Kosta Rika

 

La maxim anciena atesti konocata pri homala habitado en la nuna Kosta Rika evas de 10 mil yari ante nun. La peninsulo Nicoya, an la nordo di la lando, esis la maxim sudala punto ube trovesis l'influo dil populo Maya.

 

L'unesma Europano qua arivis en la regiono esis Cristoforo Colombo ye la 18ma di septembro 1502^[1]. Dum la kolonial epoko, la regiono esis la maxim sudala provinco de la Kapitanio di Guatemala. Hispani konsideris la regiono nefacila por habitar, pro lua poka precoza moyeni. Nur en la yaro 1562 Juan Vásquez de Coronado fondis l'urbo Cartago^[1]. Hispania interdiktis komerco inter la regiono e Panama, lor parto di Vicerejio Nova-Granada. La regiono restis povra e poke habitata pro la manko di jaceyi di oro ed arjento.^[2] Lora Hispana guberniestro deskriptis Kosta Rika en 1719 kom "la maxim povra e mizeroza Hispana kolonio en Amerika".^[3]

 

Kosta Rika nedependanteskis de Hispania ye la 15ma di septembro 1821, kom parto di la kapitanio di Guatemala, qua unionis su a Mexikia. Agustín de Iturbide, chefo di provizora guvernerio Mexikiana, divenis imperiestro.

Kande revoluciono en Mexikia revokis Agustín de Iturbide, la nova kongreso posibligis ke Central Amerikana regioni deciez sua propra futuro. Do, kreesis la Federala Republiko di Central Amerika. Kosta Rika abandonis la federuro en 1838. Ye la 31ma di agosto 1848 José María Castro Madriz deklaris Kosta Rika naciono suverena e nedependanta, e divenis lua unesma prezidanto.

Dum la komenco dil 19ma yarcento komencis la plantacajo di kafeo en Kosta Rika. Lando komencis exportacar ol en 1843, e balde ol divenis la precipua kultivo. Kafeo duris esar la precipua fonto di richeso dum la 20ma yarcento. Kosta Rika exportacis ol tra la portuo di Puntarenas. La precipua konsumeri por Kosta-Rikana kafeo esis l'Europani, do balde divenis importanta konstruktar ferovoyo vers la portuo Limón, en Karibia. Ta ferovoyo inauguresis en 1890.

Kande William Walker arivis en Nikaragua e konquestis povo en ta lando, Kosta Rikana guvernerio konsideris ilu minaco. Ye la 27ma di februaro 1856 la prezidanto Juan Rafael Mora Porras autorizesis dal Kostarikana kongreso deklarar milito kontre la trupi di Walker, ed ye la 20ma di marto sam yaro, en la batalio di Santa Rosa, stranjera trupi vinkesis.

Historiale, Kosta Rika esas un ek la maxim pacoza e stabila landi de la mondo. Tamen, de la fino dil 19ma yarcento til nun lando havis violentoza periodi en lua historio. De 1917 til 1919 generalo Federico Tinoco Granados guvernis kom diktatoro til esar ekpulsita de povo. En 1948 José Figueres Ferrer komandis revolto pos disputar prezidantal elekti kontre Rafael Ángel Calderón Guardia e Otilio Ulate Blanco. La revolto produktis plu kam 2.000 morti. La rebeli formacis uniono qua guvernis la lando, abolisis militala forci e skribis la nuna konstituco.

Pos la stato-stroko, José Figueres Ferrer divenis nacionala heroo e vinkis l'unesma prezidantal elekto pos l'adopto di la konstituco, en 1953. De ta yaro til nun ja eventis 15 prezidantal elekti, la lasta en 2018.

 

 

Kosta Rika esas la maxim stabila republiko di Central Amerika, kun plu kam 59 yari di demokratio. Lua prezidanto esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 4 yari. L'exekutiva povo anke havas du vice-prezidanti. Pos la 8ma di mayo 2018 guvernas la lando Carlos Alvarado Quesada.

La legifala povo konsistas ek la parlamento qua havas unika chambro, la Legifal Asemblitaro (Asamblea Legislativa) kun 57 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. Ne existas senato.

La Supra Korto esas la maxim alta korto de la judiciala povo, e konsistas ek 22 judiciisti qui elektesas por 8 yari da la Nacional Asemblitaro. La nuna prezidanto di la Supra Korto esas Luis Paulino Mora Mora.

La nuna konstituco adoptesis en 1949 ed esas un ek la skarsa konstituci qui konsideras ula religio (cakaze katolikismo) l'oficala religio di la stato, en lua artiklo 75ma^[4].

 

 

Kosta Rika jacas en Central Amerika, inter la latitudi 8° e 12º norde de Equatoro. Lua litoro esas longa de 1.228 kilometri, di qui 212 km jacas en Karibia e 1.016 km en Pacifiko. Ol anke havas 309 km di frontieri kun Nikaragua norde, e 639 km kun Panama sude e sud-weste.

La maxim alta monto di Kosta Rika esas Cerro Chirripó, kun 3.819 metri di altitudo, esanta la 5ma maxim alta monto de Central Amerika. La maxim alta volkano esas Irazú, kun 3.411 metri di altitudo. Existas 14 volkani en Kosta Rika, di qui 6 subisis erupti dum la lasta 75 yari.^[5]

Kosta Rika anke havas multa insuli. La precipua esas l'insulo Calero (151.6 km², la maxim granda di la lando), e Isla del Coco (24 km²) qua distas 300 km de la kontinento. La precipua fluvii di la lando esas la fluvio San Juan (longa de 230 km, qua formacas parto di la naturala frontiero kun Nikaragua), la fluvio Grande de Térraba (longa de 160 km), la fluvio Sixaola (longa de 146 km, qua debushas an Karibia e la fluvio Tempisque (longa de 144 km).

La klimato di la lando esas tropikala kun du sezoni en granda parto dil teritorio. La sika sezono - nomizita verano ("somero") por lokala habitanti - iras de decembro til aprilo, e la pluvoza - (inverno, "vintro") - iras de mayo til novembro. "Vintro" preske koincidas kun la sezono dil uragani en l'Atlantiko.

 

 

Nune turismo esas la precipua fonto di revenuo por Kosta-Rikan ekonomio.^[6] La maxim multa turisti venas de Usa, Kanada, e del Europana Uniono.^[6] La lando havas regioni kun variita peizaji (plaji, boski, montoza regioni) e por ekoturismo, e bona substrukturo di hoteli. La saneso-turismo e l'aferala-turismo ank esas importanta.

L'exportaco di agrokultivala vari (banano, kafeo, sukro, kakao, ananaso) duras esar importanta. La qualeso dil Kosta-Rikana kafeo judikesas kom bona. La lando havas cirkume 8.000 hektari di tereni por kultivado sen l'uzo di insekt-ocidili ed altra kemiala produkturi.

L'industrio di kompozanti por komputeri (Intel havas fabrikerio di mikrocirkuiti ibe) reprezentis 20% de la exportaci e 4.9% de la TNP til 2014.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2018, Kosta Rika havis 4 987 142 habitanti.^[7] La maxim multa (83,6%%) esas blanki o mestici de blanki ed indijeni. Mulati (mestici de blanki e negri) esis 6,7%, indijeni esis 2,4%, negri esis 1,1%, altri esis 1,1%, sen informi esis 2,9% e nekonocata esis 2,2%, en 2011.^[7]

L'oficala linguo di la lando esas Hispana. Parto ek la habitantaro parolas l'Angla.^[7]

La religio kun maxim granda nombro di adepti, 71,8% de la habitantaro, esas katolikismo, qua ank esas l'oficala religio di la lando. Evangeliali e Pentekostali esis 12,3%, altra protestanti esis 2,6%, testi di Jehova esis 0,5%, 2,4% praktikis altra religii, e 10,4% deklaris ne havar religio, segun statistiki de 2016.^[7]

Kosta Rika recevas multa enmigranti de vicina landi, pro lua oportunaji laborala e pro lua sociala programi. Cirkume 9% de lua habitantaro naskis exterlande.^[7] Lua guvernerio spensas cirkume 20% de la TNP por plubonigar l'eduko, sanesoflego, sanigado, l'aceso a neta e drinkebla aquo ed expansar la furniso di elektro a la habitantaro.^[7]

La maxim populoza urbo esas San-Jose. Altra importanta urbi esas Puerto Limón e Alajuela.

En Kosta Rika la kulturi de Central Amerika e Sud-Amerika kunfuzas. La nordo di la lando recevis influi de la kulturo Nahuatl, dum ke la sudo recevis influi de la kulturo Chibcha. La koquarto mixas Indijena, Hispana, Afrikala ed altra influi, ma esas simila a del altra Central Amerikala vicini.

Pri literaturo, la maxim notora skriptisto esas Oscar Núñez Oliva. Pri folklorala muziko la precipua exempli originas de la kulturo Maya de la peninsulo Nicoya, e de Atlantiko (Afro-Karibiana muziko). La precipua lokala ritmi esas tambito e punto. Ta lasta dividas su en punto guanacasteco (de la provinco di Guanacaste) e punto sancarleño, (de l'urbo San Carlos, en la provinco di Alajuela). Diversa ritmi de Usana o Karibian origino esas populara en Kosta Rika, exemple calypso, soca, reggaeton, Tex-Mex, rumba, salsa, rock, Hip hop, edc.

 

Futbalo esas la maxim populara sporto di la lando. En 1996 natistino Claudia Poll ganis l'unesma ora medalio dum l'Olimpiala Ludi por Kosta Rika, pri natado. Elua fratino Silvia Poll ganis arjenta medalio pri natado dum l'Olimpiala Ludi en Seoul, 1988.

• Prezidantala Domo (Casa Presidencial) - oficala pagino dil guvernerio (en Hispana)