Estonia

Estonia
Eesti Vabariik
Standardo di Estonia	Blazono di Estonia
Nacionala himno:
Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
Urbi:
Chefurbo:	Tallinn
· Habitanti:	411 196[1] (2010)
Precipua urbo:	Tallinn
Lingui:
Oficala lingui:	Estoniana
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Alar Karis
· Chefministro:	Kaja Kallas
Surfaco: (132ma maxim granda)
· Totala:	45 228 km²
· Aquo:	4,45 %
Habitanti: (160ma maxim granda)
· Totala:	1 202 762[2] (2023)
· Denseso di habitantaro:	26,53 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Euro
Veho-latero:	dextre
ISO:	EE
	EST
	233
Reto-domeno:	.ee

Estonia, oficale Republiko Estonia, Estoniane Eesti ed Eesti Vabariik, esas lando en nordal Europa, jacanta an l'orientala rivo di Baltiko e la sudala rivo di la gulfo di Finlando. Ol havas kom vicini Finlando norde e Suedia weste (tra Baltiko), e terala frontieri kun Latvia sude, e Rusia este. Estonia, Latvia e Lituania formacas geografial ensemblo nomizita Baltika landi. Tamen, depos lua nedependo en 1991, Estonia decidis proximeskar a nordala landi. Estonia esas membro dil Europana Uniono depos la 1ma di mayo 2004 ed adoptis l'Euro kom monetaro ye la 1ma di januaro 2011. Ol membreskis NATO ye la 29ma di marto 2004.

Estonia esas un ek la tri Baltika landi, ma la linguo uzata apartenas a brancho diferanta de la lingui parolata en Lituania e Latvia: Estona esas Baltiko-Fina linguo, same kam Finlandana o la lingui parolata en Karelia (Rusia). La Baltiko-Fina lingui apartenas a la grupo di Fina-Ugriana linguaro qua inkluzas la lingui sami, parolata en Laponia.

Pos itere nedependeskar en 1991, Estonia adoptis ekonomio di libera merkato ed experiencis forta ekonomiala kresko per sucesinta konvertado di sua industrio e la kreado di moderna substrukturi. Lua ekonomio sufris forta depreso pro l'ekonomiala krizo de 2008 til 2010, e lua chomeso atingis 14% de labor-povo. La guvernerio establisis kom prioreso diminutar l'inflaciono e dominacar la publika financi. Pos 2009, Estonia havis na min granda procento di publika debo de EU, satisfacis la kriterii di konvergo ed eniris Eurozono ye la 1ma di januaro 2011^[3].

Estonia ank esas membro dil Unionita Nacioni, di MOK, dil Europana Konsilistaro, di NATO, di konsilistaro di landi di Baltika maro, e di OKED depos 2010. La lando ank esas observanto di Nordala Konsilantaro ed l'internaciona konsilistaro pri Frankofonio depos oktobro 2010.

Bazala fakti pri Estonia.

Homi komencis okupar la regiono di la nuna Estonia ulatempe inter 13.000 til 11.000 yari ante nun. La maxim anciena kolonieto konocata esas Pulli, apud la fluvio Pärnu. La kolonieto formacesis inter 11.000 aK e 9.000 ak. Romana historiisto Tacitus, en lua libro Germania (c. yaro 98) deskriptis la tribuo "aesti", posible origino di la nomo "Estonia".

Tribui qui vivis en l'insulo Saaremaa konocesis kom Estona vikingi. En 1187, li atakis Sueda urbeto Sigtuna. Multa trezori de Viking-epoko trovesis en Saaremaa.

Lokala chefo Lembitu probis, dum la 13ma yarcento, unionar la habitanti qui vivis en la regiono kontre Dana e Germana okupo, ma mortigesis dum batalio en 1217. La regiono divenis princio de Santa Romana Imperio^[4]. La nordala regioni di lando divenis parto di la Dukio di Estonia^[5], direte sub dominaco de la Rejo di Dania.

En 1228, Estonia divenis parto de Terra Mariana, oficala nomo di princio Livonia, establisita ye la 2ma di februaro 1207^[6] e parto di Santa Roman imperio. La sudo di la regiono divenis sub direta imperio de la rejo di Dania de 1219 til 1346.

En 1632, sub la dominaco di Suedia fondesis l'universitato en Dorpat (la nuna Tartu) ma, pos milito kontre Rusa imperio en 1721, Suedia perdis la regiono por Rusia.

Estonia nedependanteskis de Rusa imperio ye la 23ma di februaro 1918 en Pärnu, ed ye la 24ma di februaro 1918 en Tallinn. Ye la 28ma di novembro 1918 komencis milito por mantenar la nedependo, qua duris til la 1ma di februaro 1920 e produktis 5.000 morti e 15.000 kaptiti. La lando restis nedependanta til la 16ma di junio 1940 kande ol okupesis da Sovietia. Ol divenis Sovietiana republiko til la 20ma di agosto 1991, kande ol itere deklaris nedependo.

Estonia membreskis Europana Uniono ye la 1ma di mayo 2004, ed adoptis Euro kom monetaro ye la 1ma di januaro 2011^[3].

Estonia esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal parlamento. La chefo di guvernerio esas la chefministro. La 101 membri dil parlamento (en Estoniana linguo: Riigikogu) elektesas dal populo por 4 yari.

Ye la 15ma di junio 1920 konstitucal asemblo votis l'unesma konstituco di la lando. La nuna konstituco, la 4ma de la historio di lando, adoptesis ye la 28ma di junio 1992, pos plebicito.

Estonia havas 267 kilometri di frontieri kun Latvia e 290 kilometri kun Rusia. Lua teritorio konsistas precipue ek plana tereni kun kolini e mezavalora altitudo di 50 metri. La maxim alta monto esas Suur-Munamägi, kun 318 m di altitudo. Lua litoro esas longa de 3.794 km e havas multa bayi ed insuleti. Du granda insuli, Hiumaa e Saaremaa, apartenas ad Estonia.

La duimo (50%) de la teritorio di Estonia kovresas per foresti. La lando havas 1400 lagi, di qui la maxim multa esas mikra, e la maxim granda esas lago Peipsi, kun 3.555 km². La maxim longa fluvii esas Võhandu, longa de 162 km, e Pärnu, longa de 144 km. La fluvio Narva, quankam kurta (nur 77 km di extenso) formacas naturala frontiero kun Rusia.

Estonia situesas en transito-zono inter inter temperema e kontinentala klimati. La mezavalora temperaturo yarala esas 16,3°C an l'insuli, ed en la kontinento esas 18,1°C dum la maxim varma monato (julio) e -7,6°C en februaro, la maxim kolda monato.

Segun ekonomiala informo Eurostat, publikigita ye la 15ma di novembro 2010, Estonia havas la min granda guvernala debo proporcione TNP del Europana Uniono: nur 7,2% en fino di 2009^[7]. Por lua forta ekonomiala kresko dum recenta yari, lando esis sur-nomizita "la Baltika tigro".

La lando dependas de skist-argilo por producar 90% di lua elektro. Alternativa fonti, kom ligno, torfo o biomaso reprezentas nur 9% di totala produktado di energio. Lando importacas petrolo de Rusia e de West-Europa.

Lando adoptis l'Euro kom pekunio ye la 1ma di januaro 2011^[3].

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Estonia havis 1 202 762 habitanti^[2]. Segun la demografiala kontado di 2011, la maxim multa (68,7%) esas Estoniani. Rusi esis 24,8%, Ukrainani esis 1,7%, Bielorusi esis 1%, Finlandani esis 0,6%, altra etniala grupi esis 1,6%, e 1,6% ne informis etnio.^[2]

L'oficala linguo di la lando esas Estoniana, parolata da 68,5% de la habitantaro. La Rusa parolesas kom matrala linguo da 29,6%, Ukrainana da 0,6%, altra lingui da 1,2%, e 0,1% ne informis pri matrala linguo.^[2]

Segun la sama statistiki, 54,1% de la habitantaro havis nula religio. Ortodoxi esis 16,2%, Luterani 9,9%, altra kristani (inkluzite Metodisti, Adventisti de la 7ma Dio, Katoliki, Pentekostalisti) esis 2,2%, altra religii esis 0,9%, e 16,7% ne mencionis religio dum la kontado.^[2]

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Tallinn Tartu
	1ma	Tallinn	393 222
	2ma	Tartu	97 600
	3ma	Narva	58 663
	4ma	Pärnu	39 728
	5ma	Kohtla-Järve	37 201
	6ma	Maardu	17 524
	7ma	Viljandi	17 473
	8ma	Rakvere	15 264
	9ma	Sillamäe	14 252
	10ma	Kuressaare	13 166
Fonto: Eesti Statistika[8]

Poka libri skribesis en Estoniana linguo til la nedependo en 1918. La maxim anciena texti en Estoniana skribesis dum la 13ma yarcento. Oskar Luts esis la maxim importanta skriptisto di prozo de anciena Estoniana literaturo. Dum recent yari, Jaan Kross e Jaan Kaplinski divenis la maxim konocata e tradukita skriptisti di lando^[9]. Altra du importanta nomi de la fino di 20ma yarcento til la komenco di 21ma yarcento essas Tõnu Õnnepalu e Andrus Kivirähk.

Folklorala muziko uzas violini, citari, koncertini ed akordeoni por plear polko. En la moderna populala muziko, artistino Kerli Kõiv divenis populala en Europa e havas kelka suceso en Nord-Amerika.

Cinemo en Estonia komencis en 1908 kun filmo pri la vizito di rejulo Gustaf la 5ma di Suedia a Tallinn^[10]. L'unesma brodkasto di televiziono en Estonia eventis en julio 1955.

Commons havas kontenajo relatante a:

Estonia

	Europana Uniono
Membrostati:	Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia
Negocianta stati:	Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati:	Albania
Potenciala kandidati:	Bosnia e Herzegovina - Kosovo

	Landi en Europa
Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano
Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen