[34]. 23 grudnia 1927 został przeniesiony do kadry oficerów piechoty z pozostawieniem na dotychczas zajmowanych stanowiskach^[35]. Od 8 do 25 kwietnia 1929 pełnił obowiązki szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych z zachowaniem dotychczasowych funkcji^[36]. Z dniem 26 kwietnia 1929 roku został przeniesiony w stan nieczynny^[37].

Był odpowiedzialny za weryfikację i usuwanie z wojska wyższych oficerów będących przeciwnikami Piłsudskiego.

Był jednym z czołowych członków tzw. grupy pułkowników. Według Leona Chajna Prystor był również wolnomularzem^[38]. Jak pisał Marian Romeyko:

W związku z powołaniem na urząd ministra pracy i opieki społecznej w rządzie Kazimierza Świtalskiego został przeniesiony w stan nieczynny. Początkowo uważano, że ze względu na socjalistyczną przeszłość będzie dążył do porozumienia z PPS. Wkrótce okazało się, że dawna działalność nie miała znaczenia w nowych realiach politycznych^[40].

Resort pracy i opieki społecznej nie miał dużego znaczenia dla systemu sprawowania władzy, ale był ważny ze względu na konieczność walki z efektami ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego. Prystorowi udało się uzyskać dodatkowe środki na zasiłki dla bezrobotnych i na prowadzenie robót publicznych. Pomimo tego utrzymano dotychczasowe przepisy prawa pracy, stosunkowo korzystne dla pracobiorców. Wycofano natomiast projekt ustawy scaleniowej o ubezpieczeniu społecznym, przygotowany przez poprzednika Prystora. Najbardziej znanym posunięciem ministra była jednak likwidacja samorządnej struktury kas chorych, opanowanych przez opozycyjną wobec sanacji PPS^[41]. Dysponowały one budżetem ok. 250 mln zł, co stanowiło prawie 10% budżetu państwa. Prystor rozwiązał zarządy ponad 30 kas, zastąpił je komisarzami rządowymi, zredukował personel, usuwał osoby związane z opozycją i zabronił zwołania zjazdu przedstawicieli kas^[42].

Po upadku rządu Świtalskiego objął ponownie tekę ministra pracy i opieki społecznej w przejściowym, piątym rządzie Kazimierza Bartla. Wniosek o wotum nieufności wobec Prystora, zgłoszony przez PPS w proteście przeciwko jego walce z samorządem w Kasach Chorych, stał się powodem podania gabinetu Bartla do dymisji^[44]. Jak pisał Andrzej Garlicki, wniosek ten

Prystor wszedł jako minister pracy i opieki społecznej w skład kolejnych gabinetów: pierwszego rządu Walerego Sławka oraz drugiego rządu Józefa Piłsudskiego.

Sprawy związane z kierowaniem resortem pochłonęły go w takim stopniu, że zaczął oddalać się od bezpośredniego otoczenia Józefa Piłsudskiego. Szczególnie znamienna była jego nieobecność podczas spotkania, które miało miejsce 18 listopada 1930. Marszałek przekazał wówczas Ignacemu Mościckiemu, Waleremu Sławkowi, Kazimierzowi Świtalskiemu i Józefowi Beckowi wytyczne na okres swej nieobecności (Piłsudski spędził wówczas 3,5-miesięczny urlop na Maderze).

W 1930 został posłem (wybrany z okręgu wileńskiego z ramienia BBWR, w ławach Sejmu zasiadał do 1935). 15 grudnia 1930 mianowany został pułkownikiem ze starszeństwem z 1 stycznia 1931 i 14. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[46]. Z dniem 31 grudnia 1931 został przeniesiony w stan spoczynku^[47].

Piłsudski planował powierzenie Prystorowi teki ministra spraw wewnętrznych, jednak wycofanie się z rządu Eugeniusza Kwiatkowskiego wywołało konieczność obsadzenia resortu przemysłu i handlu. Marszałek zadecydował, że obejmie go właśnie Aleksander Prystor. W grudniu 1930 został on ministrem w drugim rządzie Walerego Sławka. Sprawując tę funkcję, Prystor nie wyróżnił się niczym szczególnym. Polityka gospodarcza była w rzeczywistości kierowana przez ministra skarbu Ignacego Matuszewskiego, a w sferach ówczesnej władzy panowało przekonanie, iż recesję należy przeczekać, nie próbując żadnych eksperymentów ekonomicznych. Minister próbował jedynie wpłynąć na obniżenie cen artykułów przemysłowych, pragnąc zbliżyć je do cen produktów rolnych, które od początku kryzysu spadły o 50%. W tym celu odbył cały szereg spotkań z przedstawicielami różnych gałęzi przemysłu i handlu. Akcja, nagłośniona przez media, odniosła dość skromne efekty – ceny spadły zaledwie o 3–7%^[48].

Resortem przemysłu i handlu Prystor kierował do 26 maja 1931.

27 maja 1931 Aleksander Prystor został mianowany premierem Polski.

Jak zanotował Józef Kożuchowski, nie chciał on wcale zostać szefem rządu:

Jak zauważa Jerzy Halbersztadt, gabinet Prystora cechował się tym, że o ile resorty polityczne znajdowały się w rękach doświadczonych polityków sanacyjnych, to ministerstwa gospodarcze obsadzone były przez osoby mało kompetentne w tym zakresie (minister skarbu – Jan Piłsudski, przemysłu i handlu – Ferdynand Zarzycki, robót publicznych – gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer, reform rolnych – Leon Kozłowski)^[50]. Sam premier miał tego świadomość i usiłował włączyć w skład rządu osoby o odpowiednim wykształceniu i doświadczeniu, oferując im posady wiceministrów (Stefan Starzyński, Wincenty Jastrzębski, Władysław Marian Zawadzki^[c] i Tadeusz Lechnicki^[d]).

Od samego początku pełnienia obowiązków szefa rządu Prystor zakładał konieczność utrzymania równowagi budżetowej i stałości pieniądza. Postulował także konieczność unikania wszystkiego tego, co jest w polityce gospodarczej państwa niepewne, nie wypróbowane^[51]. Takie podejście spowodowało ograniczenie inwestycji, redukcję wydatków państwa, odpływ walut za granicę i pogłębienie recesji. Gdy jesienią 1931 okazało się, że deficyt budżetowy będzie większy niż przypuszczano, Prystor polecił wprowadzić dodatkowe ograniczenie wydatków^[52]. Pomimo tego deficyt przekroczył 10% budżetu (ponad 200 mln zł). To skłoniło gabinet w październiku 1932 do rozpoczęcia aktywniejszej polityki gospodarczej. Rząd obniżył podatki dla przemysłu, poziom taryf kolejowych oraz koszty kredytów. Doprowadził także do ograniczenia części świadczeń socjalnych (wydłużono czas pracy i zezwolono na pogorszenie jej warunków). Z drugiej strony podjęto próbę zmuszenia monopoli do obniżki cen. Doprowadziło to do pogorszenia stosunków obozu rządzącego z przedstawicielami wielkiego kapitału i ziemiaństwem (w 1932 zdymisjonowany został przedstawiciel tej drugiej grupy, dotychczasowy minister rolnictwa Leon Janta-Połczyński)^[53].

Aleksander Prystor był premierem przez prawie dwa lata, dłużej niż którykolwiek z szefów rządów przed nim. Piastował tę funkcję do 9 maja 1933. Prystor był

W maju 1933 Piłsudski zażądał dymisji Prystora, zarzucając mu, że stosuje system pracy polegający na chęci wiedzenia o wszystkim i wtrącania się do wszystkiego. Marszałek stwierdził także, jak relacjonował Kazimierz Świtalski:

Najprawdopodobniej powodem odejścia Prystora był konflikt pomiędzy Janiną Prystorową a Aleksandrą Piłsudską. Żona premiera próbowała rywalizować z żoną marszałka w życiu towarzyskim i działalności charytatywnej^[56][57]. Jako oficjalną przyczynę dymisji szefa rządu podawano wybór prezydenta na nową kadencję oraz stan zdrowia premiera. Aleksander Prystor odszedł z urzędu 9 maja 1933, zaraz po zaprzysiężeniu prezydenta Ignacego Mościckiego na drugą kadencję.

W latach 1930–1935 Prystor był posłem Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Jako były premier 7 marca 1934 wziął udział w spotkaniu z Piłsudskim, które okazało się być pierwszym z cyklicznych posiedzeń tzw. Zgromadzenia Lokatorów, nieformalnego ciała decydującego o kierunkach bieżącej polityki. W czerwcu 1934 odbył podróż na Litwę. Oficjalnie była to wyprawa prywatna, w rzeczywistości przez kilka dni prowadził rozmowy w Kownie na temat stosunków polsko-litewskich. Spotkał się m.in. z litewskim prezydentem Antanasem Smetoną^[e], premierem i ministrem spraw wewnętrznych^[58]. Rozmowy te nie przyniosły jednak zamierzonych efektów.

Po śmierci Piłsudskiego w maju 1935 i rozpoczęciu procesu dekompozycji obozu sanacyjnego znalazł się w grupie polityków wspierających Walerego Sławka. Brał udział w przygotowaniach i przeprowadzeniu wyborów parlamentarnych w 1935. W ich wyniku został senatorem. 4 października 1935 wybrano go marszałkiem izby.

Funkcję tę pełnił do 27 listopada 1938, kiedy to prezydent Mościcki rozwiązał parlament, pragnąc pozbawienia stanowisk zarówno Prystora, jak i Sławka (który był wówczas marszałkiem Sejmu).

Po wyborach w 1938 znów trafił do izby wyższej parlamentu, ale przegrał głosowanie na marszałka Senatu z Bogusławem Miedzińskim. Był przewodniczącym senackich komisji: budżetowej, gospodarczej i rolnej^[60].

9 marca 1939 wygłosił przemówienie, w którym ostro skrytykował politykę rządu i Obozu Zjednoczenia Narodowego (z ramienia którego był senatorem). Stwierdził m.in., że idziemy drogą nie przekonywania, nie zjednywania, a drogą nakazu i przymusu^[61]. Powiedział także, że wyłoniony niedemokratycznie parlament nie ma moralnego prawa wyboru w 1940 nowego prezydenta. Postulował uchwalenie nowej ordynacji wyborczej, pomimo faktu, że wraz ze Sławkiem był współautorem obowiązującej.

Po agresji sowieckiej na Polskę 18 września 1939 schronił się na neutralnej Litwie. Tam starał się pomagać uchodźcom z Rzeczypospolitej. Po inwazji Armii Czerwonej na kraje bałtyckie w czerwcu 1940 i aneksji Litwy przez ZSRR został aresztowany przez NKWD. Jak pisał biograf Prystora, Jacek Piotrowski:

Informacje o jego dalszych losach oparte są na bardzo niepewnych przesłankach. Z Kowna przewieziono go do Moskwy, gdzie został skazany na karę śmierci. Pod koniec lipca 1941 zamieniono mu ją na 10 lat więzienia. Wkrótce potem polityk ciężko zachorował:

Zmarł w 1941 w moskiewskim szpitalu więziennym na Butyrkach. Dokładna data śmierci nie jest znana. Na oficjalnej witrynie edukacyjnej Kancelarii Senatu znajduje się informacja, że Prystor „zmarł tuż po 27 lipca 1941”, a jako miejsce śmierci podana jest Łubianka^[2]. Według relacji innego byłego premiera więzionego wówczas przez Sowietów, Leona Kozłowskiego, Prystor zmarł w sierpniu 1941. Władysław Pobóg-Malinowski twierdzi jednak, że jego śmierć miała miejsce w październiku tego samego roku^[63].

Symboliczny grób Aleksandra Prystora znajduje się na warszawskich Powązkach (kwatera 146a-5-1)^[60].

W 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego, Fundacja Nie zapomnij o nas odnowiła grób premiera II RP^[64].

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 4567
• Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski – 1935^[65]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 10 listopada 1928 „za zasługi, położone przy organizacji Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej­”^[66][67]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami – 6 listopada 1930 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”^[68]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski – 3 maja 1928 „za zasługi na polu pracy narodowej i organizacji wojska”^[69][70]
• Krzyż Walecznych^[71]
• Złoty Krzyż Zasługi – 10 listopada 1938 „za zasługi polu pracy społecznej”^[72]
• Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej – 3 marca 1926^[73]
• Znak oficerski „Parasol”
• Odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej nr 60 – 6 sierpnia 1919^[74]
• Odznaka Pamiątkowa Więźniów Ideowych^[75]
• Odznaka Pamiątkowa Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych(12 maja 1936)
• Krzyż Wielki Orderu Chrystusa (Portugalia, 1931)^[76]
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii – 12 grudnia 1929^[77]

• Aleksander Prystor. [w:] Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari, sygn. I.480.702 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-01-02].
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.
• Adam Pragier: Czas przeszły dokonany. Londyn: B. Świderski, 1966.
• Marian Romeyko: Przed i po Maju. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967. ISBN 83-11-06884-4.
• Janusz Jędrzejewicz: W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism. Londyn: 1972.
• Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926–1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980. ISBN 83-214-0047-7.
• Ludwik Hass: Ambicje rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928. Warszawa: 1984. ISBN 83-01-03824-1.
• Andrzej Ajnenkiel: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918–1926. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986. ISBN 83-214-0581-9.
• Andrzej Garlicki: Od Brześcia do maja. Warszawa: Czytelnik, 1986. ISBN 83-07-01603-7.
• Andrzej Chojnowski, Piotr Wróbel: Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. ISBN 83-04-03854-4.
• Kazimierz Świtalski: Diariusz 1919–1935. Warszawa: Czytelnik, 1992. ISBN 83-07-01925-7.
• Jacek Piotrowski: Aleksander Prystor 1874–1941. Zarys biografii politycznej. Wrocław: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994. ISBN 83-85689-55-9.
• Maciej Kozłowski: Sprawa premiera Leona Kozłowskiego. Zdrajca czy ofiara. Warszawa: Iskry, 2005. ISBN 83-207-1794-9.

• Marek Gałęzowski: Nieznane listy Aleksandra Prystora
• Publikacje A. Prystora w zbiorach Biblioteki Narodowej - wersja cyfrowa na Polona.pl