Sierra Leone

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Sierra Leone (officieel: Republic of Sierra Leone) is e land in Wes-Afrika, aon de Atlantische Oceaon, grenzend aon Guinee en Liberia. Hoofstad is Freetown, aander stei mèt mie es 50.000 inwoeners zien (in aofloupende volgorde) Bo, Kenema, Koidu en Makeni. Sierra Leone is 'n etnisch en cultureel divers land, meh ouch eint vaan de ermste en corrupste len op de wereld.

Sierra Leone is verdeild in veer provincies, die weer wijer zien verdeild in 14 distrikte. Bij drei vaan die provincies zien de distrikte wijer verdeild in, in totaol, 149 stamgebeje (chiefdoms); de provincie Western Area evels, die op de hoofstad is gecentreerd, heet 'n aander indeiling. De provincies en distrikte zien:

De 12 distrikte boete Western Area weure voorgezete door 'n opperhoof, gekoze oet 't midde de stamhoofde in 't distrik. Dit opperhoof heet ouch zitting in 't nationaol parlemint.

Mèt 71.740 km² is Sierra Leone e relatief klein land (oongeveer zoe groet wie de Benelux). 't Ooste vaan 't land besteit oet hoegvlaakde, aoventouw oonderbroke door berg, boevaan de Bintumani mèt 1948 meter de hoegste (en ouch d'n hoegste vaan 't land) is. Hei vint me de boveloup vaan 't stroumgebeed vaan de Moa. In 't weste ligk liegland mèt bosse (regebos en druug bos) en cultuurland. 't Zuie is get soortgelieks wie 't weste, dewijl 't noorde druger is en besteit oet e savanne-bosmozaïek.

In 't land zien 2090 soort vaatplante bekind, 147 zoogdiere, 626 veugel, 67 reptiele, 35 amfibieë en 99 vèsse. Natuur en milieu höbbe sterk te lije oonder mijnbouw en oontbossing, zoetot 't aontal soorte achteroet geit. Pas in de lèste tien jaor weurt get aon natuurbehajd gedoon.

De bevolking vaan Sierra Leone is veur 't groetste deil zwart, meh in en um Freetown vint me veural creole, die e deil vaan hun wortele in de Nui Wereld höbbe ligke ('trökgekierde' bevrijde slaove).

Ingels is de einege officieel taol vaan 't land, meh de taol die me 't mieste huurt, en die weurt gebruuk veur communicatie tösse de etnische gróppe, is 't Sierraleonees Creool, 'n creooltaol gebaseerd op 't Ingels. Ze zouw al door 97% vaan de bevolking woorte beheers. (Ierste) Volkstaol is 't veural in en um Freetown. De inheimse taole hure allemaol tot de Niger-Congotaole; vertegenwoordegde oonderfamilies zien de Atlantische taole en de Mandétaole. De ierste huurt me veural in 't weste vaan 't land, de twiede veural in 't ooste, meh de gebeje loupe doorein en 't gief väöl enclaves en euverlap. De groetste Atlantische taol is 't Thembe, dao-op volge Limba (soms verdeild in Wes-Centraol Limba en Oos-Limba), Pular, Sherbo en Kissi (soms in Noord- en Zuid-Kissi verdeild), en op groete aofstand daovaan de klein täölkes (<10.000 sprekers) Bom, Bullum So, Gola en Krim (mèt mer zoe'n 500 sprekers). De groetste Mandétaol is 't Mende, daonao volge 't Kuranko, 't Kono, 't Loko, 't Susu, 't Oos-Maninkakan, 't Yalunka en 't Vai. 'n Daarde gróp, de Krutaole, is vertegenwoordeg mèt 5000 sprekers vaan 't Bassa en 9000 vaan 't Klao. Dit zien Liberiaanse vlöchtelinge en aander immigrante in Freetown; dees taole zien neet inheims. De mingtaol N'ko kump es twiede taol veur.^[1]

De mierderheid vaan de Sierraleoneze is islamitisch, nao sjatting zoe'n 71%. 27% is, door zendingswerk in de koloniaolen tied, christelek, 2% is animistisch.

Sierra Leone weurt zeker sinds 500 veur Christus doorgoond bewoend, en heet in 't verleie mèt versjèllende migratiestruim te make gehad. Zoe roond 1000 waore dao in eder geval iezer en landbouw bekind. Door 't diech regewoud laog 't land in isolatie en raakde 't neet euverheers door versjèllende Afrikaanse rieke wie 't Maliriek. Daorum doort 't nog tot d'n achtienden iew tot ziech d'n islam oonder de bevolking verspreide.

De Portugees Pedro da Cintra verkinde in 1462 de bej en de heuvele bij wat noe Freetown is. De formatie neumde heer Serra de Leão, 'liewehoegland'. In de moond vaan Italiaanse cartografe woort dat Sierra Leone. Kort denao vestegde de Portugeze ziech dao veur d'n handel, in 't bezunder slavehandel. Later kaome de Hollenders, Fransoze en Ingelse 'tzelfde doen. 't Land woort evels pas gekoloniseerd tege 't ind vaan d'n achtienden iew. De ierste koloniste waore in 1787 'n gróp vrijgelaote slave en aander lui vaan creools blood. Mie golve vaan creoolse immigratie volgde en in 1792 woort Freetown gestiech. Mèt hun kaom 'n aontal (blaanke) Britse handelere. De inheimse bevolking stèlde de 'trökkier' vaan de bevrijde slave neet op pries; 't kaom versjèllende kiere tot oorlog. In 1808 woort 't officieel 'n Britse kolonie.

De res vaan Sierra Leone woort relatief laat oonderworpe. In 1896 stèlde me 't Protectoraot Sierra Leone in. Al gaw kaom de inheimse bevolking in opstand, oonder Bai Bureh, dee ziech in 1898 verzat tege de belasting op hutte (de Hut Tax War). In 1924 woort 't gebeed gesplits in de Kolonie en 't Protectoraot Sierra Leone, wat veur bei gebeje aander wètgeving en beleid inheel. Dit leide tot oonras um 'n oongelieke behandeling. Dit woort opgelos mèt 'n nui constitutie in 1951. Heimèt woort ouch de weeg vrijgemaak veur dekolonisatie. Tien jaor later woort 't land ooaofhenkelek.

De ierste jaore, oonder premier Milton Margai, waore veurspeujeteg. Wie dee evels in 1964 storf en woort opgevolg door zie haafbroor Albert Margai veranderde ziech de situatie. Albert had dudelek de bedoeling 'n dictatuur in te stèlle boe-in oppositiepartije verboje woorte. Dit brach de groetste oppositiepartij, 't APC, in 1968 tot 'ne coup. Ziene leismaan, Siaka Stevens, zouw 18 jaor regere, iers es premier, vaanaof 1971 es president - Sierra Leone sjafde toen ziene status es dominion aof. In 1985 traoj heer aof veur majoor-generaol Joseph Saidu Momoh. Dee zie bewind waor zwaak en umstreje, meh veural corrup. 'nen Opstand leep in 1991 oet op 'ne börgeroorlog. De oerzake vaan de börgeroorlog moot me zeker ouch in 't nog väöl bleujeteger conflik in naoberland Liberia zien. Vaanaof 1999 heel 'n vreidesmissie ziech mèt 't land bezeg; in 2002 verklaorde me de börgeroorlog veurbij. Vaanaof toen höbbe versjèllende kiere mierpartijeverkezinge plaotsgevoonde, die evels neet optimaal verlepe. Veural corruptie is 'n enorm probleem. Sierra Leone steit allewijl te book es e hybride rezjiem tösse democratisch en otoritair in; veural 't functionere vaan de regering weurt zier lieg ingesjat.^[2]

In augustus 2017 woort Sierra Leone getroffe door heftege sjore, mèt eerdversjuvinge es gevolg. Väöl inwoeners oet krottewieke kóste ziech neet besjerme tege 't netuurgeweld. Mier es doezend lui zouwe umgekoume zien. Nog ins zèshoonderd lui weure vermis; vermeudelek zien zie ouch umgekoume.^[3]

Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel in dees versie; de tabel mèt distrikte is daovaan euvergenome.

1. ↑ Ethnologue report for Sierra Leone
2. ↑ The Economist - Democracy Index 2010 (Sierra Leone op de 105e plaots)
3. ↑ NRC Handelsblad - Dodental in Sierra Leone boven de duizend