Artzibarrera

Artzibarrera (†)
artzibarrera — euskara
Artzibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Nafarrera
Zati-euskalkia	Hegoaldeko goi nafarrera
Azpieuskalkia	Sortaldeko nafarrera
Kokapena
Eskualdea	Arriasgoiti, Artzibar eta Esteribar,  Nafarroa Garaia
Egoera
Estatus	desagertua

Artzibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Artzibar, Arriasgoiti eta Esteribar (azken hau esteribarrerarekin) ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

2007ko udazkenean, ez zegoen artzibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Artzibarko, Arriasgoitiko eta Esteribarko toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

XIX. mendearen hasieran auzi txiki bat izan zen Otsan apaizarekin. Eztabaida Orbaitzeko apaizaren eta Artziko apaizaren artean gertatu zen, Otsakoak Artzikoaren alde eginez, Longidakoaren hizkuntza "ulertzeko oso zaila zelako, herri honetakoaren oso desberdina zelako". Ez dakigu nongoa zen Orbaitzeko apaiza, baina ohikoena Artzibarkoa ez zela pentsatzea da, ez baitzuen artzibarrera hitz egiten.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Esteribarko herri guztiak Larsueindik hegoaldera, Artzibarko eta Arriasgoitiko herri guztiak eta Orotz-Betelu udalerria sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Artzibarrera azpieuskalkian.^[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 2 600 artzibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.^[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Artzibarrera hitz egiten zen hurrengo herrietan: Artzi, Arizkuren, Arrieta, Artozki, Asnotz, Azparren, Ekiza, Gorraitz, Gurpegi, Imizkotz, Lakabe, Lusarreta, Muniain, Nagore, Saragueta, Uloberri, Ulozi, Urdirotz, Usotz eta Zazpe Artzibarren; Aginaga, Galdurotz eta Zaldaitz Arriasgoitin; Antxoritz, Akarreta, Gendulain, Idoi, Ilurdotz, Irotz, Larsuein, Olloki, Sarasiber, Tirapegi eta Zuriain Esteribarran eta Orotz-Betelu udalerrian.

Aingeru Irigaraien 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan azpieuskalki hauko 710 euskaldun izango zirela, artzibarrera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Artzibarko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Artzibarko 27 eta Arriasgoitiko 1 euskaldun artzibarrera mintzo ziren.^[2]

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta hiru ibarretan artzibarrera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an jakin zen euskalki hori erabat desagertu zela, hiztun guztiak hil baitziren.

Gaur egun, ez dago artzibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira hiru ibarretan, honako herri hauek barne: Artzibar: Adasa Arizkuren Arrieta Artozki Artzi Asnotz Azparren Ekieta Ekiza Espotz Gorraitz Gurpegi Hiriberri Imizkotz Irizar Lakabe Lusarreta Muniain Nagore Olaldea Olorizbeiti Olorizgoiti Olozi Orai Orotz-Betelu Otsa Saratsu Uliberri Urdirotz Uritz Uroa Urrobi Usotz Zandueta Zaragueta Zazpe Arriasgoiti: Aginaga Biorreta Galdurotz Ilotz Laboa Urritzelki Zalba Zaldaitz Zuntzarren Esteribar: Akerreta Antxoritz Arleta Gendulain Idoi Ilurdotz Irotz Larrasoaña Olloki Sarasibar Tirapegi Zabaldika Zuriain

• Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
• Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
• Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
• Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
• -on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)

• Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
• Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
• Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
• Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
• Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
• Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin

Artzibarrerak lau aldaera ditu.

Aldaera honek Artzibarko iparraldeko herriak hartzen ditu: Lusarreta, Hiriberri, Arrieta, Saragueta, Gorraitz, Azparren. Gainera, aldaera hori Orotz-Betelu udalerrian dago (Orotz-Betelu eta Olaldea herriguneak). Gainerako aldaera eta azpieuskalkia bereizten dira -ako- eta -eko- formak erabiltzen direlako, Erroibarren bezala.

Kalkuluen arabera, 1870ean 1 220 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 450 eta 1970ean 24. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Aldaera honek Artzibarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Uritz, Urdirotz, Espotz, Zandueta, Artzi, Nagore, Asnotz, Gurpegi, Zazpe, Lakabe, Muniain, Usotz, Artozki, Otsa, Ekiza, Arizkuren, Uloberri eta Ulozi. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 700 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 60 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Aldaera honek Arriasgoitiko herri guztak hartzen ditu: Zaldaitz, Urritzelki, Beorieta, Zuntzarren, Galdurotz, Aginaga, Ilotz, Leiun, Zalba eta Laboa. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 320 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 12 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Aldaera honek Esteribarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Tirapegi, Larsuein, Sarasiber, Idoi, Akarreta, Gendulain, Zuriain, Ilurdotz, Antxoritz, Irotz, Zabaldike, Arleta eta Olloki. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoartzibartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 530 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 190 eta 1970ean 0. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Orreaga Ibarrak hainbat urtez jaso zituen artzibarreraren berezko hitz batzuk:^[3]

Gainera, herri gehienek artzibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

• Akerreta: Akarreta
• Aitzuriaga: Izuriaga
• Biorreta: Beorieta
• Ekieta: Egieta
• Ilotz: Elotz
• Larrasoaña: Larsuein
• Olozi: Ulozi
• Sarasibar: Sarasiber
• Uliberri: Uloberri
• Urritzelki: Urrizelki
• Zabaldika: Zabaldike
• Zaragueta: Saragueta

Hizkera hori desagertua dago 2007tik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:

Euskal Herriko Ahotsak proiektuaren bidez, hizkera honetako azken hiztunetako batzuk elkarrizketatu ahal izan dira, eremu honetako kulturaren eta hizkuntzaren zenbait alderdi zaindu ahal izateko. Hauek dira erroibarrerako azken euskaldun zaharrak:^[4]

• Gregoria Bizkai Eskabel (Azparren, 1901-?)
• Saturnino Etxamendi Larrea (Arrieta, 1901-?)
• Ambrosio Usoz Imirizaldu (Hiriberri, 1901-?)
• Agueda Bizkai Iribarren (Azparren, 1921-?)

Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:

• "Nafarroako euskalkiak: hegoaldeko goi-nafarrera (Artzibarko aldaera)" (Aitor Arana, 2004)

• Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Artzibarrera.

• Arriasgoiti - Artzibar - Esteribar
• Nafarrera
• Hegoaldeko goi-nafarrera
• Sortaldeko nafarrera

Euskara

Euskarari buruzko artikuluak	Euskalkien mapa
	Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko. Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.      > % 80     > % 60     > % 40      > % 20     > % 0