Llanuwchllyn

Llanuwchllyn

Math	pentref, cymuned
Enwyd ar ôl	Llyn Tegid
Cysylltir gyda	Owen Morgan Edwards, Ifan ab Owen Edwards
Poblogaeth	617, 612
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	11,693.37 ha
Gerllaw	Llyn Tegid
Yn ffinio gyda	y Bala
Cyfesurynnau	52.86°N 3.67°W
Cod SYG	W04000085
Cod OS	SH877299
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Liz Saville Roberts (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Pentref a chymuned tua dwy filltir i'r de o ben deheuol Llyn Tegid ym Meirionnydd, Gwynedd yw Llanuwchllyn ( ynganiad ). Mae'n sefyll oddi ar yr A494, 5 milltir i'r de-orllewin o'r Bala, yn rhimyn hir ar hyd y B4403. Adnabyddir y pen gogleddol fel 'Y Llan' a'r pen deheuol fel 'Y Pandy'. Mae'r gofgolofn i O.M. Edwards a'i fab Ifan yn sefyll wrth y briffordd o flaen Ysgol O. M. Edwards yr ysgol gynradd leol.

Ceir sawl afon yn y cyffiniau gan gynnwys Afon Lliw sy'n llifo i'r Ddyfrdwy am ryw hanner milltir cyn aberu yn Llyn Tegid ger Glan-Llyn Isa. Daw'r Twrch o'r de, gan hollti'r pentre'n ddwy ran 'Llan' a 'Phandy'.

Yn eglwys Deiniol Sant ceir set o hen lestri cymun efydd, a berthynai, meddir, i Abaty Cymer. Nid yw'r rhan fwyaf o'r adeilad presennol yn hen (cafodd ei adnewyddu yn 1873), ond gellir gweld beddfaen cerfiedig hynod y marchog Ieuan ap Gruffudd yno, a fu farw yn 1370 a chofeb i John ap Gruffydd ap Madoc ap Iorwerth o Lanllyn, dyddiedig 1395. Ceir hefyd llech-gofeb er cof am Rowland Vaughan (c. 1587 - 1667), y bardd a'r cyfieithydd o Gaer Gai ( sy'n sefyll rhwng y pentref a'r Bala). Fe'i codwyd mewn steil Gothig ar gost o £1,600.^[1]

Mae'r ardal wedi cynhyrchu nifer syfrdanol o enwogion, yn arbennig felly ym maes llenyddiaeth, gan gynnwys:

• Griffith Davies (Gwyndaf) (1868 - 1962), bardd ac englynwr.
• John Davies (Siôn Dafydd Las) (m. 1694), bardd teulu Nannau.
• John Edwards (Eos Glan Twrch) (1806 - 1887), llenor a bardd.
• Ifan ab Owen Edwards (1895 - 1970), mab O.M. a sefydlydd Urdd Gobaith Cymru.
• O.M. Edwards (1858 - 1920), un o brif gymwynaswyr iaith a diwylliant Cymru yn y cyfnod diweddar. Mae bedd O.M. yn yr hen fynwent yn Y Pandy.
• J. R. Jones, Ramoth (1765 - 1822), Bedyddiwr enwog, emynydd, cerddor.
• Lewis Jones (fl. 1703), bardd.
• Michael D. Jones (1822-98), arloeswr a chenedlaetholwr Cymreig, sefydlydd Y Wladfa.
• Elis Lewis (fl. 1640-1669), cyfieithydd.
• Morris ap Robert (m. 1723), bardd.
• Thomas Roberts, athro ac ysgolhaig, golygydd cerddi canoloesol.
• Robert Thomas (Ap Vychan), bardd a llenor.
• Tudur Penllyn, Caer Gai (c. 1420 - 1485), bardd.
• Ieuan ap Tudur Penllyn (fl. c. 1480), bardd.
• Rowland Vaughan, Caer Gai (c.1587 - 1667), bardd a brenhinwr enwog yn y Rhyfel Cartref.
• Osian Williams (1990 -) Enillydd Tlws y Cerddor yn Eisteddfod Genedlathol Maldwyn a'r Cyffiniau a phrif leisydd y band Candelas
• MC Mabon - (Enw iawn Gruff Meredith) rapiwr a ddaeth i amlygrwydd a bri fel aelod o’r grŵp Y Tystion. Yn flaenllaw yn yr ymdrechion llwyddiannus i adfer papur newydd Y Cymro yn 2018.

• Llif mawr 1781

”Onibai am lifogydd mawr 1781 yn ardal Llanuwchllyn a Chwm Cynllwyd, mae’n debyg na fuaswn i’n bod! Daeth fy hen, hen, hen daid, Evan Evans, oedd yn saer pontydd, drosodd o sir Drefaldwyn i Lanuwchllyn i drwsio ac ailadeiladu pontydd a ddifrodwyd gan y llif. Setlodd a phriododd yn yr ardal. Roedd ei farc (EE) ar garreg gloi hen bont a ddiflannodd rhyw 30 mlynedd yn ôl pan sythwyd y ffordd rhwng Garneddwen a Llanuwchllyn”.^[2]

”A minnau wedi byw a gweinidogaethu yn Llanuwchllyn o 1967 i 1992, diddorol oedd y sôn am Li Mawr 20 Mehefin 1781 ar ddiwrnod Ffair y Llan, a'r nodyn gan Llŷr Gruffudd am Evan Evans un o'i hynafiaid yn croesi'r Berwyn o Lanwddyn i Lanuwchllyn i ailadeiladu'r pontydd a sgubwyd ymaith. Roedd Sali Jones oedd yn cadw siop yn y Bala ac a ddaeth yn wraig i Thomas Charles, ar ei ffordd adref o'r Ffair pan wrthododd ei cheffyl fynd dros Bont y Pandy funudau cyn i afon Twrch ei chwalu. Pe byddai Sali wedi boddi ni fyddai Thomas Charles wedi dod i'r Bala ac mae'n bosibl na fyddai Ysgol Sul na Chymdeithas y Beibl wedi dod i fodolaeth. Un o ysgrifau enwog O M Edwards, a faged yn sŵn afon Twrch, yw:

”Yr Hen Fethodist, sef hen gloc ei hynafiaid ym Mhen y Geulan ger Pont y Pandy, a gafodd ei ddarganfod yn nofio ar Lyn Tegid wedi'r lli. Fe'i hachubwyd a'i ddychwelyd i'r hen gartref lle bu'n cadw'r amser am genedlaethau.”

Ynglŷn â'r wraig a gollodd ei bywyd pan foddwyd ei chartref yn y Ceunant Ucha, Cwm Peniel (Cwm Llwyngwern codi'r Peniel cyntaf ym 1828) holwyd ei gŵr pam ei fod yn mynd i fyny yn lle i lawr i chwilio amdani. 'Am ei bod yn gwneud pob dim yn groes i bawb', oedd yr ateb.”^[3]

• Llif 1880

Ym 1880 cafwyd Lli arall a chwalodd Bont y Llan - y bont dros y Ddyfrdwy, a bu difrod mawr fel ym 1781.^[3]

• Llif 2001

Ar 3 Gorffennaf 2001 cafwyd Lli arall pan orlifodd afon Lliw ym Mhennantlliw a pheri cryn ddifrod.^[3]

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[4][5][6]

• Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gôr Godre'r Aran
• Rheilffordd Llyn Tegid
• Caer Gai olion caer Rufeinig a phlasdy
• Castell Gronw: hen domen o'r Oesoedd Canol
• Dolhendre - pentref filltir a hanner i'r gogledd
• Castell Carn Dochan - un o amddiffynfeydd tywysogion Gwynedd
• Moel Llyfnant - mynydd 805m, 5 milltir i'r gogledd
• Glan-llyn - cartref Urdd Gobaith Cymru
• Bwlch y Groes - bwlch ar y ffordd i Ddinas Mawddwy