Karpaty

Nazwa „Karpaty” pochodzi najprawdopodobniej od nazwy dackiego plemienia Karpów, mieszkających w pierwszym tysiącleciu naszej ery na terenie Karpat Wschodnich. Wymienia ją Ptolemeusz w II wieku naszej ery (w postaci Karpates Oros)^[2]. Być może nazwa ta wywodzi się od indoeuropejskiego słowa korpata – „góra”, „skała”^{[potrzebny przypis]}. Inną hipotezą jest jej pochodzenie od przedindoeuropejskiego cara – „kamień”^[3]. W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty pojawiają się pod nazwą Thorchal bądź Tarczal lub rzadziej jako Montes Nivium. W Polsce po raz pierwszy użył nazwy „Karpaty” Stanisław Staszic w XIX wieku w dziele O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815).

Karpaty wchodzą w skład wielkiego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Stanowią drugi co do powierzchni łańcuch górski Europy. Zajmują powierzchnię 190 tys. km², z tego w Polsce 19,6 tys. km² (6,3% powierzchni państwa). Stanowią centralną główną część Regionu Karpackiego, który poza nimi obejmuje również pas obniżeń związanych geologicznie z Karpatami – Podkarpacie, Równiny Południoworumuńskie i Kotlinę Panońską.

Od Alp oddzielone są w okolicach Bratysławy doliną Dunaju. Stąd ciągną się blisko 1300-kilometrowym łukiem, który odgina się w kierunku północno-wschodnim, otaczając Kotlinę Panońską i Wyżynę Transylwańską. Od Gór Wschodnioserbskich oddzielone są ponownie doliną Dunaju (w okolicach rumuńskiego miasta Orşova) – odcinek ten nosi nazwę Żelaznych Wrót. Brama Morawska w Czechach oddziela Karpaty od Sudetów. Szerokość łańcucha karpackiego wynosi od 100 do 250 km.

Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha górskiego, ale raczej składają się z wielu wyróżniających się pod względem geologicznym i orograficznym pasm górskich. Różnorodność krajobrazów jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m. i dlatego nie są obecnie zlodowacone, jak to ma miejsce w Alpach. Jedynie w Tatrach Wysokich zalegają płaty wieloletniego śniegu oraz trzy niewielkie śnieżniki: Miedziany Śnieżnik w Dolinie Dzikiej, Kapałkowe Śnieżniki w Dolinie Śnieżnej i Mięguszowiecki Śnieżnik w kotle skalnym Bańdzioch w linii spadku Mięguszowieckiej Przełęczy pod Chłopkiem. W plejstocenie było ponad 20 masywów górskich Karpat, w których występowały małe lodowce cyrkowe i dolinne. Karpackie lodowce rzadko przekraczały długość 10 km. Jednym z najsilniej zlodowaconych masywów Karpat były Tatry, które cechuje jedna z najlepiej wykształconych rzeźb polodowcowych.

Łańcuch Karpat zajmuje odpowiednio^[1]:

1. na Słowacji 71,7% powierzchni kraju,
2. w Rumunii 47,4% powierzchni kraju,
3. w Czechach 8,5% powierzchni kraju,
4. na Węgrzech 8,3% powierzchni kraju,
5. w Polsce 6,3% powierzchni kraju,
6. na Ukrainie 3,6% powierzchni kraju,
7. w Austrii 0,5% powierzchni kraju,
8. w Serbii 0,4% powierzchni kraju.

Inaczej wygląda stosunek powierzchni ogólnej Karpat, mianowicie^[1]:

1. Karpaty rumuńskie zajmują 55,19% powierzchni ogólnej Karpat,
2. Karpaty słowackie zajmują 17,17% powierzchni ogólnej Karpat,
3. Karpaty ukraińskie zajmują 10,60% powierzchni ogólnej Karpat,
4. Karpaty polskie zajmują 9,63% powierzchni ogólnej Karpat,
5. Karpaty czeskie zajmują 3,28% powierzchni ogólnej Karpat,
6. Karpaty węgierskie zajmują 3,78% powierzchni ogólnej Karpat,
7. Karpaty austriackie zajmują 0,18% powierzchni ogólnej Karpat,
8. Karpaty serbskie zajmują 0,17% powierzchni ogólnej Karpat.

Danych tych nie należy traktować jako jedynie słusznych, ponieważ dokładny przebieg granic Karpat może się różnić w zależności od źródła^[4], szczególne kontrowersje budzi zagadnienie zaliczania do tego łańcucha obszaru Gór Wschodnioserbskich.

Najwyższym pasmem Karpat są Tatry, w szczególności ich słowacka część, w której położone są Gerlach (2655 m n.p.m.), Łomnica (2632 m n.p.m.), Lodowy Szczyt (2628 m n.p.m.) i Durny Szczyt (2623 m n.p.m.). Kolejne pasma przekraczające wysokość 2500 m n.p.m. znajdują się na terenie Rumunii, najwyższe z nich są Góry Fogaraskie (Moldoveanu – 2544 m n.p.m.).

Na początku trzeciorzędu w miejscu dzisiejszych Karpat Zachodnich znajdował się rozległy głęboki zbiornik wodny, zwany geosynkliną karpacką. Ponad powierzchnię wody wyrastał granitowy masyw Tatr, tworzący dużą wyspę. Niewielkie wyspy stanowiły również, zbudowane z wapieni wieku jurajskiego, najwyższe części Pienińskiego Pasa Skałkowego. Przez miliony lat gromadziły się w nim przynoszone przez rzeki piaski, żwiry, iły i muły, które pod wpływem ciśnienia zalegających wyżej osadów przeobrażały się w piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Miąższość tych osadów, zwanych fliszem, dochodziła do 6000 m. W czasie orogenezy alpejskiej osady fliszowe zostały sfałdowane i wypiętrzone, wskutek czego powstały Karpaty Zewnętrzne, tworzące dzisiaj Beskidy.

W podstawowym podziale Karpat wyróżnia się następujące części:

• Karpaty Zachodnie
  • Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
    • Karpaty Austriacko-Morawskie i Środkowomorawskie (oddzielone od siebie doliną Dyi, a od Karpat Słowacko-Morawskich doliną Morawy, które mogą być traktowane jako część Kotliny Panońskiej),
    • Pogórze Beskidzkie,
    • Karpaty Słowacko-Morawskie,
    • Beskidy Zachodnie i Środkowe.
  • Centralne Karpaty Zachodnie
    • Małe Karpaty,
    • łańcuchy Małofatrzański, Wielkofatrzański, Tatrzański i Niżnotatrzański,
    • Dolina Środkowego Wagu,
    • obniżenia Orawsko-Podhalańskie, Nitrzańsko-Turczańskie i Liptowsko-Spiskie.
  • Wewnętrzne Karpaty Zachodnie
    • Bruzda Hronu,
    • Rudawy Słowackie,
    • kotliny Południowosłowacka i Koszycka,
    • Kras Słowacko-Węgierski,
    • Czerehat,
    • Góry Tokajsko-Slańskie,
    • Średniogórze Północnowęgierskie.
• Karpaty Wschodnie
  • Zewnętrzne Karpaty Wschodnie
    • Beskidy Wschodnie,
    • Karpaty Mołdawsko-Munteńskie,
    • Subkarpaty Wschodnie.
  • Wewnętrzne Karpaty Wschodnie
    • Karpaty Marmaroskie,
    • Kotlina Marmaroska,
    • Góry Rodniańskie,
    • Góry Bystrzyckie,
    • Pasmo Wyhorlacko-Gutyjskie i Łańcuch Kelimeńsko-Hargicki,
    • Obniżenie Gheorgeńsko-Braszowskie.
• Karpaty Południowe
  • grupy górskie Fogaraska, Parâng i Godeanu-Retezat,
  • Poiana Ruscă,
  • Góry Banackie,
  • Subkarpaty Południowe.
• Góry Zachodniorumuńskie
  • Masyw Biharu,
  • Góry Maruszy, Kereszu i Seș-Meseș.
• Wyżyna Transylwańska
  • wyżyny Samoszu i Tyrnawska,
  • Równina Transylwańska,
  • Dolina Środkowej Maruszy,
  • kotliny Fogaraska, Sybińska i Hațeg.
• Góry Wschodnioserbskie

Ważne przełęcze w Karpatach to m.in.:

• Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Północnej do Kotliny Panońskiej; trasa europejska E371
• Przełęcz Łupkowska (640 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Zachodnie i Wschodnie
• Przełęcz Użocka (853 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Wschodniej do Kotliny Panońskiej; linia kolejowa Lwów – Budapeszt
• Predeal (1033 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Wschodnie i Południowe

Karpaty stanowią dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego (w dużym stopniu w zlewni Dunaju). Na terenie Karpat początek swój mają liczne rzeki, najdłuższymi (powyżej 200 km) są:

• Dniestr – 1362 km (Morze Czarne)
• Wisła – 1047 km (Morze Bałtyckie)
• Cisa – 966 km (Dunaj)
• Prut – 953 km (Dunaj)
• Marusza – 883 km (Cisa)
• Aluta – 736 km (Dunaj)
• Seret – 726 km (Dunaj)
• San – 458 km (Wisła)
• Jałomica – 417 km (Dunaj)
• Wag – 403 km (Dunaj)
• Temesz – 359 km (Dunaj)
• Ardżesz – 350 km (Dunaj)
• Jiu – 339 km (Dunaj)
• Buzău – 308 km (Seret)
• Hron – 298 km (Dunaj)
• Samosz – 297 km (Cisa)
• Hornad – 286 km (Dunaj)
• Bystrzyca – 283 km (Seret)
• Dymbowica – 268 (Ardżesz)
• Dunajec – 247 km (Wisła)
• Biały Keresz – 238,5 km (Cisa)
• Mołdawa – 237 km (Seret)
• Ipola – 232,5 km (Dunaj)
• Słona – 229 km (Cisa)
• Wisłok – 228 km (San)
• Târnava – 221 km (Marusza)

Tereny Karpat zamieszkuje obecnie około 15 mln ludzi. Karpaty Południowe i Wschodnie są rzadziej zaludnione od Karpat Zachodnich, ale i tam miejscami występują duże skupiska ludności. U podnóży Karpat leżą miasta^{[potrzebny przypis][5]}:

• Wiedeń – stolica Austrii, 1,92 mln mieszkańców,
• Bukareszt – stolica Rumunii, 1,82 mln mieszkańców,
• Budapeszt – stolica Węgier, 1,75 mln mieszkańców,
• Kraków – była stolica Polski i jej drugie miasto pod względem liczby ludności, 800 tys. mieszkańców,
• Lwów – najludniejsze miasto zachodniej Ukrainy, była stolica województwa lwowskiego w II RP i była stolica Królestwa Galicji i Lodomerii, 722 tys. mieszkańców,
• Bratysława – stolica Słowacji, 441 tys. mieszkańców,
• Brno – drugie pod względem liczby ludności miasto Czech, stolica Moraw, 382 tys. mieszkańców,
• Kluż-Napoka – największe miasto Siedmiogrodu, 325 tys. mieszkańców,
• Czerniowce – historyczna stolica Księstwa Bukowiny, 265 tys. mieszkańców,
• Koszyce – drugie pod względem liczby ludności miasto Słowacji, stolica kraju koszyckiego, 238 tys. mieszkańców,
• Rzeszów – stolica województwa podkarpackiego, 197 tys. mieszkańców,
• Bielsko-Biała – trzecie pod względem liczby ludności miasto obszaru karpackiego w Polsce, 170 tys. mieszkańców,
• Ołomuniec – historyczna stolica Moraw, 101 tys. mieszkańców.

• świstak tatrzański
• kozica północna
• wilk szary
• niedźwiedź brunatny
• jeleń szlachetny
• żbik europejski
• puchacz zwyczajny
• puszczyk zwyczajny
• salamandra plamista
• żmija zygzakowata
• nornik tatrzański

Klimat Karpat położonych na pograniczu Europy Zachodniej jest kształtowany przez wpływy Oceanu Atlantyckiego i Europy Wschodniej pozostającej pod przemożnym wpływem klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura powietrza z wielolecia (1951–2007) na Hali Gąsienicowej wynosi 2,5 °C^[6].

Ze względu na długość łańcucha oraz fakt, że leży on na obszarze kilku krajów, przejście całej jego długości jest trudne. Od lat 60. XX wieku podejmowano jednak próby pokonania całego łańcucha w ciągu jednej wyprawy, co ostatecznie udało się po raz pierwszy w roku 1980 wyprawie studentów SKPB Warszawa. W jej skład wchodzili Andrzej Wielocha (kierownik), Piotr Kurowski, Jerzy Montusiewicz, Zdzisław Pecul i Wiesław Tomaszewski^[7]. W 2004 roku po raz pierwszy góry samotnie pokonał Łukasz Supergan^[8]. Po 38 latach od pierwszego przejścia letniego, w sezonie 2017/2018 Weronika Łukaszewska oraz Sławomir Sanocki dokonali pierwszego zimowego przejścia całego łańcucha Karpat^[9].

• Juszczyk Wojciech, Swianiewicz Jan, Wielocha Andrzej: Z historii SKPB 1957–1982 – SKPB, Warszawa 1982.
• Kondracki Jerzy: Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
• Kondracki Jerzy: Karpaty, WSiP, Warszawa 1989.
• Warszyńska Jadwiga (red.): Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995, ISBN 83-233-0852-7.
• Wielocha Andrzej: O nazwie „Karpaty”, [w:] Płaj. Almanach karpacki, nr 28 (wiosna 2004), ISSN 1230-5898.

• Portal Karpacki
• Konwencja Karpacka (ang.)
• Jak powstały Alpy i Karpaty? | Żywa Planeta