Prokurator Generalny (Polska)

Prokurator Generalny
	; Obecny Prokurator Generalny, Adam Bodnar (2023)
	Stanowisko
Państwo	Polska
Data utworzenia	• 9 września 1950 (jako Generalny Prokurator RP); • 19 maja 1967 (jako Prokurator Generalny PRL); • 31 marca 1990 (jako Prokurator Generalny)
Pierwszy Prokurator Generalny	Józef Żyta
Długość kadencji	• 6 lat (1950–1990 i 2010–2016); • jednocześnie z funkcją ministra sprawiedliwości (w II RP, 1990–2010 i od 2016)
Obecny Prokurator Generalny	Adam Bodnar
Obecny od	13 grudnia 2023

Prokurator Generalny – naczelny organ prokuratury w Polsce przewidziany w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, będący zarazem zwierzchnikiem wszystkich prokuratorów.

Analogicznie do funkcji Naczelnego Prokuratora w II RP oraz Rządzie RP na uchodźstwie, godność ta w III RP w latach 1990–2010 była, a od 2016 r. ponownie jest, zespolona z urzędem Ministra Sprawiedliwości, natomiast w latach 2010–2016 był to niezależny naczelny organ władzy państwowej, z kolei w okresie Polski Ludowej był to organ podlegający Radzie Państwa, jako Generalny Prokurator Rzeczypospolitej Polskiej (1950–1967)^[1], a następnie Prokurator Generalny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1967–1990)^[2].

Historia

II Rzeczpospolita

W II Rzeczypospolitej i w strukturach Rządu RP na uchodźstwie prokuratorem-zwierzchnikiem całej prokuratury, która była całkowicie rozdzielona na pion cywilny i wojskowy, był od 1919 Naczelny Prokurator. Urząd Naczelnego Prokuratora sprawował z urzędu Minister Sprawiedliwości.

W pionie cywilnym naczelnym organem prokuratury i zwierzchnikiem prokuratorów prokuratur powszechnych był Pierwszy Prokurator Sądu Najwyższego.

Organizacja prokuratury wojskowej została określona w 1919. Naczelnym organem prokuratury w pionie wojskowym i zwierzchnikiem prokuratorów prokuratur wojskowych był Naczelny Prokurator Wojskowy.

Polska Ludowa

W okresie 1944–1946 zniesiono stanowisko Naczelnego Prokuratora, a na czele prokuratury stały dwa równorzędne organy: I Prokurator Sądu Najwyższego (dla pionu powszechnego) oraz Naczelny Prokurator Wojskowy (dla całkowicie przeorganizowanego pionu wojskowego)^[3]. Zarazem jednak dla sądzenia hitlerowskich zbrodniarzy wojennych i kolaborantów, ale także prześladowania członków władz II RP, oponentów politycznych i osób uznanych za „wrogów ludu”, ustanowiono całkowicie odrębne od tych pionów specjalne sądy karne, wydające w postępowaniu jednoinstancyjnym ostateczne wyroki (w tym śmierci) bez obowiązku uprzedniego przeprowadzenia śledztwa, a w ich strukturach ustanowiono prokuratorów, przy powoływaniu których decydujący głos miały organy bezpieczeństwa publicznego (UB)^[4]. W 1946 roku specjalne sądy karne zostały zastąpione przez Najwyższy Trybunał Narodowy, a w jego strukturze powołano odrębną prokuraturę NTN, kierowaną przez I Prokuratora NTN^[5].

Począwszy od 1946 r. prokuratorów z uniwersyteckim wykształceniem prawniczym zastępowano stopniowo osobami bez wyższego wykształcenia, przyuczanymi do pracy w prokuraturze w prawniczych szkołach średnich, a od 1948 r. proces ten znacznie przyspieszył, jako że w pionie powszechnym powoływano osoby szkolone po wytypowaniu przez UB w Centralnej Szkole Prawniczej, a w pionie wojskowym analogicznie powoływano osoby szkolone po wytypowaniu przez Główny Zarząd Informacji w Oficerskiej Szkole Prawniczej^[6]^[7].

W 1950 roku pion w NTN został włączony do pionu powszechnego prokuratury, która jednocześnie została zreorganizowana poprzez wyodrębnienie jej ze struktur organów wymiaru sprawiedliwości (sądów) i ustanowienie odrębnych jednostek organizacyjnych, na czele z Generalną Prokuraturą kierowaną przez Generalnego Prokuratora RP, podlegającego odtąd Radzie Państwa, przy czym utrzymano całkowitą odrębność pionu wojskowego^[8]. W 1967 r. nastąpiło przemianowanie Generalnej Prokuratury i Generalnego Prokuratora RP, odpowiednio na: Prokuraturę Generalną oraz Prokuratora Generalnego PRL, a zarazem podporządkowano Prokuratorowi Generalnemu także pion wojskowy, czyniąc go w ten sposób naczelnym organem całej prokuratury, z kolei Naczelnego Prokuratora Wojskowego usytuowano w roli jego zastępcy^[9].

Generalni prokuratorzy RP (1950–1967)
oraz prokuratorzy generalni PRL (1967–1990)
Osoba	Okres sprawowania urzędu
Stefan Kalinowski	9 września 1950 – 20 kwietnia 1956
Marian Rybicki	28 kwietnia 1956 – 28 lutego 1957
p.o. Marian Mazur	28 lutego 1957 – 8 maja 1957
Andrzej Burda	8 maja 1957 – 24 maja 1961
Kazimierz Kosztirko	1 czerwca 1961 – 10 marca 1972
Lucjan Czubiński	10 marca 1972 – 30 listopada 1981
Franciszek Rusek	1 grudnia 1981 – 31 maja 1984
Józef Żyta	1 czerwca 1984 – 30 marca 1990

III Rzeczpospolita

Zespolenie funkcji Prokuratora Generalnego oraz Ministra Sprawiedliwości (1990–2010)

Prokurator Generalny był naczelnym organem całej prokuratury, tym samym podlegali mu wszyscy prokuratorzy. 31 marca 1990 zastąpiono Prokuraturę Generalną Prokuraturą Krajową, a funkcję Prokuratora Generalnego zaczął sprawować z urzędu Minister Sprawiedliwości. Zastępcami Prokuratora Generalnego byli Prokurator Krajowy, Naczelny Prokurator Wojskowy, Dyrektor Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz inni prokuratorzy powoływani i odwoływani ze stanowiska zastępcy spośród prokuratorów Prokuratury Krajowej (przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Prokuratora Generalnego).

Prokurator Generalny jako niezależny organ (2010–2016)

Z dniem 31 marca 2010 nastąpiło rozdzielenie funkcji Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego oraz zastąpienie Prokuratury Krajowej przez Prokuraturę Generalną. Od tego momentu Prokuratora Generalnego powoływał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej spośród dwóch kandydatów zgłoszonych przez Krajową Radę Sądownictwa i Krajową Radę Prokuratury (art. 10a ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze). Kadencja Prokuratora Generalnego trwała sześć lat, licząc od dnia złożenia ślubowania. Po upływie kadencji pełnił on obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez następcę, przy czym nie mógł być on ponownie wyznaczony. Po zakończeniu pełnienia obowiązków przechodził w stan spoczynku. Pierwszym i ostatnim Prokuratorem Generalnym powołanym w powyższy sposób został Andrzej Seremet.

Ponowne zespolenie funkcji (od 2016)

Po wejściu w życie nowej Ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r., w dniu 4 marca 2016 r. nastąpiło ponowne zespolenie obu funkcji oraz zastąpienie Prokuratury Generalnej^[10] Prokuraturą Krajową, która zapewnia obsługę Prokuratora Generalnego i Prokuratora Krajowego. Do jej zadań należy m.in. zapewnienie udziału prokuratora w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym, prowadzenie i nadzorowanie postępowań przygotowawczych, sprawowanie nadzoru instancyjnego i służbowego nad postępowaniami prowadzonymi w prokuraturach regionalnych, koordynacja nadzoru służbowego nad postępowaniami przygotowawczymi prowadzonymi przez pozostałe jednostki organizacyjne prokuratury, prowadzenie wizytacji prokuratur regionalnych, wykonywanie czynności w zakresie obrotu prawnego z zagranicą i prowadzenie centralnej bazy opinii prawnych oraz bazy wytycznych i zarządzeń Prokuratora Generalnego.

Lista Prokuratorów Generalnych od 1990

Prokurator Generalny	Okres sprawowania urzędu	Uwagi
Aleksander Bentkowski	31 marca 1990 – 14 grudnia 1990
Wiesław Chrzanowski	12 stycznia 1991 – listopad 1991
wakat na urzędzie	listopad 1991 – 5 grudnia 1991	p.o. Andrzej Marcinkowski
Zbigniew Dyka	23 grudnia 1991 – 17 marca 1993
Jan Piątkowski	17 marca 1993 – 18 października 1993
Włodzimierz Cimoszewicz	26 października 1993 – 6 marca 1995
Jerzy Jaskiernia	7 marca 1995 – 7 lutego 1996
Leszek Kubicki	7 lutego 1996 – 31 października 1997
Hanna Suchocka	31 października 1997 – 8 czerwca 2000
wakat na urzędzie	8 czerwca 2000 – 12 czerwca 2000	obowiązki Prokuratora Generalnego pełnił z urzędu^[11] Prezes Rady Ministrów Jerzy Buzek
Lech Kaczyński	12 czerwca 2000 – 5 lipca 2001
Stanisław Iwanicki	5 lipca 2001 – 19 października 2001
Barbara Piwnik	19 października 2001 – 6 lipca 2002
Grzegorz Kurczuk	6 lipca 2002 – 2 maja 2004
Marek Sadowski	2 maja 2004 – 6 września 2004
Andrzej Kalwas	6 września 2004 – 31 października 2005
Zbigniew Ziobro	31 października 2005 – 7 września 2007
wakat na urzędzie	7 września 2007 – 11 września 2007	obowiązki Prokuratora Generalnego pełnił z urzędu^[11] Prezes Rady Ministrów Jarosław Kaczyński
Zbigniew Ziobro	11 września 2007 – 16 listopada 2007
Zbigniew Ćwiąkalski	16 listopada 2007 – 21 stycznia 2009
wakat na urzędzie	21 stycznia 2009 – 23 stycznia 2009	obowiązki Prokuratora Generalnego z urzędu pełnił^[11] Prezes Rady Ministrów Donald Tusk
Andrzej Czuma	23 stycznia 2009 – 13 października 2009
Krzysztof Kwiatkowski	14 października 2009 – 30 marca 2010^[12]
Andrzej Seremet	31 marca 2010^[13]^[14] – 3 marca 2016^[15]
Zbigniew Ziobro	4 marca 2016 – 27 listopada 2023^[16]
Marcin Warchoł	27 listopada 2023 – 13 grudnia 2023^[16]
Adam Bodnar	od 13 grudnia 2023^[16]

Zobacz też

Przypisy

↑ Dz.U. z 1950 r. nr 38, poz. 346.
↑ Dz.U. z 1967 r. nr 13, poz. 55 oraz Dz.U. z 1985 r. nr 31, poz. 138.
↑ Dz.U. z 1944 r. nr 6, poz. 29.
↑ Dz.U. z 1944 r. nr 4, poz. 21.
↑ Dz.U. z 1946 r. nr 5, poz. 45.
↑ Dz.U. z 1946 r. nr 4, poz. 33.
↑ Centralna Szkoła Prawnicza- jak wyglądało szkolenie sędziów w PRL-u?
↑ Dz.U. z 1950 r. nr 38, poz. 346.
↑ Dz.U. z 1967 r. nr 13, poz. 55.
↑ Ustawa z dnia 28 stycznia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2016 r. poz. 178).
↑ ^a ^b ^c Art. 36 Ustawy o Radzie Ministrów z dnia 8 sierpnia 1996 r. w związku z art. 1 ust. 2 Ustawy o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r.
↑ Obowiązki Prokuratora Generalnego pełnił do dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej ustrój prokuratury co nastąpiło 31 marca 2010; od 7 października 2009 nadal jako Minister Sprawiedliwości.
↑ Powołany postanowieniem Prezydenta RP z 5 marca 2010.
↑ Ustawowy upływ kadencji 31 marca 2016.
↑ Kadencja skrócona na mocy art. 27 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze.
↑ ^a ^b ^c Z urzędu jako Minister Sprawiedliwości.

Linki zewnętrzne

Ustawa z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2022 r. poz. 1247)
Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. z 2011 r. nr 270, poz. 1599, z późn. zm.) (uchylona)

Artykuł uwzględnia ograniczony pod względem terytorialnym stan prawny na 4 marca 2016 r. Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.

[1] Dz.U. z 1950 r. nr 38, poz. 346.

[2] Dz.U. z 1967 r. nr 13, poz. 55 oraz Dz.U. z 1985 r. nr 31, poz. 138.

[3] Dz.U. z 1944 r. nr 6, poz. 29.

[4] Dz.U. z 1944 r. nr 4, poz. 21.

[5] Dz.U. z 1946 r. nr 5, poz. 45.

[6] Dz.U. z 1946 r. nr 4, poz. 33.

[7] Centralna Szkoła Prawnicza- jak wyglądało szkolenie sędziów w PRL-u?

[8] Dz.U. z 1950 r. nr 38, poz. 346.

[9] Dz.U. z 1967 r. nr 13, poz. 55.

[10] Ustawa z dnia 28 stycznia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2016 r. poz. 178).

[ustawa-11] Art. 36 Ustawy o Radzie Ministrów z dnia 8 sierpnia 1996 r. w związku z art. 1 ust. 2 Ustawy o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r.

[12] Obowiązki Prokuratora Generalnego pełnił do dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej ustrój prokuratury co nastąpiło 31 marca 2010; od 7 października 2009 nadal jako Minister Sprawiedliwości.

[13] Powołany postanowieniem Prezydenta RP z 5 marca 2010.

[14] Ustawowy upływ kadencji 31 marca 2016.

[15] Kadencja skrócona na mocy art. 27 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze.

[MS-16] Z urzędu jako Minister Sprawiedliwości.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]