Vilnius

Vilnius Vilnius Вїлнѧ
hiria
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Lituania
City municipality of Lithuania	Vilnius City Municipality
Alkatea	Remigijus Šimašius (mul)
Izen ofiziala	Vilnius Вільня Вильна Вильно Вильнюс Vilnius Wilno Вильнюс Vilno Вилно
Jatorrizko izena	Vilnius Вїлнѧ
Posta kodea	01001
Geografia
Koordenatuak	54°41′14″N 25°16′48″E / 54.6872°N 25.28°E / 54.6872; 25.28
Azalera	401 km²
Altuera	112 m eta 98 m
Demografia
Biztanleria	581.475 (2023ko urtarrilaren 1a) 581.475 (2023)/(2022)/(2021)/(2020)/(2019)/(2018)/(2018)/(2017)/(2016)/(2015)/(2014)/(2013)/(2013)/(2012)/(2012)/(2011)/(2011)/(2010)/(2010)/(2009)/(2009)/(2008)/(2008)/(2007)/(2007)/(2006)/(2006)/(2005)/(2005)/(2004)/(2004)/(2003)/(2003)/(2002)/(2002)/(2001)/(2001)/(1992)/(1990)/(1989)/(1985)/(1979)/(1970)/(1959)/(1944)/(1941)/(1939)/(1931)/(1923)/(1919)/(1916)/(1911)/(1909)/(1897)/(1885)/(1875)/(1870)/(1860)/(1852)/(1846)/(1839)/(1836)/(1834)/(1830)/(1822)/(1818)/(1811)/(1800)/(1796)/(1766)
Dentsitatea	1.450 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	XIII. mendea
Telefono aurrizkia	5
Ordu eremua	UTC+02:00 eta UTC+03:00
Hiri senidetuak	Astana, Aalborg, Brusela, Bratislava, Budapest, Chicago, Chisinau, Dnipro, Donetsk, Duisburg, Dublin, Edinburgo, Erfurt, Gdańsk, Guangzhou, Istanbul, Joensuu, Kiev, Krakovia, Łódź, Ljubljana, Lviv, Madison, Nikosia, Oslo, Palermo, Pavia, Pireo, Praga, Reykjavik, Riga, Salzburgo, Stockholm udalerria, Estrasburgo, Taipei, Tallinn, Tbilisi, Tirana, Toronto, Valletta, Varsovia, Almaty, Patras, Wrocław, Bila Tserkva (en) , Minsk, Villeurbanne, Shenzhen, Milan, Mariupol, Lublin, Toruń, General San Martín (en) , Kherson, Borodianka, Belgrad, Mosku, San Petersburgo, Kaliningrad eta Nizhni Novgorod
vilnius.lt, vilnius.lt…, vilnius.lt…, vilnius.lt… eta vilnius.lt…

Vilnius^[1] (lituanieraz: ˈvʲɪlʲnʲʊs ahoskatua) Lituaniako hiriburua eta hiririk handiena, eta, Vilniusko konderriaren eta Vilniusko barrutiaren hiriburua ere bada. Hiriak 555,613 biztanle zituen 2008an.

Vilnia ibaitik datorkio izena hiriari, baina historian zehar, hainbat izan dira hiria izendatzeko moduak. Lituanieratik kanpo, honako izenekin ere izendatu izan da Vilnius: Polonieraz: Wilno, Bielorrusieraz: Вiльня (Vilnia), Alemanez: Wilna, Latinez: Vilna, Letonieraz: Viļņa, Errusieraz: Вильню, Yiddish: ווילנע (Vilne). Beste izen errusiarrak Вильнa / Вильно (Vilna/Vilno) ian dira, nahiz eta Вильнюс ere erabiltzen den egun. Wilno eta Vilna izenak ingeles zaharreko eta frantses dokumentuetan ere agertu dira. Vilna izena oraindik ere erabilia da finlandiera, portugesa, gaztelania, italiera, hebreera eta yiddisheraz.

Lituaniako hego-ekialdean dago Vilnius, Neris eta Vilnia ibaien elkargunean. Itsaso Baltikotik 314 kilometrora dago hiria, eta, autobideek Lituaniako hiri nagusiekin lotzen dute: Kaunas (102 kilometro), Šiauliai (214 km) edota Panevėžys hiriekin (135 km). Arrazoi historikoak tarteko, hiria ez dago herrialdearen erdialdean. Izan ere, nazioaren mugak mendez mende aldatuak izan dira Lituanian. Hala ere, Lituaniako Dukerri Handiaren garaian herrialdearen erdigunean zegoen Vilnius. Egun, 402 metro karratuko azalera du hiriak modu honetan banatuta: %29,1 eraikinak, %68,8 gune berdeak eta %2,1 ura.

Vilniuseko klima kontinental hezea edo Hemiboreala da Köppen klima sailkapenaren arabera. Tenperaturak 1777. urtetik hona erregistratu dira. Urteko batez besteko tenperatura 6,1 °C da; urtarrilekoa -4,9 °C, eta, uztailekoa, berriz, 17 °C. Prezipitazioari dagokionez, 661 milimetrokoa da urteko batez bestekoa.

Udak beroak izan daitezke, hogeita hamar zentigradu ingurukoak egun argiz. Hala, hiriko kaleek gau-giro aparta dute urtearen sasoi honetan. Terrazadun taberna, jatetxe edota kafetegi eskaintza handia dago.

Neguak, aldiz, hotzak dira eta tenperaturak zero azpitik 25 gradu zentigradutara ere iritsi daitezke. Negu hotzetan Vilnius inguruko lakuak izoztu ohi dira, eta litekeena da ibaiak ere izoztea. Bertakoek gustuko dute izotz artean arrantza egitea. Izotzean zulo bat egin eta arrantza egin ohi dute.

1323ko agirietan agertzen da hiriaren lehendabiziko aipamena, Gediminas Duke Handiaren gutunetan, Alemaniako zenbait hiritara bidali zirenean. Bertan, Letoniako hiriburuan bizitzen jartzeko gonbitea egiten zitzaien germaniarrei, juduei eta Aita Santu Juan XXII.ari. Senieji Trakai gaztelua izan zen Lituaniako Dukerri Handiaren egoitza nagusia.

Gediminasek Lituaniako lurraldeak handitu zituen, aliantza eta ezkontza estrategikoak eginda. Egungo Bielorrusia, Ukraina, Transnistria, eta, Polonia eta Errusiako zenbait lurretan hedatzen zen dukerria. Bere iloba Vytautas Handia eta Jogaila, ordea, gerra zibilean egon ziren aurrez aurre. Lituaniako Gerra Zibilaren garaian (1389 – 1392), Vytautasek hiria hartu eta setiatu zuen, Jogailari boterea kenduta. Lublingo Batasunaren ostean eratu zen Poloniar-Lituaniar Erkidegoa. Federazio honetako buruzagiek bina izendapen zituzten: Lituaniako Duke Handia edo Poloniako errege. 1387an, Jogailak Magdeburg eskubideak eman zizkion hiriari.

Hiria hedapen periodo batean sartu zen. Vilniuseko harresiak 1503 eta 1522 urte bitartean eraiki ziren, hiria babesteko. Hiru dorre eta bederatzi ate zeuden hiriaren inguruan. Sigismund Augustek bertara eraman zituen gorteak, 1544an.

Almae Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu (Vilniuseko unibertsitatea) sortu zuen Stefan Bathory erregeak 1579an. Unibertsitateak bilakaera azkarra izan zuen, eta inguruetako gune zientifiko eta kultural garrantzitsuenetakoan bilakatu zen. Hiriak izandako hedapenari esker, ateak ireki zitzaizkion migrazioari. Hainbat ziren bertan mintzatzen ziren hizkuntzak: Lituaniera, poloniera, ruteniera, errusiera, eslabiar zaharra, latina, germaniera, yidisera, hebreera eta turkiera. Hiria Babiloniarekin ere alderatu zen. Talde bakoitzak ekarpen bana egin zuen hiriko bizimoduan, eta erruz garatu ziren artisautza, zientzia edota merkataritza salerosketa.

XVII. mendeak atzerapauso ugari ekarri zituen, erkidegoa gerretan sartuta aritu baitzen. Errusia eta Poloniaren arteko gerra garaian (1654 – 1667), errusiarrek eta saxoniarrek Vilnius okupatu zuten. Hiria hartu eta su eman zioten, eta biztanleria erail zuten. Iparraldeko Gerra Handia bitartean, suediar armadak hiria hartu zuen. 1710eko izurrite bubonikoak 35.000 hiritar hil zituen; 1715, 1737, 1741, 1748 eta 1749ko suteek hiria oraindik eta gehiago hondatu zuten. Vilniusek ordura arteko oparotasuna galdu bazuen ere, XIX. mendean, biztanleria hazi egin zen 20.000 izatera iritsi arte. Ipar Europako hiririk handienetako bat izan zen orduan.

1795eko Poloniaren Hirugarren Zatitzearen ondoren, Errusiaren parte izatera igaro zen Vilnius. Errusiarrek hiriko harresiak eraitsi zituzten, ekialdekoa izan ezik (Aušros vartai, Medininkų vartai lituanieraz, Ostra Brama polonieraz). 1812an Napoleonek hiria hartu zuen Moskurako bidean. 1831ko Azaroko Iraultzaren ondoren unibertsitatea itxi egin zuten eta errepresioak hiriaren handitzea ekidin zuten. 1863ko Urtarrileko Iraultzan gobernuaren aurkako altxamendua egin zen baina Mikhail Muravyovek indarrez geldiarazi zuen. Iraultzaren ostean hiritarren eskubideak murriztu eta lituaniera, poloniera eta bielorrusieraren erabilera debekatu ziren. Errusiera izan zen baliozko hizkuntza bakarra.

Lehen Mundu Gerran alemaniarrek Vilnius okupatu zuten, 1915etik 1918ra. Lituaniak bere independentzia aldarrikatu zuen 1918ko otsailaren 16an, eta tropa alemaniarrak erretiratu ondoren, hiriko biztanleria poloniarrak defenditu zuen hiria. Handik gutxira boltxebikeek hiria hartu zuten eta Lituaniar-Bielorrusiar Sobietar Errepublika Sozialistaren hiriburu izendatu. Apirilaren 19an armada poloniarrak hiria konkistatu zuen, baina azkenik, uztailaren 14an, sobietarrek hartu zuten berriro Vilnius.

Varsoviako batailan Armada Gorria menderatu ostean, hiria berriro itzuli zen Lituania gaztearen eskuetara. 1920ko uztailaren 20an Lituania eta Errusia boltxebikearen arteko bake akordioa izenpetu zen. Molotov-Ribbentrop itun sekretua sinatu ondoren Armada Gorriak ekialdeko Polonia inbaditu eta Vilnius hartu zuen 1939ko irailaren 19an. Sobietarrek Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistaren hiriburu izatea nahi zuten arren, erabaki zuten Vilniusek Lituaniaren hiriburu izan behar zuela, eta trukean, sobietar tropak herrialdean egon zitezkeela. Azken finean, erabaki horrek Lituaniako komunistengan begirunea sortzea zuen helburu. Lituaniak, ordea, akordioa baztertu eta sobietarrek mehatxu egin zuten. Ultimatuma aurkeztu zuten sobietarrek, esanez, Armada Gorriak edozein unetan inbadituko zuela herrialdea. Lituaniako gobernuak pixkanaka-pixkanaka eskaintza onartu besterik ez zuen egin.

1939ko urriaren 10ean Vilnius eta haren inguruak Lituaniaren parte izatera igaro ziren eta indar sobietarrak herrialdean zehar barreiatzen hasi ziren bitartean. Lituaniako agintariak Vilniusen sartu ziren, eta ondoren, gobernuaren egiturak Kaunas eta Vilniusera eraman ziren.

1940ko ekainean, hiriburuaren transferentzia ez zegoen guztiz bukatuta, baina Lituania Sobietar Batasunarenren parte izatera igaro zen. Hala, Lituaniako Sobietar Errepublika Sozialistaren hiriburu bilakatu zen Vilnius. 35.000-40.000 pertsona inguru atxilotu eta gulagetara eraman ziren.

1941an alemaniarrek hiria konkistatu zuten. Alde Zaharrean juduentzako bi ghetto eraiki ziren. Ghetto txikieneko biztanleak hil eta erbesteratu egin zituzten urriaren 1941ean. Bigarren ghettoak 1943ra arte iraun zuen, nahiz eta biztanleria murriztu zen. Azken honetako biztanleek iraultza saiakera bat egin zuten 1943ko irailaren 1ean baina honek ghettoko biztanleriaren behin betiko amaiera ekarri zuen. Inguruko juduen %95a hil zuten.

1944ko uztailean Armada Gorriak hiriburua konkistatu eta Lituaniako Sobietar Errepublika Sozialista berregin zuen. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Lituania eta Bielorrusian zeuden jatorri poloniarreko pertsonak aberriratu zituzten. Honek eta juduen hilketak hiriko demografiaren erabateko aldaketa ekarri zuen. 1960. urteaz geroztik hasi zen biztanleria suspertzen, nekazarien immigrazioa zela bide. 1990ko martxoaren 11an, Lituaniaren independentzia aldarrikatu zuen Lituaniako Sobietar Errepublika Sozialistako sobiet gorenak. 1991ko abuztura arte, Sobietar Batasunak ez zuen independentzia aldarrikapena onartu. Une hartatik aurrera, Mendebaldeko Europara hurbildu da Vilnius.

Hiria bizkor aldatu da modernizazioari helduta. Eraikin asko berritu dituzte eta negozioa zein merkatua irekitzeak asko garatu dute hiria. Neris ibaiaren iparraldean negozio eta administrazioa gunea handitu da, eta hiriak Alde Berria txertatu du. Besteak beste, Europa dorrea dago bertan, 129 metroko garaiera duena.

2009an Europako kultura-hiriburua izan zen Vilnius, Austriako Linz hiriarekin batera.

Hona hemen Vilniusko barrutiak:

1. Verkiai — Baltupiai, Jeruzalė, Santariškės, Balsiai, Visoriai
2. Antakalnis — Valakampiai, Turniškės, Dvarčionys
3. Pašilaičiai — Tarandė
4. Fabijoniškės — Bajorai
5. Pilaitė
6. Justiniškės
7. Viršuliškės
8. Šeškinė
9. Šnipiškės
10. Žirmūnai — Šiaurės miestelis
11. Karoliniškės
12. Žvėrynas
13. [Grigiškės
14. Lazdynai
15. Vilkpėdė
16. Naujamiestis
17. Senamiestis (hiri zaharra) — Užupis
18. Naujoji Vilnia — Pavilnys, Pūčkoriai
19. Paneriai — Trakų Vokė, Gariūnai
20. Naujininkai — Kirtimai, Salininkai, aireportua
21. Rasos — Belmontas, Markučiai

Vilnius ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Astana (Kazakhstan) Aalborg (Danimarka) Brusela (Belgika) Bratislava (Eslovakia) Budapest (Hungaria) Chicago (Illinois) (Ameriketako Estatu Batuak) Chişinău (Moldavia) Dnipro (Ukraina) Donetsk (Ukraina)

Duisburg (Alemania) (1985)[3] Dublin (Irlanda) Edinburgh (Eskozia) (Erresuma Batua) Erfurt (Alemania) Gdańsk (Polonia) (1998)[4] Guangzhou (Txina)[5] Irkutsk (Errusia) Joensuu (Finlandia) Kiev (Ukraina)

Krakovia (Polonia)[6] Łódź (Polonia) Ljubljana (Eslovenia) Madison (Wisconsin) (Ameriketako Estatu Batuak) Minsk (Bielorrusia) Mosku (Errusia) Nikosia (Zipre) Oslo (Norvegia)

Pavia (Italia) Pireo (Grezia) Reykjavik (Islandia) Riga (Letonia) San Petersburgo (Errusia) Salzburgo (Austria) Stockholm (Suedia) Strasbourg (Frantzia)

Taipei (Taiwan) (1998)[7][8] Tallinn (Estonia) Tbilisi (Georgia)[9] Tirana (Albania) Toronto (Kanada) Valletta (Malta) Istanbul (Turkia) Varsovia (Polonia)[10]

• (Ingelesez) Vilniusko Udalaren webgunea

	Europako kultura-hiriburuak
1985 Atenas  • 1986 Florentzia  • 1987 Amsterdam  • 1988 Mendebaldeko Berlin  • 1989 Paris  • 1990 Glasgow  • 1991 Dublin  • 1992 Madril  • 1993 Anberes  • 1994 Lisboa  • 1995 Luxenburgo hiria  • 1996 Kopenhage  • 1997 Tesalonika  • 1998 Stockholm  • 1999 Weimar  • 2000 Reykjavik  • Bergen  • Helsinki  • Brusela  • Praga  • Krakovia  • Santiago de Compostela  • Avignon  • Bolonia  • 2001 Rotterdam  • Porto  • 2002 Brujas  • Salamanca  • 2003 Graz  • 2004 Genova  • Lille  • 2005 Cork  • 2006 Patras  • 2007 Luxenburgo hiria eta Eskualde Handia  • Sibiu  • 2008 Liverpool  • Stavanger  • 2009 Linz  • Vilnius  • 2010 Essen  • Istanbul  • Pécs  • 2011 Turku  • Tallinn  • 2012 Maribor  • Guimarães  • 2013 Košice  • Marseilla  • 2014 Umeå  • Riga  • 2015 Mons  • Plzeň/Pilsen  • 2016 Donostia  • Wrocław  • 2017 Aarhus  • Pafos  • 2018 Leeuwarden  • Valletta  • 2019 Matera  • Plovdiv 2020-2021eko apirila Rijeka  • Galway  • 2022 Kaunas  • Esch-sur-Alzette  • Novi Sad  • 2023 Veszprém  • Timișoara  • Eleusis  • 2024 Tartu  • Bad Ischl  • Bodø 2025 Chemnitz