Namułek pospolity

Namułek pospolity

Lithoglyphus naticoides
(C. Pfeiffer, 1828)[1]
Namułek pospolity zagrzebujący się w piasku.
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	mięczaki
Gromada	ślimaki
Rząd	Megagastropoda
(bez rangi)	Caenogastropoda
(bez rangi)	Hypsogastropoda
(bez rangi)	Littorinimorpha
Nadrodzina	Rissoidea
Rodzina	Lithoglyphidae
Rodzaj	Lithoglyphus
Gatunek	namułek pospolity
Synonimy
Paludina naticoides Pfeiffer, 1828
Multimedia w Wikimedia Commons

Namułek pospolity (Lithoglyphus naticoides) – mały ślimak słodkowodny z podgromady przodoskrzelnych, gatunek typowy dla rodzaju Lithoglyphus i rodziny Lithoglyphidae^[2], pochodzący z regionu ponto-kaspijskiego, obecnie rozprzestrzeniający się w Polsce i na świecie.

Epitet gatunkowy (‘naticoides’ łac. – ‘podobny do ślimaka naszyjki’), wskazuje na podobieństwo muszli i wieczka tego gatunku do muszli ślimaków z rodziny Naticidae.

Muszla kulisto-stożkowata o niskiej (ok. ¼ wysokości muszli), zaostrzonej skrętce. Liczba skrętów 4,5-5, ostatni silnie rozdęty (3/4 wysokości muszli), szew mocno wcięty^[3]. Dołka osiowego brak. Ostatni skręt często wytwarza krawędź na wysokości szwu, poniżej którego jest przypłaszczony. Otwór muszli duży, jajowaty; kolumienkowy brzeg otworu z wyraźną, silnie zgrubiałą wargą, ma ostry brzeg zewnętrzny. W budowie muszli wyraźnie zaznaczony jest dymorfizm płciowy - u samców zewnętrzna krawędź otworu muszli jest wyciągnięta ku przodowi, a u samic – prosta^[3]. Samice są nieznacznie większe od samców. Muszla grubościenna, nierównomiernie prążkowana z matowym połyskiem, o barwie zielonkawożółtej lub jasnobrunatnej, zamykana błoniastym wieczkiem. Wysokość muszli: 7-11 mm, szerokość 6-10 mm^[4][5][6]. Głowa wyciągnięta w ryjek, czułki nitkowate, osadzone u nasady głowy, oczy na małych wypustkach u ich podstawy. Ciało ciemnej barwy, w okolicach oczu lekko pomarańczowe plamki. Środkowa płytka raduli szeroka i niska, krawędź tnąca trójkątna, ząbek środkowy dłuższy niż piłkowanie na jego bokach. Stopa szeroka, z dwoma płatami bocznymi skierowanymi nieco ku tyłowi^[3].

W Pliocenie występował od zachodniej Europy po zachodniej Syberii, w wyniku zlodowaceń jego obszar występowania skurczył się do regionu ponto-kaspijskiego (głównie rzek w zlewisku Morza Czarnego, zlewni Dniepru, Dunaju od ujścia do Ratyzbony, zlewni Morza Azowskiego)^[7][8].

Ekspansję gatunku umożliwiło połączenie kanałami rzek zlewiska Morza Czarnego ze zlewiskami Morza Bałtyckiego i Północnego, co nastąpiło w XIX i na początku XX wieku. Od tego czasu ślimak kolonizuje wody Europy Wschodniej^{[9] [10]}, Środkowej^[11][12] i Zachodniej^[13][14] oraz Azji^[9][15]. Ekspansja nie jest raczej wynikiem aktywnej dyspersji, a biernego zawlekania na kadłubach statków i łodzi, w zbiornikach balastowych, sieciach, jako przyłów^[7][16].

Namułek pospolity po raz pierwszy na ziemiach polskich został zaobserwowany w 1873 r. w Bugu i w 1912 r. w rzece Prypeć w dawnym powiecie mozyrskim na Polesiu^[17].

Jego występowanie stwierdzono w dużych i średnich rzekach nizinnych: Wiśle^[18], Bugu^[19][20], Warcie^[21], Odrze^[18], Noteci^[18], Narwi^[18] oraz jeziorach i zalewach: Zalewie Wiślanym^[22], Zalewie Zegrzyńskim^[23][18], jez. Dąbie^[18], jez. Mikołajskim^[24], jez. Tałty, jez. Seksty^[18].

Ostatnio obserwuje się ustępowanie tego gatunku z poprzednio rozpoznanych stanowisk, co może wynikać z zanieczyszczenia wód^[8][25]. Całkowitą liczebność namułka pospolitego w Polsce oszacowano na ponad 1 milion osobników^[26].

Występuje głównie w dużych i średniej wielkości wolno płynących rzekach w ich środkowym i dolnym biegu, kanałach, jeziorach, zbiornikach zaporowych^[6][3][27]. Preferuje środowiska o umiarkowanej prędkości przepływu. Wymaga wody dobrze natlenionej, lekko alkalicznej (pH 7,5-8,0), znosi lekkie zanieczyszczenie^[3] oraz niewielkie zasolenie, do 3‰^[6]. Zasiedla różne typy podłoża: miejsca o dnie mulistym, piaszczystym, gliniastym, ale także kamienne^[3][6]. Unika dna porośniętego przez rośliny oraz miejsc o wodzie stagnującej^[3]. Najliczniej występuje na niewielkich głębokościach (0,2-1,2 m), choć w jeziorach bywa głębiej (do 5,5 m)^[24][18]. Występuje skupiskowo, miejscami bardzo licznie - średnio osiąga zgęszczenia ok. 1000 os./m2, maksymalnie do 3300 -8000 osobników/m2^[28][29]

Zdrapywacz i zbieracz. Odżywia się detrytusem, zjada również peryfitonowe glony, okrzemki i zielenice. Żeruje na powierzchni osadów dennych oraz ryjąc w ich głębi^[3][6].

Długość życia namułka pospolitego wynosi 3-4 lata, maksymalnie do 5 lat^[6]. Rozród po osiągnięciu drugiego roku życia, odbywa się od kwietnia do czerwca. Półkuliste, żółtawe kapsuły jajowe o średnicy ok. 1 mm, składane są na twardych podłożach, w tym na muszlach innych mięczaków^[6][3][30].

Często atakowany przez pasożyty – w niektórych populacjach zapasożyconych bywa 30% osobników^[3]. Przedstawiciele tego gatunku są żywicielami cerkarii ok. 20 gatunków pasożytów^[31][32][33].

Brak danych o tym, by z ekspansją namułka pospolitego wiązały się negatywne konsekwencje dla rodzimych ekosystemów.

• muszle tego gatunku były wykorzystywane jako ozdoba w czasach neolitu – naszyjniki wykonane z nich zostały znalezione w pochówkach w Austrii^[34].
• jedyny ślimak w faunie Polski z wyraźnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym^[3].

• Gatunki obce w faunie Polski.. iop.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-03)]. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, Red: Z. Głowaciński, H. Okarma, J. Pawłowski, W. Solarz.
• Namułek w bazie NCBI
• AnimalBase: Lithoglyphus naticoides Uniwersytet w Getyndze, dostęp: 19 lutego 2014