Britanska monarhija

Britanska monarhija odnosi se na ustavnu monarhiju Ujedinjenog Kraljevstva i njegovih prekomorskih teritorija. Trenutni monarh je kralj Charles III, koji je stupio na presto nakon smrti svoje majke, kraljice Elizabete II, 8. septembra 2022. godine.

Monarh i njegova bliska porodica obavljaju različite službene, ceremonijalne i diplomatske dužnosti. Kako je britanska monarhija ustavna, monarh je neutralan u odnosu na politiku. Među dužnostima monarha jeste dodeljivanje odličja i imenovanje premijera, a takođe obavlja i dužnost vrhovnog zapovednika britanskih oružanih snaga. Premda teoretski britanski monarh, putem kraljevskog prerogativa, i dalje poseduje vrhovnu izvršnu vlast, on tu vlast vrši samo u skladu sa zakonima usvojenim u parlamentu i sa ograničenjima koja nameću ustavne konvencije i presedani. Lična rezervna ovlašćenja monarha obično se mogu upotrebiti samo u slučaju ozbiljne vanredne situacije ili ustavne krize.

Britanska monarhija vuče poreklo iz malih kraljevstava koja su se u ranom srednjem veku razvila u Škotskoj i anglosaksonskoj Engleskoj, koja su se do 10. veka ujedinila u jedno englesko i jedno škotsko kraljevstvo. Godine 1066. poslednji krunisani anglosaksonski monarh, Harold II, poražen je i ubijen u bici kod Hastingsa tokom normanskog osvajanja Engleske, nakon čega je engleska monarhija prešla u ruke pobedničkog vođe Normana, Willijama Osvajača i njegovih naslednika.

U 13. veku Wales je kao kneževina postala klijentska država engleskog kraljevstva, dok je Magna Carta započela proces smanjivanja političkih moći engleskog vladara.

Od 1603, kad je škotski kralj James VI nasledio engleski presto kao James I, engleskim i škotskim kraljevstvom vladao je isti monarh. Od 1649. do 1660. tradiciju monarhijskog poretka prekinuo je republikanski Engleski Commonwealth, ustanovljen nakon tzv. rata triju kraljevina. Zakon o nasleđu 1701, koji je i danas na snazi, uskratio je rimokatolicima i onima koji sa njima stupe u brak pravo da naslede engleski presto. Godine 1707, usvajanjem Zakona o uniji, englesko i škotsko kraljevstvo ujedinili su se u Kraljevinu Veliku Britaniju, kome se 1801. priključila Kraljevina Irska, čime je stvoreno Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske. Britanski je monarh postao šef države ogromne Britanske imperije, koja je na svom najvećem vrhuncu 1921. obuhvatala četvrtinu planete Zemlje.

Tokom 1920-ih godina pet šestina teritorije Irske odvojilo se od Ujedinjenog Kraljevstva i postalo posebna Irska Slobodna Država, a Balfurova deklaracija 1926. priznala je evoluciju dominiona Britanske imperije u zasebne, samoupravne države u okviru Komonvelta. Nakon drugog svetskog rata najveći broj britanskih kolonija i teritorija stekao je nezavisnost, čime je nestalo i Britanske imperije. George VI i njegova naslednica, Elizabeta II, poneli su titulu Poglavara Komonvelta kao simbol slobodnog udruživanja njegovih članica kao nezavisnih država.

Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske i petnaest drugih komonveltskih kraljevstava priznaju istu osobu za svog šefa države. Premda se termini "britanska monarhija" i "britanski monarh" i danas često koriste da bi se označili različiti položaji ove osobe i institucije koju ona predstavlja, ipak je svaka od tih šesnaest država nezavisna i samostalna u odnosu na ostale, a monarh u svakoj od njih nosi posebnu titulu i ima posebna zaduženja.

U nepisanom britanskom ustavu monarh (ili suveren), koji nosi titulu "Njeno veličanstvo", odnosno "Njegovo veličanstvo", zauzima položaj šefa države. Zakletve vernosti polažu se Kraljici i njenim zakonitim naslednicima.^[1] Bože čuvaj Kraljicu (ili Bože čuvaj Kralja) britanska je državna himna,^[2] a lik monarha pojavljuje se i na poštanskim markama i novcu.^[3]

Monarh retko uzima direktnog učešća u državnoj upravi. Odluka o upotrebi kraljevskih prerogativa delegirana je, bilo zakonskim aktima bilo konvencijom, sa monarha na ministre i druga državna tela javne uprave. U tom smislu postupci države, kao što su imenovanja na položaje u službi Krune,^[4] čak i kad ih izvodi sam monarh, kao npr. u slučaju Kraljičinog govora tokom otvaranja parlamenta, zapravo zavise od odluka koje su donete na drugim mestima:

• Zakonodavnu vlast u teoriji vrši "Kraljica u parlamentu", odnosno monarh proglašava zakone usvojene u parlamentu, sastavljenom od Doma lordova i Doma građana.
• Izvršnu vlast poseduje Vlada Njenog veličanstva, koja se sastoji od ministara, prvenstveno premijera i kabineta, koji tehnički predstavlja samo odbor Kraljičinog Privatnog veća. Vlada upravlja oružanim snagama, državnom upravom i drugim javnim telima, kao što su diplomatska i obaveštajna služba (Kraljica neke obaveštajne izveštaje iz inostranstva prima pre no što ih dobije premijer ^[5]).
• Sudsku vlast vrši pravosuđe, koje je ustavno i zakonski^[6] nezavisno od vlade.
• Engleska crkva, na čijem se čelu nalazi monarh, ima vlastita zakonodavna, sudska i izvršna tela.
• Ovlašćenja koja ne zavise od vlade zakonski se prenose na druga javna tela zakonskim ili podzakonskim aktima, kao što su uredbe donete u Privatnom veću (Order in Council), kraljevske komisije i slično.

Walter Bagehot, teoretičar britanskog ustava, nazvao je 1867. monarhiju "dostojanstvenim delom" državne uprave, za razliku od vlade kao njenog "delatnog dela".^[7]

Uvek kad je to potrebno, monarh je odgovoran za postavljanje novog premijera, koji po konvenciji postavlja sve druge ministre i može ih smeniti, pa tako ima moć da sastavlja i kontroliše vladu. U skladu s nepisanim ustavnim konvencijama, monarh mora za premijera postaviti onu osobu koja uživa poverenje Doma komuna, a to je obično vođa partije ili koalicije koja raspolaže većinom glasova u tom Domu. Premijer preuzima dužnost kad poseti monarha u privatnoj audijenciji i nakon ceremonije "ljubljenja ruku" to postavljenje stupa na snagu bez bilo kakve druge formalnosti ili dokumenta.^[8]

U slučaju blokiranog parlamenta, kad nijedna partija ili koalicija ne raspolaže većinom, monarh ima širi opseg mogućnosti pri izboru osobe za koju veruje da će obezbediti najširu podršku u parlamentu, premda bi se i tu najčešće radilo o vođi partije s najviše zastupnika.^[9][10] Od 1945. izbori su samo dva puta rezultirali blokiranim parlamentom. Prvi put je to bilo nakon opštih izbora u februaru 1974, kad je Harold Wilson postavljen za premijera nakon što je Edward Heath podneo ostavku jer nije uspeo da formira koaliciju. Premda Wilsonovi laburisti nisu imali većinu, bili su pojedinačno najveća stranka u parlamentu. Drugi put je do blokiranog parlamenta došlo nakon opštih izbora u maju 2010, posle kojih su se konzervativci (kao najveća partija u parlamentu) i liberalni demokrati (koja je po broju zastupnika bila treća) dogovorili o koalicionoj vladi, prvoj u Velikoj Britaniji nakon drugog svetskog rata.

Monarh teoretski može samoinicijativno smeniti premijera, ali u današnje se vreme premijerov mandat završava samo ako premijer bude poražen na izborima, ako podnese ostavku ili ako umre na dužnosti. William IV bio je poslednji monarh koji je smenio premijera, kad je 1834. s te dužnosti uklonio lorda Melbournea.^[11]

Godine 1950. privatni sekretar kralja George VI objavio je pod pseudonimom u Timesu jedno pismo, kojim je definisana ustavna konvencija, poznata kao Lascellesova načela: ako manjinska vlada zatraži raspuštanje parlamenta i raspisivanje vanrednih izbora da bi osnažila vlastiti položaj, monarh takav zahtev može odbiti. Kad je premijer Harold Wilson krajem 1974. zatražio raspuštanje parlamenta, Kraljica se s tim zahtevom složila, budući da su Heathova nastojanja da formira koalicionu vladu već ranije doživela neuspeh. Na vanrednim parlamentarnim izborima u oktobru 1974. Wilson je uspeo osvojiti malu, ali ipak apsolutnu većinu u parlamentu.^[12] Zakon o trajanju saziva parlamenta 2011. uklonio je ovlašćenje monarha da raspusti parlament.

Neka od izvršnih ovlašćenja vlade formalno pripadaju monarhu i zajedno su poznata kao kraljevski prerogativ. Monarh deluje u skladu s ograničenjima koja nameću konvencije i presedani, te svoje prerogative koristi samo na preporuku ministara, koji za svoj rad odgovaraju parlamentu, prvenstveno na preporuku premijera i Privatnog veća.^[13] Monarh jednom nedeljno prima premijera u audijenciju; da bi se očuvala apsolutna poverljivost, tom susretu ne prisustvuje niko drugi i ne postoje zapisnici ili beleške s tih sastanaka.^[14] Monarh može premijeru izneti svoje vlastite poglede i mišljenje, ali kao vladar u ustavnoj monarhiji naposletku mora prihvatiti odluke premijera i njegovog kabineta, pod uslovom da on uživa podršku Doma komuna. Prema Bagehotovim rečima, "suveren, u ustavnoj monarhiji, ima tri prava ― pravo da bude konsultovan, pravo da ohrabri i pravo da upozori".^[15]

Premda kraljevski prerogativ obuhvata širok spektar ovlašćenja, koja se mogu upotrebiti bez odobrenja parlamenta, on je ipak ograničen. Mnoga ovlašćenja prestala su se koristiti, a druga su za stalno preneta na parlament. Na primer, monarh ne može nametnuti ili uvesti nove poreze, kao nekada, jer je sada za to potrebna parlamentarna zakonska regulativa. Prema jednom parlamentarnom izveštaju, "Kruna ne može uvoditi nova prerogativna ovlašćenja", a parlament može oboriti svako postojeće prerogativno ovlašćenje usvajanjem odgovarajuće zakonske regulative.^[16]

Kraljevski prerogativ uključuje ovlašćenje monarha da postavlja i smenjuje ministre, upravlja državnom upravom, izdaje pasoše, objavljuje rat, sklapa mir, komanduje oružanim snagama, dogovara i sklapa međudržavne ugovore, saveze i sporazume. Međutim, takvim sporazumom ne može se menjati unutrašnje zakonodavstvo Ujedinjenog Kraljevstva, za šta je potrebno da parlament usvoji odgovarajući zakon. Monarh je vrhovni zapovednik oružanih snaga (u koje spadaju Kraljevska mornarica, Britanska vojska i Kraljevsko ratno vazduhoplovstvo), on izdaje akreditive britanskim visokim komesarima i ambasadorima te prima diplomate iz drugih država.^[16]

U monarhov prerogativ spada i ovlašćenje da saziva i prorogira parlament. Svake godine monarh formalno saziva parlament u novo zasedanje, a zatim, tokom ceremonije otvaranja parlamenta u sali Doma lordova čita prestoni govor, u kojem u glavnim crtama iznosi zakonodavni program vlade.^[17] Do prorogacije (tj. suspenzije zasedanja parlamenta) dolazi obično otprilike godinu dana nakon početka zasednja i njome se to zasedanje formalno završava.^[18] Raspuštanjem parlamenta završava se mandat tog saziva, nakon čega slede opšti izbori za sve zastupnike u Domu komuna. Prema Zakonu o trajanju saziva parlamenta 2011, opšti parlamentarni izbori po pravilu se održavaju pet godina nakon prethodnih, ali se mogu održati i ranije ako premijer izgubi poverenje Doma komuna ili ako dve trećine zastupnika u tom Domu glasa za održavanje vanrednih izbora.

Predlog zakona usvojen u oba doma parlamenta mora dobiti kraljevski pristanak, tj. saglasnost monarha, da bi mogao postati zakon i deo pravnog sistema.^[19] U teoriji, monarh i danas može uskratiti svoju saglasnost, tj. staviti veto na neki predlog zakona,^[13] no to je poslednji put učinila kraljica Ana 1707. godine.^[20]

Monarh ima određene dužnosti i prema devolviranim vladama u Škotskoj, Walesu i Severnoj Irskoj. Monarh postavlja škotskog prvog ministra na predlog Škotskog parlamenta,^[21] odnosno velškog prvog ministra na predlog Velške narodne skupštine.^[22] U pitanjima koja su delegirana škotskoj upravi monarh deluje na predlog škotske vlade. S druge strane, kako je devolucija u Walesu manjeg opsega nego ona u Škotskoj, u pitanjima koja se tiču Walesa monarh deluje na predlog britanskog premijera i kabineta. Monarh ima pravo veta na svaki predlog zakona usvojen u Narodnoj skupštini Severne Irske koji Državni sekretar za Severnu Irsku smatra neustavnim.^[23]

Monarh se smatra "izvorom pravde" (fount of justice); premda monarh ne učestvuje direktno u radu sudova, pravosuđe deluje u ime monarha. Na primer, tužbe se podižu u ime monarha, a sudovi svoju vlast zasnivaju na Kruni. Prema običajnom pravu, monarh "ne može grešiti" (can do no wrong), što znači da uživa imunitet od krivičnog gonjenja. Zakon o postupcima protiv Krune iz 1947. dozvolio je prvi put mogućnost da se pokreću parnice protiv Krune kao javnog entiteta (tj. parnice protiv vlade i njenih agencija), ali protiv monarha lično parnica se ne može povesti. Monarh može upotrebiti kraljevski prerogativ milosti da osuđene osobe pomiluje, oslobodi izdržavanja kazne ili umanji njihovu kaznu.^[13][16]

Monarh predstavlja "izvor počasti" (fount of honour), jer je Kruna formalno ustanovila sve časti i odličja u Ujedinjenom Kraljevstvu. Kruna stvara sve plemićke titule, imenuje članove viteških redova, dodeljuje viteški status i daje druga odličja.^[24] Premda se plemićke titule i većina drugih odličja danas dodeljuju na predlog premijera, one najprestižnije titule i odličja dodeljuje sam monarh na vlastitu inicijativu. Naime, monarh odlučuje o imenovanju članova u Red podvezice, Red čkalja, Kraljevski viktorijanski red i Red zasluge.^[25]

Za više informacija pogledajte članak Popis engleskih kraljeva

Nakon vikinških upada i osnivanja prvih naselja u 9. veku anglosaksonsko kraljevstvo Wessexa pojavilo se kao najsnažnije englesko kraljevstvo. Alfred Veliki zaštitio je Wessex, ostvario nadmoć nad Mercijom na zapadu i sebe nazvao "kraljem Engleza" (King of the English).^[26] Njegiv unuk Athelstan bio je prvi kralj koji je vladao ujedinjenim kraljevstvom, koje se otprilike prostiralo na teritoriji današnje Engleske, premda su njegovi sastavni delovi zadržali jake regionalne identitete. U 11. veku Engleska se stabilizirala, i pored niza ratova s Dancima, koji su rezultirali time da je tokom jedne generacije Engleskom vladala danska kraljevska kuća.^[27] William, vojdvoda od Normandije zauzeo je Englesku 1066. godine i to se osvajanje pokazalo ključnim u smislu političkih i društvenih promena. Novi vladar nastavio je sa centralizacijom vlasti započetom u anglosakonskom periodu, a paralaleno s tim nastavljen je i proces razvitka feudalnog sistema.^[28]

Williama I nasledila su njegova dva sina: prvo William II, a zatim Henry I. Henry je doneo kontroverznu odluku da svoju ćerku Matildu ― svoje jedino dete koje je ostalo u žvotu ― imenuje za naslednicu prestola. Nakon Henrijeve smrti 1135. jedan od unuka Williama I, Stefan, istakao je svoje prave na presto i uz pomoć većine barona preuzeo vlast. Međutim, Matilda mu se suprotstavila, čime je Engleska ušla u period nereda poznat kao "Anarhija" (1135–1153). Stefan se uspeo održati na vlasti, ali je pristao na kompromis, po kojem će ga nakon smrti na prestolu naslediti Matildin sin Henry. Godine 1154. on je stupio na presto kao Henry II i postao prvi vladar iz dinastije Plantageneta.^[29]

Vladavinu većine monarha iz dinastije Plantageneta obeležili su građanski neredi i sukobi između vladara i plemstva. Henry II suočio se s pobunama vlastitih sinova, budućih kraljeva Richarda I i Johna. Ipak, Henry je uspeo da proširis svoje kraljevstvo. Nakon njegove smrti na presto je kao stariji Henrijev sin stupio Richard, no on je većinu svoje vladavine proveo van Engleske, uglavnom se boreći u trećem krstaškom ratu. Poginuo je tokom opsade jednog utvrđenja u Normandiji, u nastojanju da ovu oblast odvoji od Francuske i ponovo je stavi pod vlast engleske krune. Na prestolu ga je nasledio John, u literaturi na srpskohrvatskom obično zvan "Jovan" ili "Ivan".

Johnovu vladavinu obeležio je sukob s baronima, naročito u vezi s ograničavanjem kraljeve moći. Godine 1215. baroni su primorali kralja da potpiše Veliku povelju sloboda (Magna carta libertatum), kojim su se garantovala prava i privilegije engleskog plemstva. Uskoro potom novi su sukobi gurnuli Englesku u građanski rat, poznat kao Prvi baronski rat. Taj je rat naglo okončan kad je 1216. John umro i presto ostavio svom devetogodišnjem sinu Henriju III.^[30] Tokom Henrijeve vladavine kasnije je Simon de Montfort poveo novu pobunu barona i tako započeo Drugi baronski rat. Taj se rat završio neupitnom pobedom rojalističke strane i smrću mnogih pobunjenika, ali tek nakon što je kralj pristao da sazove parlament 1265. godine.^[31]

Sledeći vladar, Edward I ("Edward Dugonogi"), bio je daleko uspešniji u održavanju kraljevske vlasti, a zaslužan je i za osvajanje Walesa. Pokušao je da uspostavi i englesku vlast nad Škotskom, ali su njegovi uspesi u Škotskoj poništeni tokom vladavine njegova naslednika, Edwarda II, koji se morao suočiti i pobunom plemstva.^[32] Edward II je bio primoran da potpiše tzv. uredbe iz 1311, kojim je mnoga svoja ovlašćenja preneo na jedan odbor baronskih zapovednika (ordainers), supotpisnika tih uredbi; međutim, vojne pobede koje je postigao pomogle su mu da 1322. povrati kontrolu nad državom.^[33] Ipak, 1327. Edward je svrgnut s vlast, nakon čega ga je njegova žena Izabela dala ubiti. Njegov četrnaestogodišnji sin stupio je na presto kao Edward III. Edward III istakao je svoje pravo na francuski presto, čime je započeo stogodišnji rat između Francuske i Engleske.

Njegovi pohodi rezultirali su osvajanjem velikih delova Francuske, ali 1373. izgubljene su sve zauzete oblasti. Edwardovu vladavinu obeležio je i dalji razvoj parlamenta, koji je u tom periodu podeljen na dva Doma. Edward je umro 1377, a vlast je prešla na njegovog desetogodišnjeg unuka Richarda II. Richard II je, kao i mnogi njegovi prethodnici, došao u sukob sa plemstvom zbog nastojanja da koncentriše vlast u svojim rukama. Godine 1399, dok se nalazio na jednom vojnom pohodu u Irskoj, vlast je prigrabio njegov rođak Henry Bolingbroke. Richard je svrgnut, utamničen i naposletku ubijen, verovatno izgladnjivanjem, a Henry je stupio na presto kao Henry IV.^[34]

Henry IV je bio unuk Edwarda III i sin Johna od Genta, vojvode od Lancastera; stoga je njegova kraljevska kuća poznata kao Dinastija Lancaster. Tokom većeg dela vladavine Henry IV je morao suzbijati urote i gušiti zavere, a njegov uspeh u tom bar delimično treba pripisati i vojnom umeću njegova sina, budućeg kralja Henrija V. Vladavina Henrija V, koji je na presto stupio 1413, većinom je bila bez unutrašnjih sukoba, što je kralju ostavilo dovoljno vremena i energije za nastavak stogodišnjeg rata u Francuskoj. Henry V je u tom sukobu odneo važne pobede, ali je iznenada umro 1422, a na presto je došao njegov maloletni sin Henry VI, što je Francuzima omogućilo priliku da zbace englesku vlast.^[35]

Nepopularnost savetnika kojima se Henry VI okružio, kao i njegove ratoborne supruge, Margarete Anžujske, pa i njegova vlstita nesposobnost, dovela je do slabljenja lancasterske kraljevske kuće. Svoje pretenzije na presto istakla je kuća York, nazvana tako jer se na njenom čelu nalazio Richard, vojvoda od Yorka, koji je bio jedan od potomaka Edwarda III. Premda je sam Richard poginuo u borbi 1460, njegov sin Edward IV naposletku je kuću York doveo do pobede 1461. godine. Ipak, rat ruža nastavio se, uz prekide, tokom cele njegove vladavine i tokom vladavine njegova sina, Edwarda V, a zatim i brata, Richarda III. Edward V i njegov mlađi brat su nestali, a verovatno su bili ubijeni po naređenju svog ujaka Richarda. Sukob dveju kuća najzad je kulminirao 1485. pobedom Henrija Tudora iz kuće Lancaster i pogibijom Richarda III u bici na Bosworthskom polju.^[36]

Kad je Henry Tudor stupio na presto kao Henry VII, neutralizovao je preostale jorkističke snage, između ostalog i tako što se oženio Elizabetom od Yorka, prvom u jorkističkoj liniji nasleđivanja. Zahvaljujući svojoj veštini i sposobnosti, Henry je povratio vrhovnu vlast u zemlji i tako okončao sukobe s plemstvom, s kojim su se raniji vladarli morali nositi.^[37] Vladavina drugog tudorskog monarha, Henrija VIII, donela je velike političke promene. Verski sukobi s rimskim papom završili su se tako što je Henry svoje kraljevstvo izdvojio iz Rimokatoličke crkve i uspostavio zasebnu Crkvu Engleske, odnosno Anglikansku crkvu.^[38]

Wales, koji je osvojen još pre nekoliko vekova, ali je ostao zaseban domen, pripojen je Engleskoj nizom Zakona o zakonodavstvu u Walesu, usvojenim u engleskom parlamentu 1535. i 1542.^[39] Naslednik i sin Henrija VIII, mladi Edward VI, nastavio je očeve reforme u verskoj sferi, ali njegova prerana smrt 1553. dovela je do sukoba oko nasleđivanja prestola. Edward VI bio je nepoverljiv prema mogućnosti da ga na vlasti zameni starija polusestra Mary, pa je u svojoj oporuci za naslednicu imenovao lady Jane Grey. Međutim, Jane se na prestolu održala samo devet dana, jer ju je, uz ogromnu podršku naroda, svrgla Mary, koja se zatim proglasila zakonitom vladarkom. Mary I udala se za Filipa, španskog kralja, koji je proglašen kraljem i savladarom, koji je vodio katastrofalne ratove u Francuskoj i koji je Englesku pokušao da vrati pod okrilje Rimokatoličke crkve, te je u tom nastojanju, između ostalog, dao spaljivati protestante na lomači kao jeretike. Kad je Mary umrla 1558, njih dvoje nasledila je njena polusestra, protestantkinja Elizabeta I. Engleska se vratila protestantskoj veri i počela da prerasta u veliku svetsku silu, zahvaljujući izgradnji mornarice i istraživanju Novog sveta.^[40]

Za više informacija pogledajte članak Popis škotskih kraljeva

U Škotskoj su, kao i u Engleskoj, prva lokalna kraljevstva nastala kad se Rimsko carstvo povuklo iz Britanije početkom 5. veka pne. U to su doba u Škotskoj živele tri skupine ljudi ― Pikti na severoistoku, Briti na jugu, gde je se nalazilo i Kraljevstvo Strathclyde, te Geli ili Skoti (po kojima će kasnije Škotska i dobiti ime), koji su živeli u maloj irskoj kraljevini Dalrijadi na zapadu. Kenneth MacAlpin (810–850) tradicionalno se smatra prvim kraljem ujedinjene Škotske, koja se u delima na latinskom navodi kao Scotia, a koju su sami Škoti nazivali Albom.^[41] Tokom narednih vekova škotski su se domeni dalje širili na račun drugih oblasti, pa je tako apsorbovan i Strathclyde.

U najstarije doba u Škotskoj nije postojao princip automatskog nasleđivanja kraljevske vlasti; umesto toga, primenjivao se običaj tanistrije, u okviru koje je kruna naizmenično prelazila na različite grane kuće Alpin. Međutim, to dovodilo do često nasilnih sukoba između različitih dinastijskih grana. Od 942. do 1005. sedam je kraljeva uzastopce ubijeno ili je palo u borbi.^[42] Godine 1005. na presto je stupio Malcolm II, nakon što je pogubio mnoge od svojih suparnika. On je nastavio surovi obračun sa svakom opozicijom, a kad je 1034. umro, umesto da ga nasledi jedan od rođaka, kako je dotad bilo uobičajeno, nasledio ga je njegov unuk, Duncan I. Duncana je 1040. u bici porazio Macbeth, koji je onda preuzeo vlast, a njega samoga je 1057. u borbi ubio Duncanov sin Malcolm. Naredne godine, nakon što je pogubio Macbethovog posinka Lulacha, Malcolm je stupio na škotski presto kao Malcolm III.^[43]

Usledio je niz novih sukoba i svrgavanja, tokom kojih su se na prestolu smenila petorica Malcolmovih sinova i jedan od njegove braće. Naposletku, kraljevska je vlast pipala njegovom najmlađem sinu, Davidu. Davida su nasledili njegovi unuci, prvo Malcolm IV, a zatim William Lav, koji je bio i kralj s najdužom vladavinom u Škotskoj pre sjedinjenja dve krune.^[44] William je učestvovao u jednoj pobuni protiv engleskog kralja Henrija II, ali kad je pobuna ugušena, pao je u zatočeništvo u Engleskoj. U zamenu za slobodu, William je Henrija priznao za svog feudalnog gospodara. Engleski kralj Richard I složio se 1189. da prekine taj sporazum, u zamenu za veliku sumu novca, koji mu je bio potreban za krstaške ratove.^[45] William je umro 1214, a nasledio ga je njegov sin Aleksandar II. Aleksandar II, kao i njehov naslednik Aleksandar III, pokušao je da zauzme Zapadna ostrva, koja su se još uvek nalazila pod vrhovnom vlašću Norveške. Norveška je tokom vlade Aleksandra III pokrenula pohod na Škotsku, ali se on završio neuspehom, pa je sporazumom iz Pertha priznata škotska vlast nad Zapadnim ostrvima i drugim spornim oblastima.^[46]

Neočekivana smrt Aleksandra III, koja ga je snašla kad je pao s konja 1286, izazvala je veliku krizu oko nasleđivanja prestola. Škotski vođe obratili su se engleskom kralju Edwardu I i od njega zatražili pomoć u utrvđivanju zakonitog vladara. Edward je odabrao Aleksandrovu trogodišnju praunuku, Norvežanku Margaretu. Međutim, Margareta je umrla dok je brodom putovala u Škotsku, pa su od Edwarda ponovo zatražili da posreduje između trinaest pretendenata na škostki presto. Ustanovljen je sud, koji je nakon dvogodišnjeg većanja odlučio da se za kralja proglasi John Balliol. Međutim, Engleska je Balliola smatrala svojim vazalom i pokušala je da se meša u prilike u Škotskoj. Kada je Balliol 1295. otkazao vernost Engleskoj, Edward I napao je Škotsku. Usledili su Škotski ratovi za nezavisnost, a Škotska je tokom prvih deset godina tih ratova bila bez vladara, sve dok se Robert Bruce nije proglasio za kralja 1306. godine.^[47]

Robertova nastojanja da zavede kontrolu nad Škotskom naspoletku su postigla pun uspeh, te je škotska nezavisnost potvrđena 1328. godine. Međutim, već sledeće godine Robert je umro, a nasledio ga je njegov petogodišnji sin, David II. Englezi su ponovo napali 1332, uz izgovor da presto treba da pripadne zakonitom nasledniku Johna Balliola, Edwardu Balliolu. U naredene četiri godine Balliol je krunisan, svrgnut, opet ustoličen, svrgnut, ustoličen i ponovo svrgnut, da bi se na kraju preselio u Englesku, dok je David vladao Škotskom narednih 35 godina.^[48]

David II umro je bez potomstva 1371, a nasledio ga je njegov nećak Robert II iz kuće Stuart. Tokom vladavine Roberta II i njegovog naslednika, Roberta III, došlo je do opadanja kraljevske moći. Kad je Robert III umro 1406, zemljom su vladali regenti, jer se sin Roberta III, James I, nalazio u engleskom zarobljeništvu. Plativši veliki otkup, James se 1424. vratio u Škotsku; da bi uspostavio svoj autoritet, koristio se nemilosrdnim merama, uključujući i pogubljenje nekoliko protivnika. Ubijen je u uroti nekoliko plemića. James II nastavio je očevu politiku u smislu pokoravanja uticajnih plemića, ali je stradao nesrećnim slučajem u dobi od trideset godina, nakon čega je vlast ponovo došla u ruke regenata. James III pretrpeo je poraz u bici s pobunjenim škotskim plemićima 1448, što je na presto opet dovelo jednog dečaka, Jamesa IV.^[49]

Godine 1513. James IV napao je Englesku, nastojeći iskoristiti odsustvo engleskog kralja Henrija VIII. No Jamesova vojska pretrpela je katastrofalni poraz u bici kod Floddenskog polja, u kojoj su poginuli i sam kralj i mnogi važni plemići te stotine škotskih vojnika. Kako je njegov sin i naslednik, James V, još uvek bio maloletan, vlast su opet preuzeli regenti. James V upustio se u još jedan katastrofalni rat s Englezima 1542, a njegovom smrću iste godine kruna je prešla na njegovu ćerku, Mary, kojoj je u tom trenutku bilo tek šest dana. Ponovo je uspostavljeno regentstvo.

Mary, rimokatolkinja, vladala je u doba velikih verskih nereda u Škotskoj. Nastojanjima reformatora kakav je, na primer, bio John Knox, uspostavljen je primat protestantske vere. Mary je izazvala nemir kad se 1565. udala za svog rođaka, katolika lorda Darnleya. Kad je lord Darnley 1567. ubijen u atentatu, Mary je sklopila još nepopularniji brak, sa erlom od Bothwella, za koga je postojala rasprostranjena sumnja da je odgovoran na Darnleyevo ubistvo. Plemići su se pobunili protiv kraljica i naposletku je primorali da se odrekne prestola. Mary je pobegla u Englesku, a kruna je prešla na njenog maloletnog sina, Jamesa VI, koji je odgojen kao protestant. Mary je zatočena i naposletku smaknuta po naređenju kraljice Elizabete I.^[50]

Elizabetinom smrću 1603. završio se period tudorske vladavine u Engleskoj. Kako nije imala potomaka, nasledio ju je škotski vladar James VI, koji je bio praunuk starije sestre Henrija VIII i prema tome Elizabetin rođak. Jamesovim stupanjem na engleski presto došlo je do tzv. "unije kruna", a on je u Engleskoj vladao kao James I, jer se pre njega nijedan engleski kralj nije zvao James. Iako su se Engleska i Škotska sad nalazile u personalnoj uniji pod vlašću istog monarha ― James I je zapravo bio prvi monarh koji je sebe nazvao "kraljem Velike Britanije Irske" 1604. godine ^[51] — to su ipak ostala dva zasebna kraljevstva. Jamesov naslednik, Charles I, često je dolaizio u sukob s engleskim parlamentom u vezi s ovlašćenjima kralja i parlamenta, a posebno u vezi s ovlašćenjem da se uvode porezi. Izazvao je opoziciju protiv sebe time što je od 1629. do 1640. vladao bez sazivanja parlamenta, samoinicijativno ubirući poreze i uvodeći neke kontroverzne verske prakse, od kojih su mnoge smatrane uvredljivim za škotske prezbiterijance i engleske puritance. To je izazvalo pobunu u Škotskoj i podstaklo ratove triju kraljevstava. Sukob između kralja i engleskog parlamenta dostigao je vrhunac 1642, kad je započeo engleski građanski rat began.^[52]

Građanski rat završio se pogubljenjem Charlesa I 1649, ukidanjem engleske monarhije i uspostavljanjem republike, koja se zvanično zvala Engleski Commonwealth (Commonwealth of England). Charlesov sin, Charles II, proglašen je u Škotskoj za kralja Velike Britanije, ali je bio prisiljen da pobegne u inostranstvo nakon što je njegov pokušaj da zavlada Engleskom pretrpeo neuspeh porazom u bici kod Worcestera. Oliver Cromwell, tada najistaknutiji vojni i politički vođa u Engleskoj, prigrabio je vlast 1653. i proglasio se za lorda protektora te postaao neka vrsta vojnog diktatora. Cromwell je vladao do svoje smrti 1658, kad ga je nasledio sin Richard Cromwell. Novi lord protektor nije bio previše zainteresovan, a ni sposoban za upravu nad državom, te je uskoro odstupio s vlasti.^[53] Kako se niko nije naročito isticao kao mogući vođa, došlo je do nemira među građanima i u vojsci, što je naposletku dovelo do toga da je ogromna većina naroda želela obnavljanje monarhije. Do restauracije monarhije došlo je 1660. i Charles II vratio se u Britaniju.^[54]

Vladavinu Charlesa II obeležio je nastanak prvih modernih političkih partija u Engleskoj. Charles II nije imao zakonitih potomaka, te je kruna trebalo da pređe na njegovog brata, katolika Jamesa, vojvodu od Yorka. Došlo je do pokušaja parlamenta da Jamesa isključi iz linije nasleđivanja; od "peticionaša" (Petitioners), koji su se zalagali za diskvalifikaciju Jamesa kao naslednika prestola, nastali su Vigovci, a od "gadljivaca" (Abhorrers), koji su se protivili diskvalifikaciji, nastali su Torijevci. Zakon o isključenju nije prošao; u nekoliko navrata Charles II raspustio je parlament jer je strahovao da bi taj zakon mogao biti usvojen. Nakon raspuštanja parlamenta 1681. Charles je nastavio da vlada bez parlamenta sve do svoje smrti 1685. Kad je James stupio na presto, uveo je politiku verske tolerancije prema rimokatolicima, čime je izazvao gnev mnogih svojih podanika protestanata. Mnogi su se protivili Jamesovim odlukama da drži veliku stajaću vojsku, da na visoke političke i vojne položaje postavlja rimokatolike, kao i da utamniči anglikanske sveštenike koji su se suprotstavili njegovoj politici. Naposletku, grupa protestanata ― kasnije nazvana Sedmoricom besmrtnika ― pozvala je ćerku Jamesa II, Mary, i njenog supruga Williama Oranskog da svrgnu kralja s vlasti. William se odazvao tom pozivu; u Englesku je stigao 5. novembra 1688, dočekan velikom podrškom javnosti. Suočen sa izdajom mnogih dužnosnika protestanata, James je pobegao iz Engleske, a William i Mary proglašeni su za savladare (umesto sina Jamesa II, koji je bio katolik) i monarhe Engleske, Škotske i Irske.^[55]

Svrgavanje Jamesa II, poznato kao Slavna revolucija, predstavljalo je jedan od najvažnijih događaja u dugoj evoluciji parlamentarne moći. Povelja o pravima 1689. potvrdila je vlast parlamenta i utvrdila da engleski narod poseduje određena prava, uključujući i slobodu od oporezovanja bez saglasnosti parlamenta. Povelja o pravima odredila je i da svaki budući vladar mora biti protestantske veroispovesti, kao i to da će, nakon eventualnog potomstva Williama i Mary, kruna preći na Marynu sestru Anu. Mary je umrla bez potomstva 1694, a William je nastavio da vlada samostalno. Do 1700. izbila je politička kriza, jer su sva Anina deca umrla, pa je ona ostala jedina osoba u celoj liniji nasleđivanja. Parlament je strahovao da bi pravo na presto mogao istaći bivši kralj James II ili neko od njegovih sledbenika, koji su bili poznati kao "Jakobiti". Parlament je usvojio Zakon o nasleđu 1701, koji je Jamesa i njegove rođake katolike isključio iz nasleđivanja prestola te je za naslednike prestola, nakon Ane, odredio najbliže Williamove rođake protestante, porodicu Sofije, hanoverske izbornice.^[56] Ubrzo nakon što je donet ovaj zakon, William je umro, a kruna je prešla na Anu (1701).

Kad je Ana stupila na presto, ponovo je došao do izražaja problem oko njenog naslednika. Škotski parlament, besan zato što ga engleski parlament nije konsultovao kad je za Anine naslednike odredio Sofijinu porodicu, doneo je Zakon o sigurnosti 1704, koji je mogao okončati personalnu uniju Engleske i Škotske. Engleski parlament odgovorio je Zakonom o strancima, koji je pretio da uništi škotsku privredu ograničavanjem trgovine između dve zemlje. Dva parlamenta zatim su počela pregovore, koji su završeni usvajanjem Zakona o uniji 1707, kojima su su se Engleska i Škotska ujedinile u jedinstvenu Kraljevinu Veliku Britaniju, uz pravila o nasleđivanju prestola koja su bila utvrđena Zakonom o nasleđu 1701.^[57]

Kraljicu Anu nasledio je 1714. Anin rođak i Sofijin sin, George I, hanoverski izbornik, koji je konsolidovao svoj položaj suzbijanjem jakobitskih pobuna 1715. i 1719. Novi vladar nije bio toliko aktivan u upravljanju državom kao mnogi od njegovih britanskih prethodnika, ali je zato zadržao kontrolu nad svojim nemačkim domenima, s kojima se Britanija sad nalazila u personalnoj uniji.^[58] Stvarnu moć zadobili su Georgeovi ministri, naročito sir Robert Walpole, koji se često smatra pvim britanskim premijerom, makar takav naslov tada nije postojao.^[59] Naredni vladar, George II, svedočio je konačnom kraju jakobitske pretnje 1746, kad su Stuarti, katolici, pretrpeli odlučujući poraz. Tokom duge vladavine njegova unuka, Georgea III, Britanija je izgubila svoje američke kolonije, od kojih su zatim nastale Sjedinjene Američke Države, ali je u ostalim delovima sveta britanski uticaj sve više jačao; Zakonima o uniji 1800. proglašeno je Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske.^[60]

Od 1811. do 1820 George III trpeo je ozbiljne epileptične napade izazvane bolešću, za koju se danas veruje da je bila porfirija, koja ga je činila nesposobnim za vladanje. Njegov sin, budući George IV, vladao je umesto oca kao princ regent. Tokom regentskog perioda i njegove vlastite vladavine moć monarhije je dalje opadala, tako da, kad je na presto stupio njegov naslednik, William IV, monarh se više nije mogao mešati u odluke parlamenta. William je 1834. smenio vigovskog premijera Williama Lamba, drugog vikonta Melbournea, i na tu dužnost postavio torijevca sir Roberta Peela. Međutim, na izborima koji su zatim održani Peel je doživeo poraz i kralj nije imao drugog izbora do da za premijera ponovo imenuje lorda Melbourna. Tokom vladavine Williama IV usvojen je Zakon o reformi 1832, koji je reformisao parlamentarni izborni sistem. Zajedno s drugim zakonima donetim u 19. veku, ovaj je zakon uticao na širenje biračkog prava na sve veći deo stanovništva, kao i na uspon Doma komuna kao najvažnijeg dela parlamenta.^[61]

Do konačnog prelaza na ustavnu monarhiju došlo je tokom duge vladavine Williamove naslednice, Viktorije. Budući žena, Viktorija nije mogla vladati Hanoverom, gde se vlast nasleđivala isključivo po muškoj liniji, pa se tako okončala personalna unija Ujedinjenog Kraljevstva i Hanovera. Viktorijansko doba obeležile su velike promene u kulturi, napredak u tehnologiji, kao i prerastanje Ujedinjenog Kraljevstva u najveću svetsku silu. Da bi se označila britanska vlast nad Indijom, Viktorija je 1876. proglašena za caricu Indije. S druge strane, u vreme njene vladavine došlo je i do određenog jačanja republikanskog pokreta, delimično zahvaljujući i tome što se Viktorija nalazila u stalnoj žalosti i dugotrajnoj samoizolaciji iz javnog života nakon smrti svog supruga Alberta 1861. godine.^[62]

Viktorijin sin, Edward VII, postao je prvi monarh iz kuće Saks-Koburg i Gota, kad je 1901. stupio na presto. Njegov naslednik, George V, promenio je 1917. ime dinastije iz "Saxe-Coburg and Gotha" u "Windsor", da bi odgovorio na rastuće protunemačko raspoloženje, koje je izazvao Prvi svetski rat. Vladavinu Georgea V obeležila je podela Irske 1922. na Severnu Irsku, koja je ostala u Ujedinjenom Kraljevstvu, i Irsku Slobodnu Državu, koja se izdvojila u nezavisnu državu, premda je nominalno i dalje priznavala britanskog monarha za šefa države.^[63]

U 20. veku iz Britanske imperije nastao je Komonvelt nacija. Pre 1926. britanski monarh vladao je jedinstvenom Imperijom kao celinom, a dominioni i krunske kolonije nalazili su se pod vlašću Ujedinjenog Kraljevstva. Balfurovom deklaracijom 1926. dominionima je data puna samouprava, čime je zapravo formiran sistem u kome jedan monarh vlada nad svakim domioniom kao zasebnim entitetom, nezavisno od bilo kojeg drugog dela Imperije. Taj je koncept kodifikovan Westminsterskim statutom 1931,^[64] koji je kasnije nazvan "svojevrsnim ugovorom između država članica Komonvelta".^[65]

Tako monarhija više nije bila samo britanska institucija, premda se i danas ponekad naziva "britanskom" iz pravnih i istorijskih razloga, kao i zarad jednostavnosti izraza. Monarh je postao vladar koji zasebno vlada Ujedinjenim Kraljevstvom, Kanadom, Australijom itd. Nezavisne države u okviru Komonvelta međusobno dele istog monarha te se nalaze u nekoj vrsti personalne unije.^{[66][67][68][69]}

Nakon smrti Georgea V 1936. na presto je stupio Edward VIII, koji je skandalizovao javnost svojom željom da se oženi Wallis Simpson, iako se Crkva Engleske protivila tome, jer je Simpsonova već ranije bila udata i onda se razvela. Ewdard je stoga izrazio svoju nameru da abdicira; parlamenti Ujedinjenog Kraljevstva i drugih zemalja Komonvelta složili su se s njegovim zahtevom, Edward VIII i deca koju bi eventualno imao sa svojom novom ženom isključeni su iz linije nasleđivanja, a na presto je došao njegov brat, George VI.^[70] Tokom drugog svetskog rata George VI delovao je kao simbol jedinstva britanskog naroda, jačajući moral svojim posetama građanima, fabrikama oružja i oblastima koje su stradale od bombardovanja koje je sprovodila nacistička Nemačka. Juna 1948. George VI odrekao se titule cara Indije i umesto toga postao kralj Indije.^[71]

U početku je svaka članica Komonvelta za svog šefa države priznavala britanskog monarha, ali kad je Indija 1950. postala republika, britanski je monarh priznat za poglavara Komonvelta u svim državama članicama, bez obzira na to je li u njima vladalo monarhijsko ili republikansko državno uređenje. To je ceremonijalna pozicija, za koju se smatra da nije automatski nasledna, nego da se na nju postavlja osoba koju odaberu šefovi vlada zemalja članica Komonvelta.^[72] Članice Komonvelta koje za šefa države priznaju britanskog vladara nazivaju se komonveltskim kraljevstvima.

U 12. veku Hadrijan IV, jedini papa rođen u Engleskoj, ovlastio je engleskog kralja Henrija II da zauzme Irsku kao svoju feudalnu teritoriju, koja se formalno nalazila pod papskom vlašću. Keltsko hrišćanstvo nije u svemu sledilo rimokatoličke običaje te se suočavalo s optužbama za jeres. Papina želja bila je da engleski vladar, nakon aneksije Irske, u irsku crkvenu praksu uvede rimske običaje.^[73] Oko 1170. kralja Dermota MacMurrougha iz Leinstera svrgnuo je njegov glavni neprijatelj, kralj Rory O'Connor iz Connachta. Dermot je pobegao u Englesku i zatražio pomoć od Henrija, koji mu je dodelio grupu anglonormanskih plemića i avanturista pod vodstvom Richarda de Clarea, drugog erla od Pembrokea, da mu pomognu da se vrati na presto. Dermot i njegovi anglonormanski saveznici u tome su i uspeli, te je on ponovo postao kralj Leinstera. De Clare se oženio Dermotovom ćerkom i, kad je Dermot umro 1171, De Clare ga je nasledio na prestolu.^[74] Henry je strahovao da bi De Clare mogao od Irske napraviti neprijateljsku normansku zemlju ili utočište za anglosaksonske prebege, pa je iskoristio papsku bulu, napao Irsku i primorao De Clarea i druge anglonormanske aristokrate u Irskoj, kao i neke gelsko-irske vođe, da ga priznaju za feudalnog gospodara.^[75]

Do 1541. engleski kralj Henry VIII razvrgnuo je veze s Rimokatoličkom crkvom i proglasio se za vrhovnog poglavara Crkve Engleske. Papsko dopuštenje Engleskoj da vlada Irskom postalo je nevažeće, pa je Henry sazvao irski parlament da odobri promenu njegove titule iz "gospodara Irske" u "kralja Irske".^[76]

Zakonima o uniji 1800. spojene su Kraljevina Velika Britanija i Kraljevina Irska u jedno Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske. Celo ostrvo Irske ostalo je delom Ujedinjenog Kraljevstva sve do 1922, kad je današnja Republika Irska dobila nezavisnost kao Irska Slobodna Država, zaseban dominion u okviru Komonvelta. Irska Slobodna Država promenila je ime u Éire (tj. "Irska") 1937, a 1949. proglasila je republiku, razvrgla sve veze s monarhijom i napustila Komonvelt. Severna Irska ostala je u uniji. Ujedinjeno Kraljevstvo je još 1927. promenilo ime u Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske, a titula monarha još narednih dvadeset godina glasila je "Velike Britanije, Irske i britanskih prekomorskih dominiona Kralj, Branitelj vere, Car Indije".

Tokom 1990-ih došlo je do porasta republikanizma u Ujedinjenom Kraljevstvu, zahvaljujući delimično i negativnom publicitetu koji se vezivao za kaljevsku porodicu, npr. neposredno nakon pogibije Dajane, princeze od Walesa.^[77] Međutim, kasnija istraživanja javnog mnenja pokazuju da oko 70–80% britanske javnosti podržava opstanak monarhije.^{[78][79][80][81]}

Britanski je monarh vrhovni poglavar (Supreme Governor) državne Crkve Engleske. Nadbiskupe i biskupe formalno postavlja monarh, no on to čini na preporuku premijera, koji pak odabire jedno ime sa popisa potencijalnih kandidata koji priprema jedna crkvena komisija. Uloga monarha u poslovima Crkve Engleske danas je samo nominalna i ceremonijalna; najviši sveštenički položaj zauzima nadbiskup Canterburyja, koji je duhovni vođa Crkve i svetske Anglikanske zajednice.^[82][83] Monarh polaže zakletvu da će čuvati i podržavati Crkvu Škotske te postavlja lorda visokog komesara koji predstavlja vladara na Generalnoj skupštini, ali inače ne igra nikakvu ulogu u upravljanju Crkvom Škotske niti ima moć nad njom.^[84][85] U Crkvi u Walesu i Crkvi u Irskoj, koje se raskinule zvanične veze s državom, britanski monarh nema nikakve formalne uloge.

Odnos između komonveltskih kraljevstava je takav da bilo kakva promena u vezi s nasleđivanjem prestola mora biti odobrena u svim tim kraljevstvima. Pitanje nasleđa regulisano je parlamentarnim aktima, kao što su Povelja o pravima 1689, Zakon o nasleđu 1701 i Zakoni o uniji 1707. Pravila nasleđivanja mogu se promeniti samo zakonom usvojenim u parlamentu; vladar se ne može sam odreći prava na presto. Zakonom o nasleđu 1701. pravo naleđivanja prestola ograničeno je na zakonite potomke Sofije Hanoverske, unuke Jamesa I, i to samo one koji su protestantske veroispovesti.

Nakon smrti vladara prestolonaslednik odmah i automatski stupa na presto (odatle izraz "Kralj je mrtav, živeo Kralj!"), što javnosti objavljuje tzv. Prestono veće, koje se sastaje u palati sv. Jamesa.^[86] Ceremoniju krunisanja monarha obično obavlja nadbiskup Canterburyja u Westminsterskoj opatiji. No samo krunisanje nije neophodno da bi monarh zakonito vladao; u stvari, ta se ceremonija najčešće održava nekoliko meseci nakon što je vladar već stupio na presto, kako bi se osiguralo dovoljno vremena za pripremu, kao i za period žalosti za preminulim monarhom.^[87]

Nakon stupanja na presto monarh vlada do svoje smrti. U jedinom slučaju kad je vladar svojevoljno odstupio s prestola ― naime, u slučaju Edwarda VIII ― abdikacija je morala biti potvrđena zakonom koji je usvojen u parlamentu kao Zakon o objavi abdikacije Njegovog veličanstva 1936. Poslednji monarh koji je protiv svoje volje uklonjen s prestola bio je James II, koji je otišao u egzil 1688. tokom Slavne revolucije.

Kod nasleđivanja britanskog prestola trenutno se primenjuje princip muške primogeniture, po kojem sinovi imaju u nasleđivanju prednost u odnosu na ćerke, a starija deca prednost u odnosu na mlađu decu istoga pola. Međutim, 28. oktobra 2011. britanski premijer, David Cameron, objavio je na sastanku šefova vlada Komonvelta u Perthu da se svih šesnaest komonveltskih kraljevstava, uključujući Ujedinjeno Kraljevstvo, složilo da se ukine pravilo o prednosti muških potomaka nad ženskim.^[88] Takođe su se složili da se za buduće vladare ukine zabrana sklapanja braka sa katolicima ― zabrana koja je uvedena Zakonom o nasleđivanju 1701, nakon Slavne revolucije iz 1688. Međutim, kako je britanski monarh istovremeno vrhovni poglavar Crkve Engleske, i dalje će na snazi ostati zakon koji zabranjuje da rimokatolik stupi na presto, a koji vuče poreklo iz nepoverenja koje su Englezi i Škoti u 17. veku gajili prema rimokatoličanstvu. U britanskom parlamentu već je usvojen Zakon o nasleđivanju krune 2013, koji je dobio kraljevski pristanak 25. aprila 2013, a stupiće na snagu kad ekvivalentni zakoni budu usvojeni u svim ostalim komonveltskim kraljevstvima.^[89]

Samo osobe protestantske veroispovesti mogu naslediti britansku krunu. Rimokatolici i oni koji su u braku s rimokatolicima isključeni su iz linije nasleđivanja.^[90][91][92] Takva osoba smatra se "prirodno mrtvom" što se tiče nasleđivanja prestola, no ta se diskvalifikacija ne proteže na zakonite potomke te osobe.

Zakoni o namesništvu omogućuju uspostavljanje namesništva u slučaju kad je monarh maloletan ili je fizički ili mentalno nesposoban da vlada. U takvim slučajevima prestolonaslednik automatski postaje namesnik (regent), osim ako je i on sam maloletan ili nesposoban. Za takve slučajeve Zakon o namesništvu 1953. uveo je mogućnost da kraljičin suprug, vojvoda od Edinburgha može obavljati namesničku dužnost.^[93]

Tokom eventualne privremene fizičke sprečenosti ili odsustva iz zemlje vladar može neke od svojih ovlašćenja privremeno preneti na Savetnike Države (Counsellors of State), koje čine monarhov supružnik i prve četiri punoletne osobe u liniji nasleđivanja. Trenutni Savetnici Države jesu: vojvoda od Edinburgha, princ od Walesa, vojvoda od Cambridgea, princ Harry i vojvoda od Yorka.^[94]

Do 1760. britanski je monarh sve troškove plaćao prihodima iz nasledstva, među kojima je bio i profit koji je donosilo Krunsko imanje (nekretnine u kraljevskom vlasništvu). Kralj George III predao je nasledne prihode Krune parlamentu u zamenu za apanažu ("Civilnu listu"), i taj je aranžman ostao na snazi sve do 2012. godine. Osim toga, godišnja subvencija za nekretnine služila je za održavanje kraljevskih rezidencija, a iz godišnje subvencije za putovanja plaćali su se putni troškovi. Civilna lista pokrivala je većinu troškova, uključujući plate osoblja, državne posete, javne dužnosti i troškove reprezentacije. Visine apanaže utvrđivao je parlament svakih deset godina, a sva ušteda bila bi preneta u sledeći desetogodišnji period.^[95] Od 2012. do 2020. Civilnu listu i subvencije zamenila je jedinstvena "Suverenova apanaža" u iznosu od 15% godišnjeg prihoda Krunskog imanja.^[96]

Krunsko imanje (Crown Estate) jedan je od najvećih vlasnika nekretnina u Ujedinjenom Kraljevstvu i njegova je vrednost 2011. iznosila 7,3 miliona funti.^[97] Ono je povereno na čuvanje i monarh ga ne može prodati ili uživati kao privatna osoba.^[98] U moderno vreme profit od Krunskog imanja prevazišao je ukupan iznos Civilne liste i subvencija uzetih zajedno.^[95] Na primer, Krunsko imanje je tokom finansijske 2007‒2008. godine generisalo 200 miliona funti, dok je u istom periodu parlament za monarha izdvojio 40 miliona funti.^[99]

Kao Krunsko imanje, zemljište i imovina Vojvodstva Lancastera, koje obuhvata nekretnine procenjene na 383 miliona funti 2011. godine,^[100] predate su monarhu na čuvanje. Prihodi od ovog Vojvodstva čine deo tzv. Privatne torbice (Privy Purse) i koriste se za plaćanje troškova koji nisu pokriveni apanažama i subvencijama koje je odobrio parlament.^[101] Vojvodstvo Cornwall je slično imanje, povereno na čuvanje kraljevskoj porodici, i iz njegovih se prihoda pokrivaju troškovi najstarijeg monarhovog sina. Kraljevska kolekcija (Royal Collection), u kojoj se nalaze umetnička dela i krunski dragulji, nije u vlasništvu monarha kao privatne osobe, nego mu je poverena na čuvanje i staranje u ime države i nacije,^[102] a isti je slučaj i sa useljenim palatama u Ujedinjenom Kraljevstvu, kao što su Buckinghamska palata i Windsorski zamak.^[103]

Monarh podleže posrednim porezima, kao što je porez na dodatu vrednost, a od 1993. godine Kraljica na svoj lični prihod dobrovoljno plaća i porez na dohodak i porez na kapitalni prihod. Subvencije koje parlament odobrava monarhu ne smatraju se prihodima, jer služe isključivo za pokrivanje zvaničnih troškova monarha kao šefa države.^[104]

Procene Kraljičinog bogatstva razlikuju se zavisno od toga da li se posmatra samo imovina u njenom ličnom vlasništvu ili i ona koju ona drži i čuva u ime nacije. Časopis Forbes procenio je 2010. njenu imovinu na 450 miliona američkih dolara,^[105] no o tome ne postoje nikakvi zvanični podaci. Lord komornik je 1993. izjavio da su procene o 100 miliona funti "daleko preterane".^[106] Jock Colville, bivši kraljičin privatni sekretar i direktor njene banke, Coutts, procenio je 1971. njeno bogatstvo na 2 miliona funti^[107][108] (što bi 2014. iznosilo 24 miliona funti).

Zvanična rezidencija britanskog monarha u Londonu jeste Buckinghamska palata (Buckingham Palace), u kojoj se održava najveći broj formalnih koktela i prijema, investitura, kraljevskih krštenja i drugih ceremonija.^[109] Druga zvanična rezidencija u Engleskoj jeste Windsorski zamak (Windsor Castle), najveći nastanjeni zamak u svetu,^[110] koji kraljevska porodica koristi uglavnom tokom vikenda, uskršnjih praznika i za vreme Kraljevske utrke u Askotu (Royal Ascot), koja se održava jednom godišnje i predstavlja jedan od glavnih događa sezone.^[110] U Škotskoj zvanična rezidencija britanskog vladara jeste Holyroodska palata u Edinburghu. Monarh svake godine odseda u Holyroodu najmanje tokom jedne sedmice, kao i kad posećuje Škotsku radi državnih poslova.^[111]

Nekada su Westminsterska palata i Londonski Tower bile glavne rezidencije engleskih vladara, sve dok Henry VIII nije stekao Whitehallsku palatu. Whitehall je 1698. izgoreo u požaru, pa se kralj preselio u Palatu svetog Jamesa. Premda je 1837. Buckinghamska palata postala glavna monarhova rezidencija u Londonu, Palata sv. Jamesa i dalje formalno ima prvenstvo (the senior palace),^[112] te se i dalje koristi za neke ceremonijalne prilike. Na primer, strani ambasadori su zvanično akreditovani pri Dvoru svetog Jamesa,^[109][113] a u toj palati sastaje se i Prestono veće kad treba proglasiti stupanje na presto novog vladara.^[86] Palatu sv. Jamesa kao rezidenciju koriste neki članovi kraljevske porodice.^[112] Među drugim rezidencijama nalaze se Clarenceov dvorac i Kensingtonska palata. Sve ove palate pripadaju Kruni, ali ih monarh čuva za buduće vladare i ne može ih otuđiti.^[114] Sandringhamski dvorac u Norfolku i zamak Balmoral u Aberdeenshireu privatna su imovina britanskog monarha.^[103]

Puna zvanična titula britanske kraljice danas glasi: "Elizabeta Druga, milošću Božjom, Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Severne Irske i njenih drugih kraljevstava i teritorija kraljica, poglavarica Komonvelta, braniteljica vere" (Elizabeth the Second, by the Grace of God, of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and of Her other Realms and Territories Queen, Head of the Commonwealth, Defender of the Faith).^[115] Titula "poglavara Komonvelta" pripada lično Kraljici, a ne prelazi automatski na sledećeg monarha.^[72] Papa Lav X dodelio je 1521. naslov "branitelja vere" kralju Henriju VIII za njegove zasluge u podršci papstvu tokom prvih godina protestantske Reformacije, a naročito za njegovu knjigu Odbrana sedam svetih tajni.^[116] Kad se Henry odvojio od Rimske crkve, papa Pavle III opozvao je tu počast, no engleski je parlament potom usvojio zakon koji je dozvolio dalju upotrebu tog naslova.^[117]

Monarh je poznat kao "Njegovo veličanstvo" (His Majesty), odnosno kao "Njeno veličanstvo" (Her Majesty). Oblik "Britansko veličanstvo" (Britannic Majesty) upotrebljava se u međunarodnoj komunikaciji, npr. na pisanim sporazumima i pasošima, kad je potrebno britanskog monarha razlikovati od drugih, inostranih vladara. Monarh sam bira ime pod kojim će vladati, i to ne mora biti njegovo prvo ime; npr. George VI, Edward VII i Viktorija nisu odabrali svoja prva imena, već jedno od drugih krštenih imena.

Ako je neko ime nosio samo jedan monarh, onda se uz njega ne koristi redni broj, npr. kraljica Viktorija ne naziva se "Viktorijom Prvom"; redni brojevi ne koriste se ni za engleske monarhe koji su vladali pre normanskog osvajanja. Pitanje o tome zasniva li se brojanje britanskih vladara na prethodnim engleskim ili škotskim monarsima postavljeno je 1953, kad su škotski nacionalisti osporili Kraljičinu upotrebu imena "Elizabeta II", jer u Škotskoj nikad nije bilo neke "Elizabete I". U sudskom sporu MacCormick v. Lord Advocate, škotski visoki sud presudio je protiv tužitelja, zaključivši da Kraljičino ime predstavlja stvar njenog izbora i prerogativa. Britanski ministar unutrašnjih poslova izjavio je u Domu komuna da su vladari nakon Zakona o uniji, između engleskog i škotskog rednog broja, uvek koristili onaj viši, i u sva ta četiri slučaja viši broj pripadao je engleskoj liniji.^[118] Premijer je potvrdio tu praksu, ali je primetio i to da "ni Kraljica ni njeni savetnici ne mogu to nametati njenim naslednicima".^[119] Budući će monarsi primenjivati tu praksu.^[120]

Prema tradiciji, britanski vladar potpisuje se svojim imenom (bez rednog broja) i velikim slovom R, koje predstavlja skraćenicu za rex ili regina (latinski za "kralj" i "kraljica"). Današnja kraljica potpisuje se kao "Elizabeth R". Od 1877. do 1948. britanski su vladari svom potpisu dodavali i veliko slovo I, tj. skraćenicu za imperator ili imperatrix ("car" ili "carica" na latinskom), jer su zauzimali položaj cara ili carice Indije. Na primer, kraljica Viktorija potpisivala se od 1877. kao "Victoria RI".

Za više informacija pogledajte članak Grb Ujedinjenog Kraljevstva

Kraljevski grb Ujedinjenog Kraljevstva je "podeljen na četiri polja, od kojih su I i IV crvene boje sa predstavom po tri lava bledozlatne boje koja su u hodu i gledaju en face [za Englesku]; II je zlatne boje s predstavom goropadnog lava oivičenog dvostrukim crvenim okvirom s cvetnim motivima [za Škotsku]; III je azurne boje s predstavom zlatne harfe sa srebrnim žicama". To znamenje sa strane pridržavaju lav i jednorog; krilatica je Dieu et mon droit (francuski za: "Bog i moje pravo"). Oko štita nalazi se predstava podvezice, na kojoj je napisana krilatica viteškog Reda podvezice: Honi soit qui mal y pense (starofrancuski za: "Neka se stidi ko o tome zlo misli"). U Škotskoj monarh koristi drugačiju verziju grba, gde I i IV polje predstavljaju Škotsku, II Englesku, a III Irsku. Krilatice su "In Defens" (skraćeno od In My Defens God Me Defend, što je škotski za: "U moju odbranu, Bože, stani"), te moto Reda čkalja: Nemo me impune lacessit (latinski za "Niko me ne vređa nekažnjeno"); sa strane stoje jednorog i lav, koji pridržavaju i štit i koplja, sa kojih se vijore zastave Škotske i Engleske.

Zvanična zastava britanskog monarha u Ujedinjenom Kraljevstvu jeste Kraljevski steg, na kojem je predstavljen Kraljevski grb. Taj steg pokazuje prisustvo monarha na određenom mestu, pa se ističe samo na onoj zgradi, plovilu ili drugom prevoznom sredstvu u kojem se vladar u tom trenutku nalazi.^[121] Kraljevski se steg nikada ne spušta na pola koplja, jer uvek postoji vladar: kad monarh umre, prestolonaslednik istog trenutka stupa na presto.^[122]

Kraljevski steg Ujedinjenog Kraljestva: zvanična zastava britanskog monarha   Kraljevski steg Ujedinjenog Kraljevstva koji se koristi u Škotskoj

Kad monarh nije u rezidenciji, britanska zastava istaknuta je na Buckinghamskoj palati, Windsorskom zamku i Sandringhamskom dvorcu, dok je u Škotskoj, na Holyroodskoj palati i zamku Balmoral, u tom slučaju istaknut kraljevski steg Škotske.

Zastava Ujedinjenog Kraljevstva   Kraljevski steg Škotske

• Ashley, Mike (1998). The Mammoth Book of British Kings and Queens. London: Robinson. ISBN 1-84119-096-9.
• Bagehot, Walter; edited by Paul Smith (2001). The English Constitution. Cambridge University Press.
• Brazier, Rodney (1997). Ministers of the Crown. Oxford University Press.
• Brock, Michael (September 2004; online edition, January 2008). "William IV (1765–1837)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Retrieved 22 April 2008 (subscription required).
• Castor, Helen (2010). She-Wolves: the Women who Ruled England Before Elizabeth. Faber and Faber.
• Cannon, John; Griffiths, Ralph (1988). The Oxford Illustrated History of the British Monarchy. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-822786-8
• Crabbe, V.C.R.A.C. (1994). Understanding Statutes. Cavendish Publishing.
• Flanagan, M. T. (2004). "Mac Murchada, Diarmait (c.1110–1171)" and Clare, Richard fitz Gilbert de, second earl of Pembroke (c.1130–1176)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Retrieved 14 October 2008 (subscription required).
• Fraser, Antonia (Editor) (1975). The Lives of the Kings & Queens of England. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-76911-1.
• Ives, E. W. (September 2004; online edition, January 2008). "Henry VIII (1491–1547)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Retrieved 20 April 2008 (subscription required).
• Matthew, H. C. G. (2004). "Edward VIII (later Prince Edward, duke of Windsor) (1894–1972)" and "George VI (1895–1952)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Retrieved 14 October 2008 (subscription required).
• Sayers, Jane E. (2004). "Adrian IV (d. 1159)". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Retrieved 20 April 2008 (subscription required).
• Tomkins, Adam (2003). Public Law. N.Y.: Oxford University Press (Clarendon Law ser.).
• Waldron, Jeremy (1990). The Law. Routledge.
• Weir, Alison (1996). Britain's Royal Families: The Complete Genealogy. (Revised edition). London: Pimlico. ISBN 0-7126-7448-9.

• Zvanična stranica Britanske monarhije
• Zvanični kanal na YouTubeu