Vrijmetselarij

Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog publiceerde Johan Huizinga zijn monumentale “Homo ludens, proeve eener bepaling van het spelelement der cultuur”. Hij beschrijft hierin de uiterst belangrijke plaats van het spel in de samenleving. Het spel staat buiten de tegenstelling ernst/scherts. Het codeert en sublimeert omgangsvormen door ze op te sluiten binnen een bepaalde temporele (het spel heeft een duur waarbinnen de regels gelden) en geografische (de spelregels gelden enkel binnen de lijnen, vandaar de lijnrechter) ruimte: een voetbalveld, een tennisveld of een boxring hebben grenzen. Buiten de lijnen gelden andere regels dan erbinnen. Dat is bij golf niet anders. Dit artikel situeert het ontstaan van de eerste golfclubs in kringen van de vrijmetselarij en belicht hiervan de achtergrond.

La Belgique Maçonnique, 5de uitg., Brussel: Librairie Tillot, 1887, 191 p.
Liste des personnes adoptées, présentées à l'admission, initiées ou affiliées dans les loges maçonniques de Belgique 1830-1886 / Lijst van aangenomen, voorgedragen, ingewijde of aangesloten personen bij de vrijmetselaarsloges van België 1830-1886.
Dans le livre La Belgique Maçonnique, l'éditeur bruxellois Tillot a publié environ 5500 noms de francs-maçons entre 1830 et 1886, sur la base de listes de membres des loges, avec les noms, l'occupation et le lieu des frères pour autant qu'ils soient connus. La liste n'est pas exhaustive, mais fournit néanmoins une mine d'informations.
// In het boek La Belgique Maçonnique publiceerde de Brusselse uitgever Tillot circa 5.500 namen van vrijmetselaars tussen 1830 en 1886 op basis van ledenlijsten bij de loges, met de naam, het beroep en de verblijfplaats van de broeders voor zover die bekend waren. De lijst is niet volledig, maar levert niettemin een schat aan informatie.

De ritualen van Eugène Goblet d'Alviella zijn in België en Nederland bijna een eeuw lang maçonniek vruchtbaar gebleken. De  pedagogische opzet om in de verschillende graden stapsgewijs de inwijdeling in contact te brengen met de grote denksystemen uit de geschiedenis - hoe gebrekkig ook - past hij consequent toe op alle door hem herschreven graden. Dit artikel verkent de 26ste graad.

Op 10 mei 1940 staakten de Belgische vrijmetselaarsloges al hun activiteiten. Het Duitse leger was eerder die dag België binnengevallen, en de bezetting van het land door het naziregime voorspelde moeilijke tijden voor de vrijmetselarij. In de nationaal-socialistische levensbeschouwing vormde de vrijmetselarij een afdeling van het 'Internationale Jodendom', dat streefde naar wereldheerschappij. De werking van de loges werd onmogelijk gemaakt, vrijmetselaars werden opgepakt en naar de kampen gestuurd, en de collaboratie toonde zich bijzonder dienstbaar om de Reichssicherheitsdienst hierin bij te staan. Een gespecialiseerde organisatie, de Belgische Antimaçonnieke Liga 'De Bezem / L'Epuration' werd door de volgelingen van de Nieuwe Orde opgericht. De vereniging, die al snel ten onder ging aan interne ruzies, organiseerde vanaf 1941 een reeks van 'antimaçonnieke tentoonstellingen' op verschillende locaties. Na de oorlog wachtte de vrijmetselarij een moeizaam herstel.

We probeerden in dit artikel een samenvatting te geven van het werk van de Belgische oud-grootmeester Eugène Goblet d’Alviella over de meestergraad. Terugkijkende luidt de conclusie dat Goblet d’Alviella een niet onverdienstelijke bijdrage levert aan de ritualistieke bezinning. Nieuw en origineel is zijn studie niet. Wel samenvattend en opvallend actualiserend. Aanvankelijk is de derde graad volgens hem onbestaande. Pas later ingevoerd, ontwikkelt hij zich in de loop van de eeuwen tot één van de maçonnieke scharniergraden. Fundamenteel is hierbij de rol van de hirammythe.

De familie Goblet d'Alviella heeft een opmerkelijk mausoleum in het Waals-Brabantse Court-Saint-Etienne. Het leert ons alles anders te zien: de wereld, de mensen en ook de religies. "De wijzen geven aan het ene Wezen verschillende namen", zo luidt de boodschap. Het mysterie dat ons omvangt laat zich aan ons in alle godsdiensten zien als een geheimenis van de goedheid. Het grafmonument staat bekend als een van de meest originele maçonnieke grafmonumenten van Europa.

Met deze bijdrage heb ik meer inzicht proberen krijgen in een van de structurerende elementen van door De Misthoorn gevoerde antimaçonnieke campagne. Het valt op dat het blad het vooral op de joodse gemeenschap gemunt heeft, maar op perverse wijze de vermeende pogingen van de joodse gemeenschap om de wereldheerschappij in handen te krijgen op directe wijze met de vrijmetselarij in verband te brengt.Vanuit inhoudelijk oogpunt maakt het blad in de loop van de jaren een verschuiving mee. Bij het overlopen van de jaargangen valt op dat de vrijmetselarij, van zodra de loges gesloten zijn, geen onderwerp van discussie meer is.

In  1909 verscheen in Zierikzee bij Mooy & Mommaas een bundeltje Godsdienstige Liederen op zangwijzen uit Engelsche bundels. Het bevatte een 30tal door de vrijzinnig hervormde predikant dr. J. Helder geschreven liederen. In 1920 kwam één van deze liederen in de Vervolgbundel van de Nederlandse Protestantenbond terecht. Later ook in de Hervormde gezangenbundel uit 1938 en tenslotte in het  Liedboek voor de Kerken uit 1973. Een diep religieus, maar in menig opzicht ook waarlijk maçonniek lied. Doortinteld van verlangen naar de gemeenschap met God, eeuwige bron van al wat is. Deze notitie stelt Helders gezang voor en voegt er ook een paar korte biografische kanttekeningen aan toe.

De vrijmetselaren hebben tekens, woorden en aanrakingen. Maar wat is het échte vrijmetselaarsgeheim?  Het geheim is blijkens de ritualen dat er geen ander geheim is dan de graduele en nimmer eindigende zoektocht naar het geheim. De vrijmetselarij overwint door woord, teken, aanraking en ritueel in het algemeen obstakels van taalkundige aard: de waarden en de verbeelding die men deelt is voor wie met de rituelen vertrouwd is, zelfs overdraagbaar zonder taal.

Instructions pour le premier grade de la franc-maçonnerie. livret estampillé pour la Loge de "La Félicité bienfaisante" à l'Orient de Gand. Année 5818 de la Vraie Lumière. Le livret a été imprimé à Amsterdam pour une Loge travaillant sous les auspices du Grand Orient à l'époque où les travaux de table nécessitait que la première santé d'obligation des agapes se fasse en l'honneur de Sa Majesté le Roi des Pays-Bas, Notre souverain de l'époque et de son Auguste Famille.

The basic theme of this article is that one does not decode a text that it is encoded. The meaning is "in" the text, as well as "in the reading".
Psalms do not impose fixed ideas but generate the imagination. The central question is how do they do this in the context of a Western European culture
phenomenon like Freemasonry? This tradition affirms the mnemonic merging of text with visual images, tactile and emotional experiences. Dreams, desires and hopes perceived in a liminoid heterotopic Masonic space are of particular resonance. The essential issue of this article is how psalms function in this context.

De uitzonderlijke rijkdom aan sociale, economische en religieuze veranderingen leidt aan het begin van de negentiende eeuw tot het ontstaan van een aantal nieuwe fenomenen. De intensivering van de religieuze genootschappelijkheid vormt hiervan een voorbeeld. Door het wegvallen van de traditionele gezagsstructuren van het Ancien Régime dienen zich voor de genootschappelijkheid voorheen ongekende mogelijkheden aan. Dat dit soms tot ongewone combinaties leidt, beschrijven we in dit artikel. Verassend is bijvoorbeeld de ontdekking dat de impetus tot het stichten van bijbelgenootschappen in meerdere landen van vrijmetselaars is uitgegaan. Nochtans zijn bijbelgenootschap en loge twee maatschappelijke fenomenen die op het eerste zicht weinig of niets met elkaar te maken hebben. Wie de geschiedenis raadpleegt ontdekt echter een andere realiteit. Niet alleen kent de vrijmetselarij de bijbel een centrale plaats toe. Bij aanvang van de negentiende eeuw spelen bij het opstarten van bijbelgenootschappen, loges of individuele vrijmetselaren een belangrijke rol. Dit is  onder andere het geval in Zwitserland en de Verenigde Staten. Vrijmetselarij en protestantisme gaan er hand in hand. De vraag hoe ze dat in de twee genoemde situaties doen, vormt het onderwerp van deze bijdrage.

Het eerste deel van dit artikel schetst de evolutie van de ritualen voor, tijdens en na de verschijning van het Mason-Word. Een tweede luik overloopt de theologische achtergronden. Het religieuze perspectief van de historische ontwikkelingen in de vrijmetselarij staat hierbij voorop. Tot slot volgen enkele samenvattende conclusies over de relatie tussen calvinisme en Mason-Word.

In 1998 publiceerde ik een boekje over de korte maar boeiende geschiedenis van de Foyer de l’Âme in Charleroi. Deze vrijzinnig-protestantse gemeenschap komt onder impuls van dominee en ‘homme de lettres’ Edmond Wiétrich tot korte doch intensieve bloei. Zijn overlijden in 1948 betekent tevens haar einde. Ik maakte hierbij melding van het maçonnieke karakter van Wiétrichs activiteiten, zonder hiervoor evenwel concrete argumenten aan te dragen daar concrete gegevens mij op dat moment ontbraken. Dit artikel hoopt deze lacune gedeeltelijk doch op bescheiden wijze aan te vullen.

Deze bijdrage heeft tot doel om informatie aan te dragen die een licht kan werpen op de achtergrond van waaruit Goblet d'Alviella de 28ste graad gestalte gaf. Hij wil de ritualen moderniseren en in overeenstemming brengen met het rationalisme en van de verscheidene wereldreligies. Zijn kennis hierover is voornamelijk populair-wetenschappelijk. Zijn rituaal wordt gekenmerkt door lange didactische citaten die we soms letterlijk in zijn wetenschappelijke publicaties aantreffen. Hij voegt door zijn benadering een hoofdstuk toe aan de geschiedenis van de ritualistiek. Zo probeert hij vanuit een godsdiensthistorische insteek de verschillende wereldreligies in de ritualen een plaats te geven.

In 1676 komt in de Brusselse werkplaatsen de religieuze kwestie aan de orde. Aan de orde is de oprichting van een protestantse gemeenschap in het dorpje Sart-Dames-Avelines. In dit artikel worden de merkwaardige ontstaansachtergronden van deze protestantse gemeenschap belicht en in de bredere context van de tijd geplaatst. Zo probeer ik ook een antwoord te krijgen op de vraag waarom dit initiatief in vrijmetselaarskringen in het algemeen weerklank kon vinden.

Om de verjaardag 450 jaar van de universiteit te Glasgow luister bij te zetten, krijgen enkele eredoctores de epitoga. De vrijzinnige protestant en vrijmetselaar Eugène Goblet d’Alviella is één van de twee Belgische genomineerden. Het valt op dat de tweede Belgische eredoctor in Glasgow ook uit vrijzinnig-protestantse kring komt. Het is de protestantse hoogleraar en vrijmetselaar Ernest Mahaim (1865-1938) uit Luik. Vandaar deze bijdrage, die op beknopte wijze de rol van deze twee eminente protestanten in samenleving en wetenschap belicht.

Dit boekje schetst een beeld van de drijvende krachten achter de stichting van de protestants-vrijzinnige Foyer de l’Âme in Charleroi. In de geschiedenis van deze gemeenschap zijn mensen aan het woord die voorhouden dat protestantisme breder en humaner is dan de confessionele beperkingen van de gevestigde kerken. Edmond Wiétrich neemt hierbij een centrale plaats in. Hij is de instigator en motor achter het werk. In 1998 was het precies een halve eeuw geleden dat hij overleed. Dit was een gelegenheid om achterom te zien en de balans op te maken. Het is het verslag geworden van een hoogst boeiende en intellectueel hoogstaande periode in de Belgische kerkgeschiedenis. Ontstaan, geschiedenis en wijsgerige inspiratie van de Foyer de l’Âme worden beschreven, maar ook de verhouding tot de vrijzinnige Kerk van Brussel en de vrijmetselarij komen aan bod.

De eerste der oude plichten heeft al veel pennen in beweging gebracht. De discussie over de godsvraag en de religieuze status van de vrijmetselarij blijft desondanks in sommige maçonnieke middens voor beroering zorgen. Of er een theologische aanzet aan de vroege vrijmetselarij ten grondslag ligt is echter een retorische vraag. In 1733 verschijnt van James Anderson een systematisch-dogmatisch boekje over de leer van de drie-eenheid. Een zuiver dogmatisch geschrift, met een apologetische ondertoon.  Dit artikel verkent, zonder in al te veel dogmatische details in te gaan, de grondlijnen en plaatst dit werkje in het historisch en theologisch kader.

Goblet d'Alviella interesseert zich al zeer jong voor maatschappelijke vraagstukken. Zijn boek over de vrede en ontwapeningspolitiek is één van de eerste werken van het vredesonderzoek in België. We zien dat hij zich al duidelijk politiek-mlaatschappelijk profileert. Het boek verschijnt pas na enkele jaren vanwege het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog. Dit artikel beschrijft de hoofdlijnen en de redenen die ertoe hebben geleid om het te schrijven.