Central Amerika

 

La regiono esis dense habitita da diversa populi ante l'arivo dil Europani. Norde (Guatemala, Belize, Honduras) vivis le Maya, qui konstruktis diversa urbeti e livis granda religiala monumenti, exemple la templo di Tikal, en nuna Guatemala. Altra remarkinda populi en nombro di habitanti o kulturala restaji esis le Lenka, le Pipil, le Kuna, le Chorotega (en Nikaragua) ed altri.

 

Cristoforo Colombo komencis explorar la litoro di la regiono en 1502, dum lua quaresma voyajo. En 1513 Vasco Núñez de Balboa deskovris Pacifiko. La konquesto di la regiono facesis da Hernán Cortés, Pedro de Alvarado, Pedro Árias de Ávila, Francisco de Montejo, ed altri. La militala konquesto finis en 1526 kande Pedro de Alvarado vinkis du indijena reji ed eliminis la rezisto. Altralatere, la spiritala konquesto rezultis de la verki dil dominikano Bartolomé de las Casas ed altri.

Pedro de Alvarado fondis l'unesma vilajo en la regiono, Santiago de los Caballeros de Guatemala, nune konocita kom "Antigua Guatemala" ye la 25ma di julio 1524. San-Salvador fondesis ye la 6ma di mayo 1525. Dum tota kolonial epoko, la regiono esis parto di la Generala Kapitanio di Guatemala qua altralatere esis parto di la Vicerejio Nova-Hispania.

Dum la kolonial expanso multa urbi fondesis en la regiono: Guatemala-urbo, Panama-Urbo, Tegucigalpa, Cartago, inter altri. Por lua strategiala loko, pirati establisis bazi en la regiono e facis frequent ataki kontre Hispana navi qui transportis richesi vers Europa.

 

 

La koncienco pri la nedependo komencis aparar en la regiono dum la 18ma yarcento, ma nur ye la 15ma di septembro 1821 la regiono deklaris lua nedependo de Hispana imperio. Ye la 15ma di septembro esas la nedependo-dio por tota ex-Hispana kolonii en Central Amerika ecepte Panama, qua komemoras lua nedependo de Hispania ye la 28ma di septembro. La nedependo duris poke, pro ke la regiono anexesis a la Mexikian imperio da Agustín de Iturbide, ye la 5ma di januaro 1822. Kande Mexikia divenis republiko la sequanta yaro, la Kongreso di Central Amerika deklaris nedependo de Mexikia e de Hispania e de tota altra stranjera povi ye la 1ma di julio 1823. La Federala Republiko di Central Amerika formacesis, ma gradope, pos diversa interna militi, ol desaparis komplete ye la 31ma di mayo 1838. Lua anciena teritorio nune distributesas inter Kosta Rika, Nikaragua, Honduras, Salvador, Guatemala e Mexikia. La republiko di Los Altos, qua divenis nedependanta en 1838, havis kurta existo, e lua teritorio pose dividesis inter Guatemala e Mexikia.

La regiono havis granda politikala nestabileso dum la 20ma yarcento ed ofte subisis interna militi. En 1949 Kosta Rika divenis l'unika lando en la mondo qua abolisis lua armeo.

La teritorio di nuna Belize okupesis dal Britaniani pos la 18ma yarcento. En 1833, li aprobis lego qua extingis komplete la sklaveso en lia kolonii kin yari pose, en 1838. Li kreis la kolonio Britaniana Honduras en 1862, malgre la revendiki di Guatemala pri la kontrolo dil teritorio. Britaniana Honduras nur divenis nedependanta de Unionita Rejio en 1981, sub la nomo Belize.

Panama apartenis a Granda Kolumbia til 1903, kande ol ganis nedependo kun militala helpo de Usa, qua havis intereso pri la konstrukturo dil kanalo di Panama.

Dum la yari 1930a Usana kompanio United Fruit Company posedis plua kam 1.4 milion hektari di tereni en Central Amerika e Karibia, ed esis la maxim granda singla proprietanto di tereni en Guatemala. Ta ekonomiala povo anke signifikis politikala povo ed influi super la guverni di mikra landi. To esis l'origino di la frazo Banana Republic.

Pos plu kam 2 yarcenti di sociala nestabileso, konflikti e revolucioni, Central Amerika duras subisar transformi. Povreso, ne-yustesi sociala e violento duras difuzita en la regiono.

 

Central Amerika esas l'akuta istmo de la sudo di Nord-Amerika, kun unika e variita geografiala traiti. Pacifiko jacas sud-weste, Karibia jacas nord-este, e Gulfo di Mexikia jacas norde. De la diversa montari di Central Amerika la maxim longa esas Sierra Madre de Chiapas, la Cordillera Isabelia, e la Cordillera de Talamanca. Kun 4.220 metri di altitudo, volkano Tajumulco, en Guatemala, esas lua maxim alta punto.

Inter la montari existas fertila vali qui permisas kultivar kafeo, tabako, fabi ed altra agrokultivala produkturi, ed edukar domestik animali.

 

Fluvii di la regiono ordinare esas kurta, e la precipua debushas an Atlantiko. La maxim longa esas Usumacinta, qua naskas en Guatemala e pose formacas naturala frontiero inter Guatemala e Mexikia, ed esas longa de 1123 km. Altra importanta fluvii esas Coco (longa de 660 km, inter Nikaragua e Honduras), Montagua (longa de 486 km, en Guatemala), e Lempa (longa de 422 km, inter Salvador, Guatemala e Honduras).

Venti alizei influas multe en la klimato di Central Amerika. La temperaturi esas plu alta dum la pluvoza someri e plu basa dum la sika vintri, kande alizei helpas diminutar la temperaturo. La maxim alta temperaturi eventas en aprilo, kande existas poka nubi e multa sunoza dii, e la vento esas poka.^[6] La klimato influesas dal altitudo, en regioni plu alta kam 1.000 metri super la marala nivelo.

Landi en Central Amerika e lua maxim alta monti
Lando	Monto	Altajo (metri)
Belize	monto Doyle's Delight	1124
Kosta Rika	monto Cerro Chirripó	3820
Salvador	monto Cerro El Pital	2730
Guatemala	volkano Tajumulco	4220
Honduras	monto Cerro Las Minas	2780
Nikaragua	monto Mogotón	2107
Panama	volkano Barú	3474

 

Central Amerika koncentras 7% de mondala biodiverseso. Migranta uceli qui migras inter norda e suda misferi povas videsar en omna regiono. La landi sude de la regiono (Kosta Rika e Panama) havas plua biodiverseso kam olta di la nordo. Cirkume 300 speci di animali e planti subisas minaco di extingeso, di qui 107 esas en kritika situaciono.

Por protektar l'animalaro e la plantaro kreesis diversa naturala rezervi en la regiono: cirkume 36% del teritorio di Belize e 13% de lua marala zono esas protektita. En 2010, Belize ankore mantenis 63% de lua originala foresti, kontre ke Kosta Rika mantenis 46%, Panama 45%, Honduras 41%, Guatemala 37%, Nikaragua 29% e Salvador 21%.

Granda koralia rifo extensas de Mexikia til Honduras. En Belize, la biodiverseso esas un ek la maxim granda de la mondo.

Signatita en 2004, la skopo di la Konkordo pri Libera Komerco di Central Amerika (CAFTA) esas stimular libera komerco inter Usa, Kosta Rika, Salvador, Guatemala, Nikaragua e Dominikana Republiko.

Guatemala havas la maxim granda ekonomio de la regiono. Ol exportacas precipue kafeo, sukro, banano, petrolo, vestaro e kardamomo. En 2013, de lua 10,19 miliardi dolari en exportaci^[7] 37.2% esis por Usa, 8.7% por lua vicino Salvador, 7.8% por Honduras, 5% por Mexikia, 4.8% por Nikaragua e 4.3% por Kosta Rika.^[7]

Turismo kreskis multe en Belize, Kosta Rika e Nikaragua. En Belize ed en Nikaragua, ol ja esas la 2ma maxim granda ekonomiala sektoro. La chefministro di Belize, Dean Barrow, konfirmis lua ideo pri uzar turismo por kombatar la povreso di la lando.^[8]

Kosta Rika esas la maxim vizitata lando di Central Amerika.^[9] La sektoro di turismo havas un ek la maxim granda procentala kresko che Kosta-Rikan ekonomio, ed en 1999 lua revenui superiris la revenui kun l'exportaco di kafeo, ananaso e banano kombinita.