Mozambique

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Mozambique (officieel Portugees: República de Moçambique) is e land in zuidelek Afrika, aon de Indische Oceaon, grenzend aon (mèt de klok mèt, beginnend in 't zuie) Zuid-Afrika, Swaziland, Zimbabwe, Zambia, Malawi en Tanzania. Hoofstad vaan 't land is Maputo, aander stei zien Matola, Beira en Nampula. Mozambique heet 'n gelusitaniseerde (verportugeesde) cultuur. 't Land is, oonder mie door 'ne jaore dorende börgeroorlog ind twintegsten iew, eint vaan de ermste op de wereld.

Mozambique is verdeild in tien provincies; de hoofstad vèlt boete die indeiling. De provincies zien weer wijer verdeild in 129 distrikte (distritos) en 405 administratief poste (postos administrativos), 'ne naom dee nog oet de koloniaolen tied kump. De provincies (nommers wie op 't keertsje) zien:

Cabo Delgado Gaza Ihmabane Manica Maputo-stad Maputo Nampula Niassa Sofala Tete Zambezia

Mozambique is 't 35e land op de wereld nao oppervlaakde, vergeliekbaar mèt Turkije. 't Land weurt doorsnoje door de Zambezi, dee 't land in twie topografische zones verdeilt. In 't noorde löp 't land vaanaof de ooskös laankzaamaon op nao 't hoogland in 't weste. 't Niassameer, op de grens mèt Malawi, ligk 500 meter bove zieniveau. 't Zuie is vlaker, plateau-echteger. In de buurt vaan de zuidgrens struimp de Limpopo. Mozambique heet e tropisch klimaot mèt e regeseizoen vaan oktober tot miert (zomer op 't zuielek haafroond).

Umtot Mozambique, wie aander deile vaan 't Portugees imperium, relatief vreug gekoloniseerd is, heet de cultuur vaan de euverheersers veur Afrikaanse begrippe bovegemiddeld groeten invlood op 't land gehad. In 't noorde is daobij d'n invlood vaan d'n Arabisch-islamitische cultuur good veulbaar: zoe zien de Macua die dao woene veur 95% islamitisch. Neve 'n groete mierderheid vaan Bantoe gief 't ouch nog blaanke, mestieze en e klein grupke Indiërs. 't Aontal blaanke (Portugeze) waor in de koloniaolen tied hoeg; kort nao de oonaofhenkelekheid en de drop volgende chaos zien die evels gooddeils vertrokke.

E bitteke mie es de hèlf vaan de Mozambikane sprik 't Portugees; miestal es twiede taol, in de stei euverwegend es ierste taol. Portugees is de mojertaol vaan oonegveer 6,5% vaan de bevolking, veural vaan blaanke en mestieze. De inheimse taole vaan 't land zien allemaol Bantoetaole, die evels oonderein wel divers zien: de Guthrie-gróppe G, P, N en S zien in 't land vertegewoordeg. In 't uterste noordooste, aon de kös tege de grens mèt Tanzania, huurt me 't Swahili; 't eve zuieleker geproke Kimwani weurt ouch wel es e dialek vaan 't Swahili gezeen. Ouch in 't noorde, meh mie nao 't binneland, huurt me 't Makonde. Dao in de buurt weurt 't Yao gesproke, wie ouch 't Makua, de groetste taol vaan 't land. Verwant is 't eKoti, aon de kös. Sena klink aon de oonderloup vaan de Zambezi, 't verwant Senga huurt me mie stroumopwaarts. Aon de grens mèt Zimbabwe sprik me de taol vaan dat land, Shona, in 't Ndau-dialek. In 't zuie huurt me väöl Tsonga. Verwant zien 't Chopi, noordelek vaan de Limpopomoond, en 't Ronga roond Maputo. Zjus aon de zuidgrens weurt Swati en Zoeloe gesproke.

Bij de census vaan 2007 waor 56% vaan de bevolking christelek, bekans einvörmeg katholiek. Moslims, die zoeget allemaol in 't noorde zien geconcentreerd, make 18% oet, traditioneel religies 7%. De res gaof gein religie op.

De oersprunkeleke bewoeners vaan Mozambique waore, wie in de ganse regio, Khoisan. Dinkelek tösse d'n iersten en vijden iew vele de Bantoe in. Umtot de Bantoe landbouw kóste (dewijl de Khoisan jegers-verzamelere waore) en ouch gooj metaolbewèrkers (en dus gooj waopemekers) waore, verdreve ze de oersprunkeleke bewoeners vrij gemekelek. Archeologische reste oet deen tied zien sjaars, zeker ouch umtot ze hun stei oet eerd bouwde.

In de middeliewe maakde 't land kinnes mèt de Arabisch-islamitische cultuur, iers mèt de Swahili, later mèt de Arabiere zelf. Handelsposte woorte gevesteg aon de kös. D'n iersten Europeaan dee bij Mozambique kaom waor de Portugees Vasco da Gama in 1498. Aongezeen de oontdèkkingsreize oet zie vaojerland aonhele, volgde binne inkel jaore de kolonisatie vaan dit gebeed. In 1507 vestegde ziech de Portugeze op Mozambique-eiland (Ilha de Moçambique), e klein eilendsje geneump nao d'n Arabischen oontdèkker Musa-l-Biki. Umtot de Portugees presentie dao ziech de volgende decennia vaan 't eilendsje nao 't vasteland oetbreide, góng me es pars pro toto gans 't land zoe neume. De ierste activiteit op 't vasteland waor goud zeuke roontelum de Zambezi. De Portugeze stèlde e landeigeneersysteem in wat gebruuk maakde vaan prazos. Väöl landeigenere (pazeiros) trojde in de loup vaan de tije mèt inheimse vrouwlui, zoetot dees klas laankzaamaon oet mestieze góng bestoon. Slaove op de plantages woorte geleverd door (verdrage mèt) inheimse stamhoofde.

Intösse waor 't gevech mèt de Arabiere nog neet gewonne: vaanaof 1700 vereuverde ze weer versjèllende Oos-Afrikaanse handelsposte trök. Portugal had zien intrèsses verlag nao Brazilië en Oos-Indië. Door dit alles raakde de kolonie vaan Portugees Oos-Afrika in verval. In de negentienden iew kraoge de Britte en Franse väöl mier invlood in de regio. Ouch leet de regering väöl werk in Mozambique euver aon particulier investeerders vaan veural Britse aofkoms. Zoe lagte die spoorweeg nao versjèllende naoberlen (Britse kolonies) aon. Ouch kochte magnaote väöl land vaan prazeiros op. Oonder de dictatuur vaan Oliveira Salazar woort dees oontwikkeling umgekierd: concessies vaan maotsjappije woorte neet verlengk en Mozambique en aander kolonië woorte integraol es provincie in Portugal opgenome.

Wie in gans Afrika kaome ouch in Mozambique oonaofhenkelekheidsbeweginge op. In 't begin waor 't protes veural geriech tege 't discriminerend beleid vaan de euverheersers. In reactie dao-op verbeterde me de positie vaan de negerbevolking vaanaof de jaore zesteg. Toch weujde vaanaof 1964 ouch in Mozambique (wie in Angola) de Portugese koloniaolen oorlog. Aonvenkelek waor 't Portugees leger militair superieur aon de rebelle, meh in 1974, ouch al door de revolutie in 't mojerland, pakde 't bevrijingsleger FRELIMO de mach.

't Nui land, mèt Samora Machel es leismaan woort 'n communistische staot, de Mozambikaanse Volksrepubliek, wie de ideologische basis vaan 't FRELIMO veursjreef. Al gaw oontstoont dao clandestien oppositie tege in de vörm vaan de RENAMO. De Mozambikaanse regering steunde verzètsbeweginge wie 't ANC in Zuid-Afrika en de Zimbabwaanse oonaofhenkelekheidsbeweging (Zimbabwe waor, es Rhodesië, nog ummertouw 'n Britse kolonie). Es gevolg daovaan gaove de regeringe vaan die len steun aon 't RENAMO. Vaan 1977 tot 1992 waor 't land gevaange in 'ne börgeroorlog. Dat, en inefficiënte economische planning, maakde tot 't land in zwoeren ermooj verveel. Wie evels in 1986 Machel veroongelökde, kierde de situatie ziech. Zienen opvolger Joaquim Chissano waor väöl gemaotegder; heer begós te hervörme nao 'n merreteconomie, stèlde 'n nui constitutie op en begós vreidesgesprekke mèt 't RENAMO. Naotot de vrei waor geteikend kierde oonderhaaf mieljoen gevlöchde Mozambikane trök. Sindsdeen heet de democratie, zeker veur Afrikaanse begrippe, good gewèrk.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel in dees versie.