Còntra-Reforma

La Còntra-Reforma (ò Reforma Catolica) es un ensemble de reformas menadas durant lo sègle XVI per la Glèisa Catolica en respònsa a la Reforma Protestanta. Organizada per lei decisions dau Concili de Trent, aviá per objectiu de resòuvre la crisi espiritiuala, morala e organizacionala que minava la Glèisa dempuei lo sègle XV. En Euròpa Centrala e Orientala, venguèt tanben lo supòrt de la lucha còntra la difusion dau protestantisme. Permetèt ansin lo restabliment dau culte catolic dins lo sud d'Alemanha, en Boèmia, en Àustria, en Ongria e en Polonha.

La crisi de la Glèisa Catolica es una consequéncia dei catastròfas de la fin de l'Edat Mejana, especialament l'epidemia de pèsta negra que decimèt lo bas clergat. L'amplor dei transformacions engendradas per aquelei fenomèns entraïnèt de besonhs espirituaus novèus que prenguèron pauc a pauc la forma de movements esquatologics annonciant de cambiaments encara pus importants. Aquò favorizèt l'aparicion ò lo retorn de rites non crestians car lei prèires novèus, mens ben formats, èran mens capables d'enquadrar la populacion.

Leis institucions superioras de la Glèisa foguèron egalament pas capablas d'empedir aqueleis evolucions. Au contrari, se la corrupcion èra ja frequenta au sen dau clergat superior, lo descrèdit s'accelerèt a partir dau sègle XV. D'efiech, a partir deis ans 1450, lei papas s'interessèron mai ais afaires politics italians qu'a aquelei dau mond crestian. En particular, tres pontificats – Calixte III (1455-1458), Innocenci VIII (1484-1492) e Alexandre VI Borgia (1492-1503) – donèron un imatge fòrça negatiu de la papautat (nepotisme, corrupcion generalizada, utilizacion de la Glèisa per d'ambicions familhalas, mors corromputs...). Ansin, l'autoritat morala de Roma s'afebliquèt e lei demandas de reformas foguèron pauc estudiadas.

De factors suplementaris agravèron la crisi dau cristianisme occidentau. Premier, l'ideau de la crosada, qu'aviá ajudat a l'unitat dau cristianisme medievau, dispareguèt pauc a pauc. Per exemple, leis apèus a la crosada de Calixte III recebèron pas d'acuelhs favorables en defòra dei regions dirèctament regardadas per l'avançada otomana (Ongria...). Lo declin dau Sant Empèri privèt egalament lo cristianisme d'un otís eficaç per reprimir leis eresias. La revirada dei crosadas còntra leis Ussitas illustrèt e renforcèt aquela tendància. D'efiech, per lo premier còp, una autoritat civila acceptèt de reconoisser – còntra l'avejaire dau papa – de drechs identics ai catolics e ais eretics per restablir la patz.

Quauquei temptativas de reformas de la Glèisa aguèron luòc durant lo sègle XV. En particular, lei benedictins e lei cistercians assaièron de modificar sei règlas. Pasmens, aquò mau capitèt e lei dos òrdres se devesiguèron dins de conflictes intèrnes entre partisans e adversaris dei reformas. Un autre projècte de restauracion de la morala crestiana regardèt lo clergat, especialament lo clergat urban. Dins aquò, en l'abséncia de sostèn oficiau de la ierarquia, lei proposicions dei reformators, coma Jean Standonck, foguèron pas aplicadas.

Dins lo corrent dau sègle XV, la crisi de la Glèisa favorizèt l'emergéncia de movements dissidents. Alemanha, amb una personalitat coma Johannes Wessel Gansfort (vèrs 1420-1489), foguèt lo centre intellectuau principau d'aquelei criticas. Ansin, prefigurant Luther, Gansfort s'opausava a la venda d'indulgéncias per la papautat, critiquèt lo desvolopament dei rites « pagans » e demandèt un retorn a la basa deis Escrituras.

La situacion contunièt de se degradar au començament dau sègle XVI, çò que menèt a l'aparicion de criticas mai e mai duras de part dei reformators pus radicaus. En 1517, Luther publiquèt sei 95 tèsis, un ensemble de proposicions condamnant lo comèrci deis indulgéncias e divèrsei practicas de la papautat. En 1520, refusèt d'obeïr au papa Leon X que li demanda de retractar seis « errors ». Aquò es sovent considerat coma lo començament de la Reforma Protestanta. Pasmens, dins d'autrei regions, d'autrei teologians (Ulrich Zwingli, Joan Calvin...) avián ja adoptat de posicions similaras. Pus grèu per la Glèisa, en Anglatèrra, lo rèi Enric VIII decidèt de prendre lo contraròtle dirècte de la Glèisa d'Anglatèrra. En despiech deis excomunicacions, lei movements protestants se desvolopèron rapidament dins plusors regions europèas, especialament en Alemanha, en Soïssa, en França, en Escandinàvia e en Euròpa Centrala.

Au començament dau sègle XVI, l'urgéncia dei reformas venguèt pus clar amb lo començament de la crisi protestanta. A partir dau pontificat de Leon X (1813-1821), de grops de religiós e de laïcs cultivats fondèron plusors òrdres novèus destinats a renovelar lo cristianisme gràcias a d'accions de pietat e de caritat. Lo premier òrdre d'aqueu tipe foguèt probable aqueu de l'Oratòri de l'amor divin. Pasmens, lèu, la question de la disciplina e de la reconquista dei regions passadas au protestantisme se pausèt. L'Òrdre dei Teatins, fondat per Gaetano dei Conti di Thiene en 1524, prefigura ansin lei jesuistas. Pauc nombrós, aguèt una influéncia majora sus la Còntra-Reforma car formèt fòrça evesques e administrators de la Glèisa de la fin dau sègle XVI.

La necessitat de presicar e de mòstrar l'exemple menèt tanben a la formacion d'òrdres predicaires novèus. En 1530, Antonio Maria Zaccaria creèt l'òrdre dei Barnabitas. Dotat de collègis permetent una formacion eficaça, lei Barnabitas acceptèron tanben de participar mai a la vida sociala. Gràcias a la qualitat de son ensenhament, l'òrdre foguèt invitat dins la màger part dei país catolics a la fin dau sègle XVI ò au començament dau sègle XVII. D'autreis òrdres anèron mai luenh dins la demonstracion de la vertut. Lo pus conegut es probable aqueu dei Capuchins que revendiquèt un retorn a una pauretat absoluda vista coma una restauracion dei practicas autenticas dau cristianisme.

Pasmens, l'òrdre novèu que tenguèt lo ròtle centrau dins la Còntra-Reforma foguèt la Companhiá de Jèsus, fondada en 1540 per Ignasi de Loiola. Noble basco que venguèt un catolic fervent après una grèva bleçadura de guèrra en 1521, organizèt son òrdre segon un modèl militar. Sei sòcis, dichs jesuistas, èran liats per un jurament especiau d'obeïssança. Deguèron tanben acceptar un ideau missionari e una mission d'ensenhament. Venguèron ansin leis otís principaus de la volontat pontificala après lo Concili de Trent.

L'eleccion au pontificat de Pau III en 1534 marquèt una rompedura dins la direccion de la Glèisa Catolica. D'efiech, au contrari de sei predecessors, Pau III aviá comprés l'urgéncia dei reformas. De mai, se viviá dins de palais riches, coma lo Palais Farnese, e se son ascension rapida dins la ierarquiá catolica èran degudas a la favor d'Alexandre VI Borgia, Pau III èran mens corromput e despensiá una partida importanta de sa fortuna personala au profiech de la populacion romana. Aqueu prestigi personau li permetèt de favorizar la promoccion de prelats reformators, de tornar organizar l'Inquisicion per luchar còntra leis eresias, d'estendre sa juridiccion sus l'ensemble d'Itàlia (franc de Venècia) e de metre en plaça una susvelhança de la vida intellectuala (creacion de l'Index). Enfin, ordonèt la reünion dau Concili de Trent per adoptar lei reformas necessàrias. Aquelei mesuras permetèron de limitar la difusion deis idèas protestantas dins lei regions encara catolicas.

Lo Concili de Trent durèt de 1545 a 1563. Son organizacion foguèt complèxa en causa dei trèbols politics dau periòde e de l'oposicion d'una partida deis evesques ai projèctes de reformas. Invitats, lei caps protestants refusèron tanben de venir. Pasmens, pauc a pauc, leis evesques participèron ai trabalhs. Foguèron finalament entre 100 e 250 durant lei darrierei sessions en 1562-1563. D'un biais generau, lo concili reconoguèt la validitat dei dògmas denonciats per lei protestants : autoritat dau magistèri dins l'interpretacion deis Escrituras, autoritat de la tradicion coma fònt de la Revelacion, transsubstantacion deis espècias dins l'eucharistia, culte de la Verge e dei sants, redefinicion dei deures deis evesques e dei cardenaus, existéncia dau purgatòri, etc. Pasmens, lo nombre d'evesques presents li permetèt de presentar un imatge de consensus fidèu ai tradicions dei Paires de la Glèisa.

Lo papa Piu IV acceptèt donc sensa discutir lei conclusions dau Concili. Ansin, se quauquei papas assaièron – sensa succès – de lei modificar, aquò permetèt a la Glèisa de tornar definir la basa oficiala de sa doctrina e de sa disciplina. L'autoritat dau papa foguèt tanben restaurada dins l'espaci catolic, çò que permetèt d'aplicar rapidament lei decisions presas. Aquò marquèt lo començament d'una « reconquista catolica » que s'acabèt au començament dau sègle XVII.

De 1565 a 1605, cinc papas reformators assegurèron l'execucion dei decisions presas a Trent. Premier, lo papa Piu IV (1559-1565) publiquèt rapidament lei conclusions deis evesques. Sostenguèt egalament son nebòt Carlo Borromeo, arquevesque de Milan, que reformèt totalament son diocèsi entre 1566 e 1584 segon lei principis edictats a Trent. Son accion e seis escrichs venguèron un modèl per leis autrei prelats reformators. Puei, Piu V, un inquisitor famós per la simplicitat de sei mors, reformèt la basa dau catequisme roman e ordonèt la traduccion dins plusors lengas europèas dei libres liturgics novèus. Luchèt tanben activament còntra la corrupcion, estudièt la moralitat dei candidats a un pòste d'evesque e reprimiguèt « l'immoralitat » a Roma.

Pus moderat, Gregòri XIII (1572-1585) transformèt lo drech canon, encoratjèt lei sciéncias e reformèt lo calendier (calendier gregorian). Dins aquò, son pensament principau foguèt de melhorar la formacion intellectuala dau clergat. Per aquò, fondèt plusors seminaris e collègis, especialament en Alemanha per renovelar lo clergat superior de la region. Per sostenir aquel esfòrç, favorizèt lo desvolopament dei jesuistas. Après sa mòrt, Sixte V (1585-1590) reformèt l'administracion de la Glèisa per aumentar son eficacitat e sei capacitats d'adaptacion. Creèt d'organismes centralizats especializats dins leis afaires civius e ecclesiastics. Modifiquèt tanben la composicion dau Collègi Sacrat e fixèt lei reglas per venir cardenau. Tornèt organizar egalament leis Estats Pontificaus per i suprimir leis abüs eissits de la feudalitat. En revènge, sa temptativa d'editar una version novèla de la Bíblia, la Vulgate, s'acabèt per una revirada car lo tèxte, mau preparat, suscitèt fòrça criticas.

La reforma dei tèxtes liturgics principaus foguèt donc acabara per Clamenç V (1592-1605) entre 1596 e 1604. Aqueu papa sostenguèt la fondacion d'òrdres religiós novèus per difusar la reforma. S'engatjèt tanben en favor de l'educacion dei paures per luchar còntra l'eresia e organizèt lo suenh dei malauts. Enfin – idèa ja iniciada per Piu V – Clamenç V sostenguèt lo combat còntra lei Turcs en Mediterranèa e dins lei Balcans per assaiar de restaurar l'esperit de Crosada.

Un efiech centrau de la Còntra-Reforma foguèt la lenta represa de contraròtle e lo mantenement dei posicions catolicas en Euròpa. La premiera region d'aquela reconquista foguèt Alemanha onte lo protestantisme èra a avançar. D'efiech, la patz d'Augsborg, concluda en 1555, aviá establit lo principi cujus regio, ejus religio, es a dire que la religion dau prince d'un territòri venguèt aquela de sei subjèctes. Pasmens, dins lei fachs, lo protestantisme se difusava au sen de la populacion e, per gardar la patz sociala, lei senhors se convertissián lentament. La situacion generala èra inquietanta per la papautat car aperaquí 75 % deis abitants dei domenis Absborg, compres la noblesa, èran venguts partisans de la Reforma. A partir de 1576, de jesuistas foguèron donc mandats dins la region per i formar de quadres eficaç en Àustria e en Bavièra. Lei vilas de Colonha, de Trevèri, Munic, Ingolstadt, Innsbruck, Viena e Praga venguèron ansin de centres importants de difusion deis idèas de la Còntra-Reforma.

Bavièra foguèt lo premier centre de redreiçament dau catolicisme en Alemanha gràcias ai ducs Albèrt V e Guilhem V. Lo premier restabliguèt lo catolicisme dins seis Estats. Puei, utilizèt l'influéncia bavaresa per sostenir la restauracion dau catolicisme dins lei regions vesinas. Trobèron un bòn relèu amb lo vicari generau de Passau, Melchior Klesl, que tornèt catolicizar Àustria. Foguèt ben ajudat per una revòuta de païsans luterians que permetèt de reprimir militarament lei reformats. En parallèl, lo futur emperaire Ferdinand II restaurèt per fòrça lo culte catolic dins lo sud de sei domenis. Aquela accion li permetèt d'èsser elegit emperaire. Aquò entraïnèt l'insureccion de Boèmia, revòuta que marquèt lo començament de la Guèrra de Trenta Ans. Lònga e saunosa, aquela guèrra opausèt largament catolics e protestants alemands durant sei premiereis annadas. Ansin, lei catolics enregistrèron de succès importants que permetèron de restaurar lo catolicisme en Boèmia e dins leis principats ecclesiastics alemands passats au protestantisme durant lo sègle XVI.

Durant lo meteis periòde, Sigismond III Vasa (1587-1632), un catolic fervent qu'èra rèi de Polonha e de Suècia, combateguèt la preséncia protestanta en Polonha. Aquò li permetèt de restaurar lo catolicisme en Polonha. En revènge, en causa d'una revòuta de l'aristocràcia suedesa, convertida au protestantisme, perdiguèt la corona suedesa en 1599. Aquò laissèt Suècia dins l'espaci protestant. Mai au sud, en Ongria, la reconquista catolica foguèt animada per lo cardenau Peter Pazmany. Pacient e prudent, deguèt faciar una revòuta en 1619-1622 mai impausèt finalament la Còntra-Reforma, principalament per lo mejan de metòdes espirituaus.

La Còntra-Reforma aguèt una influéncia importanta dins lo domeni artistic. D'efiech, lo concili de Trent s'interessèt a la poissança de persuasion de l'art e de l'emocion estetica. Concluguèt que son utilizacion èra necessària en causa de la « feblessa de la natura umana ». Aquò entraïnèt pauc a pauc l'aparicion dau barròc au començament dau sègle XVII. L'objectiu èra de dispausar d'armas espiritualas capables d'esmòure la sensibilitat e lei sentiments dei fidèus. La pintura e l'arquitectura foguèron ansin de vectors privilegiats de la Còntra-Reforma. Lei jesuistas e l'Oratòri sostenguèron aquela propaganda artistica. Aquò explica la difusion rapida dau barròc en Euròpa e en America, especialament dins lei regions tocadas per la reconquista catolica.

• Barròc.
• Concili de Trent.
• Luther (Martin).
• Reforma Protestanta.

• (fr) Pierre Chaunu, Église, culture et société. Réforme et Contre-réforme, SEDES, 1984.
• (fr) Michel Péronnet, Le XVe siècle, Hachette U, 1981.