TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2018, Yıl:6, Sayı:14 Geliş Tarihi: 30.08.2018 Kabul Tarihi: 10.09.2018 Sayfa:261-267 ISSN: 2147-8872 GAGAUZLARIN ETNOGENEZİNE DAİR* Vlodzimej Zayonçkovski Çev. Bülent Hünerli** Bilim adamlarının büyük ilgisinО vО ύagauz problОminin uzun yıllardır araştırılmasına rağmОn şimdiyО kadar ύagauzların ОtnogОnОzi ilО ilgili kОsin bir biçimdО bОlirlОnmiş bir bilgi yokturέ BilimsОl litОratürdО onlar, “gizemli kökleri olan halk”1 adlandırmasını almışlardır. Bu tanımı bugün dО kullanabilirizέ BilimdО bu bilmОcОyi çözmОyО çalışan bazı hipotОzlОr, ОlbОttО varν Пakat bu önОrilОrin biri bilО bizi tamamОn tatmin ОdОmemektedir. Bazı araştırmacılarν örnОk olarak Stέ DjordjОsku2, onları halk olarak TürkçОyi kabul Оtmişν Пakat Yunancayı da kilisОdО korumuş, Küçük Asya’dan gОlОn Karamanlılar sayarak ύagauzların ύrОk kökОnli olduğu iПadО ОdОrέ ώipotОzinО kanıt olarak İstanbul’da 1ηη6-1578 yıllarında İstanbul’da yaşamış StОПan ύОrlatti’yi tanık göstОrmОktОdirέ τ, ύagauzlar için TürkçОyi kabul Оtmiş vО Yunancayı unutmuş bir halk olarak yazmıştır3. F. Kanits4 dО bu açıdan dОğОrlОndiriyorduέ YinО σέ Yorga ύagauzları Оski bir ύrОk halkı olarak sayıyordu5. ύagauzların Yunan kökОnli olduğu hipotОzi, doğruluğu konusunda bizi ikna ОdОbilОcОk iddialardan yoksundur vО onun için hipotОzi kabul ОdilОmОz saymaktayızέ ύagauzları asimilasyon hakkı için Yunanlılar vО Bulgarlar arasındaki tartışma sırasında büyük ihtimallО- Balkan Yarımadası’nda ortaya çıkan diğОr bir iddiada onlar, TürklОşmiş Bulgar olarak görülmОktОdirέ 7έyy ikinci yarısında Balkanlara gОlОn Protobulgardan Vέ εoşkov, σarОçiya BОssarabskih ύagauzovέ Iέ PОtОrburg 1λίζ, sέηέ Stέ ύОorgОscu, “Viaţa RomânОascâ”, Iâşi 1λ13, sέ 336-337. 3 εέ Ciachir, BОsarabiОalâ ύagauzlarân IstoriОasâ, Chişinau 1λ3ζ, sέλέ 4 Ibid. 5 Pέ εutaПçiyОv, DiО angОblichО EinwandОrung von Seldschuk-TürkОn in diО Dobrudscha im XIII JahrhundОrtέ –“SpisaniyО na Bılgarskata AkadОmiya na ώaukitО i İzskustvata, knέ XVI, Klon İstoriko-όilologiçОn 32έ SoПiya 1λζ3, sέ λ1έ 1 2 Bu yazı “Folia Orientalia, 1974, Nr:15, 77-86” sayfaları arasında yer alan ve Vlodzimej Zayonçkovski tarafından yazılmış “K Etnogenezu Gagauzov” adlı makalenin Rusçadan Türkiye Türkçesine çevrilmiş şeklidir. ** Dr. Öğrt. Üyesi, Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ÇTLE Bölümü, Kırklareli/TÜRKİYE. orcid.org/0000-0002-5668-3942, E-posta: hbulent80@gmail.com * Bülent Hünerli www.turukdergisi.com ύagauzların soyağacını gОtirОn Kέ Şkorpil bu görüşü takip ОtmОktОdir 6έ Buna rağmОn o tОzini hОrhangi bir kanıtla güçlОndirmОyО çalışmamıştırέ Pέ εutaПçiyОv7 dО hОr iki halkın âdОtlОrini, dinî inançlarını, Пolklorik bОnzОrliğini kanıt olarak gОtirОrОk Dobruca’da yaşayan ύagauzları TürklОşmiş Bulgarlar olarak saymaktadırέ Uzun zamandır Rusya’daki ύagauzları kОndi adlarına görО dОğil dО TürkçО konuşan Bulgar olarak biliyorlardıέ τnların şОcОrОsini -bilinen şОkliylО- Türk kadınla ОvlОnОn Bulgardan vОya Bulgar kadınla ОvlОnОn Türk’tОn gОtiriyorlardı 8. ύagauzların Bulgar kökОnli olduğu hipotОzindО bazı sağlam taraПlar olsa bilО yinО dО bütünüylО inandırıcı kabul ОtmОk mümkün dОğildirέ ύagauzlar, dini inançları bakımından τrtodoks’turlar vО bu tahmin ОdilОcОği üzОrО onların birinci dini dОğildirέ ÂdОtlОrinin bОnzОrliğinО gОlincО Slavlarla uzun yıllar komşuluk nОdОniylО bunlar onların yaşamına nüПuz Оtmiştirέ Araştırmacıların çoğunluğu ύagauzların Türk kökОnli olduğunu kabul ОtmОktОdirέ SadОcО tam olarak hangi Türk halkının onların atası olduğunu nОt bОlirlОrkОn bir birliktОlik yoktur. Kέ İrОçОk, ύagauzları εoğol istilası önündОn canını kurtarıp hОr taraПa yayılan vО Balkan Yarımadası’nı alan Kuman-Kıpçak TürklОrinin torunları olarak görmОktОdirέ Bu bilim adamı, daha Türk-τsmanlıların bu bölgОlОrО gОlmОsindОn vО İstanbul’un onlar taraПından ПОthindОn öncО- Türk unsurlarının önОmli rol oynadığı Bulgar dОvlОtinin tarihindОn gОlОn bilgilОrlО ύagauzların Kuman-Kıpçak kökОnli olduğu ilО ilgili hipotОzi sağlamlaştırmaya çalışırέ Türk unsurunun gücü hakkında gОrçОk Оn azından göstОriyor ki Bulgar tahtını yönОtОn hanОdanlardan biri Türk kökОnlidirέ Sonrasında İrОçОk, Bulgaristan’da KumanitО, Kumanovtsı, Kumanitsaν εakОdonya’da Kumanovo, KumançОvo, Kumantsı, Koman yОrОl adlandırmalarıν Kuman’dan gОlОn özОl isimlОriμ Kuman, Kumanov, Kumanidis vd. bulur. Yine Kumanca kelimelere benzer dilsОl unsurları ύagauz kОlimО dağarcığında kОşПОdОr9. P. Golubovskiy10 -εoşkov, onun araştırmalarının sonuçlarından tОmОl alır- ύünОy Rusya stОplОrindОki bütün göçОbОlОrin εoğol istilası sırasında Türk olduğunu vО üç büyük boya dayandığını göstОrirμ 1) PОçОnОklОr vОya Kanglılar 2) Uzlar vОya Torklar 3) Kuman-Kıpçaklar veya PolovОtslОrέ λέyy’da Volga vО Ural arasına göçОn ilk PОçОnОklОrdiέ τnların günОyindО ώazarlar, doğusunda Uzlar, batısında isО Ugorlar (εacarlar) bulunuyorduέ Asya’dan gОlОn yОni grupların baskısı altında bütün PОçОnОklОr, batıya doğru harОkОtlОndilОrέ 1ίέ asrın ortasında artık Don’dan Tuna’ya vО KaradОniz kıyılarından Azak dОnizinО kadar olan bölgОyО hâkim oldularέ τ vakittО onların öncОki yОrlОrinО Uzlar göç ОttilОrέ 11έ asırda Asya’dan Kumanlar gОldiέ Kumanlar taraПından sıkıştırılan PОçОnОklОr DinyОpОr vО Tuna arasına yОrlОştilОrέ Sonra isО Tuna nОhrini gОçtilОrέ Tuna nОhrinО PОçОnОk baskısı altında 1ί6ζ’tО Uzlar-Torklar da yönОldilОrέ Torkların vО PОçОnОklОrin bir kısmı Bizans uyruğunu kabul ОttilОrέ DiğОr kısımları Kέ Şkorpil, εatОriali Kımı Vıprosa za “Sydbata na Prabılgaritı i na SОvОriyО” i Kımı Vıprosa za proizhoda na dnОşnitО Bılgariiέ “Byzantinoslavica” V (1λ33-1934), s. 180. 7 Angebliche Einwanderung... s.122 8 εoşkov, σarОçiyaέέέ, sέζ 9 εέ Ciachir, τrigina ύăgăuzilorέ “Viaţa BasarabiОi” 1λ33 σr λ, 1λ3ζ σr η, sέ267έ 10 PОçОnОgi, Torki i Polovtsı Do ώaşОstviya Tatarέ İstoriya yujno-Russkih Stepey IX-XIII. vv. Kiev 1884 6 TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2018, Year 6, Issue 14 Issn: 2147-8872 - 262 - www. turukdergisi.com Bülent Hünerli Rus sınırlarında Karakalpak altı altında bulunuyorduέ Bu son grup Rus uyruğu ilО birliktО ώristiyanlığı da kabul ОttilОr vО zaman içindО Slav grupları içindО ОridilОrέ τnların yОrini Kumanlar aldıέ Kumanlar Kalka savaşında (1223) kısmОn bozguna uğradılar vО KiОv Rusyası’nda, εacaristan’da Tuna vО Tisa arasında, Balkan yarımadasında –ki burada Bizans imparatoru İoann onları kОndi ordusuna aldı vО Trakya’ya, εakОdonya’ya vО Anadolu’ya yОrlОştirdi- sığınacak yОr buldularέ Kumanların bir kısmı KaПkasya’ya vО εısır’a göç ОttilОrέ Bu şОkildО Balkan yarımadasında üç Türk boyunun bütün bâkiyОlОri kaldıμ PОçОnОklОr, Uzlar, Polovetsler (Kumanlar). D. A. Rasovskiy11, o zamana ait bu bölgОnin daha ayrıntılı haritasını çizmiştirέ λέyy’ın sonuna doğru PОçОnОklОr, Don’dan EtОlküzü’yО (EtОlköz) kadar KaradОniz stОplОrinО hâkim olduέ Doğuda Aşağı Don’da ώazar Kağanlığı bulunuyorduέ τnların kuzОyinО vО doğusuna Rus Оlyazmalarında Tork olarak gОçОn Uzlar göçtüέ Artık λ8η yılında KiОv prОnsi Vladimir, Volga Bulgarı ilО olan savaşta PОçОnОklОri gittikçО daha güçlü bir şОkildО KaradОniz stОplОrinin dışına itОn Torkların yardımını aldıέ PОçОnОklОr tüm KiОv’i tОhdit ОtmОk surОtiylО KiОv Rusyası üzОrindОki baskısını artırmıştıέ Ama Yaroslav, 1ί36 yılında KiОv yakınlarında onları bozguna uğrattı vО KiОv Rusyası sınırlarının dışına attıέ PОçОnОklОr, doğudan ύünОy Rus stОplОrinО yОni gОlОnlОr (Torklar) olduğu için DinyОpОr’in sol kıyısındaki bölgОyi kaybОttilОrέ Torklar, PОçОnОklОrlО –ki onların arasında anlaşmazlık çıktı- sürОkli bir savaşa başladılarέ PОçОnОklОrin büyük hanı Tirah, bОcОriksizliği nОdОniylО Torklarla savaşta ün kazanmış yОni han KОgОn taraПından tОhdit Оdilmiştiέ KОgОn iki boyla Tirah taraПından yönОtilОn diğОr on bir PОçОnОk boyundan ayrılıp yirmi bin askОrlО Tuna’yı gОçti vО Bizans’ın hizmОtinО girdiέ τnun boyu, Bizans’ın Tuna kıyılarını kОndi boyunun saldırılarından koruması karşılığında Tuna’nın sağ kıyısından toprak aldıέ τ nОdОnlО onlara oradaki kalОlОr vОrildiέ KОgОn, Bizans sınırlarından Tirah’ın boyunun göçtüğü yОrО aralıksız bir şОkildО baskın yapıyordu vО bu da tüm PОçОnОk gruplarının Bizans’ın Tuna sınırlarına doğru bir sОПОrinО nОdОn olduέ 1ίζ8 yılında Tirah – Bizans yıllıklarının bildirdiği üzОrО- KОgОn’dОn öç almak için sОkiz yüz bin kişilik bir grupla donmuş Tuna nОhrini gОçtiν Пakat ordusunu ölümО götürdüέ Çünkü salgın nОdОniylО, Bizans vО KОgОn’in saldırılarıyla ordu yok Оdildiέ Tirah Оsir düştüέ PОçОnОk yОnilgisindОn kurtulanları Batı Bulgaristan’a yОrlОştirdilОrέ Torkların hâkimiyОti ύünОy Rus stОplОrindО kısa sürОliydiέ Rus PrОnslОri sağ kalanların hОpsini kОndi topraklarına yОrlОştirdiέ 1ί6ί yılında Rus prОnslОrinin birlОşik gücü, stОplОri savaşmadan Kumanlara bırakarak kaçan Torklara karşı sОПОrО giriştiέ 1ί6ζ yılında çok sayıdaki Tork boyu (Bizans yazarlarının onlara dОdiklОri gibi –Uzlar) Tuna’nın aşağı kısmında ortaya çıktı vО Tuna’yı gОçip Bizans’ın kuzОy sınırlarını yakıp yıkmaya başladılarέ StОptОkilОrin arasında patlak vОrОn açlık vО salgın büyük ölçüdО ordunun gücünü zayıПlattıέ Bulgarlar vО Torkların can düşmanı olan vО Bizans’ın topraklarında yОrlОşmiş bulunan PОçОnОklОr, bu durumu kullandılar vО sayıca çok olan bu boyu yok ОtmОyО başladılarέ Katliam’dan kurtulan Torkları, Bizanslılar εakОdonya’ya yОrlОştirdilОrέ Bu sОbОplО Torkların bir kısmı Bizans ordusunda yОr aldı vО bu boydan gОlОn sОçkin kişilОr Bizans 11 PОçОnОgi, Torki i BОrОndОi na Rusi i Ugriiέ “SОminarium Kondakovianum” VIέ Praha 1λ33έ TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2018, Yıl 6, Sayı: 14 Issn: 2147-8872 - 263 - Bülent Hünerli www.turukdergisi.com İmparatorluğu’nda yüksОk düzОydО saray adamlığına vО dОvlОt görОvlОrinО ulaştılarέ Tuna ötОsindОn kuzОyО gОri dönОn Torkların bir kısmı 1ί6ί yılında Rus şОhirlОrinО yОrlОştilОr vО orada Tork yОrlОşimlОrini kurdularέ τnlar hakkındaki bilgilОri 11έyy’in 8ί-λί’lı yıllarının yıllıklarda buluyoruzέ Torkların bulundukları yОrlОrdОki izlОri ύünОy Rus toponimisindО kalmıştırμ Torçin, Torkin, TorskoyО, Torçitsı vdέ Torklarla birliktО KiОv Rusyası’ndaki ilk yОrlОşmО yОrlОrindО BОrОndilОr vО PОçОnОklОr dО anılırέ BОrОndilОr, Torklar vО PОçОnОklОr gibi Türk boyuyduέ εüПrОzОlОri 1ηίί, 21ίίν hatta 3ίέίίί kişi sayılıyorduέ τnlar aynı dönОmdО Torklarla vО PОçОnОklОrlО birliktО KiОv Rusyası’na harОkОt ОdОrkОn PОçОnОk vО Uzlarla karışmadılarέ τnlardan ayrıca bahsОdilirέ PОçОnОklОrdОn ziyadО BОrОndilОr vО Torklar arasında daha yakın bir tarihsОl bağlantı vardırέ PОçОnОklОrin hОpsi Tuna’ya çОkilmОmiştiέ τnların bir büyük bir kısmı öncОsindО Torkların yönОtimindОν sonrasında isО KaradОniz kıyılarındaki stОplОrdО yaşamış Kumanların hâkimiyОtindО kalmışlardıέ τnlar sık sık KiОv Rusyası’na karşı çıktılar vОya Kumanlarla savaşta KiОv Rusyası taraПından kullanıldılarέ Burada 12έyy’ın başında Kumanlara karşı Rus PrОnslОrin sОПОri hatırlanabilirέ τnların zamanında Kumanlar taraПından boyun ОğdirilОn vО Kuman boyları olmayan TürklОr sОrbОst kaldılarέ Kumanlara karşı Rus prОnslОrin muzaППОr orduları 11ί3, 11ίλ, 1111 yıllarında KaradОniz stОplОrindОki bu boyun üstünlüğünü sarstıέ 1116 yılında Don’a ulaşan Yaropolk Vladimiroviç’in başarılı sОПОri sonucunda, Don’da Kumanlara karşı Torkların vО PОçОnОklОrin isyanı patladıν Пakat bastırıldıέ Torklar vО PОçОnОklОr stОplОri tОrk ОttilОr vО Vladimir εonomah’a gОldilОrέ Bu Torkların vО PОçОnОklОrin – büyük ihtimallО onlarla birlikte Berendilerin- Rus sınırlarına son kitlОsОl göçüydüέ 1116’dan sonra stОplОrdОn bu tür bir göç ilО ilgili hiç bir bilgi yokturέ Torklar, BОrОndilОr, PОçОnОklОr dışında KiОv Rusyası’nda yaşamış Türk kökОnli üç ada daha yıllıklarda rastlanırέ Bunlar TurpОylОr, KaspiçlОr vО Kovuylar’dırέ Bütün bu kavimlОr ÇyornıyО Klobuki (Karakalpaklılar) topluluk adını taşıyorlardıέ Bu Оtnonimi onların başlıklarıyla -siyah şapkayla- vОya Kumanlardan aldıkları küçümsОyici bir lakap olarak açıklamak mümkündürέ Türk halkları “kara” kОlimОsini bağımlı vО ПОthОdilmiş olmanın tanımı için kullanırlarέ Karakalpaklılar adlandırması sadОcО 7ί-8ί yıldan sonra 11ζ6’dan itibarОn – Rus stОplОrindО bu mültОcilОrin ortaya çıktığı andan bОri- kaydОdilmiştirέ Bu Оtnonimi ilk kОz Kumanların alması vО onlardan isО KiОv Rusyası’na Rusça tОrcümОsiylО “Kara şapkalı, kara kalpaklı” olarak gОçmОsi mümkündürέ Bazı Türkologlar Karakalpaklılar topluluk adını vО manasının sıradan oluşunu hОsap katmayıp açıklamayı bir Türk grubuna ait özОl adda arıyorlar. İέ εarkvart12ν Karakalpaklıları, Kıpçak kökОnli Kara Böklü (εarkvart Börklü olarak düzОltiyor) ilО birlОştirmОktОdirέ Buna VέVέBartold13 da katmaktadırέ ÖzbОkistan SSR’sindО yaşayan günümüz Karakalpaklıların, ÇОrnıО Kalpaki’lОrin “Kara Kalpaklılar” torunları olması muhtОmОldirέ KiОv Rusya’sındaki Karakalpaklılarla ilgili bilgilОr 12-13έyy sınırında kОsiliyorέ Son kОz bu topluluk adı 12ί2 yılında gОçiyorέ 123η yılında son kОz Torklardan, 12ί6 yılında isО BОrОndilОrdОn söz Оdiliyorέ 116λ’a kadar PОçОnОklОrО dair bilgilОri biliyoruzέ Bütün bu vОrilОr KiОv Rusyası’na aittirέ DiğОr yОrlОrdОki yОrlОşimlОri hakkında 11-12έyy’dan tОk tük 12 13 Jέ εarquart, ÜbОr das Volkstum dОr KomanОnέ BОrlin 1λ1ζ, sέ 1η8. V RОtsОnzii PrОdıduşçОy Rabotı- “Russkiy İstoriçОskiy Jurnal”, 1λ21, knέ VII, sέ1ηίέ TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2018, Year 6, Issue 14 Issn: 2147-8872 - 264 - www. turukdergisi.com Bülent Hünerli notlar vardırέ Karakalpaklılar’ın daha sonraki kadОrlОri hakkında hiçbir şОy bilmiyoruzέ TarihtО son kОz Karakalpaklılardan RОşiddin söz ОdОr vО Tatar istilası sırasında 12ζί yılındaki ύünОy Rusya’nın yıkımını tasvir ОdОrkОn Kara Şapkalı boyuna dОğinirέ ύruşОvskiy14, stОptО sınırda bulunan Karakalpaklıların yОrini Tatarların aldığını vО onları kОndi kölОlОri yaptığımı düşünüyorέ τrtaçağdaki Karakalpaklıların tarihini ύagauzların ОtnogОnОziylО bağlama girişimlОri daha çok zorluk yaratmaktadırν zira ύagauzların Karakalpaklıların torunları olduğunu göstОrОn kОsin bilgilОr yokturέ Karakalpaklılar hakkında bilgilОr 13έ asrın ortasından itibaren kesiliyor. ύagauzlar dünya sahnОsinО kОndi adlarıyla çıktığı zaman ancak XVIIIέ yy’ın sonu vО XIXέ yy’ın başıdırέ Draganov15, ύagauzları ortaçağdaki Kuman-Kıpçakların muhtОmОl torunları görüyor vО bunu Drinov16 da onaylıyorέ εladОnov17 da bu bakış açısına katılıyorέ Bέ ύrigoriyОv, Bulgaristan’a yОrlОştiktОn sonra XI-XIIέ yy’da ώristiyanlığı kabul ОdОn Kuman-TürklОrdОn ύagauzların gОldiğini bОlirtiyorέ SlavОykov, onların ataları olarak PОçОnОk vО Kumanları işarОt ediyor. Nistor18, ύagauzların ОtnogОnОzini τsmanlıcadan ayrı tОmiz bir TürkçОyi koruyarak ώristiyan olan PОçОnОk vО Kumanlar boylarından gОtirmОktОdirέ PООts 19 dО ύagauzların Türk kökОnli olduğunu kabul Оdiyorέ εoşkov20, onların atalarının Türk-τğuz olduğunu düşünüyor ve tarihlerini Karadeniz stОplОrindО yaşayan ortaçağdaki Karakalpaklarla birlОştiriyorέ İέσikolau21ν ύagauzların 1ίέyy’dan öncО Tuna’yı gОçtiklОrini, uyruk olarak dОğilν ama kalabalık Türk kavimlОrdОn gОlОn hâkim bir tabaka olarak Dobruca’ya, Varna’ya kadar gidip KaradОniz’in batı kıyılarına yОrlОştiklОrini iddia Оdiyorέ Aέ Bıhan22 ύagauzların arasındaki ОtnograПya çalışmaları bağlamında onlarda Kumanların torunlarını görüyorέ Tέ Kovalskiy23 onları amalgam gibi birbirini takip Оdip gОlОn üç Оtnik olarak dОğОrlОndiriyorμ 1έEn Оski grup, Türk kökОnli bir grup olarak kuzОydОn gОlmiştirέ 2έ τsmanlı TürklОri öncОsi zamanda gОlОn günОyli güçlü bir grup 3έ Türk kolonistlОrdОn vО τsmanlı hâkimiyОtindО TürklОşmiş unsurlardan oluşan yapıέ εanov24, ύagauzları Türk vО τğuz kökОnli boyların (PОçОnОk, Kuman-Kıpçak, özОlliklО Uzlar) torunları saymaktadırέ τnlar Balkan yarımadasının Пarklı yОrlОrindО yaşam yОrlОri buldularέ DОliorman’da, Tuna kıyısında vО Dobruca’da kaldılarέ YinО ύagauzların Dobruca’ya Sarı Saltuk taraПından gОtirilОn SОlçukluların bâkiyОlОri olduğu kanısı İstoriya Ukrainı Rusi, II, sέ ηη1έ “Zapiski İmpέ Russkogo ύОograПiçОskogo τbşçОstva po τtdέ EtnograПii”έ XXII, Vıpέ I, sέ237έ 16 εoşkov, σarОçiyaέέέ, sέ6έ 17 St. MladОnov, ύagauzkiyat Vıprosέ “Bılgarska İstoriçОska BibliotОka”, Cέ I, 1λ31έ 18 σistor, Istoria BasarabiОi, CОrnăuţi 1λ23έ 19 Cέ PООz, ChristlichО TürkОn odОr türkischО ChristОnς- StudiОn aus τstbulgariОnέ “τОstОrrОichichО εonatsschriПt Пür dОn τriОntέ” XXέ Wien 1894, s. 80-91. 20 σarОçiyaέέέ, sέ XIXέ 21 έ Varna 18λζέ 22 Aέ Byhan, BОitrag zur VolkskundО dОr ύagausОnέ “δibОr SОmisaОcularis SociОtatis όОnno-UgricaО” ώОlsinki 1λ33, sέ η7 vО sl. 23 T. Kowalski, Les Turcs et la langue turque de la Bulgarie du Nord-Est, Krakow 1933, s.27. 24 PotОkloto na ύagauzitО i TОhnitО τbiçai i σraviέ Varna 1λ38, sέζ8έ 14 15 TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2018, Yıl 6, Sayı: 14 Issn: 2147-8872 - 265 - Bülent Hünerli www.turukdergisi.com da vardırέ Bunu ilk kОz όέ Brun25 iПadО Оtmişν ύέ BalaşçОv26 gОliştirmiştirέ εanov vО V.Vratianu27, BalaşçОv’in çalışmasının RomОncО çОvirisinin girişindОki BalaşçОv’in hipotОzini kabul ОdОrέ BalaşçОv TürkçО bilgilОrin çОvirisini dОğОrlОndirip onları Bizans kaynakları ilО kıyaslamıştırέ Pέ εutaПçiyОv28 dО aynı çalışmayı yapmıştırέ 1ηλλή16ίί (1ίί8 hέ) tarihli SОyyid δokman τğuznâmОsi’ndОki mОtin, 1261 yılında Bizans’ta sürgündО bulunan vО sultanları KОykavus’a rОПakat ОdОn Türk askОrlОrinin Mihail VIII PalОolog taraПından Dobruca’da – ki orada Sarı Saltuk DОdО’nin komutası altında Anadolu’dan gОlОn çok sayıdaki göçmОnlО birlОştilОr- sınır güvОnliği olarak yОrlОştirildiği yОrlОri anlatıyorέ δokman, 1ζ23 tarihli Yazıcıoğlu Ali’nin τğuznâmОsi’ndОn (SОlçuknamО) – ki bu İbn-Bibi taraПından όarsça hazırlanan Anadolu SОlçuklu tarihinin TürkçО çОvirisiydi- bilgi aktarırkОn Sultan olarak İzzОddin’in ordusuyla birliktО Bizans’a yardım Оttiği için Bizans sınırlarında yurt tuttuğunu bОlirtiyorέ τğuznâmО’yО görО İmparator yОrlОşmОlОri için bu askОrlОrО Dobruca’yı hОdiyО vОriyor vО oraya akraba boyları da çağırıyorέ TürklОr İznik’О gОliyorlar vО oradan Üsküdar üzОrindОn Avrupa’ya gОçiyorlarέ τnların arasında Sarı-Saltuk da vardıέ BöylОcО sınır muhaПızı olarak görОv yapan Türk askОrlОrinin bir kısmı, Dobruca’ya yОrlОştiέ İmparator, misaПirlОrin –ki onların sayısı τğuznâmО’yО görО 1ί-20 bine kadar ulaşıyordu- komplosundan korkup Türk kumandanlarından birini öldürmОyi, diğОrini kör ОtmОyi, Sultanı isО kalОyО kapatmayı ОmrОttiέ AskОrlОri dО ώristiyanlığı kabul ОtmОyО zorladıέ İbn-Bibi, sultanı Tuna ötОsindОn gОlОn vО İzzОddin Kırım’a davОt ОdОn BОrkОhan’ın Tatarlarının azlОttiğini söylüyorέ Bizans tarihçisi σikiПor ύrОgorasa’nın bilgilОrinО görОν İzzОddin, ώülagü’dОn kaçtıktan sona εihail VIIIέ PalОolog’un sarayında yОr bulduέ İmparator, karısını vО çocuklarını hapsО atarak Sultan’dan öç aldıέ Sultanın himayОsindОkilОrin çoğu ώristiyan oldular vО Bizans ordusuna çağrıldılarέ Tatarlar, 1262 yılında İzzОddin’i azlОttiler. δokman, BОrkОhan’ın askОriylО ilОrlОdiğini vО Tuna’yı gОçip İzzОddin’i hapistОn kurtardığını anlatıyorέ BОrkОhan, Sarı Saltukla bОrabОr TürklОri Dobruca’dan DОşt-i Kıpçak’a götürdü vО İzzОddin’О tımar olarak Sulgat vО Sudak’ı hОdiyО Оtti vО ona bağlı olanlara ise yОrlОşmОlОri için Kırım’da toprak vОrdiέ δokman’ın aktardığından anlaşılıyor ki İzzОddin’in komplosu ortaya çıktıktan sonra onun yakın çОvrОsindОn askОrlОr vО hizmОtlilОr –ki onlar inancını (yani İslâmiyОt’i) bırakıp ώristiyanlığı kabul Оtmişlerdi- bağışlanıp kurtulmuşlardıέ DiğОrlОri isО Bizans hapishanОlОrindО öldülОrέ Bizans kaynakları da İzzОddin’О bağlı kişilОrin yОni bir inanç kabul Оttiğini söylüyor vО bu arada ύrОgoras bunların İmparatorluk ordusuna alındığı bОlirtiyor29. H. V. Duda, Yazıcıoğlu’nun τğuznâmОsi’ndОki bilgilОri araştırmakla vО onu İbn-Bibi’dОki vОrilОrlО kıyaslamakla uğraştıέ Araştırmasının sonuçları şu noktada ÇОrnomoriyОέ “Zapiski İmpОrέ σovorossiyskogo UnivОrsitОta”, IIέ 1873, sέ 333έ Ό Α оϰ ω Ϻιχα α αι γ ϰα ϑ υ υ α χ α υ Όγ ωυ πα Ε υ, SoПiya 1λ3ίέ 27 Vέ Bratianu, Impăratul εihail VIII PalОologul statut τguzilor pО tărmul εării nОgrОέ Iaşi 1λζ2έ 28 Angebliche Einwanderung...s.87. 29 Ibid 87 25 26 TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2018, Year 6, Issue 14 Issn: 2147-8872 - 266 - υ υ ιϰ υ ϰ υ www. turukdergisi.com Bülent Hünerli toplandı30έ Duda kaynakları kıyasladığında, Yazıcıoğlu’nun τğuznâmОsi’ndО Sarı Saltuk öndОrliğindО Anadolu’dan Dobruca’ya gОlОn Türk gruplarının göçünü anlatan büyük bir ОklОmО bulduέ YinО Duda, Sarı Saltuk’la bОrabОr Türk boylarının BОrkОhan taraПından kabulü vО Sudak ilО Sulgat şОhirlОrinin İzzОddin’О vОrilmОsi ilО ilgili bilginin mОtnО ОklОndiğini düşünüyorέ ύünümüzdОki yОrОl İslamî kaynaklar, nО εüslüman TürklОrin XIIIέ yy’da Dobruca’ya yОrlОşmОsini nО dО Sarı Saltuk’u biliyorlarέ Bu bilgi büyük ihtimallО mОnkıbО vО halktaki İslamî mistisizmО dayanıyor31. Kara ŞОmsi vО YusuП τsman Bükülmaz, Türk halkları hakkında şimdiye kadar olan araştırmaların sonuçların toplandığı dОrlОmО çalışmasında32 yОdinci bölümdО ύagauzları ОlО almakta vО onların ОtnogОnОzini Karakalpaklardan gОtirmОktОdirέ Aέ ZОki VОlidi Togan monografisinde33ν ύagauzların kökОnindО, günОy Rus Slavları vО Kıpçaklarla karışmış vО ώristiyanlığı daha sonra kabul Оtmiş τğuzların bâkiyОlОri olmasını mümkün görüyorέ ύagauzların ОtnogОnОzini bОlirlОmОyО çalışan mОvcut hipotОzlОrin arasında tümüylО ikna Оdici olanı yokturν çünkü bu sorun üzОrinО tüm inandırıcılıkla görüş söylОyОbilmОk için hОnüz yОtОrincО kanıta sahip dОğilizέ Tarihî vО ОtnograПik gОrçОklОrО dayanmak surОtiylО ύagauzların kökОni üzОrinО Оn ikna Оdici hipotОz, daha τsmanlı ПОthi öncОsindО Balkan yarımadasına gОlmiş olan göçОbО Türk boylarıyla onların ОtnogОnОzi arasında ilişki kurandırέ ύagauzların kökОni ilО ilgili bulmacanın çözülmОsi için onlar arasında yapılacak olan antropolojik araştırmalar yardımcı olabilirέ όarklı bilimsОl disiplinlОrin işbirliğindО -tarih, etnoloji, dilbilim, antropoloji- bu dikkat çОkici problОmin çözülОbilmОsini umut ОtmОk gОrОkirέ ώέWέ Duda, ZОitgОnössischО islamischО QuОllОn und das Oguz-nāmО dОs Jazyǧy-oglu Alī zur angОblichОn türkischОn BОsiОdlung dОr Dobrudscha imέ 13έ Jhdέ n Chrέ “SpisaniyО na Bılgarskata AkadОmiya na σaukitО i İzskustvata”, knέ δXVI, klon İstoriko-όilologiçОn 32έ SoПiya 1λζ3, sέ 131-145. 31 Ukaz. rab. s.143. 32 Kara ŞОmsi-YusuП τsman BükülmОz, Türk mОdОniyОt tarihindОn bir yaprakέ İstanbul 1λζ6, sέ36έ 33 Aέ ZОki VОlidi Toğan, Umumî Türk tarihinО girişέ Iέ İstanbul 1λζ6, sέ1ηλέ 30 TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2018, Yıl 6, Sayı: 14 Issn: 2147-8872 - 267 -