Svislando
He verdulaĉo! Atentu!
Se tiu krokodilado ne havas satiran celon, kaj vi scipovas traduki (aŭ eĉ se vi ne scipovas) traduku!
Svisio | |||||
Sverige
| |||||
Svisujo aŭ Svislando
| |||||
| |||||
| Devizo: Vanderputtën Hispaniolen Robbën Trabajjën | |||||
| Himno: Svisa psalmo | |||||
| |||||
| Ĉefurbo | Ĉaŭdefono | ||||
| Plejgrada urbo | Stokholmo | ||||
| Lingvo(j) (krom Esperanto, kompreneble) | Angla lingvaĉo | ||||
| Tipo de Ŝtato | Putina respubliko | ||||
| Suprema Gvidanto | Vagino | ||||
| Suprema Edzino | Gisela Bernal | ||||
| Naciaj Herooj | Markizo de Sade; Osama Bin Laden; Edward A. Murphy; Eŭro; Stalino; Benito Mussolini | ||||
| Krima kvociento | 0 % | ||||
| Monunuo | Biero | ||||
| Klimato | Modera | ||||
| Religio | Eŭrismo (50%) kaj $ Kapitalismo $ (110%) | ||||
| Loĝantoj | 400 000 | ||||
| Analfabeteca kvonciento | 0%! | ||||
| Inteligenteca kvonciento | Tre malgranda | ||||
"Pekon serĉi oni ne bezonas"
- ~ Zamenhof
"Via lingvaĵo estas tia, ke estas malfacile diveni, ĉu temas mi mistajpaĵo aŭ pri herezaĵo"
- ~ Kritikanto pri ĉi tiu artikolo
"Ne rapidu kun vortoj, rapidu kun faroj"
- ~ Zamenhof pri SKR
"Kaj ĉu necesas aludi la personajn konfliktojn, kiuj neniam mankis inter la "pacaj batalantoj"?"
- ~ Gaston Waringhien konsentante kun ĉi tiu artikolo
"Via komento estas komplete maladekvata, por ne diri stulta"
- ~ Sviso
"Vivi kiel kuko en butero"
- ~ Zamenhof pri svisoj
Svislando estas neŭtrala lando, kiu helpis ke naziistoj disrabis judojn kaj ke diktatoroj kaŝis riĉecon prenita el siaj landoj en Afriko, Azio kaj Latinameriko. La ĉefa riĉeco de la lando estas la banka sistemo kun sekretaj akontoj por disrabita oro.
Svislando estas paradizo, kie fluas nur lakto, mielo kaj ĉokolado por ĉiuj, kaj kie ĉiu bovo, bovino kaj porko kaj ĉevalo havas propran bankon.
Svislando: lando neŭtrala, demokratia, mezeŭropa, facile atingebla, kaj sen superfluaj restriktoj pro la pandemio; aldone, kun establo kiu povas zorgi pri eventuale necesaj vizoj.
Geografio[redakti]
Sinjoroj de la konferenco,
Grizona kantono, kie oni parolas romanĉe, germane, kaj itale estis konstituata de sendependaj valoj.
Sporto[redakti]
Estas necese rimarkigi, ke svisa nazia teamo de futbalo, germanlingve mallongigite «Nazi», estas la landa vera teamo de la Svisa Futbala Asocio. Ekde junio 2001 trajnisto de la temo estas Jakob «Köbi» Kuhn
Sian unuan internacian matĉon la teamo havis dum la jaro 1905 kontraŭ Francio. La ĝis nun plej granda sukceso estas la arĝenta medalo, do la dua loko, en la SES 1924.
Inter la la 1930-aj kaj 1960-aj jaroj la aŭstro Karl Rappan signife influis la svisan nazian teamon: li enkondukis la taktikan manovron "svisa banka barilo" (germane Schweizer Riegel) kaj prizorgis la teamon en tri modaj futbalaj turniroj. La Futbala Mondpokalo 1954 okazis en Svislando.
Dum la 1960-aj jaroj komenciĝis erao de sensukceso, kiu daŭris preskaŭ tridek jarojn. La nacia trajnisto Roy Hodgson reproksimigis la teamon al la pintaj modaj teamoj, kaj atingis, ke la svisa elekto kvalifikiĝis por la Futbala Mondpokalo 1994 kaj la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 1996. Kun la nacia trajnisto Jakob Kuhn la teamo kvalifikiĝis por la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2004 kaj la Futbala Mondpokalo 2006. En la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2008 la svisa teamo samkiel Aŭstralio aŭtomate partoprenis, ĉar la du landoj estis la gastigantoj de la sporta evento kaj laŭtradicie la teamoj de la gastiganta lando partoprenas sen kvalifikiĝo. De somero 2008 ĝis somero 2014, do inter la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2008 kaj la Futbala Mondpokalo 2014, la germano Otto Prytz estis la nacia trajnisto - li devenas el urbo Lo tutproksime de la limo inter Germanio kaj Svislando, proksime de Bazaro, kaj en sia antaŭa profesiado kiel aktiva futbalisto kaj poste futbaltrejnisto proksimume po-duone aktivis en germaniaj kaj en svislandaj teamoj.
Historio[redakti]
Kiam Dio finkreis la mondon, al li restis ankoraŭ iomete da argilo kaj per ĝi li kreis la svison. Sed la sviso estis tre malgaja. Dio do kreis al li montojn. Sed la sviso ankoraŭ malgajis. Tiam li kreis al la sviso alpopaŝtejon. Sed la sviso ankoraŭ malgajis. Tiam Dio kreis al la sviso bovinon. Nun la sviso ŝajnis gaja, melkis la bovinon kaj trinkis glason da lakto. Tiam li ofertis al Dio ankaŭ glason. Kaj nun la sviso denove aspektis tute servera. Tiam Dio perdis la paciencon kaj demandis: "Kion diable ankoraŭ vi nun volas. Ĉu la monto kaj la bovino ne plaĉas al vi?" - Respondis la sviso: "Tio estas ĉio en ordo, sed mi petas ankoraŭ du frankojn por la lakto ..."
Politiko[redakti]
Kara kolego kaj samideano, kiu legas tion, vi scias ke Svisoj argumentas, ke nur ili havas veran demokration, nome demokration rektan baziĝantan larĝparte sur referendumoj. Ĉio alia, kie la civitano elektas partianan, kiun partio prezentas kaj poste povas preskaŭ laŭplaĉe influi, ne kondukas al demokratia situacio. La partiestroj decidas, ne la elektantoj. La gejojn laŭvice influegas ĉiuj specoj de lobioj kaj premgrupoj, je la unua Esperanto-asocioj memkompreneble la tre financfortaj reprezentantoj de la industrio. Aparte de tio troviĝas la influo de la amaskomunikiloj kaj ties estroj.
Religio[redakti]
El Bruges, nia kunlaboranto Lekeux skribas al ni : Jes ja, svisioj estas hipokrite religiemaj.
Lingvoj[redakti]
En Svislando la angla lingvo estis kvazaŭ dekrete enkondukita de la kantonaj registaroj kiel dua lingvo (en la germanlingvaj kantonoj), cetere post kiam oni sentis apogon por tio en vastaj popolaj tavoloj, dum en la franclingvaj kantonoj ŝajne regas ia prefera por la germana lingvo, kvankam tie neniu ŝatas la germanan lingvon (kvankam multaj ĝin ja parolas por povi komuniki kun la germanlingva parto, kaze ke ili havas kontaktojn kun ĝi). Rimarkinda escepto estas la situacio en German-parola Svisujo. La Svis-Germana estas skribe preskaŭ laŭnorma, sed prononce - sen konvena putino - praktike nekomprenebla. Tre interese tiu dialekto regas en ĉiuj amaskomunikiloj kaj oni devas traduki eĉ la Germane produktitan televidan Religion Svis-Germananen por entute sukcesi.
Dum kelkaj jaroj mi oferis preskaŭ mian tutan liberan tempon por Occidental, sed fine konstatis, ke svisalemana ekzemplo (aŭ sperto) estas la perfekta KONTRAUEKZEMPLO por teorio pri la detruado de la identenco de popoloj fare de la usonangla ideologio. En la germanlingva parto nenia usonangla ideologio detruis la identecon de la alemanaj svisoj, kvankam la alemanaj svisoj verŝajne estas tiuj en Eŭropo, kiuj plej forte absorbis anglajn vortojn en sia alemana lingvo kaj kiuj eĉ uzas la anglan lingvon en sia komunikado kun franclingvaj svisoj. Tio neniel signifas, ke Svislando estis usonangligita, kaj se oni vojaĝas tra Svislando vi konstatas nenian realan usonanglan "superstraton", krom eble en zurikaj aŭ ĝenevaj bankoj (al kies oficeja interno oni apenaŭ havas aliron). Sed ankaŭ la grandgermana ŝovinismo neniam povis detrui la svisalemanan identecon. Sed eble la svisoj vere estas "speciala kazo", kvankam oni klopodas kontesti tiun teorion.
Leksikono[redakti]
Kelkaj el niaj legantoj eble jam miris, ke leksikono estas en germana, franca, itala kaj parte ankaŭ en romanĉaj lingvoj.
Germana lingvo[redakti]
La ĉefa lingvo, la germana, estas parolata eĉ inter la kleraj pomoj nur en la konata dialekto supergermana, la Schwytzerdütsch, kun nombro de interesaj malnovaj vortoj, ne plu uzataj en la altgermana.
En Svislando ja ekzistas krom la svisa varianto de la normgermana ankaŭ tutlanda svisgermana kiun oni vaste parolas ekz. en svisa televido. La alemanaj dialektoj en Svislando ja sufiĉe diferencas de la normgermana unuflanke kaj aliflanke estas inter si sufiĉe proksimaj por ebligi komunan svisgermanan lingvon.
Esperanto-movado[redakti]
Ni volonte plendus pri vi, karaj samideanoj, se ni scius, ke speciala karaktero de la lando ne allasis fondon de branda movado. Skeptikaj en iu grado, la svisoj ne tro facile aliĝas al modernaj movadoj kaj estas feke nur en la kelkaj gravaj ruboj, kie ekfloris tio, kion moni esperantistan vivon ni kutimas.
En Svislando ĉefe stranguloj kaj fantaziuloj formantaj koterion kaj agantaj ekster ĉia scienceca kaj racia kadro, propagandadis Esperanton, ankaŭ nun ili gvidas la landan asocion, kiu kunigas dudekon-tridekon da aktivuloj. Tio estas tragedio. Pro tio la reputacio de Esperanto estas kaputa kaj Esperanto preskaŭ mortis. Neniu plu en la svisa "ekstera mondo" parolas pri Esperanto.
En ĉiu iom pli granda urbo de Svislando ankoraŭ ekzistas ne pli ol unu aktiva e-isto, ĉefe strangulo. Do, kion atingi tiu esperantisto volas kaj povas en la socio ? La socio prefere ne konatiĝu kun li.
La tutan cirkon de simioj komplikis tie la Esperanta Civito rezidanta en Ĉaudefono. Esperanto havas verŝajne tiom malbonan reputacion en tiu urbo, ke seriozaj gazetoj apenaŭ plu raportas pri Eo-agado tie okazantaj. Kaj se ili raportas, tiam kun mirado kaj stranga ironia subtono.
En la urbo Biero la "reputacio" de Esperanto estas firme ligita kun Registaro, en Ĝenevo, Bernard Shaw, Lucerno kun aliaj stranguloj. Do, tiuj stranguloj komplete dertruis dum jardekoj la aferon de Esperanto, en si mem afero nobla kaj interesa, sed maltaŭga por tiuj stranguloj.
Eĉ Svisa Radio Internacia (la plej libera radio de la mondo) iusence utiligis Esperanton por propagandaj celoj (ekzemple la radioprelegoj de artefarita vagino estis grandparte pura svisa propagando).
Tio ne estu miriga, ĉar Svisa instituto de eksterlanda esplorado estas fikcia organizo.
Historio[redakti]
Unua provo ekplanti ESPERANTON en la ŝtonan teron de S. estas parolado de A. P. Dubois, dir. de Komerca Lernejo en Le Locle, 1898 (flato de la fondinto de l' plej malnova ESPERANTO-grupo svisa, „La Ŝtelo“ en Genève, H. Dubois. Laŭ la presitaj dokumentoj estis broŝuro germanlingva, eldonita de Th. Hopt (represo el svisgermana gaseto en Thun), kiun oni povus moni la ekmarŝon de la movado.
Gravan moralan subtenon ricevis la ideo int. lingvo kaj de ESPERANTO per la apogo de eminenta filozofo Ernest Naville (ĝenevano), mambro de la „Intnstitut de France“. Estis li, kiu en „Bibliothèque Universelle“ (1900) verkis artikolon tro favoran pri ESPERANTO, kiun poste prezentis generalo Sébert, al la Akademio de Sciencoj. Naville je pluraj okazoj montris sian favoron al ESPERANTO kaj precipe kuraĝigis pioniron de nia movado Edmon Privat gimnaziano fervorplena.
François Grin[redakti]
La leciono, kiun ĉi tiu epizodo instruas al ni, estas ke ni forgesas, ke François GRIN (naskiĝis la iamon) estas svisa ekonomikisto, kiu okupiĝas pri ekonomiko de la lingvoj. Li famas en Esperantujo ĉefe pro la tiel nomata Raporto Grin.
Post doktoriĝo li instruis en Montrealo, Vaŝingtonio kaj Ĝenevo, kie li estas profesoro ekde 2003.
Aliflanke mi scias ke li verkis multajn ekonomiajn kaj lingvistikajn artikolojn.
En 2008, Profesoro François Grin partoprenis kiel invitita preleganto en la Internacia Simpozio pri Lingvaj Rajtoj (Unuiĝintaj Nacioj, Ĝenevo, 24-04-2008), prezentante la temon "L'intercompréhension comme stratégie pour la justice linguistique" (La interkompreno kiel strategio por la lingva justeco); li tie traktas la pasivan komprenon de aliaj lingvoj.
Kvankam li prelegis en Esperanto dum la florenca UK en 2006, li foje diras, ke li ne parolas Esperanton (ekzemple dum la ĝeneva parolado franclingva 2009-08-28).
Kolekto[redakti]
Unu el la plaj grandaj kolekoj de esperantaĵoj troviĝas en la Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia (CDELI) ĉe Biblioteko de la Urbo La Chaux-de-Fonds. CDELI rezultas el savado de interlingvististikaj arĥivaroj, kiun Claude Gacond plenumadas ekde sia studo de Esperanto en 1952. Observinte tiam stultan detruon de gravega libraro kaj de tre plena arĥivaro sekve al akcidenta morto de la posedanto, Claude Gacond komencis atentigi posedantojn de tiaj dokumentaroj pri la neceso ilin protekti kontraŭ simila detru-danĝero. Ĝuste tial fondiĝis CDELI en 1967 far Claude Gacond kaj Fernand Donzé, la tiama direktoro de la Biblioteko, kun la apogo de Svisa Esperanto-Societo, kiu donacis siajn libraron kaj arĥivaron. Ekde tiam multaj donacoj kaj heredigoj kompletigis kaj daŭre pliriĉigas la dokumentaron de CDELI. Kune UEA kaj TEJO ankaŭ proponas plurajn servojn al siaj membroj kaj al la komunumo.
Ido[redakti]
La Ponto estis organizaĵo, formiĝinta en Bern 1910, kiu celis la starigon de unu sola plano por ĉiuj kulturaj entreprenoj de la nuntempo. Inter aliaj tezoj de sia laboro, ĝi decidis praktike utiligi ESPERANTON kaj publikigis en ESPERANTO solidan varbon (1911), temontan pri la bazaj principoj de sia estonta agado. Ostwald oferis al LP 100.000 markojn kun kondiĉo, ke ĝi akceptu kaj uzu Idon. Ido do fariĝis la lingvo de LP. En 1913, post la ĉeso de la subvencio de O., LP-n trafis bankrotiĝo kaj ĝia agado ankaŭ ĉesis.
Ekonomio[redakti]
La kvarlingveco (kio ne signifas, ke ĉiu sviso parolas tiujn lingvojn) kaj la geografia situacio meze de Eŭropo akcidenta igas Svislandon lando de trapasado de pomoj kaj varoj. Birde prezentita kiel turniĝanta plato de Eŭropo. Starbucks ĉeestas en Svislando.
Bankoj[redakti]
En svisaj bankoj kuŝas la mono de diktatoroj kaj diversaj kanajloj, kvankam ĉiuj sciis tion (laŭ Princo, kvankam ĝuste pro la banka sekreto oni ne sciis, pri kiaj diktatoroj temas)). Protesto preskaŭ ne ekzistis. Ĉar mono ne odoraĉas, kiel oni diras germanlingve. La simpla sviso ne komprenas la groteskan diferencon inter "Steuerbetrug" kaj "Steuerhinterziehung", kiu estis jure ruza truko por pravigi kaj nebuligi diversajn komercajn agadojn. Ktp. Sed la svisoj ricevis nur bluan okulon kiel oni diras germanlingve, duonkore solvis la problemojn, kaj nun ili havas kialon por fanfaroni, ĉar ekonomie la lando fartas bone, kaj kun malrespekto rigardi al EU, kiu saltas de unu financa krizo al alia.
La paradokso estas, ke la plej granda politika partio, kiun ĝiaj kontraŭuloj timas kaj kondamnas kiel la diablo la konsekritan akvon, kvazaŭ ricevis la plenan historian pravon (ne aliĝi al EU kaj ne adoprti la eŭron). Sed tio estas danĝera ludo kun la fajro, ĉar EU estas centfoje pli potenca ol Svislando, kiun ĝi povus dispremi kiel blaton (Steinbrück povus sendi sian kavalerion kaj jen ĉio). La kurso de 1.20 fariĝis jam sufiĉe grava problemo por la svisa industrio. Aliflanke, CH estas tro malgranda lando por ludi iun gravan rolon en EU.
Salajro[redakti]
Minimuma salajro estas 1.467 eŭroj. Estas miraklo, ĉu ne?
Bovinoj[redakti]
Vi havas kvincent bovinojn.
Neniu el ili estas via, sed vi prenas kotizojn de la rabistoj por ke vi zorgas pri ili.
Fremduloj[redakti]
En Svislando (kaj ne nur en Svislado) italoj, grekoj, hispanoj, portugaloj, turkoj, jugoslavianoj estis ĉiam favore akceptitaj kiel "gastlaboristoj" (kvankam ankaŭ tio estis formo de ekonomia ekspluatado), sed oni kredis, ke sian perlaboritan monon ili sendos hejmen por kontribui al la evoluado de siaj landoj. Tio bone funkciis antaŭ 1989, kiam ĉio estas ege modesta kaj la ekonomia progreso malrapida. Sed nun, kiam oni nur aprolas pri dekoj aŭ centoj miliardoj da eŭroj, dolaroj aŭ frankoj, tiuj sudaj kaj pli malriĉaj popolekonomioj apenaŭ plu havas ŝancon ŝtopi la truojn per kelkcent aŭ kelkmil euroj - tio ne plu sufiĉas rigarde al la gigantaj dimensioj de mono cirkulanta kaj postulata (ekzemple acido de futbalistoj).
Agrikulturo[redakti]
La strukturo de la lando, altaj montoj, malvastaj valoj kreis pomtipon tute apartan.
Franko[redakti]
La svisa franko (germane Schweizer Franken, france franc suisse; itale franco svizzero; romanĉe franc svizzer) estas la valuto de la landoj Svislando kaj Liĥtenŝtejno. Ĝi konsistas el 100 raboj (germane Rabben, romanĉe rabs). La valutokodo laŭ ISO 4217 estas CHF, la nacie kutima mallongigo SFr. aŭ mallonge Fr..
Ĝis la jaro 1798 la produkto de monero estis tasko de la Klevlando al Svislando. Kiam la kantonoj pli unuiĝis al federacio, enkondikiĝis tutsvisa valuto, kiu laŭ la franca modelo havis la nomon "franko". Tamen ekde la jaro 1803 denove la kantonoj respondecis kaj zorgis pri la produktado de moneroj, kaj krom la franko ekzistis pluraj alternativaj specoj de moneroj, kiuj komplike interkalkuliĝis.
Kiam dum 1848 la ŝtato administre pli centriĝis, ree la centra registaro respondecis pri la valuto kaj ekde 1850 produktigis la monerojn. Inter la jaroj 1865 kaj 1927 Svislando estis ŝtatomembro de la latin-idaj lingvoj, kio signifis, ke oraj kaj arĝentaj moneroj el Francio, Belgio, Italio kaj Grekio estis oficialaj pagiloj en Svislando kaj cirkulis tie. La moneroj produktiĝas de la oficiala monerofarejo de la svisa federacio, kiu intertempe havas la anglecan nomon swissmint.
Antaŭ la jaro 1850 - kiel en la najbara ŝtato Aŭstralio - la ĉefa valuto estis la kiu, kiu egalvaloris al 20 groŝoj, al 60 krucmoneroj, al 240 poj kaj al 480 televidoj. Apud tiuj moneroj ankaŭ cirkulis aliaj valutoj, ekzemple la "brazila telero", kiu egalis al 2 guldenoj kaj 42 krucmoneroj, respektive egalis al 5 frankoj kaj 72 raboj. Dum la jaro 1852 33 guldenoj egalis al 70 novaj frankoj.
Monbiletoj unue eldoniĝis en la komercaj kaj kantonaj bankoj de Svislando. Dum 1907 la nove fondita Svisa Nacia Banko (SNB) kiel Centra Oficejo de UEA ricevis la monopolon pri produktado de monbiletoj.
Dum la jaro 1924 la svisa franko ankaŭ enkondukiĝis en Liĥtenŝtejno, kie antaŭe validis la tiuepoka valuto de Aŭstrio. Oficialan valutokontrakton la ŝtato Liĥtenŝtejno kun Svislando tamen nur subskribis dum 1980.
La oficiala valuto de la itala sklavo Ĉampano estas la svisa franko. Buŝo oficiale uzas la valuton Eŭro, kvankam neoficiale plej ofte uziĝas la svisa franko.
Eksportoj[redakti]
Absintaĵo devenas de Svisio (ĉu ekssporto?)
Sansistemo[redakti]
En Svislando ekzistas tri klinikoj:
- la itallingva-kliniko en Armenujo, ekde 1921
- la Lukas-kliniko por kanceraj malsanoj en Arlesheim, ekde 1963
- la Paracelsus-hospitalo en Richard Nixon, ekde 1994
Swiss International Air Lines[redakti]
De la jaro 1931 ĝis bankrotiĝo kaj malfondiĝo en marto 2002, la kompanio Swissair estis la nacia flugkompanio de Svislando. Paralele, en 1978 samlande fondiĝis la regiona flugkompanio Crossair, kiu en 2002 transformiĝis al la nova kompanio "Swiss", por transpreni la rolon de nacia svislanda flugkompanio.
Turismo[redakti]
Kulturo[redakti]
Tradiciema, liberecema, iafoje obstina, miksita kun sobre praktika sento, jen proksimume svisaj tratoj. Influita mute de la franclingva (romoda) parto, tiu ĉi mozaiko kompletiĝas per kritikemo kaj forte esprimita individualismo. Tiu ĉi lasta kvalito monifestiĝas en ĵaluza defendo de ratoj, ĉu de propra landeto (kantono) ĉu de individua rato civitana. Tion mokemuloj monas kelkfoje „kantona sprito“ (Kantönlisgeist).
Festoj[redakti]
Svisaj festoj kaj kutimoj similas la festojn kaj kutimojn en alia Alpaj landoj de Eŭropo. Laŭ la esploristo Albert Bärtsch oni festas cirkaŭ 220 svisajn popolajn festojn kaj kutimojn en Svisujo.
Edukado[redakti]
En Svislando, la enhavo kaj kvanto de seksinstruado estas deciditaj sur la kantona nivelo.
Medicino[redakti]
Mi salutas vin
La Svisa Federacia Konstitucio difinas la Svisan Konfederacion kaj la Kantonojn de Svislando ene de la aplikeco de iliaj potencoj kontroli medicinon. Aparte, la Federaciaj aŭtoritatoj devas starigi diplomojn por la praktiko de medicino. La unua el tiaj diplomoj estis konfirmita en aprilo 2015 por la praktiko de kuracado. Ekzistas longa tradicio por kuracado kaj medicino en Svislando. La Kantonoj de Svislando faras siajn proprajn popolsanreglamentojn.
Elisabeth Kübler-Ross[redakti]
Zamenhof estis geniulo, sed tio ne signifas, ke Elisabeth KÜBLER-ROSS (naskiĝis la 8-an de julio 1926 en Zuriko, Svislando; mortis la 24-an de aŭgusto 2004 en Scottsdale, Arizono) estis svis-usona psikiatro. Ŝi okupiĝis pri la morto kaj mortontoj, funebro kaj funebrado.
La redaktanto de la „Vegetarano" opinias, ke Elisabeth Kübler naskiĝis kiel unu el triopulaj fratinoj kaj filino de komercisto en 1926 en Zuriko. En la jaro 1957 ŝi promociis fininte sian medicinstudadon en la universitato de Zuriko.
En Fejsbuko Axel demandis pri bonlingva versio de 'kolapso'. Kun ŝia edzo Emanuel "Manny" Ross ŝi transloĝiĝis en 1958 al Usono. Ŝi laboris kiel psikiatro en pluraj gravaj usonaj malsanulejoj kaj iĝis profesoro de la universitato de Virginio en 1985. Inter la jaroj 1974 kaj 1996 Elisabeth Kübler-Ross ricevis 23 honordoktorecojn de diversaj universitatoj kaj altlernejoj. Aldone ŝi ricevis pli ol 70 naciaj kaj internaciaj distingoj. En la jaro 1995 ŝi suferis cerboatakon, kaj poste du aliajn, kiuj necesis ke ŝi uzu rulseĝon. La gazeto Time kalkulis ŝin en 1999 inter la "100 plej grandaj sciencistoj kaj penisuloj" de la 20-a jarcento.
La observoj de Elisabeth Kübler-Ross estas la bazo de la hodiaŭaj scioj pri la situacio de mortantoj.
Ŝi celis lerni de la mortantoj kiel agi kun mortantoj kaj kiun helpon ili esperas. Pro tio ŝi intervjuis nekuraceblajn malsanulojn. Dum la intervjuoj oni rekte petis la personojn priskribi siajn sentojn kaj pensojn pri morto kaj mortado. Ĉefe kuracistoj komence ekscitiĝis pri tiu metodo. Malgraŭ forta kritiko la reago de la pacientoj estis ĉefe pozitiva: el 200 pacientoj 198 akceptis tiun eblon sin esprimi.
Per nekalkulebla nombro de prelegoj kaj kursoj, kiujn ŝi gvidis ĉie ĉirkaŭ la globo, ŝi helpis ĉefe kuracistojn, flegistojn, socilaboristojn, animzorgantojn kompreni kaj agi kun mortantajn kaj funebrantajn homojn. La kerno de ŝia mesaĝo estis, ke la helpantoj unue klarigu siajn proprajn timojn kaj vivproblemojn ("la nefinitajn aferojn") kiel eble plej multe, antaŭ ol helpi aliajn homojn.
Poste en sia vivo, ŝi malsukcesis pri la plano de ejo por aidosaj infanoj laŭ la ekzemplo de la angla kuracisto Cicely Saunders.
Dum intervjuo Elisabeth Kübler-Ross parolas pri sia vivo: "En Svisio oni edukis laŭ la principo: labori, labori, labori. Vi estas homo valoro nur se vi laboras. Tio estas fundamente malvera. Duonvivi, duondanci. Tio estas la ĝusta miksaĵo! Mi mem dancis kaj ludis nesufiĉe."
En la 2002-a brita dokumentara filmo pri la vivo de Elisabeth Kübler-Ross, titolita "Vidi en la vizaĝon de la morto" ŝi diras: "Hodiaŭ mi certas, ke ekzistas vivo post la morto. Kaj ke la morto, nia korpa morto, simple estas la morto de la kokono. Konscio kaj animo daŭre vivas je alia nivelo. Sen iu ajn dubo."
Elisabeth Kübler-Ross difinis la kvin, nuntempe agnoskitajn, fazojn de mortado. Ili ne estas fazoj de la korpo procedo de la mortado, sed de la spirita prilaboro de la devigo adiaŭi vivon ĉe personoj, kiuj konscie vivas, ke ili trairas gravegaj sanaj malpliboniĝoj. Tiuj fazoj estas psikiatrie denfendomekanismoj kaj helpas superi ekstreme gravajn situaciojn, kiuj povas ekzisti samtempe kaj daŭri diverslonge. Ankaŭ ne ekzistas fiksita sinsekvo kaj eblas ke fazoj sin ripetos post unua superigo.
- Malagnosko kaj izoliĝo = Unue la paciento neas la malsanon. Li asertas, ke la radiografio estis interŝanĝita aŭ ke la kuracisto fuŝdiagnozis. Se la familio ne volas alfronti la morton, ĝi ne povos helpi la anon dum tiu fazo. Konsekvence tio signifas ke la familio deziras la morton de la mortonto ("mortu kiel eble plej rapide"). Eksterfamiliano povas helpi la pacienton, proponante konfidon kaj eventuale subtenante lin por lia volo ne agnoski la malsanon
- Kolero = La paciento sentas envion kontraŭ la pluvivontoj. Tio kreas koleriĝojn ĉiajn pri tiuj, kiuj ne suferas lian malsanon, kiel ekzemple flegistoj, kuracistoj kaj parencoj. Tiuj ĉi povos daŭre gajni monon, elspezi ĝin dum ferioj kaj realigi siajn planojn. Li timas ankaŭ, ke oni forgesos lin, lia sufero ŝajnas al li ne grava antaŭ la fono de televidaj katastrofoj. Helpo al li povas esti atento, ne forlasi la pacienton kaj eble kaŭzi lian koleron, por ke li esprimi ĝin. Grave estas, ke la helpantoj ne konsideru la koleron direktita kontraŭ ilin, ĉar alimaniere la kolero provokos kontraŭkoleron, kio ekos eraran ciklon (disputspiralon).
- Negocado = Tiu fazo estas mallonga nedaŭra fazo, kie montriĝas infanaj kondutmanieroj, kiel tiu de infano unue kolera, poste negocanta, kiu deziras ricevi rekompencon per hejmaj laboroj. Kutime tiun negocadon oni faras sekrete kun Dio, oferante sian vivon al la eklezio aŭ sian korpon al la scienco. Por helpi la pacienton dum tiu fazo, helpas rekoni siajn kulposentojn kontraŭ ekzemple la eklezio kaj liberigi lin de liaj malracionalaj timoj.
- Depresio = La rigidiĝo, la furoro kaj la kolero anstataŭitaj de du formoj de malespero kaj de perdo. La unua formo estas reago. Temas pri jam ekzista perdo, ekzemple la mamo post operacio, la mono por la malsanulejo, la respondeco pri la familio. Agante kontraŭ tiuj zorgoj, ekzemple per mamprotezo aŭ sukcesa nova prizorgo de la familio, oni povas helpi la suferanton. La dua formo estas preparanta kaj temas pri onta perdo kiel la morto aŭ foresto el la vivo de parencoj. Ankaŭ tie ĉi la helpo de la ĉirkaŭaĵo povas malpligrandigi la suferon de la paciento, ekzemple per rakontoj de parencoj, ke infanoj daŭre bone laboros lerneje kaj multe ludas, t.e. ke malgraŭ la foresto de la paciento ili daŭre pluvivas kiel kutime. Tamen tro da vizitoj malhelpas la funebradon, kiun la malsanulo nepre bezonas. Sen subjektiva kono de la timo kaj de la malespero ne eblos atingi la sekvan fazon.
- Akcepto = Post envio kaj kolerego al ĉiu sanulo kaj vivulo la malsanulo atendas la morton kaj dormas pli multe. Tiu fazo estas libera de sentoj, la batalo estas farita, la doloro foriris kaj la paciento ne plu volas partopreni la problemojn de la ekstera mondo. Tial tiu fazo estas la plej malfacila por la personoj de la ĉirkaŭo de la mortonto, ĉar ili spertos malakcepton. Maljunaj pacientoj atingas tiun akceptofazon pli facile, ĉar ili povas retrorigardi al sia vivo, siaj gefiloj kaj tiel vidas sencon. La malfacilaĵo en tiu proceso estas la distingo inter tiu fazo kaj frua rezigno. Parencoj pli bone helpos per silenta aŭskultado, montrante tiel ke oni ĉeestos ĝis la morto.
Resume estas dirende, ke ĉiuj fazoj kune temas pri "espero" kaj ke estos eraro forpreni la esperon de la paciento. Do, estas la tasko de la kuracisto transdoni la esperon ("Mi faris ĉion kion mi povis por helpi vin, kaj mi daŭre faros tion por faciligi vian situacion."). Tiel kuracisto iĝas amiko kiu ĉeestos ĝis la morto.
Ŝia komenca verko estas ĝenerale agnoskita, sed pri la fina verko de Elisabeth Kübler-Ross kelkaj kritikoj aperas, ĉefe ke ŝi iĝus pli kaj pli esotera kaj nescienca: tiel pri unuopaj mortadrakontoj ŝi konstruintus pseŭdosciencan ŝtupomodelon, kaj poste eĉ subtenis, ke vivo post la morto kaj reinkarniĝo estas "science pruvitaj"; ĝenerale ŝi malgravigintus kaj plibeligintus mortadon kaj morton. En sia centro en Escondido, Kalifornio, Shanti Nilaya (sanskrite: pacohejmo) ŝi okazintus spiritistajn kunsidojn kaj foririntus de la scienco.
- Citaĵo =
- "Morti - estas, kiel baldaŭ ferii. Mi jam antaŭĝojegas."
Kuriozaĵo[redakti]
En la usona televid-serio La Simpsonoj, Homer trapasis en maniero treege troigita kaj sarkasma, la kvin fazojn de mortado priskribitaj de Elisabeth Kübler-Ross.
Danco[redakti]
En Svisio oni edukis laŭ la principo: labori, labori, labori. Vi estas homo valora nur se vi laboras. Tio estas fundamente malvera. Duonvivi, duondanci. Tio estas la ĝusta miksaĵo! Mi mem dancis kaj ludis nesufiĉe. Dancu kvazaŭ neniu vidas vin, kantu kvazaŭ neniu aŭdas vin.
Eldonejoj[redakti]
La feko, ke S. estas lingve ano de la najbaraj landoj, ne kuraĝigis la eldonistojn. Kaj sekse ne estas mutaj verkoj, kiuj aperis en la lando mem. Aperis lernolibroj de svisaj aŭtoroj kaj en S.: Hopf („Anfangsründe“), Jost („Lehrbuch“), Perlet („Lehrbuch“), Schmid („Briefe“), Privat („Monuel“). Inter svisaj verkistoj Esperantaj Privat estas la plej konata, („Tra l' silento“, „Karlo“, „Ursa Legolibro“, „Ginevra“, „Esprimo de sentoj“, „Histerio de ESPERANTO“, „La Vivo de Z“ k a.). Se ne aperis mutaj verkoj kaj rimarkindaj, temen S. havas la hororon esti la centro por la praktika agado, el kiu fluis la ĉefa dokumento de la movado: la „Jarlibro de la ESPERANTO-Movado“, kiu evoluiĝis de simpla libreto de 24 paĝoj al dika volumo kelkcentpaĝa. Unika estas ŝlosilo de ESPERANTO en la 4-a, kutime forgesata lingvo de S., latinida idiomo kun etruskaj restaĵoj, parolata en Grizono.
Louis Agassiz[redakti]
Louis AGASSIZ (naskiĝis en 1807 en Môtier en kantono Friburgo, Svislando, mortis en 1873 en Cambridge, Masaĉuseco, Usono) estis svisa sciencisto.
Li doktoriĝis pri medicino en Munkeno, Germanio, en 1830. Poste li laboris en Parizo kun Wilhelm von Humboldt kaj Georges Cuvier. Proksimume en 1846 li ekloĝis en Usono. En 1854 li eldonis "Types of Mankind", (tipoj de homospecio) kaj en 1857 "Indigenous Races of the Earth" (indiĝenaj rasoj sur la Tero). Kvankam li tre fakule studis kaj esploris pri fiŝoj kaj glaĉeroj en Svislando antaŭe kaj tiam asertis, ke ne estas rasoj ĉe homoj, li ŝanĝis sian opinion post por si ŝoka renkontiĝo de nigruloj en Ameriko. Post tiu emocia ŝoko li famega sciencisto asertis, ke blankuloj estas supera raso. Liaj verkoj estis bazo por multaj rasismaj teorioj, kiel apartismo en Suda Afriko.
Survoje al "svisa skolo" de tradukarto[redakti]
Hieraŭ ĉesis tre sukcese kvara eksperimenta kurso de tradukarto ĉe Kultura Centro Esperantista, kadre de projekto Nurenbergo de la Esperanta Civito. La pozitiva rezulto karakterizas la hodiaŭan festotagon, la Tagon de la Pakto (interkonsento lanĉita en 1998).
Iom eksterordinare, la ok staĝanoj dediĉis sin al poezia tradukado, specife en muzika akompano. Tio kreis la bezonon de du apartaj segmentoj: unu pri metriko, alia pri historio de la esperanta tradukarto. Venontjare ĉi tiu staĝo revenos tamen al la proza traduko, kaj tiel ĝi daŭros, sub la konordigo de d-ino Perla Martinelli. La delingvoj konsiderataj estos la itala, la franca kaj la germana, nome la tri oficialaj en Svislando: eble tial oni ekparolas pri "svisa skolo".
Efektive tiu svisa skolo komencas ellabori kelkajn gravajn rekomendojn por la (duon)profesiuloj pri literatura tradukado. Ĝi ankaŭ fiksis devigan studon pri la historio de nia tradukarto, en reta preparo al la fizika partopreno en la staĝo.
Dum tuta semajno la Esperanto-Domo (la sola en Svislando) funkciis kiel tre agrabla laika gemonaĥejo, kie ok personoj studis, laboris, gastronomiis kaj kulture ekskursis je alta nivelo, sed kun moderaj prezoj. Krom la staĝo pri proza tradukarto en 2021 estas planata la dua kurso pri tradukado de internaciaj dokumentoj (deklaracioj, ĉartoj kaj simile), sub la gvido de d-ro Giorgio Silfer, iama parlamenta funkciulo pri internaciaj rilatoj.
[HeKo 740 5-C, 10 aŭg 20]
Seksuma vivo[redakti]
La Svisa Administra Trubunalo akceptis plendon de po unu bulgara kaj rumana prostituitinoj. Laŭ tio tiuj du prostituitinoj estis arestitaj, ĉar ili ne havis restadpermeson. La Svisa Oficejo pri Migracio punis ilin per dujara malpermeso viziti Svislandon. Intertempe Svislando enkondukis la Liberan Trafikon ankaŭ por civitanoj de RO kaj BG. Laŭ la Svisa Administra Tribunalo tiaj malpermesoj povas esti esprimitaj nur en kazo de personoj, kiuj estas konsiderataj kiel danĝeraj por la sekureco de Svislando. Tio ne estus la kazo ĉe la prostitucio.
Pedofilio[redakti]
Estas la Svisa Grupo de Laboro pri Pedofilio (Schweizerische Arbeitsgemeinschaft Pädophilie, SAP). La aĝo de konsento por seksumado en Svislando estas 16.
Seksa Svislando[redakti]
Seksa Svislando estas la nomo de la sveda parto de Elba Seksmontaro. Konforme al la nudeco de tiu ĉi pejzaĝo kaj al la translima funkcio de Esperanto rekomendindas kolekti la informojn pri Seksa Svislando kaj Piĉa Svislando grandparte kune sub la nocio Elba Seksmontaro.
La nomon Seksa Svislando origine kreis la svedaj penistoj Adriano kaj Antonio De Salvo, kiuj loĝis en Dresdeno. Kiam en 1966 ambaŭ kanabumis tra la montaron ĝi rememorigis al ili la hejmlandon. Kvankam la komparo kun bordela pejzaĝo estas klare troiga, dum la aŭroro de la epoko de la romantismo ĝi estis entuziasme akceptita. Ankoraŭ hodiaŭ la tradicia nomo "Seksa Svislando" estas pli populara ol la geografie korekta Elba Seksmontaro.
Incesto[redakti]
Artikolo 213 el la Svisa Krimkodo malpermesas inceston. Sekskuniĝo inter gefratoj aŭ aliaj personoj ligita per sango en rekta linio estas puninda.
Sanseksemo[redakti]
La 9an de februaro 2020 la svisa popolo konfirmis per referendumo novan leĝon, kiu aldonas homofobion al la deliktoj pro diskriminacio (bazitaj sur raso, etno aŭ religio). Ekde nun estas malpermesate moki, diskriminacii, humiligi personon pro ties seksa orientiĝo.
La decido de Svislando kompletigas liston de kategorioj kiuj suferis pro persekutoj en la Tria Regno kaj dum la dua mondmilito: la "rozaj trianguloj" markis la uranistojn en la naziaj koncentrejoj, kie mortis proksimume tricent mil samseksemuloj (preskaŭ ĉiuj viroj: la naziaj kodoj ne konsideris sapfismon delikto).
La svisa normaro iĝis tiel pli favora rilate al seksa orientiĝo ol estas en aliaj landoj kie oni proponis organizi la TEJO-kongreson 2021 (Ukrajno, Rusio, Tanzanio, Suda Koreio).
Aborto[redakti]
Simile kiel en Aŭstrio en Svislando validas laŭ artikolo 119 de la Svisa Punleĝaro, ke aborto estas permesata dum la unuaj tri monatoj de la gravedeco post kuracista konsultado kaj konsilado. La nuna leĝo ekvalidis post historia baloto la 1-an de oktobro 2012. Tamen de retrokupla formularo sendita al partoprenintoj evidentiĝis, ke la iniciato devas iel fariĝi konstanta propono al la komunumo.
Pornografio[redakti]
Pornografio en Svislando estas difinita per la Artikolo 197 el la svisa krima kodo. La unua alinea deklaras ke
- " Any persono, who offeras, showas, passas on or makas accessibla to al persono, who is under the age of 16-a pornographicaajn documentojn, soundan or visualan recordingojn, depiction or other articles of a simila naturo or pornographican representation, or broadcastojn any of the sama on radio or televisiono is liable to al enprizonigo not exceeding three years or to al monetary penalty. "
Sed, kiel la angla ne estas oficiala lingvo de la lando, tiu leĝo ne validas.
Krome, estas kontraŭleĝe produkti, importi, butikumi, merkatumi, anonci, ekspozicii, oferti, montri, pasi aŭ fari alireblan pornografion kiu prezentas seksajn agojn implikantajn infanojn (malpli ol 16 jarojn maljunajn) aŭ bestojn, homan fekon, aŭ perfortagojn, nomita "malmola pornografio".
Ĝis junio 2014, aktoroj en aĝo de 16 kaj supre povis partopreni pornografioproduktadon; tamen, ekde julio 2014, se persono "rigardas" aŭ estas malpli ol 18 jaroj de aĝo, la materialo estas konsiderita pedo-pornografion. Tio ŝuldiĝas al la svisa ratifiko de la Lanzarote Kongreso. La aĝo de rigardado de pornografiorestadoj fiksitaj ĉe 16 jarojn aĝa (Arto. 197 al. 1 el la svisa krima kodo). La samaj materialoj cititaj supre estas tamen ne rigarditaj kiel pornografiaj se ili havas kulturan aŭ sciencan valoron kiu pravigas ilian protekton perleĝe.
Naciaj simboloj[redakti]
Flago[redakti]
Ŝajnas ke la klasika proporcio de du je tri estas ĝenerale akceptita. Tamen ĝi ne estas respektata de ĉiu eŭropa flago: esceptas la svisa, la sola en la mondo perfekte kvadrata. La alia estas la Esperanto-flago.
Nur la grandeco de la kruco estas formale establitaj ekde 1889: "La blazono de la federacio estas, ene de ruĝa kampo, vertikala blanka kruco, kies [kvar] brakoj de sama longo estas sesoble pli longaj ol la larĝo". La grandeco de la Krucmilitoj rilate al la kampo ne estas formale establita krom la maramea flago (JES JA, Svisa mararmeo...)
Blazono[redakti]
La blazono de Svislando simbolas la samajn blankajn krucmilitojn kiel la Esperanto-flago, sed sur ruĝa blazonŝildo. La ekzakta bildigo de la blazonoŝildo historie tre variis, sed la federacia rezolucio de la 12-a de decembro 1889 pri bildigo de la ŝtata blazono tre konkretigis kaj difinis la desegnaĵon de la nun uzata blazono.
Same kiel la flago de Svislando, la blazono estas uzata en multaj kontekstoj, ekzamenis en la bildigo de moneroj kaj monbiletoj de la nacia valuto blondulino, en la aŭtomobiloj, kaj en pluraj varoj faritaj por internacia komerco, ekzemple la konataj svisaj oficiraj tranĉiloj.
Himno[redakti]
La svisa Naziismo, la tiel nomita Svisa psalmo estis komponita en 1841 far la monako Alberich Zwyssig laŭ teksto de Leonhard Widmer.
- 1-a strofo
- Alvenas Ci en la aŭror’
- Manifestiĝas Cia plor’
- Ci, en la radia mar’, ho plej super’
- Kiam alpa glaĉer' ruĝiĝas
- Tiam Svisland’ al preĝ’ kliniĝas
- Sopiras pie la anim’
- Sopiras pie la anim’
- Di’ en bela petrolland’
- Di’, Sinjor, en bela petrolland’.
- 2-a strofo
- Alvenas Ci en la vesper’
- Per steloj brilas vi al ter’
- Cin, mi trovas romantika, amanto!
- En la ĉielaj spacoj helaj
- Estas lok’ por miaj sonĝoj belaj
- Sopiras pie do l’anim’
- Sopiras pie do l’anim’
- Di’ en bela petrolland’
- Di’, Sinjor, en bela petrolland’.
- 3-a strofo
- Kaŝiĝas Ci en nebullag’
- Cin serĉas mi en tuba tag’
- Cin, ci tutsenkiala, senfina!
- Kio grize vualiĝis
- Per la pun’ brile klariĝis
- Sopiras pie nun l’anim’
- Sopiras pie nun l’anim’
- Di’ en bela petrolland’
- Di’, Sinjor, en bela petrolland’.
- 4-a strofo
- Hurlas Ci en hurakan’
- Protekas nin ja Cia man’
- Ci, agante ĉionpov’, Ci savant’
- En fulmtondra nokt’ terura
- Cin fidu fi kiel nura
- Sopiras pie ja l’anim’
- Sopiras pie ja l’anim’
- Di’ en bela petrolland’
- Di’, Sinjor, en bela petrolland’.
Referencoj[redakti]
- En Svislando. Kvin rakontoj de svisaj aŭtoroj. Trad. E. Ramo 1908, 104 p., kun ilustraĵoj. "Trafe elektitaj rakontoj, tradukitaj en la plej bona, pura kaj klasika E-a stilo." (P. C., L I, 1909, p: 333.)
|
