Jaszczurka zwinka

Jaszczurka zwinka

Lacerta agilis[1]
Linnaeus, 1758[2]
Samiec
Samica
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Rząd	łuskonośne
Rodzina	jaszczurkowate
Rodzaj	Lacerta
Gatunek	jaszczurka zwinka
Synonimy
Seps argus Laurenti, 1768[3] Seps ruber Laurenti, 1768[4] Seps caerulescens Laurenti, 1768[4] Lacerta pardus Razumovsky, 1789[5] Seps stellatus Schrank, 1798[6] Lacerta stirpium Daudin, 1802[7] Lacerta laurentii Daudin, 1802[8] Lacerta arenicola Daudin, 1802[9] Lacerta agilis grisea Hermann, 1804[10]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[11]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
zasięg występowania L. agilis
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Jaszczurka zwinka^[12] (Lacerta agilis) – gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurkowatych (Lacertidae)^[13]. Występuje niemal w całej Europie, w tym na terenie całej Polski i jest najczęściej występującym gadem^[14] na terenie kraju. IUCN uznaje jaszczurkę zwinkę za gatunek najmniejszej troski (LC).

Gatunek ten naukowo opisał Karol Linneusz w 1758 roku^[2]. Opisano kilkanaście podgatunków tego gada, ale akceptowanych jest 9^[15]. Podgatunek L. a. boemica bywa uznawany jest za odrębny gatunek, gdyż jest wyraźnie odrębny genetycznie^[15]. Podgatunki L. a. exigua, L. a. brevicaudata oraz L. a. grusinca są tak do siebie podobne, że morfologicznie bardzo trudno je rozróżnić^[15]. Podobnie jest w przypadku podgatunku nominatywnego (L. a. agilis) oraz L. a. argus^[15]. Bischoff uważał, że na terenie całej Polski występuje L. a. argus, teorię tę poparli Maślak i in. (2010)^[15]. Rahmel czy Kalyabina kwestionowali status tego podtaksonu, gdyż jest on od nominatywnego praktycznie nieodróżnialny^[15]. Andreas i in. (2015) wykazali odrębność genetycznych linii; jaszczurki z zachodniej Europy, do których przypisywano L. a. agilis należą tak naprawdę do grupy argus, a tam, gdzie wskazano przynależność do podgatunku argus, w rzeczywistości należą do linii agilis^[15]. Serwis internetowy Reptile Database wyróżnia 11 podgatunków zwinki^[16]:

• Lacerta: łac. lacerta „jaszczurka”^[17].
• agilis: łac. agilis „zwinny, aktywny”, od agere „wprawić w ruch”^[18].

Zwinka występuje na większości kontynentu europejskiego poza jego południowymi i zachodnimi krańcami. Na zachodzie granicą jej zasięgu jest środkowa Francja. Na północy spotkać ją można nawet w środkowej części Półwyspu Skandynawskiego, jest nieliczna w Wielkiej Brytanii. Wschodnia granica zasięgu biegnie przez środkową Rosję. Gatunek występuje również w Turcji. Brak jej we Włoszech, Hiszpanii, południowo-zachodniej Francji oraz na Półwyspie Bałkańskim. W Polsce jest spotykana do 1200 m, zwykle jednak niżej, do 900 m^[15]. W bułgarskich górach Riła jest spotykana do 2500 m, w Alpach występuje do wysokości 1500 m, a w Grecji do 2000 m^[15]. W Polsce poza dwoma podgatunkami (argus i agilis) stwierdzono także podgatunek L. a. chersonensis, który występuje w północno-wschodniej części Polski^[15].

Zwinka preferuje siedliska nizinne. Najczęściej można ją spotkać na murawach, terenach kamienistych, rumowiskach skalnych, zasiedla też siedliska ruderalne i ogrody działkowe, parki, wrzosowiska, nasypy kolejowe, zakrzaczone i zadrzewione łąki (patrz: ekologia). Stwierdzana jest w lasach sosnowych, mieszanych i na innych terenach położonych blisko muraw^[15]. Zwinka jest gatunkiem heliotermicznym^[15].

Maksymalna długość ciała samca z nieuszkodzonym ogonem w Polsce dochodzi od 20 do 23,5 cm, ale w Europie Wschodniej dochodzi nawet do 28 cm^[19]. Długość tułowia i głowy bez ogona wynosi około 11 cm.

Jaszczurka zwinka jest jednym z czterech gatunków jaszczurek występujących na terenie Polski. Jest też jedną z najbarwniejszych w kraju. Jej masywne ciało pokrywają ściśle do siebie przylegające łuski^[19]. Na grzbiecie są one mniejsze i szorstkie, brzuch zaś pokrywają większe i gładkie. Na głowie ma regularnie ułożone tarczki. Głowa jest krótsza, lecz większa niż u jaszczurki żyworódki. Jej ogon jest nieco dłuższy od tułowia, ale i tak jest krótszy niż u innych jaszczurek. W sytuacji zagrożenia zostaje odrzucony dla odwrócenia uwagi drapieżnika^[19], zachowanie to nazywane jest autotomią. Z czasem ogon odrasta do pierwotnej długości^[19]. Otwory uszne znajdują się z tyłu głowy i są łatwo zauważalne. Kończyny jaszczurki są silnie umięśnione, a palce długie, zakończone pazurkami. Samca można odróżnić po zielonkawym podbrzuszu, czasem nakrapianym drobnymi plamkami, podczas gdy samica ma szary lub kremowy spód ciała. W okresie godowym, czyli w maju, samce przybierają intensywną zieloną barwę^[19]. Ubarwienie tych gadów jest bardzo różne. Najczęściej grzbietem biegnie szeroka pręga, często przecinana drobnymi plamkami, chociaż można też spotkać osobniki bez niej. Po bokach ciała biegną jeszcze dwie pręgi z brązowo-czarnych plam. Czasem można spotkać osobniki o jednolitym brązowym kolorze, choć są one dosyć rzadkie. Młode zwinki po wykluciu się, podobnie jak młode innych jaszczurek, są znacznie ciemniejsze niż osobniki dorosłe. Długość życia wynosi ok. 3–4 lat^[20]. Maksymalny wiek u tej jaszczurki to 6 lat.

Polscy badacze zaobserwowali u jaszczurki zwinki oraz żyworódki rozdwojenie ogona tj. posiadały dwa ogony^[21]. Najprawdopodobniej jest to anomalia spowodowana odrzuceniem „dawnego” ogona.

Najczęstszym łupem tego gada padają bezkręgowce. W skład diety wchodzą pająki, owady, wije oraz ślimaki^[19][15]. Zdarza się również, że jaszczurka pożywia się gąsienicami, stonogami (Oniscidea), dżdżownicami oraz małymi żabami^[22]. Czasem zwinka staje się kanibalem i pożera młode własnego gatunku, bądź innych jaszczurek^[19]. Małe ofiary połyka, większe zaś chwyta pyskiem i energicznie nimi potrząsa, bądź uderza nimi o ziemię. Przeprowadzono badania w Alpach, polegające na zbadaniu kału jaszczurek^[23]. Okazuje się, że młode osobniki preferują zjadać jeden rodzaj pokarmu, podobnie jak samce, ale samice odżywiają się także innymi typami pokarmów^[23]. Mimo to z badań wynika, że to dorosłe osobniki mają bardziej zróżnicowaną dietę od młodych^[23]. Badania także dowiodły, że jaszczurki te unikają mrówek (Formicidae). Jaszczurki te to oportuniści, polujący głównie z zasadzki^[23]. Jaszczurki często polują na terenach bogatych w zakrzewienia oraz małe drzewa jak Salix alba, Salix eleagnos, Salix purpurea i Betula alba^[23]. W Rosji dokładnie zbadano żołądki jaszczurek^[24]. Wydaje się, że jaszczurki w 100% odżywiają owadami^[24]. W żołądkach znajdowano szczątki owadów z rzędów: Coleoptera, rzadziej Lepidoptera, Hymenoptera czy Diptera^[24]. Niektóre spożywane insekty przez zwinkę były zdolne do lotu, trujące lub wydzielające substancje odstraszające (jak te np. u chrząszczy)^[24]. U rosyjskich osobników stwierdzono także nasiona, kawałki nasion, liści, fragmenty kwiatów itp.^[24] Te same badania udowodniły, że jaszczurki zwinki połykają małe kamienie, będące prawdopodobnie gastrolitami^[24].

Jaszczurki te są aktywne za dnia. Lubią wygrzewać się rankiem na słońcu, co zwierzętom zmiennocieplnym jest potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wygrzewają się rano, by po południu polować w niskiej trawie. Gdy temperatura przekracza 40 °C, chowają się do wykopanych przez siebie norek. Wieczorem wracają do swoich kryjówek, gdzie spędzają noc. Są terytorialne, bronią terytoriów, na których spędzają czasem całe życie. Jednak według badań Mattsa Olsona jest inaczej – jaszczurki, w szczególności samice w okresie godów, nie są zbytnio agresywne, często wiele samic ma nory blisko siebie^[25]. Jaszczurki te zaczynają hibernować w październiku, a wybudzają się w marcu lub kwietniu. Zwinki kopią nory do 5 cm pod ziemią. Robią wiele rozgałęzień, aby zmylić polujące na nie drapieżniki, lecz tylko główny korytarz jest zamieszkany przez jaszczurkę. Gady te kopią nory długie na prawie 8 m, najczęściej pod krzewami. Jaszczurki co kilka tygodni zmieniają nory, aby uchronić się przed niebezpieczeństwami.

Okres godowy trwa od kwietnia do czerwca, z największą intensywnością w maju^[15]. W tym okresie samce przybierają jaskrawozielone barwy i toczą walki w obecności samic, o prawo do kopulacji. Walka polega na łapaniu się za gardła, pyski lub inne części ciała, i próbowaniu swoich sił. W przeciwieństwie do samic samce są bardzo agresywne^[25]. Intensywne kolory mają pokazać, że samiec jest zdrowy i gotowy do przekazania swoich genów. W okresie godów praktykuje poligamię, łączy się z jak największą liczbą samic. Przed współżyciem samiec podgryza samicę w okolicy nasady ogona i boków ciała^[22]. Po kilku tygodniach samica, wykopawszy norkę, składa w niej od 5 do 15, maksymalnie 18 jaj^[22]. Do ich wyklucia się konieczne jest zachowanie odpowiedniej wilgotności. Jak u większości gadów samica nie zajmuje się młodymi. Małe jaszczurki wylęgają się po około 6–8 tygodniach^[19], na przełomie sierpnia i września, i mają ok. 5,5–6,5 cm długości. Są jednolicie brązowe z licznymi małymi plamkami po bokach ciała^[22].

Chociaż zwinka jest najpospolitszym gadem w Polsce, jej liczebność na niektórych obszarach znacznie się zmniejszyła z powodu urbanizacji i zanikania naturalnych siedlisk. Jaszczurki te mają również wielu wrogów naturalnych, takich jak węże, ptaki drapieżne, łasice, borsuki i inne średniej wielkości ssaki. Blanke i Fearnley wymieniają 38 gatunków ptaków oraz 12 gatunków ssaków polujących na tego gada^[15].

Na gadach tych pasożytują przywry, tasiemce (szczególnie ich larwy), nicienie, roztocza, kleszcze z gatunku Ixodes ricinus, bakterie Anaplasmataceae oraz Borrelia burgdorferi^[15][26]. Niektóre pasożyty, jak Plagiorchis mentulatus, Metaplagiorchis molini i Ophionyssus saurarum pasożytują wyłącznie na L. agilis, zaś Rhabdiasfus covenosa zaobserwowano także na innych polskich gadach^[26]. Larwy tasiemców i nicieni były znajdowane w ścianach jelit, a dorosłe formy w przewodzie pokarmowym^[26].

Według badań Majláthová et. al. w Polsce jaszczurek zarażonych bakterią Borrelia burgdorferi wywołującą boreliozę jest najmniej, a najwięcej na Słowacji^[27].

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje jaszczurkę zwinkę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)^[28]. Liczebność populacji nie jest znana, a jej trend uznawany jest za stabilny^[28]. Trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny, ze względu na brak istotnych zagrożeń^[28]. Gatunek ujęty jest w załączniku IV dyrektywy siedliskowej, który zobowiązuje wszystkie państwa Unii Europejskiej do objęcia go ochroną gatunkową, w tym zapewnienia ochrony miejsc rozrodu i odpoczynku. Na terenie Polski gatunek jest objęty częściową ochroną^[29][30]. Gatunkowi zagrażają drapieżniki, degradacja siedlisk oraz ich zarastanie, a także powodzie^[19]. Dawniej jaszczurki były chętnie hodowane, ze względu na efektowne ubarwienie samców^[31].

• J.N. Laurenti: Specimen Medicum, Exhibens Synopsin Reptilium Emendatum cum Experimentis Circa Venena et Antidota Reptilium Austriacorum. Viennae: Joan. Thom. nob. de Trattnern, 1768, s. 1–214. (łac.).
• F.M. Daudin: Histoire naturelle, générale et particulière, des reptiles, ouvrage faisant suite à l’Histoire naturelle générale et particulière, composée par Leclerc de Buffon, et rédigée par C.S. Sonnini. T. 3. Paris: F. Dufart, 1802, s. 1–452. (fr.).
• Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062  (ang.).
• Włodzimierz Juszczyk: Płazy i gady krajowe, Część 3, Gady – Reptilia. Warszawa: PWN, 1987. ISBN 83-01-05696-7. Brak numerów stron w książce