Spagna

A Spàgna (España in spagnòllo, prononçiòu [esˈpaɲa])^[1], conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Spàgna (Reino de España in spagnòllo)^[1][2], a l'é 'n pàize de l'Eoröpa sùd-òcidentâle.

O teritöio spagnòllo o l'é scitoòu pi-â ciù pàrte inta penîzoa ibérica ma o l'inclùdde ànche e Îzoe Canâie, inte l'Òcéano Atlàntico, e Îzoe Baleâri into Mâ Mediterànio, e çitæ de Ceuta e Melilla e 'na série de âtre tære ciù picìnn-e spanteghæ lóngo a còsta do Maròcco in sciô Mâ de Alborán^[3]. A pàrte terèstre da Spàgna a confìnn-a con Gibiltæra a sùd, co-a Frànsa e Andòrra a nòrd e co-o Portogàllo a ponénte. Pe de ciù, a levànte e a sùd a l'é bagnâ da-o Mâ Mediterànio, a nòrd da-o Górfo de Biscàggia e a ponénte da l'Òcéano Atlàntico.

A Spàgna a l'à 'n'àrea de 505.990 km², a ciù grànde tra i pàixi de l'Eoröpa do sùd e a segónda inte l'Eoröpa òcidentâle e tra e naçioìn inte l'Unión Eoropêa; a quàrta ciù gròssa do continénte in asolûto. Co-ina popolaçión de ciù ò mêno 47,4 milioìn de abitànti, a Spàgna a l'é a sèsta naçión ciù popolôzo de l'Eoröpa e quàrta tra quélle inte l'Unión Eoropêa. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Madrìd, e âtre çitæ ciù grénde són Barçelónn-a, Valénçia, Sevìggia, Zaragòza, Màlaga, Murcia, Pàrma de Maiòrca, Las Palmas e Bilbao.

A prezénsa de l'òmmo inta penîzoa ibérica a l'é bén bén antîga, co-e prìmme testimoniànse da l'arîvo de l'òmmo modèrno inta zöna che remóntan a ciù ò mêno 42.000 ànni fa^[4]. Tra e prìmme coltûe a svilupâse inte l'àrea gh'é stæte quélle de 'na série de pòpoli pre-romén cómme i Cèlti, i Ibêri, i Celtìberi, i Vascoìn e i Turdetâni. Inti sécoli dòppo són arivæ de génte da-o mâ, cómme i Fenìcci e i antîghi Grêghi, i quæ se són stabilîi in de colònie comerciâli lóngo e còste spagnòlle. Ciù tàrdi o domìnio in scê rîve in sciô Mâ Mediterànio o l'é pasòu a-i cartaginéixi, i quæ, a ògni mòddo, són ariescîi a conservâne o contròllo sôlo pe 'n cùrto perîodo. Da l'ànno 218 prìmma de Crìsto a l'é incomensâ a colonizaçión romànn-a de l'àrea e, con l'eceçión da pàrte afaciâ in sce l'Òcéano Atlàntico, tùtta a penîzoa a l'é fîto pasâ sótt'a-o sò domìnio. Pe l'ànno 206 prìmma de Crìsto i cartaginéixi són stæti do tùtto scaciæ da-a región, divîza dónca inte dôe provìnse de Hispania Ulterior e Hispania Citerior^[5][6]. I romén àn lasciòu chi 'n'inportànte ereditæ, cómme a léngoa, a religión, e lézze e-e instituçioìn politìche e sociâli^[7]; pe de ciù, in Spàgna són nasciûi numerôxi inpeatoî, cómme o Traiàn e l'Adriàn^[8]. L'inpêro o l'à dónca conservòu o contròllo in sciâ región scìnn-a-o sécolo IV, co-o domìnio ch'o l'é finîo aprêuvo a-a chéita da sò pàrte de ponénte, descadenâ da-e invaxoìn de pòpoli germànichi che vegnîvan da l'Eoröpa do nòrd e centrâle. Inte 'sto perîodo chi, a penîzoa ibérica a l'é stæta òcupâ da Suêvi, Alâni, Vàndali e Vixigöti, méntre e còste in sciô Mediterànio són restæ ancón pe 'n çèrto ténpo inte moén de l'inpêro bizantìn. Into sécolo V o régno vixigöto o l'é fîto diventòu a poténsa dominànte da zöna.

A-o prinçìpio do sécolo VIII i teritöi da modèrna Spàgna àn subîo l'invaxón do califâto omayyade, o quæ o n'à controlòu a pàrte meridionâle pe ciù de 700 ànni. Inte 'sto perîodo chi, Al-Andalus o l'êa diventòu 'n inportànte céntro econòmico e inteletoâle, co-a çitæ de Còrdoba ch'a l'êa un-a de ciù grénde e rìcche do continénte. Pe cóntra, inta pàrte setentrionâle da penîzoa, se són incomensæ a formâ vàrri régni crestién, tra i quæ in particolâ gh'êa o Leòn, a Castìggia, l'Aragónn-a, o Portogàllo e a Navàrra. 'Sti régni chi són stæti i promotoî, inti sétte sécoli a vegnî, de 'na lénta ma contìnoa espansción vèrso sùd, pasâ a-a stöia co-o nómme de Reconquista, finîa co-a sotomisción de l'ùrtimo pàize mosulmàn, l'emirâto de Granâda, into 1492. Inte mæximo ànno o zenéize Cristòffa Cónbo o l'êa arivòu into Nêuvo Móndo gràçie a l'arénbo di rè catòlichi de Spàgna, i quæ into 1469 avéivan creòu 'n'unión dinàstica tra e rispetîve corónn-e de Castìggia e d'Aragónn-a. In particolâ, 'sto moménto chi o vêgne de sòlito conscideròu cómme quéllo de nascìta da Spàgna cómme naçión unificâ, a quæ, tra i sécoli XVI e XIX, a l'avéiva o contròllo in sce un di ciù gréndi inpêri da stöia ascì.

E àrte, a mûxica, a letiatûa e a cuxìnn-a spagnòlla àn de lóngo avûo 'na fórte infloénsa in sce çèrte pàrte do móndo, spécce inte l'Eoröpa òcidentâle e inte Amériche. Aprêuvo a 'sta grànde richéssa colturâle chi, a Spàgna a l'é a naçión co-o quàrto nùmero ciù âto de lêughi diciaræ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO e a l'é o segóndo pàize ch'o riçéive ciù vixitatoî internaçionâli. A sò infloénsa colturâle a s'esténde a-o ciù de mêzo miliàrdo de persónn-e che pàrlan o spagnòllo, o quæ o l'é a segónda léngoa moæ ciù comùn a livéllo mondiâle^[9].

A Spàgna a l'é 'na monarchîa costituçionâle, secolâ, democràtica e parlamentâre^[10], co-o rè Féipo VI ch'o l'é l'atoâle càppo de stâto. A l'é 'n pàize svilupòu e a âto rédito; a l'à 'n'economîa avansâ^[11] ch'a l'é a quatòrdicêxima a livéllo globâle pe PIL nominâle e a sedicêxima pe PIL conscideròu a paritæ de potêre d'acàtto. A naçión a l'à unn-a de ciù âte speànse de vìtta a-o móndo, pægia a 'na média de 83,5 ànni a-o 2019^[12]. A l'à 'n òtimo livéllo de ascisténsa sanitâia^[13], co-o sò scistêma sanitâio ch'o l'é un di ciù eficénti a-o móndo^[14], tànto ch'a l'é, prezénpio, o leader mondiâle de donaçioìn e di trapiànti de òrgani^[15][16].

A l'é un di ménbri de Naçioìn Unîe, de l'Unión Eoropêa, de l'Eorozöna, do Conséggio d'Eoröpa, da NATO, de l'Òrganizaçión di Stâti Ibêro-Americhén, de l'Unión pe-o Mediterànio, de l'OECD, de l'OSCE, da WTO e de numerôze âtre òrganizaçión internaçionâli.

• (EN) Rafael Altamira, A History of Spain from the Beginnings to the Present Day, Van Nostrand Company, 1966.
• (EN) David Gates, The Spanish Ulcer: A History of the Peninsular War, Allen & Unwin, 1986, ISBN 0-049-40079-7.
• (ES) Jaime Alvar Ezquerra, Diccionario de historia de España, Ediciones AKAL, 2001, ISBN 84-70-90366-7.
• (EN) Hugh Thomas, Rivers of Gold: The Rise of the Spanish Empire, from Columbus to Magellan, Random House, 2003, ISBN 0-375-50204-1.
• (EN) Marie Louise Graff, CultureShock! Spain: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2009, ISBN 98-14-43594-5.
• (ES) Pío Moa, Nueva historia de España: de la II Guerra Púnica al siglo XXI, La Esfera de los Libros, 2010, ISBN 84-99-70065-9.
• (EN) Joseph F. O'Callaghan, A History of Medieval Spain, Cornell University Press, 2013, ISBN 0-801-46872-8.
• (EN) Angel Smith, Historical Dictionary of Spain, 3ª ed., Rowman & Littlefield, 2017, ISBN 1-538-10883-6.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Spain, 11ª ed., APA Publications, 2017, ISBN 1-786-71592-9.
• (EN) Lonely Planet, Lonely Planet Spain, 13ª ed., Lonely Planet, 2020, ISBN 1-787-01657-9.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Spàgna

• (ES, CA, GL, EU, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce lamoncloa.gob.es. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (ES, CA, GL, EU, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce senado.es. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (ES, CA, GL, EU, EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce casareal.es. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (ES, EN, DE, FR, PT, RU, PL, IT, AR, JA, ZH) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce spain.info. URL consultòu o 13 arvî 2022.

V · D · M Stâti de l'Eoröpa
Albanîa ·  Andòra ·  Àostria‎ ·  Azerbaijan[1] ·  Bèlgio ·  Bielorùscia ·  Bòsnia-Erçegòvina ·  Bulgarîa ·  Çitæ do Vaticàn ·  Croàçia ·  Danimàrca ·  Estònia ·  Finlàndia ·  Frànsa ·  Giörgia[1] ·  Germània ·  Grêcia ·  Irlànda ·  Islànda ·  Itàlia ·  Kazakistan[1] ·  Letònia ·  Liechtenstein ·  Litoània ·  Lusenbùrgo ·  Maçedònia do Nòrd ·  Mâta ·  Moldàvia ·  Mónego ·  Montenéigro ·  Norvéggia ·  Pàixi Bàsci ·  Polònia ·  Portogàllo ·  Régno Unîo ·  Repùbrica Cêca ·  Romanîa ·  Rùscia[2] ·  Sàn Marìn ·  Sèrbia ·  Slovàchia ·  Slovénia ·  Spàgna ·  Svéçia ·  Svìsera ·  Turchia[2] ·  Ucraìnn-a ·  Ungherîa
Riconosciménto limitòu	Abkhazia[1] ·  Kosovo ·  Oséçia do Sùd[1]
De facto indipendénti	Transnistria
Dipendénse	Danimàrca ( Fær Øer) ·  Régno Unîo ( Gibiltæra ·  Guernsey ·  Jersey ·  Izoa de Man)
↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Stâto parçialménte eoropêo a segónda da convençión giögràfica adotâ ↑ 2,0 2,1 Parçialménte in Àzia