Spanja

Mbretëria e Spanjës Reino de España (Spanjisht)
Flamuri Stema
Parimi: Plus ultra
Himni: Marcha Real (Spanjisht)[1] (Shqip: "Marshi Mbretëror")
Shfaq globin Shfaq hartën e Evropës Location of Spanja (dark green) – in Europe (green & dark grey) – in the European Union (green)
Kryeqyteti	Madrid 40°26′N 3°42′W / 40.433°N 3.700°W / 40.433; -3.700
Gjuha zyrtare	Spanjisht[a][b]
Kombësia (2024)[3]	86.5% spanjollë 13.5% të huaj
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Monarki kushtetuese parlamentare unitare
• Mbreti	Felipe VI
• Kryeministri	Pedro Sánchez
• Presidenti i Kongresit të Deputetëve	Francina Armengol
• Presidenti i Senatit	Pedro Rollán
Kuvendi	Cortes Generales
• Dhoma e sipërme	Senati
• Dhoma e ulët	Kongresi i Deputetëve
Themelimi
• Bashkimi dinastik	20 janar 1479
• Sovrani i vetëm	14 mars 1516
• Shteti i qendërzuar	9 qershor 1715
• Kushtetuta e parë	19 mars 1812
• Kushtetuta e tanishme	29 dhjetor 1978
Sipërfaqja
• Gjithsej	505,990[4] km2 (195,360 sq mi) (51st)
• Ujë (%)	0.89[5]
Popullsia
• Përllogaritje 2024	48,797,875[6] (31-të)
• Dendësia	96/km2 (248.6/sq mi) (121-të)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2024
• Gjithsej	$2.516 trillion[7] (15th)
• Për kokë banori	$52,012[7] (36th)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2024
• Gjithsej	$1.647 trillion[7] (15th)
• Për kokë banori	$34,045[7] (32nd)
Monedha	Euro[c] (€) (EUR)
Të dhëna të tjera
Gini (2023)	31.5[8] i mesëm
IZHNJ (2022)	0.911[9] shumë i lartë · 27th
Zona kohore	UTC⁠±0 to +1 (WET dhe CET)
• Verës	UTC+1 to +2 (WEST dhe CEST)
	Shënim: pjesa më e madhe e Spanjës vëzhgon CET/CEST, me përjashtim të Ishujt Kanarie që vëzhgojnë WET/WEST.
Prefiksi telefonik	+34
Kodi i internetit TLD	.es[d]

Spanja^[e] zyrtarisht Mbretëria e Spanjës^[f] është një vend në Evropën jugperëndimore me territore në Afrikën e Veriut.^[10] Është vendi më i madh në Evropën Jugore dhe shteti i katërt më i populluar anëtar i Bashkimit Evropian. Duke përfshirë pjesën më të madhe të Gadishullit Iberik, territori i tij përfshin gjithashtu Ishujt Kanarie në Oqeanin Atlantik, Ishujt Balearik në Detin Mesdhe dhe qytetet autonome të Ceuta dhe Melilla në Afrikë. Spanja gadishullore kufizohet në veri me Francën, Andorrën dhe Gjirin e Biskajës; në lindje dhe jug nga Deti Mesdhe dhe Gjibraltari; dhe në perëndim nga Portugalia dhe Oqeani Atlantik. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i Spanjës është Madridi.

Në antikitetin e hershëm, Gadishulli Iberik ishte i banuar nga Keltët, Iberët dhe popuj të tjerë para-romakë. Me pushtimin romak të Gadishullit Iberik, u krijua provinca e Hispanisë. Pas romanizimit dhe kristianizimit të Hispanisë, rënia e Perandorisë Romake Perëndimore çoi në migrimin e brendshëm të fiseve nga Evropa Qendrore, duke përfshirë Visigotët, të cilët formuan Mbretërinë Visigotike me qendër në Toledo. Në fillim të shekullit të tetë, pjesa më e madhe e gadishullit u pushtua nga Kalifati Umajad dhe gjatë sundimit të hershëm islamik, Al-Andalus u bë një fuqi dominuese gadishullore me qendër në Kordobë. Disa mbretëri të krishtera u shfaqën në Iberinë Veriore, mes tyre kryesore Asturias, León, Kastilje, Aragoni, Navarrë, dhe Portugali; bëri një zgjerim dhe ripopullim ushtarak të përhershëm drejt jugut, i njohur si Reconquista, duke zmbrapsur sundimin islam në Iberi, i cili kulmoi me pushtimin e krishterë të Mbretërisë së Granadës më 1492. Bashkimi dinastik i Kurorës së Kastiljes dhe Kurorës së Aragonit më 1479 nën Monarkët Katolikë shpesh konsiderohet bashkimi de facto i Spanjës si një shtet-komb.

Spanja është një demokraci parlamentare laike dhe një monarki kushtetuese,^[11] me mbretin Felipe VI si kreun e shtetit. Një vend i zhvilluar, ai është një ekonomi e madhe kapitaliste e përparuar,^[12] me ekonominë e pesëmbëdhjetë më të madhe në botë sipas PBB-së nominale dhe të pesëmbëdhjetën më të madhe nga PPP. Spanja është anëtare e Kombeve të Bashkuara, Bashkimit Evropian, Eurozonës, Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut (NATO), e ftuar e përhershme e G20-ës dhe është pjesë e shumë organizatave të tjera ndërkombëtare si Këshilli i Evropës, Organizata e Shteteve Ibero-Amerikane, Bashkimi për Mesdheun, Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD), Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) dhe Organizata Botërore e Tregtisë (OBT).

Emri i Spanjës (España) vjen nga Hispania, emri i përdorur nga romakët për Gadishullin Iberik dhe provincat e tij gjatë Perandorisë Romake. Prejardhja etimologjike e fjalës Hispania është e paqartë, megjithëse fenikasit e quajtën rajonin si Spania (që do të thotë "Vendi i lepujve"), prandaj, teoria më e pranuar është ajo fenikase.^[13] Ka pasur një numër të dhënash dhe hipotezash rreth prejardhjes së tij:

Jesús Luis Cunchillos argumentoi se rrënja e termit span është fjala fenikase spy, që do të thotë "të farkëtosh metale". Prandaj, i-spn-ya do të thotë "toka ku farkëtohen metalet".^[14] Mund të jetë një prejardhje e fjalës fenikase I-Shpania, që do të thotë "ishulli i lepujve", "vendi i lepujve" ose "buzë", një referencë për vendndodhjen e Spanjës në fund të Mesdheut; Monedhat romake të prera në rajon nga mbretërimi i Hadrianit tregojnë një figurë femër me një lepur në këmbët e saj,^[15] dhe Strabo e quajti atë "vendi i lepujve". Fjala në fjalë në të vërtetë do të thotë "Hyrax", ndoshta për shkak të ngatërrimit të dy kafshëve nga fenikasit.^[16]

Ekziston gjithashtu pretendimi se "Hispania" rrjedh nga fjala baske Ezpanna, që do të thotë "buzë" ose "kufir", një referencë tjetër për faktin se Gadishulli Iberik përbën cepin jugperëndimor të kontinentit evropian.^[17]

Lexo gjithashtu: Lufta e Spanjës

Karthaga dhe Roma në shekullin III para erës sonë e ndajnë gadishullin Iberik ndërmjet veti. Pas luftë së dytë punishte pason paqa nga 201-ta para erës sonë dhe Roma sundon pa kushtëzime deri me paraqitjen e popujve gjerman në këto anë në shekullin e V. Nga shekulli i V deri më 711 popujt si svebet/vandalët (sweben) gjerman depërtojnë në Spanjë dhe gotët perëndimorë ja arrin që të krijojnë një qendër sipas shembujve të Romës. Më 711 në sipërfaqen e Spanjës zbarkojnë arabët dhe pas tri viteve gadishulli Iberik shndërrohet në krahinë . Më 756 shpallet Emirati (nga 929 kalifati) Kordoba (Córdoba). Beteja e zhvilluar e quajtur Beteja e Kovadongës (Covadonga) nga evropianët merret si shenja e re – inkuizicioni krishterë dhe pason ri-pushtimi krishterë. Kështu gjatë shekulli VII / X në perëndim dhe veri krijohen mbretëri krishtere, Leon, Navarra, Katalonia, Aragoni dhe Kastilja, ndërsa Portugalia në shekullin e XI qëndron e pavarur. Sipas evropianëve (gjermanëve) faza vendimtare e inkuizicionit krishterë fillon nga shekulli i XI. Në këtë fazë pushtohet Toledo më 1031, Saragosa më 1118, Kordoba më 1236, Valencia më 1238 dhe Sevilja më 1248. Si luftëtar legjendarë i këtyre luftërave merret Heroi Nacional El Cid. Më 1469 Izabela e Kastileasë martohet me Ferdinantin II të Anagonisë dhe nga 1474/75 merren si mbretëri e Kastiljes e nga 1479 edhe Aragonisë. Kjo ishte edhe bërthama e zhvillimeve për krijimin e Spanjës.

Më 1480 hynë në fuqi Inkuizicioni ndërsa ë 1492 e pushtojnë Granadanë e cila ishte qendra e fundit e marunëve. Pas kësaj pason përndjekja e maurëve (los moros) dhe jahudive në ndërkohë K. Kolombi i angazhuar nga mbretëria zbulonë Amerikën. Mbretëria fillon kolonizimin e Amerikës dhe gjatë kësaj ndërmarrje i asgjësojë perandorinë e Actekëve dhe Inkave. Karli i I-rë (Si perandorë Karli i V-të) në këtë kohë e kishte lehtë të thoshte se në perandorin e tij Dielli kurrë nuk perëndon.

Sipërfaqja e përgjithshme e Spanjës është 504,782 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 40 00 V, 4 00 P dhe 499.542 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 5.240 km² ujë në të cilën sipërfaqe hynë të gjitha ujdhesat dhe siujdhesat e Spanjës.

Vija bregdetare e Spanjës është 4.964 km e gjatë ndërsa vija kufitare tokësore është 1.917.8 km e gjatë.

Relievi i Spanjës përbëhet nga terreni me rrafshe bregdetare në pjesët përgjatë bregdetit të Mesdheut pas së cilave vijnë rrafshnaltat e katundet në pjesën qendrore dhe bjeshkët e Pirenejve në pjesën veriore dhe perëndimore. Pika më e ultë e relievit (0 m) gjendet përgjatë bregdetit të Mesdheut apo të oqeanit Atlantik dhe ajo më e lara në lartësi mbidetare prej 3,718 metrave në majën e malit e quajtur maja e Teides (spa.:Pico de Teide) në Ishullin Tenerife, pjese e ishujve Kanarie (ang.: Canary Islands).

Për shkak të pozitës gjeografike të Spanjës që e ekspozon vetëm pjesën veriore të saj ndaj rrymave ajrore tipike, klima e Spanjes është jashtëzakonisht e ndryshueshme nëpër rajone të ndryshme të saj. Ajo mund të ndahet në këto zona:

• Bregu verioro lindor I Mediteranit, (Katalonia, Valenca, dhe Ishujt Balerika) kanë verëra të ngrohta e herë herë të nxehta me dimra të butë po nganjëherë pak më të freskët. Kjo përputhet me një klimë mesatare mediterane.
• Bregu luglindor I Mediteranit (Alikante, Murcia dhe Almeria) kanë verëra të nxehta dhe dimra të butë e herë të ftohtë. Teritor shume I thatë ku shirat arrijnë deri në 150 mm në vit në Cabo de Gata që numërohet si vendi më i thatë në Europë. Kjo zonë klasifikohet në zonën me klimë Semiarde në kuptimin e reshjeve atmosferike.
• Bregdeti jugor I Mediteranit (zona bregdetare e Malagas dhe Grandas) kanë verëra të ngrohta dhe dimra shumë të butë. Temperatura mesatare vjetore qrrinë 20 gradë Celsius dhe ka lagështi të madhe. Klasifikohet si klimë subtropike.
• Lugina w Guadalquivrit (Sevilja dhe Kordoba) ka verëra shunë të nxehta dhe të thata dhe dimra të butë. Klimë e thatë.
• Bregu jug perendimor I Atlantikut (Cadiz dhe Huelva) ka verëra të këndshme dhe dimra të butë dhe mesatar. Klime relativisht e lagësht.
• Pjesa kontinentale e vendit (Madridi, Valladolid dhe Toledo) si dhe zona e luginës Ebro (Zaragoza) ka dimëra të ftohtë (që kryesisht varen nga lartësia mbidetare) dhe verëra të nxehta. Zonë me klime kontinentale, relativisht e thatë.
• Bregdeti verior I Atlantikut ose Spanja e gjelbër (Galicia, Asturias, Cantabria, Baskia bregdetare) ka klimë shumë të lagësht me verëra mesatare dhe dimra të ftohtë apo mesatar. Kjo kryesisht klasifikohet si klimë oqeanike.
• Pyrinea ka kryesisht klimë të lagësht me verëra të freskëta dhe dimra të ftohtë pjesë më të larta mbidetare të kesaj zone kanë klimë Alpine.

Galicia

Navarre

Komuniteti i
Madridit

La Rioja

Aragon

Katalonia

Komuniteti i
Valencias

Kastil–
La Mança

Ekstremadura

Portugalia

Kastil
dhe Leoni

Asturia

Kantabria

Baskia

Rajoni i
Mursias

Andaluzia

Ceuta

Melilla

Franca

Ishujt
Baleare

Ishujt
Kanare

Deti Mesdhe

Oqeani
Atlantik

Andorra

Oqeani
Atlantik

Gjibraltari (MB)

Maroku

Komunitetet autonome të Spanjës janë ndarjet administrative të nivelit të parë të vendit. Ato u krijuan pas hyrjes në fuqi të kushtetutës aktuale (në vitin 1978) në njohjen e të drejtës për vetëqeverisje të "kombësive dhe rajoneve të Spanjës". Komunitetet autonome do të përfshinin provincat ngjitur me tipare të përbashkëta historike, kulturore dhe ekonomike. Kjo organizatë territoriale, e bazuar në devolucion, njihet në Spanjë si "Shteti i Autonomive" (Estado de las Autonomías). Ligji themelor institucional i çdo bashkësie autonome është Statuti i Autonomisë. Statutet e Autonomisë përcaktojnë emrin e komunitetit sipas identitetit historik dhe bashkëkohor, kufijve të territoreve të tij, emrit dhe organizimit të institucioneve të qeverisjes dhe të drejtave që gëzojnë sipas kushtetutës.

Katalonja, Galicia dhe Baskia, të cilët e identifikuan veten si kombësi, iu dhanë vetëqeverisje përmes një procesi të shpejtë. Andaluzia gjithashtu e identifikoi veten si kombësi në Statutin e saj të parë të Autonomisë, edhe pse ajo ndoqi procesin më të gjatë të përcaktuar në kushtetutë për pjesën tjetër të vendit. Në mënyrë progresive, komunitetet e tjera në rishikimet e Statutit të tyre të Autonomisë e kanë marrë gjithashtu atë emërtim në përputhje me identitetet e tyre historike dhe moderne, të tilla si Komuniteti i Valencias,^[18] Ishujt Kanare,^[19] Ishujt Baleare,^[20] dhe Aragoni.^[21]

Bujqësia veçohet për misër, thekër, patate, rrush, ullinjë dhe pemë mesdhetare, në pjesën jugore mbillen edhe bimë për mëndafshin dhe panxharsheqeri. Ndërsa delet dhe peshkimi janë ato për të cilat dallohet blegtoria e Spanjës, vend i cili ka të zhvilluar edhe xehetarin vendase si burim i industrializimit, nga burimet e xeheve dallohen qymyr guri, xehja e hekurit, sulfurit, bakrit, plumbit si dhe xehja e merkurit dhe disa burime të naftës. Në sektorin e industrisë dallohen ind. e ndërtimit, ind. e makinave (veturave), ind. pjesëve elektroteknike dhe industria e mihjes. Partner kryesor të tregtisë ka ShBA-në, Gjermaninë dhe Francën. Ka disa porta detare ndërkombëtare si ajo në Barcelonë, Valenci, Malaga, Cadis dhe Bilbao.

Siaps Bankës Botërore Ekonomia e Spanjës renditet e teta në mesin e ekonomive më të mëdha botërore dhe e pesta në Europë. Qeveria e qendrës së djathtë e kryeminitrit Aznar punoi me sukses për të hyrë në grupin e parë të shteteve me një valutë të përbashkët Euron që në janar të vitit 1999. Administrata e Aznarit vazhdoi të bënte reforma të privatizimit, liberalizimit dhe reformën e sistemit të taksave. Shkalla e papunësisë ka rënë gradualisht dhe në tetor të 2006 ajo kapte shifrat prej 7.6% të forcës punëtore, që rezulton se ka rënë nga 20% e më shumë në vitet e hershme 1990.

Sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 2001. Spanja ka pasur 40.847.530 banor me dendësi mesatare prej 81 banorë/km².

Zhvillimi i bujshëm historik ka ndikuar në karakteristikat specifike të popullsisë. Spanjollët përbëjnë 73% të popullsisë së përgjithshme, Katalonët 16,5%, Galët 8%, Baskët 2,3% të tjerët 0,2%.

Edhe Spanja shumë shpejt është urbanizuar, dhe sot rreth 80% e popullsisë jeton në qytete.

Pjesëmarrja e popullsisë nga 0-19 vjet është 33%, nga 20-59 vjet është 50%, dhe mbi 60 vjet është 17% e popullsisë. Qartë shihet se popullata Spanjolle gjithnjë e më tepër po vjetërsohet, e në këtë ndikon shumë edhe shtimi i ulët natyrorë, i cili arrin vetëm 1promilë ( shkalla e natalitetit është 10 promila, ndërsa e mortalitetit 9 promila).

Në Spanjë janë të mirëmbajtura veçanërisht kishat nga koha e gotëve perëndimorë (409-711). Pas hyrjes së arabëve në Spanjë, Spanja mbeti një krahinë kulturore islamike deri më 1492 (Córdoba, Granada). Që nga shekulli XI, veçanërisht në Kataloni depërton stili i artit romakë në ndërtimtari, plastikë, në vizatimet fresko dhe të librave. Adoptimi i gotikes spanjolle nga Franca në shekullin e XII bëri që të vije tek ndërtimi i Katedraleve para së gjithash udha e besimtarëve për në Santiago de Compostela dallohet për dekorimet e veçanta (Leónm Brgs). Në ndërlidhje e elementeve mauritane dhe gotike paraqitet në stilin Mudéja (Alkazari prej Seviles, Sinagogia në Toledo dhe Codoba).

Arti i ndërtimit dhe pejsazhet e kohës së renesancës në Spanjë janë në lidhje të forta me zhvillimet e renasancës në Itali (Escoriali). Kryemjeshtër të manierizmit është piktori El Greco. Në stilin Barok paraqiten momente vetjake që dallohen për mbushjen dhe format. Në shekullin e XVII vizatimi dhe ngjyrosja në Spanjë nëpërmjet të D. Velázquez dhe B. Murillo fiton në rëndësi evropiane. Në shekullin e XIX dallohet artisti revolucionar F. de Goya y Lucientes. Ndërsa në krijimin e artit modern spanjollët kanë dhënë kontribut të çmueshëm. Ndër ta dallohen A. Gaudi, P. Picasso, J. Miró, S. Dali, A. Tápies dhe J. González.

Transporti në Spanjë karakterizohet nga një rrjet i gjerë i rrugëve, hekurudhave, tranzitit të shpejtë, rrugëve ajrore dhe porteve. Vendndodhja e saj gjeografike e bën atë një lidhje të rëndësishme midis Evropës, Afrikës dhe Botës së Re. Format kryesore të tranzitit në përgjithësi rrezatojnë nga kryeqyteti, Madrid, që ndodhet në qendër të vendit, për t'u lidhur me kryeqytetet e bashkësive autonome.

Transiti spanjoll karakterizohet nga një shkallë e lartë e integrimit midis sistemit të hekurudhës së distancës së gjatë dhe sistemeve të brendshme të qytetit, edhe pse përdorimi historik i matësit të gjerë ka një integrim të kufizuar me fqinjët e saj. Spanja aktualisht po punon për të rritur dhe përmirësuar lidhjen me sistemet hekurudhore të Francës dhe Portugalisë, duke përfshirë hekurudhën me shpejtësi të lartë midis Madridit dhe Lisbonës.

Spanja posedon një sistem shumë të zhvilluar të autostradës, me të dyja tolled dhe freeways.

Trafiku ajror shpërndahet përmes disa aeroporteve ndërkombëtare dhe rajonale, më e madhe prej të cilave është Aeroporti Ndërkombëtar Barajas në Madrid.

 Commons: Spanja – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale