Old Turkish Literature

Aruz vezni Türk edebiyatının uzunca bir dönemine damgasını vurmuş önemli bir ahenk unsurudur. Bu
veznin günümüzde daha iyi anlaşılabilmesi ve hatta yeni metinlere uygulanabilmesi amacıyla
hazırlanan elinizdeki kitap, aruz fobisi olanlara ilaç gibi gelecek, aruzla yazılmış şiirlerdeki ahengin
daha görülebilmesini sağlayacaktır. Gereksiz ve işlevsiz bilgilerden arındırılarak sunulan
alıştırmalarda, kişinin aruz veznini kendi kendine geliştirmesi sağlanmış, herkesin aruz vezni ahengine
aşina olması amaçlanmıştır. Verilen bilgiler ve örnekler takip edilerek alıştırmalar yapıldığında, hangi
seviyeden olursa olsun şiirdeki müzikal ahengin peşinde koşanlar umduklarını bulacaklar ve -kim bilir
belki de- aruzla şiir yazma çabası içine gireceklerdir.

İnsan, tarih boyunca gülme ihtiyacı içerisinde olmuştur. İnsanın mizacında var olan gülme, bazen ruhen rahatlamak, bazen sosyalleşmek bazen de kötü düzene tepki göstermek amacıyla karşımıza çıkar. İnsanın bu ihtiyacı da mizah sanatını doğurmuştur. Mizah, tarih boyunca hep varlığını sürdürmüş; yaşanılan dönemin sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel yapısıyla paralel olarak gelişmiştir. Bu çalışmamızda, yaşamımızın hemen hemen her yerine sinmiş; fakat edebiyatımızda çizgileri tam olarak belirlenemeyen mizah konusunu ele alacağız. Türk edebiyatında gülmece, latife, nükte, gibi terimlerle birlikte anılan “mizah” sözcüğü edebiyat araştırmacıları, şair ve yazarlar tarafından farklı şekillerde ifade edilmiş olup kesin ve ortak bir mizah tanımı ortaya konmamıştır. Amacımız, ilk olarak, Türk edebiyatında daha önce yapılmış olan mizah tanımlarından yola çıkarak kendi mizah tanımımızı ortaya koymaktır. Mizahın anlam boyutuna değindikten sonra, mizahın ortaya çıkış sebepleri üzerinde duracak, Klasik Türk edebiyatında mizahın kısa bir tarihine değinerek mizah yapma yollarını saptayacak ve bunları Klasik Türk edebiyatından örneklerle pekiştirmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler
Mizah, gülmece, nükte, hiciv, söz sanatları
Abstract
Throughout the history people need laughing. Laughing that exists on human temperament emerges because of spiritually relief, sometimes socializing and sometimes reacting to dysfunctional order. Act of humour occur because of this human needs. Throughout the history it is always continue its existence and it developed parallel with the cultural economical political and social structure of period that is lived. In this study, the paper will discuss the subject of humour which is included into our daily lives though its trashes are not exactly identified in our literature. In Turkish literature, the word “humour” mentioned with terms like wit and waggery was expressed different ways by literature researcher, poets and writers and it is not set forth common definition of word humour. The aim of this paper is to come out our own definition of humour based on definitions which are defined before. After mentioning aspect of the meaning, the paper will focus on the reasons of occurrence of humour and determine ways of expressing humour by indicating short history of humour in Classic Turkish literature and try to corroborate these with the samples from literature.
Key Words: Humour, humor, witticism, satire, rhetoric

Özet Dört kapı " şeriat, tarikat, marifet ve hakikat " kavramlarını ifade etmektedir. Şeriat, İslam dininin iman ve ibadet gibi temel esaslarını; tarikat, tasavvuf düşüncesinin sistematize edilmiş esaslarını; marifet ve hakikat ise mutlak varlık olan Allah'ı isimleri, sıfatları ve fiilleriyle tanıyıp insanın kendini Allah'ın varlığında yok etmesini içerir. Bu dört kapı dervişin tasavvufi yolculuğunu yani Allah'a ulaşarak kamil insan olma sürecini anlatır. Derviş sırasıyla bu dört kapıdan geçerek manevi yolculuğunu tamamlayacaktır. Kırk makam ise bu dört kapı içindeki zühd, tevbe, cömertlik vs. ilkeleri içerir. Derviş bu ilkelere uyduğu takdirde hakikati bulup marifete erişecektir. Bu esaslar dervişlere, kalıcı ve kolay öğrenilir olması bakımından daha çok şiirlerle anlatılmış ve böylece tasavvufi bir edebiyat oluşmuştur. Tasavvufi edebiyat ürünlerinin ortaya konmasındaki amaç okuyan ya da dinleyene tasavvufun ilkelerini öğretmek ve benimsetmektir.

Death which is one of the life stages and various ways to express the suffering of human beings in the face of the loss of the deceased have been demonstrated in a variety of ways. The literary form of this expression is an elegy. Elegies are a kind of folk lyrics in praise of the deceased or the lost. Favours, virtues, successes and distinguishing characteristics of the lost are listed often in an exaggerated way. These poems have been composed to sultans, princes, statesmen, the religious leaders, relatives or friends as well as to lost cities. They are also elegies written to animals apart from those written to persons and places. One of them was written by the 16th-century poet Meâlî. In several sources, Meâlî is described as a beardless man who was cheerful and frivolous by temperament, and it is also mentioned that those who saw him could not stop laughing. Meâlî featured satire and humor in his poems to such an extent to push the understanding of that time. Using his subtle wit and elegant intelligence, Meâlî satirized/criticized an elegy that is the literary expression of the painful experience death in his 21-stanza poem entitled “Mersiye-i Gürbe” (literally translated as “Elegy to the Cat”). He criticized the extravagant elements of the Ottoman elegiac tradition via this dead cat in a humorous and exaggerated style. The aim of the present paper is to reveal that this 21-stanza cat elegy that amuses at first is, in fact, a humorous satire/critique on the elegiac literature on the basis of classical elegiac patterns and parts.

Keywords
elegy, Meâlî, humor, satire, mersiye-i gürbe

ÖZET Edebiyat ortamında edebî ürünlerin ve şahsiyetlerin değerlendirilmesi, olumlu ya da olumsuz yönlerinin ortaya konması tenkid ameliyesi olarak görülmüştür. Bu ameliye, modern zamanlarda çok yaygınlaşmış olmakla birlikte klasik Osmanlı edebiyatında da dikkate alınacak ölçüde var olmuştur. Şuarâ tezkireleri tenkidin en belirgin şekilde ortaya konduğu eserlerdir. Tezkire yazarı, biyografisini verdiği şahsiyetin eserleriyle ilgili orijinal ve döneminin sanat-edebiyat algısını yansıtan değerlendirmeler yapar. Tezkireler dışında da şahsî olarak edebî tenkidin yapıldığını söylemek mümkündür. Tanzimat döneminden itibaren şahsî tenkitlerin, birinci şahıs edebiyatı olan mektup marifetiyle yapıldığı bilinen bir gerçektir. Mesela Nâmık Kemal'in, Ziya Paşa'nın Harâbât adlı antolojisi için yazdığı Tahrib-i Harâbât ve Takib adlı tenkid eserleri mektup şeklindedir. Klasik Osmanlı edebiyatında da benzeri durumları görmek mümkündür. Bu yazıda, ilki şâirlere hakâret eden bir idâreciye cevâp olmak üzere, diğeri bir şâir tarafından, sanatına yöneltilen asılsız tenkidlerden şikâyet bâbında bir dostuyla paylaşmak üzere yazılmış iki mektup konu edinilmiştir. İki ayrı kişiye ait bu mektuplarda yazarlar adeta nefsî müdafaa yapmışlardır. Mektuplarda, dönemin hem dînî hem de örfî şiir algısını görmek mümkündür. Yazar, şâirlere yönelik bir hakârete cevap verirken, şiirin, dindeki yerini dînî argümanlarla açıklar. İkinci mektupta da dönemin edebiyat piyasasıyla ilgili olarak şâirlerin rakiplerini yıpratmak için bazı entrikalar çevirdikleri görülmektedir. ABSTRACT In literature, reviewing literary works and its characters, presenting positive and negative aspects of them have seen as an act of criticism. Even though this act has spread and become popular in modern times, there was a remarkable amount of criticism in Ottoman literature either. 'Şuarâ tezkirleri' which are collection of biographies of poets, are the works in which criticism revealed the most. Tezkire writer exposes original criticism about the works of the person whom he is * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.  Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek:

10.00.08 – Фольклористика. ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ БЎЙИЧА ФАЛСАФА ДОКТОРИ (PhD) ДИССЕРТАЦИЯСИ. АВТОРЕФЕРАТИDISSERTATION ABSTRACT FOR DOCTOR OF PHILOSOPHY (PhD) ON PHILOLOGICAL SCIENCES. АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ ДОКТОРА ФИЛОЛОСОФИИ (PHD) ПО ФИЛОЛОГИЧЕСКИМ НАУКАМ

Uygur Devleti 745’ten 840’a kadar Orta Asya’da hakimiyet kurmuş; bu hakimiyeti sırasında elde ettiği siyasî, iktisadî ve askerî başarılar sayesinde Orta Asya’nın hayatına yön vermiş bir Türk devletidir. Uygurlar bu başarılarını, şehirciliğe verdikleri önem ve yazıyı kullanmak gibi medenî hayatın olmazsa olmazları kültürel uğraşlar ile tamamlamıştır. Çeşitli yazı sistemlerini kullanmış ve arkalarında kültürel öneme sahip birçok yazılı eser bırakmıştır. Uygurlar bu yazı sistemlerinden olan Göktürk yazısı ile Tes, Taryat, Hoyd Tamir, Şine Usu, Suci, Gurvaljin Uul, Karı Çor Tigin, Karabalgasun-I, Karabalgasun-II kitabelerini oluşturmuş ve Eski Türkçe döneminde Türk dili ile edebiyatının önemli eserlerini vücuda getirmiştir.
Metindilbilim, 1960’dan bu yana gelişen, tümce ötesi dil çalışmaları gerçekleştiren, yazılı veya sözlü dilsel ürünlerin metin olup olmadığını araştıran bir dilbilim yöntemidir. Metindilbilime göre dilsel bir ürünün iletişimi gerçekleştirebilmek ve bilgi aktarımını sağlayabilmek yani metin olabilmek için bağlaşıklık, bağdaşıklık, amaçlılık, kabuledilirlik, durumsallık, metinlerarasılık, bilgisellik şeklinde yedi metinsellik ölçütüne sahip olması gerekir. Bu metinsellik ölçütlerinin yanında etkinlik, etkililik, uygunluk şeklinde iletişimi düzenleyici ölçütler de bulunmaktadır. Bu metinsellik ölçütlerinden bağlaşıklık ve bağdaşıklık metin odaklı ölçütler iken diğer beş ölçüt dış bağlam odaklı ölçütlerdir.
Bu çalışmada Göktürk yazısı ile oluşturulmuş Uygur Kağanlığı yazıtlarının metindilbilimsel yöntem ile incelenmesi gerçekleştirilmiştir. Çalışmada yazıtlar, metindilbilim yönteminin metne yönelik olan bağlaşıklık ile bağdaşıklık ölçütlerine göre incelenmiş ve yazıtların metin olup olmadığı araştırılmıştır. Gerçekleştirilen bu araştırmanın sonucunda yazıtların yüksek bir metinselliğe sahip olduğu, yazıtlarda bağlaşıklık ve bağdaşıklık araçlarının etkili şekilde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu inceleme sonucunda yazıtların rastgele bir şekilde değil çeşitli kompozisyon kurallarına dikkat edilerek oluşturulduğu, etkili iletişimi sağlamak ve okurda önemli bir etki uyandırmak için dilsel düzenlemenin nitelikli bir şekilde gerçekleştirildiği açığa çıkartılmıştır.

Özet
Osmanlı şiirinde daha çok erkek şairleri görmekteyiz. Buna karşın kadın şairlerin sayısı ise oldukça azdır. Divan şiirinin bilinen ilk kadın şairi 15. yüzyılda yaşamış olan Zeynep Hanım olarak kabul edilmektedir. Zeynep Hanım'dan sonra Mihrî Hatun, Ayşe Hubbâ Hatun, Nisayî, Fitnat Hanım, Leylâ Hanım, Şeref Hanım, Nigâr Hanım gibi 40 civarı divan şairi kadın bilinmektedir. Bu şairelerimizden Mihrî Hatun, Şeref Hanım ve Leylâ Hanım divanları günümüze kadar ulaşmış ve söz konusu divanların neşirleri yapılmıştır. Bu çalışmada Osmanlı Devleti'nin az sayıda olan kadın şairleri hakkında yapılmış akademik çalışmalar tespit edilecek, söz konusu çalışmalar hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır. Bu çalışma ile hangi kadın şairlerimiz hakkında daha çok çalışma yapılmış ortaya konulacak ve bu ilginin sebepleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Tespit edilen çalışmalar belli özelliklerine göre sınıflandırılacak ve çalışmanın sonunda elde edilen verilen ışığında genel bir değerlendirme yapılamaya çalışılacaktır.
Anahtar kelimeler: Osmanlı şiiri, kadın şairler, divan şiiri.
Abstract
We see more male poets in Ottoman poetry. However, the number of female poets is rather low. The first known female poet of Divan poetry is accepted as Zeynep Hanim who lived in the 15th century. After Zeynep Hanım, there are about 40 women of divan poetry such as Mihri Hatun, Ayşe Hubbâ Hatun, Nisayî, Fitnat Hanım, Leyla Hanım, Şeref Hanım and Nigâr Hanim. Mihri Hatun, Şeref Hanim and Leyla Hanım divans have reached to this date. These divans are published. In this study, the academic studies about the female poets of the Ottoman Empire which are few will be determined and information about the studies will be tried to be given. With this study, it will be revealed that more studies have been done about our female poets and the reasons for this interest will be tried to be determined. The identified work will be classified according to certain characteristics and an attempt will be made to make a general assessment of the given light obtained at the end of the study.

Özet
Uygur Dönemi’nde, daha çok yönetici sınıf tarafından kabul edilen Budizm’i, halka öğretmek amacıyla yazılan ve Sanskritçe adı Prens Kalyanamkara ve Papamkara ile ünlenen hikâye, Buddhacılığın aslı Çince olan klasik bir öyküsüne dayanmaktadır. Bu hikâye, XI. yüzyıl başlarında Dunhuang’daki bir mağaraya konularak mühürlenmiş ve mağaranın 1900 yıllarına doğru keşfedilip açılmasıyla ortaya çıkmış binlerce el yazmasından biridir. Seksen sayfalık bu Uygurca el yazması, Paul Pelliot tarafından 1908 yılında bulunmuş ve Paris’e getirilmiştir. Bu yazıda Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesindeki Budist öğretiler ve bu din için kutsal sayılan Dhammapada isimli vaaz kitabıyla hikâye arasında koşutluk kurulmuş ve Buddha’nın yaşamına atfedilen rivayetlerle örtüşen noktaları, karşılaştırmalı bir okumaya tabii tutularak irdelenmiş ve Budizm’in bu hikâyedeki yansımaları ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler
Budizm, Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi, Budist Edebiyat, Gotama Buddha, Dhammapada.

The story, which bears Sanskrit name “Prince Kalyanamkara and Papamkara” was written with the purpose of teaching Buddhism, which was mostly accepted by the ruling class, to the public during the Uighurs period. This story is one of the thousands of manuscripts that were put in a cave in Dunhuang at the beginning of the 11th century and sealed, then were discovered and opened towards the 1900s. This eighty-page long Uighur manuscript was discovered by Paul Pelliot in 1908 and brought to Paris. In this article, a parallelism was established between the Buddhist teachings in the story of Kalyanamkara and Papamkara and the preaching book Dhammapada, which is considered sacred for this religion. The points that overlap with the rumors attributed to Buddha's life were examined by making a comparative reading and the reflections of Buddhism in this story were revealed.

Keywords
Buddhism, The Story of Kalyanamkara and Papamkara, Buddhist Literature, Gotama Buddha, Dhammapada.

Bu makalede, çeşitli anlatılardan süzülerek Divan Şiiri içerisinde yer eden bazı atların kökenleri incelenmeye çalışılmıştır. Hz. Ali'nin Düldül'ü, Hz. Yusuf'un atı, Rüstem'in Rahş'ı, Hüsrev'in Şebdîz ve Gülgûn adlı atları üzerinde durulurken, bu atlarla bağlantılı olduğunu düşündüğümüz Hz. Süleyman'ın, Hz. İlyas'ın, Hz. Hamza'nın ve Hızır'ın da atlarına değinilmiştir. Tüm bu atların, bağlantılı olduklarını düşündüğümüz mitolojik devirlerdeki kökenleriyle ilişkileri ele alınmış, ortak özelliklerinin ortaya koyulmasına gayret edilmiş ve neticede bu ortaklıkların nedenleri incelemeye alınmıştır.

Özet: Dîvân şiiri, bilinenin aksine sadece bir hayaller dünyası değildir. İlimden sanata, siyasetten gündelik hayata kadar birçok konu, temel disiplinler hemen hemen aynı kalarak bu edebi tarzda yer bulur. Dîvân şiirinde en fazla yer edinen konulardan biri de tabiattır. Ovalar, dağlar, çiçekler, ağaçlar vb. tabiat unsurları bolca kullanılmıştır. Kullanımlar; bazen hakiki manasıyla, bazen teşbihler bazen de mazmunlar şeklinde olmuştur. Ağaçlarla ilgili Dîvân şiirindeki bu kullanımlar değişik çalışmalarla ortaya konmuştur. Çalışmamızın konusu ise parçaları bir araya toplayıp konuya bütüncül bir bakış ortaya koymaktır. Reel kullanımlar, teşbihli kullanımlar, mevsimlerde ağaçlar, ağaçlarla ilgili ameliyeler, ağaçlarla ilgili mazmunlar, Atasözü ve Deyimlerde ağaçlar, Ağaç kelimesinin Dîvân ve mesnevilerdeki kullanım sıklığının meyveler ve tarım ürünleriyle mukayesesi bu çalışmanın kapsamını teşkil etmektedir. Dîvân şiirinin temel malzemelerinden olan tabiatın parçalarından biri olan ağaçların bu çalışmayla kullanım yoğunluğu ve çeşitliliğine bir çerçeve çizmeye çalıştık. Çalışmamız sonucunda Dîvân şiirinde; hangi ağaçların lafzen daha fazla şiirlere alındığı, ağaçların hangi yönlerinin öne çıktığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar sözcükler: Dîvân şiiri; Dîvân şiirinde ağaç;Söz Varlığı Abstract Divan poetry is not just a world of imaginaries that contrary to what is known. Many themes like from science to art, politics to everyday life have found their place in this literary style, as the basic disciplines remaining almost the same. One of the most used subjects in Divan poetry is nature. Elements of nature have been used in abundance like flowers, rivers, fruits, trees, etc. Used as; sometimes in the real meaning, sometimes in the form of similitudes and sometimes in form of the metaphors. These uses in Divan poetry-related to trees-have been revealed by various studies. The scope of our study is to collect the pieces of puzzle and put a holistic view on the subject. We divided our study into these topics; Realistic uses, in terms of use in poetries, trees accross seasons, works and operations on trees, metaphors related to trees, trees in Turkish idioms and proverbs, the frequency of the use of "tree" word in Divan and mathnawies and its comparison with fruits and agricultural products in Dîvân poetry. As a result of our study; in which aspects of the trees were taken into consideration in Divan poetry, which aspects of the trees came to the fore as in word frequency. Keywords: Divan poetry; Tree in the poem of Dîvân; Vocabulary. Giriş Kısaca Dîvân Şiirinin Dünyası Dîvân edebiyatı, toplumumuzun bazı kesimlerinin düşündüğü veya söylediği gibi realiteden, realizmden tamamen kopuk ve soyut bir edebiyat değildir. Âşık-maşuk-şarap-rakib gibi bazı ana konuların fazlaca işlendiği ve bu edebiyatın iskeletini teşkil ettiği söylenebilir ancak bu durum Dîvân edebiyatının gerçek hayattan tamamen uzak olduğu anlamına gelmemektedir. Dîvân şairi, çevresinde gördüğü, kullandığı ve bilgi alanı içinde bulunan her şeyle yakından ilgilenmiş, onları çok iyi gözlemlemiş, hayal ve sanatkârlık gücü ile yoğurarak Dîvân şiirinin sanat anlayışına uygun olarak ifade etmiştir (Sefercioğlu, 2008, 322). Dîvân edebiyatı, en az sözle en fazla manayı belli kalıplar içerisinde anlatabilme üzerine bina edilmiş bir edebiyattır, denebilir. Bu sebeple yiyecek içecek maddelerinden kozmografyaya kadar hemen her konu bu şiirde kendine yer bulmaktadır.

Abstract:
Mevlit, the birth of the Prophet described as a literary genre, has maintained its presence/existence in Turkish Literature until today.
In Turkish literature there have written many literary works in which The Prophet Muhammad’s birth is described. The work by Suleiman Çelebi, Mevlit, is still being read with enthusiasm in a ritual atmosphere on different occasions in our country since the 15. century.
Every birth is an act of a creation. All beings created have a process / phase of birth experience. The birth of the Prophet dealt with in this volume contains informationabout the creation of the universe. The atmosphere created with reading of or listening to this work, in which both the birth and creation are described, symbolizes the return to origin and re-creation ritual / ceremony.
In this study, return to origin, re-creation themes and trans-formative power of rebirth and renewal of enthusiasm images will be discussed.

Özet
Kelime olarak “doğum, doğum yeri ve doğum vakti” anlamlarına gelen Mevlid, Peygamberimizin doğumun
anlatıldığı bir edebi tür olarak, Arap ve Fars Edebiyatlarında olduğu gibi Türk Edebiyatında da varlığını bugünlere kadar devam
ettirmiştir.
Türk Edebiyatında, Peygamberimizin doğum günü olan bu kutlu günü anlatan birçok eser yazılmıştır. Bunlar içinde
Süleyman Çelebi'nin yazdığı mevlid, 15. Yüzyıldan bu yana halen ülkemizde değişik vesilelerle coşkuyla, bir ayin atmosferi
içerisinde okunmakta ve dinlenmektedir.
Her doğum bir yarat(ıl)madır. Yaratılan tüm varlıklarda bir doğum süreci/aşaması tecrübesi vardır. Peygamberin
doğumun ele alındığı eserde kâinatın yaratılışı/doğumu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Her iki doğumun/yaratılmanın iç içe
işlendiği eserin okunmasında/dinlenmesinde beliren atmosfer, kökene dönüş ve yeniden doğuş/yaratılış ritüelini/ayinini
sembolize eder.
Kutsal gelenek, en eski vahiy, örnek gösterilecek model anlamına gelen mitlerin işlevlerinden biri de insana,
nesnelerin/varlıkların kökenini göstermesidir. İnsan, miti yeniden anımsatılan ve yeniden gerçekleşme aşamasına getirilen
olayların kutsal, coşku verici gücünün etkisine girmek anlamında yaşar.
Bu çalışmada Mevlid’in, yeniden yaratılış/doğuş, kökene dönüş izlekleri ve yeniden doğuşun(mevlidin) kutsal, coşku
ve yenile(n)me gücü verici görüntüleri üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Mevlid, Doğum, Yeniden Doğma, Yaratma, Mit, Ritüel, Yenilenme.

Journal of Old Turkic Studies is a refereed international journal which provides an interdisciplinary scholarly platform for original papers in the field of Medieval Turkic philology, history, culture and literature. The JOTS publishes original papers, short communications, reviews and annunciations. The JOTS accept only manuscripts written in Turkish, German, English or French. Manuscripts written in other languages will not be accepted. The first and the most important criteria for the selection of papers for publication is originality and scholarly standing. The JOTS is published twice per year in January/February (winter) and July/August (summer). The Editorial Board may also decide for special issues. The JOTS is a completely free and open-access journal published online. Authors are responsible about article’s content and its consequences.

Bu çalışmanın konusunu oluşturan Câmî; XVI. yüzyıl şairlerinden olup Gelibolu’da doğmuş, İstanbul’da ve Mısır’da bulunmuş, Osmanlı Devleti’nde memurluk yapmış bir divan şairidir. Câmî’nin bu zamana kadar varlığı hakkında elde kesin bilgi bulunmayan divanının yazması, Türk Dil Kurumu tarafından 2016 yılında satın alınmıştır. Bu nüsha, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazmalar 779 numarada kayıtlıdır. Yeni bilinen ve akademik kaynaklar tarafından da olmadığı teyit edilen Câmî Divanı’nı ilim dünyasına tanıtmak, bu tezin hazırlanmasının en önemli gerekçesidir. Câmî Divanı İnceleme-Metin-İndeks adlı bu yüksek lisans çalışmasının birinci amacı tek nüshası elde bulunan Câmî Divanı’nın çeviri yazılı metnini oluşturmak, ikinci olarak bu metinden hareketle Câmî’nin edebî yönünü ortaya koymak, son olarak eserin dil bilgisi kurallarına uygun (gramatikal) indeksini hazırlayarak kelime kadrosunu tespit etmek olmuştur. Bu çalışma, giriş, üç bölüm ve indeksten oluşmaktadır. Giriş bölümünde XVI. yüzyıldaki tarihî, siyasi ve edebî hareketlerin divan edebiyatı şairleri üzerindeki etkisi, onların yetişmesine katkısı üzerinde durulmaktadır. Birinci bölümde Türk edebiyatında Câmî mahlaslı şairler irdelenmiş, çalışmanın konusunu oluşturan Câmî’nin hayatı, eserleri, edebî kişiliği değerlendirilmiştir. İkinci bölümde Câmî Divanı şekil ve içerik açısından ele alınmış ve tanıtılmıştır. Üçüncü bölüm “Metnin Kuruluşuyla İlgili Açıklamalar” ve Câmî Divanı’nın çeviri yazılı metninden oluşmaktadır. “İndeks” başlığı altında ise Câmî Divanı’nın kelime kadrosu dil bilgisi kurallarına uygun şekilde ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu incelemeler ve değerlendirmeler ışığında elde edilen veriler “Sonuç” bölümünde ifade edilmiş, eser incelenirken yararlanılan kaynaklar “Basılı Kaynakça” ve “Elektronik Kaynakça” olarak iki kısımda gösterilmiştir.

Öz

Divanında farklı nazım şekil ve türlerinde başarı yakalamış bir şair olmakla birlikte öncelikle bir gazel şairi olarak görebileceğimiz Bâkî (1526-1600), şiirlerinde zaman zaman kendi şiirine ve genel olarak şiir sanatına dair bazı değerlendirmelerde bulunur. Onun şiiri mevzu edinen mısra ve beyitleri, şiiri sadece yazmakla kalmayıp şiir üzerine düşünen bir şair olduğunu da gösterir. Klasik nazım şekilleri içinde gazele büyük değer verdiği hem sanatından hem de şiirlerinde dile getirdiği bu tür düşüncelerinden anlaşılan Bâkî, divanında yirmiden fazla beytinde bizzat “gazel” kelimesini kullanmıştır. Böylece, klasik Türk şiirinde âşıkane ifadelere en uygun söyleyişe imkân veren bu tarzın büyük bir temsilcisi olmanın yanında gazelle ilgili bazı temel meselelere pencere açmış, gazelin ne, nasıl, niçin olduğu ve olabileceğine dair düşünce ve duyuşlar ortaya koymuştur. Onun bu tarz ifadelerinin bazılarında dikkat çeken bir yön ise gazel türünde kendi üstatlığına ve yol açıcılığına yaptığı vurgudur. Birer fahriye örneği olan bu söylemleri ve gazele dair diğer ifadelerinde Bâkî’nin bu şiir tarzına bakışına, şiir/gazel söyleme sebeplerini yer yer dile getirişine şahit olmak mümkündür. Bâkî’ye göre gazel; sevgiliyi vasfetmeye elverişli şiir tarzı, şairin hasbihâlini ifade etme aracı, inci kadar kıymetli bir söz, baharın güzel zamanlarına eşlik edecek bir süs, şairi çekemeyenlere eza verecek derecede sanatkârlık kudretini gösteren bir tür, marifet fidanının taze meyvesi olmak gibi pek çok niteliği barındıran bir nazım şeklidir. Bâkî’nin “gazel” kelimesini kullandığı beyitlerin büyük bir kısmının gazellerinde geçmesi de bu şiir türüne dair değerlendirmelerin bizzat türün içinde yapılmış olması yönüyle ayrıca dikkate değer bir noktadır.

Anahtar Kelimeler: Bâkî; gazel; şiir; poetika.

*

Ghazel according to Baki

Abstract

Baki (1526-1600), whom we can primarily think as a ghazel poet, although he is a poet who has achieved success in different poetry forms and genres in his divan, occasionally makes some evaluations about his own poetry and the art of poetry in general. His verses and couplets which focus on poetry show that he was a poet who not only wrote the poem but also thought about poetry. Baki, who explicitly places great importance to ghazel among other classical verse forms from both his art and his ideas that he expressed in his poems, used the word “ghazel” in his divan, in more than twenty couplets. Thus, in addition to being a great representative of this style that allows for the most appropriate loving expressions in classical Turkish poetry, it opened a window to some basic issues about ghazel, and revealed thoughts and feelings about what, how, why and how the ghazel is and could be. A striking aspect of some of his expressions is his emphasis on his own mastery and pioneering in the ode type. It is possible to witness Baki’s view of this style of poetry and his expressing the reasons for writing poems/ghazel in these examples of honorary discourses and other expressions about ghazel. According to Baki ghazel is the verse form which is suitable for describing the beloved, a means of expressing the poet’s conversation, a precious word like a pearl, an ornament to accompany the beautiful times of spring, a genre that shows the power of artistry to the point of oppressing the poet, being the fresh fruit of a tree of ingenuity. The fact that most of the couplets in which Baki uses the word “ghazel” are mentioned in his ghazels is also another remarkable point in regard of the evaluations of this type of poetry are made within the genre itself.

Keywords: Baki; ghazel; poetry; poetics.

ÖZET XV. yüzyılın sonu ve XVI. yüzyılın başında yetişen Lâmi'î Çelebi manzum ve mensur olarak kırkı aşkın eser meydana getirmiştir. Şairin divanında ve Letâyif-nâme adlı eserinde hiciv içerikli manzumeler yer almaktadır. Bu manzumeler şikâyet, kınama, aşağılama gibi çeşitli amaçlarla yazılmışlardır. Çalışmamızda, Lâmi'î Çelebi Dîvânı'nın müteferrikât bölümünde bulunan hiciv manzumeleri içerikleri yönünden incelenerek şairin bunlarda hicvi ne yolla sağladığı, hicvi meydana getirirken ne tür kelimelere başvurduğu ve hangi söz sanatlarından faydalandığı üzerinde durulacaktır. ABSTRACT Lâmi'î Chelebi grown up between the end of XV th century and beginning of XVI th century created more than forty works as verse and prose. There are satirical poems in his works named as Dîvân and Letâyif-nâme. These poems have been written for such purposes as complaint, condemnation and denigrate. In this work; types of words that he used and the arts of poetry that he benefit from will be evaluated by investigating satirical poems in müteferrikât part of his Dîvân according to their contents.

Öz Şair; duygu, düşünce ve arzularını hayal gücünün yardımıyla dönüştürerek sanatsal ve estetik bir kalıpta sunan kişidir. Başta teşbih ve mecaz olmak üzere edebî sanatları kullanarak iç ve dış âlemden aldıklarını sanatsal boyutta tekrar inşa eder. Bu süreçte şairin duygu, düşünce ve tasarılarına yön veren hayal gücüdür. Klasik Türk şiirinde hayal, şiirin başlangıcı ve şairin beslendiği önemli bir kaynaktır. Zira şairler hakkında değerlendirmelerde bulunan tezkire yazarları hayali güzel söz ve şiiri netice veren bir değer olarak görürler. Tezkirelerde kullanılan dile bakarak hayal gücünün güzeli tarif eden, güzeli arayan estetik değerlendirmeler için bir ölçüt olduğunu söylemek mümkündür. Klasik Türk şiirini kendi sistemi içerisinde değerlendirmek, şairlerin hayal kavramına bakışları ve hayal gücüne yönelik değerlendirmelerini dikkate almamızı gerektirir. Bu bağlamda, klasik Türk şiirinde hayal kavramının çeşitli teşbih ve mecazlarla kullanıldığı görülür. Hayalin hazine, gül bahçesi, deniz ve sultan gibi kavramlarla ilişkilendirildiği bu teşbihlerde şairin hayale atfettiği değer ya da işlevi bulmak mümkündür. Şairlerin çeşitli benzetme ve mecazlar çerçevesinde şiirdeki yerine işaret ettikleri hayal, klasik Türk şiirinde poetik ve estetik bir değere sahiptir. Abstract Poet is the one who offers his feelings, thoughts and desires in an artistic and aesthetic mold by converting them with the help of imagination. He rebuilds the materials received from internal and external world in artistic dimension by using literary arts especially including similes and metaphors. In this process, the power of imagination shapes the poet's feelings, thoughts and designs. In classical Turkish poetry the imagination is the beginning of the poem and an important source that the poet is fostered. Because the authors of tezkires who had assessments about the poets see the imagination as a value that results the good word and poetry. Looking at the language used in tezkires it can be said that the imagination is a criterion for aesthetic considerations that defines and seeks the beauty. Evaluating the classical Turkish poetry in its system requires us to take into account the assessments and the concept of view of the poets over the imagination. In this context, the concept of imagination is seen in classical Turkish poetry used with a variety of similes and metaphors. In these similes which the imagination is associated with the concepts like treasue, rose garden, sea and sultan it is possible to find the value and the function of imagination that the poet attributed to. The imagination that the poets pointed out its place in poetry under various similes and metaphors has a poetic and aesthetic value in classical Turkish poetry. Giriş İnsana yeni umutlar, yeni heyecanlar veren hayal gücü insan için önemli olduğu gibi sanat açısından da ayrı bir öneme sahiptir. Zira hayal, sanatın ortaya çıkması ve ilerlemesinde itici güçtür. Sanatçı; iç ve dış âlemde duygu, idrak ve hissini derinleştiren; bulduklarını dönüştürerek ses, renk, kelime gibi çeşitli estetik kalıplarda ifade eden kişidir. İç ve dış âlemin yeniden inşa edilip farklı bir gerçeklikle sunulduğu sanat eseri, sıra dışı özellikler gösteren olağanüstü bir hayal gücüne dayanır. Sanatsal gerçekliğin şekillenmesi, sanat eserinin ortaya çıkması büyük ölçüde hayal gücünün imkânlarına bağlıdır. 1 " Hayal " , sözlükte " insanın kafasında tasarlayıp canlandırdığı şey. " (Devellioğlu, 1997: 346), " Bir şeyin gerçeği zannedilen veya gerçeğine benzeyen, benzetilen görüntüsü " (Durusoy, 1998: 1) diye tanımlanır. " Tahayyül " , hayal etme eylemi; " mütehayyile " ise hayal gücü anlamında kullanılan terimlerdir. Klasik Türk şiirinde Arapça bir sözcük olan " hayal " in çoğulu " hayâlât " ve aynı kökten gelen " muhayyel " ve " tahayyül " sözcükleri hayal ile birlikte sıklıkla geçer. Hayal, kimi zaman gerçek dışı, asılsız iş anlamlarını ifade eder. Ahmet Paşa'nın " Hayâl-i bâtıla bakma basîret ehli isen " (Ahmet Paşa Divanı, 1992: 111) dizesi ile Nâilî'nin " Düşdük cünûn-ı aşk ile vehm ü hayâle biz " (Nâilî Divanı, 1990: 138) mısraı hayal kavramının " kuruntu, asılsız iş " anlamlarıyla kullanımına birer örnektir. * Yrd. Doç. Dr., Bartın Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 1 Esrar, imkân ve imkânsızlık sınırlarını kaldırmasıyla insanın önünde yeni bir buut oluşturur. Bazı sanatçıların esrara olan düşkünlükleri, esrarın gerçek âlemden kaçışla birlikte insanı hayalin uçsuz bucaksız âlemlerinde gezdirmesine bağlanabilir. Hatta şiir, müzik, dans, tiyatro gibi sanat dallarının ilk icracılarından olduğu kabul edilen şamanlardan bazılarının esrime deneyimi için esrar kullandıkları bilinmektedir.

Bu çalışma, klasik Türk edebiyatının genellikle geç dönemi olarak tanımlanan ve bitiş yüzyılı olarak kavramsallaştırılan 19. yüzyıl klasik Türk şiiri içinde, Abdünnâfi İffet Efendi (1823-1891) ve Divanı’nın edebî konumunu belirlemeyi amaçlar. Bu çalışmayla, 19. yüzyıl Türk edebiyat tarihi çalışmalarına katkıda bulunmak hedeflenmiştir. Abdünnâfi İffet Efendi Divanı’nı konu alan bu çalışma, ana hatlarıyla giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızda öncelikli olarak 19. yüzyıl klasik Türk şiirinin genel durumu ele alındı. Bu bölümden hareketle Abdünnâfi Efendi’nin hayatı ve edebî eğilimleri tespit edilmeye çalışıldı. Tezin ikinci bölümünde Abdünnâfi İffet Efendi Divanı’nın biçim ve muhteva incelemesi yapıldı. Üçüncü bölümde ise nüshaların tavsifi yapılıp divanın transkripsiyonlu-tenkitli metnine yer verilmiştir.