Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

YULTAJTAKETZALIS

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 461

YULTAJTAKETZALIS

SIXTA PÉREZ
HÉCTOR MARTÍNEZ
©Sixta Pérez, 2023
©Héctor Martínez, 2023
Diseño editorial: Ariel Pukacz / W Servicios Editoriales
Diseño de portada: Ailén Aiani
Prohibida la reproducción parcial y/o total sin autorización expresa-
mente ortorgada por sus autores.
ISBN: 979-8-218-26213-6

Todos los derechos reservados.


Agradecimientos 6

Prólogo 11

Agradecimiento del presidente de 12


Make Art Not War

Santo Domingo de Guzmán (Witzapan) 13

Biografía de la autora 14

Biografía del redactor 15

Verbos 16

Pronombres 29

Los números 32

Plural en náhuat 36

Los colores 39

Nuestra familia 42

Nuestro cuerpo 46

Tajtakwilulchichin/Alfabeto 49

Categoría gramatical 51

Diccionario nawat/castellano 52

Diccionario castellano/nawat 260


AGRADECIMIENTOS

Este diccionario principalmente está dedicado a Witzapan (Santo Domingo de Guz-


mán) y a todas las comunidades nahuas en El Salvador que han mantenido viva y
enriquecida a lo largo de los siglos a nuestra cultura y lengua náhuat. Su valioso
patrimonio lingüístico es una muestra de la riqueza cultural de nuestros pueblos
originarios, y su preservación es esencial para el enriquecimiento y la conservación
del patrimonio cultural de nuestro hermoso país, El Salvador.
Gracias a este diccionario, podemos aprender y comprender mejor la riqueza
lingüística y cultural de nuestros antepasados y de las comunidades nahuas que aún
hoy habitan en El Salvador. Este diccionario nos ayudará a entender la manera en
que el náhuat ha evolucionado a lo largo del tiempo y será una herramienta suma-
mente importante para aquellos que deseen aprender el náhuat, de Santo Domingo
de Guzmán.
Agradezco profundamente a Nantzin Sixta Pérez García, por su esfuerzo en la
elaboración de este diccionario, ya que es una contribución valiosa para la preserva-
ción y revitalización de la cultura y lengua náhuat. Su trabajo será una herramienta
esencial para la educación, el fortalecimiento de la identidad cultural salvadoreña y
la difusión de la cultura y lengua náhuat. Este diccionario es una herramienta valiosa
y necesaria para aquellos que desean aprender y apreciar las lenguas indígenas.
Nantzin Sixta, mi maestra, mi amiga y compañera en este hermoso proyecto,
en nombre de todos aquellos que amamos a nuestras raíces indígenas, queremos
expresarle nuestro más sincero agradecimiento por su contribución a la literatura
nahua salvadoreña, debido a que es un hito histórico que marcará un antes y un 5
después en la literatura salvadoreña. Sabemos que no ha sido fácil, como mujer in-
dígena, abrirse camino en un mundo literario dominado por voces y perspectivas aje-
nas a la suya y a las de su comunidad, pero gracias a su perseverancia, dedicación
y talento, ha logrado romper las barreras y demostrar que la comunidad indígena
tiene mucho que ofrecer; este diccionario es no solo es una muestra de su habilidad
literaria, sino también es una ventana a nuestras raíces y a la riqueza de la sabiduría
indígena. Esperamos que su legado continúe inspirando a otros abuelos y abuelas
nahuahablantes a compartir su voz y a contar sus propias historias; pues nuestro
anhelo más profundo es que la comunidad indígena tenga la capacidad de publicar
sus propios libros y puedan compartir su sabiduría ancestral con el mundo entero.
También me gustaría expresar mi más sincero agradecimiento a Jonathan Rivas
por su generoso y valioso apoyo en la creación y publicación de este importante
recurso lingüístico. Su contribución ha sido fundamental para llevar a cabo este pro-
yecto, y estamos profundamente agradecidos por su compromiso con la preserva-
ción y difusión de la última lengua indígena viva de El Salvador, el náhuat. Tal como
lo he mencionado anteriormente, este diccionario no sólo será una herramienta in-
valuable para las personas que estudian náhuat, sino que también será una fuente
de información, conocimiento y motivación para todos aquellos interesados en la
riqueza cultural y lingüística de nuestros pueblos nahuas y sin su incondicional apo-
yo a través de todos estos años, hacia todos nuestros proyectos, este diccionario
ahora no podría ser una realidad. Su generosidad y el apoyo en nuestros proyectos
demuestran su gran preocupación y compromiso con la promoción de la cultura y
las tradiciones de los pueblos nahuas salvadoreños. Sus acciones definitivamente
inspiran a otros a seguir su ejemplo y a colaborar en la preservación de nuestras
raíces culturales. Definitivamente Jonathan, no hay palabras que puedan describir lo
agradecidos que estamos con usted.
De igual manera quiero expresar mi más sincero agradecimiento a Make Art
Not War y a Sergio Bonacci Lapalma por el apoyo y la promoción que brindaron
a la campaña de este Primer Diccionario en Náhuat, hecho por un nahuahablante.
Gracias a su campaña de apoyo, hemos podido recaudar los fondos necesarios para
llevar a cabo este proyecto y asegurar la creación y distribución de este diccionario.
La importancia de preservar y revitalizar las lenguas indígenas es incalculable y su
apoyo y el de su fundación ha sido esencial para hacer esto posible. El trabajo que
realiza Make Art Not War es fundamental para la promoción de la diversidad cultural
y lingüística en nuestro país y el mundo.
Quiero también expresarle mi más sincero agradecimiento a Efraín Zelaya, por
tu amor y respeto hacia nuestras raíces indígenas. Tu compromiso en la promoción
y preservación de la diversidad cultural y lingüística es verdaderamente inspirador y
nos muestra la importancia de conectarnos con nuestras raíces y tradiciones. Gra-
cias a personas como tú, que tienen un gran compromiso y amor por sus raíces, se
puede preservar la diversidad cultural y lingüística de nuestro querido El Salvador.
Me complace agradecer a AES El Salvador por su donativo para la creación de
este diccionario. Su contribución nos ha permitido avanzar significativamente en la
elaboración de este diccionario que tendrá un gran impacto en la comunidad indí-
gena nahua salvadoreña. Estamos honrados de tener su colaboración en esta im-
portante misión. Gracias a su generosidad estamos más cerca de poder preservar
y difundir nuestra lengua náhuat y de esta forma ayudar a mantener viva la rica
cultura y tradiciones de nuestros antepasados. Agradecemos su solidaridad hacia
los pueblos indígenas.
Quiero expresar mi más profundo agradecimiento a mi amada familia y a mi
6 increíble pareja. Durante todo este extenso y desafiante proceso en la creación de
este proyecto tan especial, su apoyo inquebrantable ha sido mi luz guía y mi for-
taleza. Cada paso del camino ha estado iluminado por su amor incondicional y su
aliento constante. A pesar de los obstáculos, juntos hemos demostrado que el amor
y la unión pueden superar cualquier dificultad. Este logro lleva impreso el amor y
el esfuerzo de cada uno de ustedes. Con ustedes a mi lado, ningún camino parece
demasiado largo ni ningún desafío demasiado grande. Gracias por ser mi inspiración
y por su incondicional apoyo.
Quiero aprovechar este momento especial para expresar mi profundo agrade-
cimiento a todas las abuelas que han sido mis maestras en esta hermosa lengua
náhuat. A lo largo de muchos años, hemos compartido amistad, cariño, enseñanzas,
y sí, incluso algunos regaños. Estos momentos y experiencias han tejido recuerdos
invaluables que atesorare siempre en mi corazón. Mi gratitud sincera va hacia nant-
zin Anastacia López, nantzin Andrea López, nantzin Guillerma López, nantzin Úrsula
García, y también a las dos abuelas que ahora residen en el cielo, nantzin Victoria
Pérez y nantzin María Sánchez. Estoy convencido de que, desde su lugar de des-
canso, continúan motivándonos con su legado para seguir avanzando con pasión y
determinación.
Quiero expresar mi sincero agradecimiento a Daniela “Dakyta” Aita y a todos
los influencers, cantantes y medios de comunicación que nos brindaron su apoyo
en la promoción de la campaña y el proyecto. Su compromiso y dedicación fueron
fundamentales para alcanzar nuestra meta. Sin el valioso trabajo de difusión que
llevaron a cabo, no habríamos logrado llegar tan lejos. De nuevo, les doy las gracias
de corazón por su contribución invaluable.
Estimadas y estimados donantes, Quiero expresar mi más profundo agradeci-
miento a todas y todos ustedes por su generosidad; gracias a su apoyo, hemos podi-
do avanzar significativamente en la documentación y en la preservación de nuestra
hermosa cultura y lengua náhuat, a través de este Primer Diccionario en Náhuat de
El Salvador, hecho por un nahuahablante.
Cada una de las donaciones que han hecho, por pequeñas o grandes que sean,
han sido una gran contribución para el éxito de este proyecto. Sus donaciones no
solo han financiado la creación del diccionario, sino que también han demostrado
su compromiso y apoyo a la promoción y preservación de las lenguas indígenas.
Este proyecto es un testimonio de nuestra voluntad colectiva de preservar y promo-
ver nuestra diversidad cultural y lingüística. Gracias a personas como ustedes, que
se han comprometido a apoyar este proyecto, podemos asegurar que las nuevas
generaciones no pierdan la conexión con nuestras raíces culturales y nuestras tra-
diciones.
De nuevo, muchas gracias a todos por su generosidad y por su compromiso con
este proyecto. Su apoyo es fundamental para la preservación de nuestra cultura y
lengua nahua, y para la promoción del respeto y valoración de nuestras raíces.

¡Ma tuyujyulu tzijtzikwinit wan pajpakit ika an tinemit miak timumachtiat


Nawat! ¡Ne Nawat yultuk! ¡Ne Nawat tesu miktuk! ¡Ne Nawat shuchikisa! ¡Timu-
machtikan Nawat pal te miki!
Atentamente:
Héctor Josué Martínez Flores
Autora:
Nantzin Sixta Pérez García
Redactor: 7
Héctor Josué Martínez Flores

Coordinadores de producción:
Jonathan Rivas
Sergio Bonacci Lapalma
Make Art Not War

Colaborador:
Efraín Zelaya

Productores del libro / Patrocinadores Principales:


AES El Salvador Christine Purdy

Ana Guzmán Daniela Salazar

Anthony Escobar Edward Polanco

Anthony Vásquez Eva Sofia Mendoza

Carlos Andrade Faraz Abdullah


Freddie Barahona Mónica Dick
Gabriela Poma Nadia George
Gladys Mazariego Natstky Foo
Jackie Juan Zanoni Rivera Ortiz Ruth Lemus
Jennifer Lagusker Valery Santillana
Jonathan Ayon Alonso Whitney Devos
Luis Palacios

Donantes
Alcira Colon Cynthia Ramírez Gelser Zavala

Alexandra Brown Dag Gollopp Georgia Nasseh

Allyssa Moscotte Damián Cruz Gisela Gallardo

Ana Belén Zelaya Diana Fuentes Guillermo Barahona

Ana Linares Serrano Diego René Hernández Helen Flores


Umanzor
Ana Marroquín Henry Argueta
Diego Hernández
8 Angelica Trejo-Ortiz Irene Orellana Bonilla
Dorothy Escobar
Atzin Baires Jackelin Cabrera
Dylan Gómez
Auxiliadora Romero Jalinne Rivera
Eladio González
Baggio Ardón Jason Vanegas
Elizabeth Marxelly
Brenda Méndez Javier Schneider Penate
Emily Montes
Brian Troyer Jessie Rodríguez
Enrique Huerta García
Bryan Abrego José Sánchez
Enzo Rivas
Cesar Vides José Zamora
Esmeralda Clark
Charles Carpenter Karen Sánchez
Eulalio Alcalá
Christopher Torres-Rivera Katherine García
Fernando Cerritos
Claudia Alvarenga Laura Avalos
Finn-Ole Schumacher
Consuelo Karla Beatriz- Leda Sanabria
Simmons Francesca Boscaino
Marilyn López
Cuitlahuac Arreola Mar- Freddy Jesse Izaguirre
tínez Marisol Ardón
Mayra Parada Raquel Mora-Ojeda Virginia Mamone

Melissa Castillo Reina Rogel

Meryem Benzemroun Santos Realegeno

Natalie Bastidas Sarah Braun Hamilton

Olga Marina Herren Silvia Rodríguez

Pablo León Silvia Villegas

Pame Vega Stefhanie Gallegos

Patricia Guerrero Vanessa Robles

9
PRÓLOGO

El idioma nawat es un vínculo poderoso con mi herencia y comunidad. Como salva-


doreño criado en los Estados Unidos, a menudo me sentía desconectado de ambas
culturas, y de dentro de ello de los idiomas que me fueron transmitidos, por mis rai-
ces y por los colonizadores. Pero cuando empecé a aprender nawat durante la pan-
demia descubrí un sentido de pertenencia e identidad que había estado faltando en
mi vida. Y no estaba solo: cuando comencé a estudiar, había menos de doscientos
hablantes nativos de nawat en El Salvador, pero gracias a los esfuerzos de Timuma-
chtikan Nawat, Ne Ichan Sefoura y la Fundación Make Art Not War, cada día más
personas están aprendiendo y hablándolo.
Este diccionario es una celebración de esos esfuerzos, y una forma de llegar aún
a más personas que están interesadas en aprender sobre el nawat. El diccionario
fue un esfuerzo hecho por hablantes nativos con la intención de que cualquier per-
sona que quiera explorar este rico idioma y cultura pueda hacerlo de una manera
sencilla y amena, y motive a sus lectores, estudiantes y curiosos a querer aprender
más y más, tanto del idioma como de la cultura en sí. Con cada entrada, esperamos
preservar y revitalizar un idioma que ha estado en peligro de extinguirse por dema-
siado tiempo.
Quiero extender mi más sincero agradecimiento a todos los que han hecho po-
sible este diccionario. A Hector, mi tamachtiani, por nunca rendirse en la lucha por
nuestra lengua. A Nantzin Sixta, quien siempre me recuerda quién soy. A Efrain Zela-
ya, mi compañero de clase y campeón del pueblo. A Sergio Bonacci Lapalma, nues-
10 tro salvador sin fines de lucro. A Ariel Pukacz, quien editó este libro con cuidado y
atención. A mis socios de negocios, quienes siempre me apoyan. Y a todos nuestros
donantes, quienes creen en la importancia de preservar lenguas en peligro de ex-
tinción. Y, por supuesto, a mi padre Martir Rivas, quien me enseñó el poder de los
libros. Espero que este diccionario sea un testimonio de la importancia de preservar
nuestras lenguas y culturas para las generaciones venideras.
Jonathan Rivas
Agradecimiento del presidente de Make Art Not War

Mis raíces siempre han sido un tema importante para mí. Soy chicano-argentino,
nacido en Los Ángeles y criado en Argentina. Gracias a una investigación del árbol
genealógico realizada por una prima de mi madre, pude comprender mucho sobre
mi misión en esta tierra.
Tengo descendencia portuguesa judía, española e indígena americana. Sin em-
bargo, mi descendencia con el Padre Juan Gonzáles (Extremadura, España) es lo que
podría destacarse en este hermoso proyecto que estamos llevando a cabo. En Mé-
xico, él fue intérprete de español y náhuatl (la lengua del Imperio Azteca). Su papel
quedó plasmado para siempre en una pintura realizada en el siglo XVI, donde se le
muestra como intérprete de San Juan Diego. En ella sostiene la famosa tilma de la
Virgen de Guadalupe que pintó, mostrándose al obispo Frey Juan de Zumárraga de
España. Aquí se introdujo Guadalupe al catolicismo.
Esta conexión ha despertado un fuerte interés en mí por el náhuatl mexicano, lo
que da sentido al puesto que ocupo hoy en día como presidente de Make Art Not War
en Los Ángeles. Se trata de una organización sin fines de lucro cuyo objetivo es ayu-
dar a artistas independientes de todo el mundo, promover la libertad de expresión y
respaldar proyectos de interés cultural.
Mi interés por el idioma de mis ancestros me llevó, casi sin siquiera intentarlo, a
conocer a Jonathan Rivas, un empresario americano salvadoreño que actualmente
vive en Argentina. No solo lo invité a formar parte de la junta directiva de nuestra
organización, sino que también me introdujo a su lengua nativa de El Salvador, el ná-
huat, mediante este hermoso proyecto en el que ha estado trabajando desde hace 11
tiempo junto con Héctor Josué, Efra Jonathan, Ariel Pukacz, entre otros. Se trata de
la creación del primer diccionario náhuatl de El Salvador, elaborado por un nahua-
hablante.
El náhuat mexicano y el náhuat salvadoreño son idiomas hermanos, reprimidos
por el colonialismo imperialista. En ese sentido, Jonathan y sus colegas son como
mis primos. Es un honor haberme encontrado con este proyecto y estas personas,
y tener la oportunidad de liderar una organización en los EEUU que, a través de la
diáspora de salvadoreños viviendo en América y en el mundo, ha podido recaudar
suficientes fondos de manera popular para la preservación de este idioma. Es una
de las cosas más hermosas de las que jamás pensé formar parte: la resistencia de
la Pachamama (Planeta Tierra del Imperio inca).
Espero que este proyecto sea un ejemplo para que las futuras generaciones no
cometan los mismos errores implementados por el capitalismo, y que se valore la
humanidad a través de la cultura, el arte y el compañerismo, sin tener que recurrir a
la violencia o la censura para exterminar una cultura por su forma de pensar o vivir.
Que tragedias humanas como estas no vuelvan a suceder, ¡Nunca más!
Sergio Bonacci Lapalma, Presidente de Make Art Not War
(I-D) Frey Juan de
Zumárraga, Padre
Juan Gonzáles,
San Juan Diego.
Santo Domingo de Guzmán (Witzapan)

Santo Domingo de Guzmán es un municipio ubicado en el departamento de Sonso-


nate, en El Salvador; El nombre antiguo en náhuat de este lugar es “Witzapan”, que
se traduce como “Río de Espinas”. Este nombre aún es utilizado por los hablantes
de lengua náhuat de la zona en la actualidad. Witzapan es una de las regiones más
emblemáticas del país, debido a su gran riqueza cultural e histórica.
Algunas personas también llaman a Santo Domingo de Guzmán “La cuna del
náhuat” debido a que se destaca por ser el municipio con la mayor cantidad de
nahuahablantes de El Salvador, lo que lo convierte en un lugar único en la región.
Además, es un pueblo artesano, famoso por sus trabajos en barro, especialmente
por la elaboración de ollas y comales, que son piezas esenciales en la cocina tradi-
cional salvadoreña.
Santo Domingo de Guzmán es una comunidad muy arraigada a sus tradiciones y
costumbres, lo que se puede observar en su arquitectura colonial, que aún conserva
vestigios de la época en que fue fundada por los frailes dominicos en el siglo XVI.
En la actualidad, la ciudad cuenta con una gran cantidad de monumentos y edificios
históricos que son de gran importancia para la cultura salvadoreña, entre los que se
destaca la iglesia de Santo Domingo, la cual es considerada como una de las más
antiguas de América.
Uno de los atractivos turísticos más importantes de Santo Domingo de Guzmán
es la venta de artesanías, donde se pueden encontrar diversos productos elabora-
dos por los artesanos locales, desde cerámica y tejidos hasta joyas y artículos de
12 cuero. Este lugar es muy popular entre los turistas debido a sus artesanías y a la
famosa cascada conocida como “Salto el Escuco”, lo que lo convierte en un destino
muy concurrido.
Además de su patrimonio cultural, Santo Domingo de Guzmán cuenta con una
gran cantidad de bellezas naturales, como las montañas y los ríos que la rodean, que
ofrecen un ambiente tranquilo y relajante para quienes buscan escapar del bullicio
de la ciudad.
En resumen, Santo Domingo de Guzmán es un municipio lleno de historia, cul-
tura y tradición, con una población nahuahablante que lo hace único en la región.
Sus artesanías, monumentos históricos, la venta de artesanías y bellezas naturales
lo convierten en un lugar ideal para los turistas que buscan conocer la auténtica
cultura salvadoreña.
Biografía de la autora

Sixta Pérez García nació el 28 de marzo de 1942 en Santo Domingo de Guzmán,


Sonsonate, El Salvador. Hija de Tiburcio Pérez y Presentación García, inició sus es-
tudios en 1950 en una escuela rural del cantón El Zarzal. En 1965 se convirtió en
madre de Renato Alfonso, su único hijo, a quien sacó adelante desempeñando el rol
de madre y padre.
Nantzin Sixta Pérez García es una mujer destacada por ser una de las pocas
personas que aún conservan el Náhuat como su lengua, la cual hoy en día comparte
con niños, adolescentes y adultos de diferentes partes del mundo, junto a su hijo,
como maestra en la escuela virtual “Ne Ichan Safoura”. A pesar de ser la abuela na-
huahablante más anciana de su comunidad, ha logrado romper la brecha digital que
existe entre los pueblos originarios de El Salvador e Internet, al compartir su idioma
a través de las redes sociales.
Debido a su destacada labor como maestra de una lengua indígena, Nantzin Six-
ta Pérez ha recibido la atención de numerosos medios de comunicación nacionales e
internacionales, quienes han realizado reportajes sobre su trabajo y su contribución
a la preservación y difusión del Náhuat.
Además, Nantzin Sixta Pérez se convierte ahora en la primera nahuahablante en
publicar un diccionario, marcando un hito histórico en la literatura salvadoreña, ya
que sus valiosas palabras y sus conocimientos serán plasmados en este importante
documento para las generaciones futuras.

13
Biografía del redactor

Héctor Josué Martínez Flores es un activista digital y uno de los setenta docentes
especializados en náhuat e identidad cultural en El Salvador. Es el creador del pro-
yecto digital “Timumachtikan Nawat”, la biblioteca virtual en náhuat más grande del
país, que se encuentra disponible en todas las redes sociales. Su objetivo principal
es documentar, visibilizar y revitalizar la última lengua indígena viva de El Salvador,
el náhuat, la cual cuenta con menos de doscientos hablantes nativos, todos de edad
avanzada.
Martínez ha visitado diversas comunidades indígenas, documentando informa-
ción única sobre el náhuat que no se encuentra en ninguna otra fuente. Por ejemplo,
ha recopilado el nombre en náhuat para el número mil, que hasta el 2019 se des-
conocía. También ha registrado las cuatro operaciones aritméticas básicas, el nom-
bre de las figuras geométricas y ha rescatado mucho sobre la música y la tradición
oral náhuat, documentando conocimientos antiguos con un valor cultural invaluable.
Además, ha trabajado y documentado neologismos útiles para la comunidad nahua-
hablante y neonahuahablante. También, ha doblado tráileres y escenas de películas
famosas en náhuat.
En las redes de Timumachtikan Nawat se pueden encontrar videos con lecciones
en náhuat, para el aprendizaje sistemático de la lengua. Su proyecto no solo vela por
la cultura y la lengua náhuat, sino también por sus hablantes, pues constantemente
crea campañas y actividades para ayudar a los ancianitos nahuahablantes de Santo
Domingo de Guzmán. Además, es fundador y maestro de la escuela virtual “Ne Ichan
Safoura”, desde 2021, en donde enseña la lengua de manera sistemática a cientos
14 de personas de forma gratuita, creando nuevos hablantes y mejorando estadística-
mente la grave situación del náhuat.
Su trabajo ha sido reconocido por varias instituciones internacionales, y ha sido
merecedor de varias becas en reconocimiento a su labor. Estas becas son una
muestra del impacto positivo que ha generado en su campo de trabajo y de su com-
promiso con la excelencia y la innovación. La dedicación y perseverancia de Héctor
lo han llevado a ser reconocido y valorado por su valioso aporte a la sociedad salva-
doreña. Su trabajo ha sido ampliamente cubierto por los medios de comunicación,
tanto a nivel nacional como internacional, quienes han destacado su importancia en
la preservación de la cultura y lengua náhuat de El Salvador.
VERBOS

TACHIWALIS

Presente simple
En náhuat existen dos categorías importantes de verbos:
1) Verbos transitivos: son aquellos que como su nombre lo indican deben tran-
sitar hacia una tercera persona o cosa; es decir que esta actividad no puede reali-
zarse sola, sino que siempre necesitará de algo más para complementar la oración y
poder transmitir un mensaje claro. Una forma fácil de identificarlos será preguntán-
donos a quién o qué (kaj u tay) aplicaremos dicha acción. Por ejemplo:

Verbos transi- Quién / qué


Traducción Oración Traducción
tivos (Kaj / tay)
Se siwapil Naja Nikita se Yo miro a una
-Ita Ver
(una niña) siwapil niña
Se tutut (un Naja nikaki se Yo oigo a un
-kaki Oír
pájaro) tutut pájaro
Se kal (una Naja nikchiwa Yo hago una
-Chiwa Hacer
casa) se kal casa

Para conjugar un verbo transitivo en PRESENTE SIMPLE, debemos utilizar un pro- 15


nombre personal, un prefijo sujeto, un marcador de objeto, el verbo transitivo (VT) y
su marcador de plural, si lo requiere.

Pronombre Marcador de
Prefijo sujeto Verbo Plural
personal objeto
Naja Ni K VT -
Taja Ti K VT -
Yaja - Ki VT -
Tejemet Ti Ki VT T
Anmejemet An Ki VT T
Yejemet - Ki VT T

Conjuguemos el verbo transitivo «-CHIWA» como ejemplo:

Nawat Castellano
Naja nikchiwa se kumal Yo hago un comal
Taja tikchiwa se kumal Tú haces un comal
Yaja kichiwa se kumal Ella hace un comal
Tejemet tikchiwat se kumal Nosotros hacemos un comal
Anmejemet ankichiwat se kumal Ustedes hacen un comal
Yejemet kichiwat se kumal Ellos hacen un comal

2) Verbos intransitivos: como su nombre lo indica, los verbos intransitivos, son


aquellos verbos que no transitan hacia ninguna persona (o cosa), es decir que el
sujeto realiza él solo la acción y no necesita de nada ni de nadie para complementar
dicha acción. Para su conjugación, en PRESENTE SIMPLE, debemos utilizar un pro-
nombre personal, un prefijo sujeto, el verbo intransitivo (VI) y su marcador de plural,
si lo requiere.

Pronombre
Prefijo sujeto Verbo Plural
personal
Naja Ni VI -
Taja Ti VI -
Yaja - VI -
Tejemet Ti VI T
Anmejemet An VI T
Yejemet - VI T

Conjuguemos el verbo intransitivo «KUCHI» como ejemplo:

16 Nawat Castellano
Naja nikuchi Yo duermo
Taja tikuchi Tú duermes
Yaja kuchi Él duerme
Tejemet tikuchit Nosotros dormimos
Anmejemet ankuchit Ustedes duermen
Yejemet kuchit Ellas duermen

Otro dato que puede ser muy útil para ti es que todos los verbos transitivos son
escritos con un guion delante de ellos y todos los verbos intransitivos no poseen este
guion por lo que podrás identificarlos fácilmente al verlos. Así:

Verbos transitivos Verbos transitivos Verbos intransiti- Verbos intransiti-


en náhuat en castellano vos en náhuat vos en castellano
-Ita Mirar Kuchi Dormir
-chiwa Hacer Nemi Estar
-kaki Oír Paki Sonreír
-kua Comprar Mayana Tener hambre
-kwa Comer Kisa Salir
-ana Guardar Chuka Llorar
-ilwia Decir Mutalua Correr
Futuro perifrástico

El futuro perifrástico es el que se crea con una perífrasis verbal, es decir con la unión
de 2 verbos, para realizar una acción en un futuro. Este es el único tipo de futuro
utilizado en Witzapan y este puede realizarse con las variaciones del verbo “Yawi”.
1) Si deseamos expresar un futuro simple, tendremos que utilizar el verbo “Yawi”,
de la siguiente según el marcador de futuro de cada pronombre personal:

Pronombre personal Marcador de futuro


Naja Niu-
Taja Tiu-
Yaja Yaw-
Tejemet Tiu-
Anmejemet Anyaw-
Yejemet Yaw-

Basta con anteponer el marcador de futuro antes del verbo en presente simple,
enlazado con un guion, y de esa manera el futuro simple ya estará hecho, veamos
un ejemplo:

Yo dor-
Naja Niu- + Nikuchi = Naja niu-nikuchi 17
miré
Tú dormi-
Taja Tiu- + Tikuchi = Taja tiu-tikuchi
rás
Yaja Yaw- + Kuchi = Yaja yaw-kuchi Él dormirá
Nosotros
Tejemet tiu-tiku-
Tejemet Tiu- + Tikuchit = dormire-
chit
mos
Anmejemet an- Ustedes
Anmejemet Anyaw- + Ankuchit =
yaw-ankuchit dormirán
Yejemet yaw-ku- Ellos dor-
Yejemet Yaw- + Kuchit =
chit mirán

2) Futuro próximo: en este tipo de futuro debemos usar el verbo “Yawi”, en pre-
sente simple, pues expresamos que realizaremos una acción en un tiempo inmedia-
tamente posterior al momento de hablar y se enfatiza que la acción sucederá muy
pronto, ya que nos dirigimos a realizar esa acción y en un par de minutos o en un
futuro próximo se estará realizando, conozcamos primero al verbo “Yawi” en presen-
te simple y posteriormente analizaremos un ejemplo:

Pronombre personal Verbo “Yawi” Traducción


Naja Niaw Yo voy
Taja Tiaw Tú vas
Yaja Yawi Ella va
Tejemet Tiawit Nosotros vamos
Anmejemet Anyawit Ustedes van
Yejemet Yawit Ellas van

En este caso el futuro próximo, se realiza haciendo la perífrasis verbal, es decir


anteponiendo el verbo “Yawi” al verbo en presente simple y esto lo convertirá el
futuro, indicando que justo en el momento del habla se dirige a hacer esa acción:

Yo voy a
Naja Niaw + Niktawa = Naja niaw nitakwa
comer
Tú vas a
Taja Tiaw + Titakwa = Taja tiaw titakwa
comer
Él va a
Yaja Yawi + Takwa = Yaja yawi takwa
comer
Nosotros
Tejemet tiawit
Tejemet Tiawit + Titakwat = vamos a
titakwat
comer
Anmejemet an- Ustedes
Anmejemet Anyawit + Antakwat = yawit antakwat van a
aw-ankuchit comer
18 Yejemet yawit Ellos van
Yejemet Yawit + Takwat =
takwat a comer

3)Futuro lejano: Este tipo de futuro se utiliza cuando se tiene el deseo de hacer
una acción en un futuro distante. Este caso tendremos que utilizar el verbo “Yawi”
en futuro, realizando la perífrasis verbal junto al otro verbo en presente simple, y de
esta manera ya estaríamos expresando nuestros deseos y planes futuros.

Pronombre personal Verbo “Yawi” Traducción


Naja Niasneki Yo iré
Taja Tiasneki Tú irás
Yaja Yasneki Él irá
Tejemet Tiasnekit Nosotros iremos
Anmejemet Anyasnekit Ustedes irán
Yejemet Yasnekit Ellos irán

Al unirlos quedaría así: expresando el plan o deseo que se tiene de realizar dicha
acción en un futuro lejano al momento del habla:
Naja niasneki Yo iré a
Naja Niasneki + Nimijtutia =
nimujtutia bailar
Taja tiasneki timi- Tú iras a
Taja Tiasneki + Timijtutia =
jtutia bailar
Yaja yasneki Él ira a
Yaja Yasneki + Mijtutia =
mijtutia bailar
Tejemet tiasnekit Nosotros
Tejemet Tiasnekit + Timijtutiat = timijtutiat ti- iremos a
takwat bailar
Ustedes
Anyasne- Anmijtu- Anmejemet anyas-
Anmejemet + = irán a
kit titat nekit anmijtutiat
bailar
Yejemet yasnekit Ellos irán
Yejemet Yasnekit + Mijtutiat =
mijtutiat a bailar

19
Pretérito (pasado)
KATKA
En este tipo de pasado solamente debos incorporar la palabra “Katka” antes o des-
pués de la oración en presente simple, para su conversión en pasado; también cabe
mencionar que si usamos “Katka” al inicio de la oración este tendría dos funciones:
la primera seria que la oración llevaría en la traducción la palabra “antes” y también
funcionaria como marcador de pasado; y si lo colocamos al final de las oraciones so-
lamente funcionaran como marcador de pasado, para su mejor comprensión leamos
algunos ejemplos:

Katka naja nimij- Antes yo


Katka Naja Nimijtutia =
tutia bailaba
Katka taja titama- Antes tu coci-
Katka Taja Titamana =
na nabas
Nimijtu- Naja nimijtutia
Naja Katka = Yo bailaba
tia katka
titashka- Taja titashkalua
Taja Katka = Tú torteabas
lua katka

Pretérito simple
Esta clase de pretérito se divide en 4 categorías, según sus terminaciones:

1) Categoría uno: son todos los verbos cortos los terminados en VCV (Vocal-Con-
20 sonante-Vocal).
Reglas para su conjugación:
Se le quitará la última vocal (a o i) y sustituirá por –KI en singular y –KET en plural.
-MATI

Nikmati = nikmat + ki = nikmatki


Tikmatit = tikmat + ket = tikmatket

Si al quitarle la vocal nos queda “W” esta puede mantenerse o cambiarse por “J”
y luego colocamos –KI y -KET.

-CHIWA

Nikchiwa = nikchiw + ki = nikchiwki / nikchijki


Tikchiwat = tikchiw + ket = tikchiwket / tikchijket
Si al quitarle la vocal nos queda “Y” esta cambiara a “SH” y luego colocaremos
el –KI y –KET.
MINAYA
Niminaya = niminay + ki = niminashki
Timinayat = timinay + ket = timinashket
Si al quitarle la vocal nos queda “M” esta se cambiara a “N” y luego colocamos
–KI y –KET.
NEJNEMI
Ninejnemi= ninejnem + ki = ninejnenki
Tinejnemit= tinejnem + ket = tinejnenket

Algunos verbos de la categoría uno son:


-Ana: Guardar Wetzi: Caerse
-Chiwa: Hacer Kuchi: Dormir
Kisa: Salir Mayana: Tener hambre
-Kwepa: Voltear -Suma: Pelear
Mukwepa: Regresarse Tachia: Mirar
Majmawi: Tener miedo Minaya: Esconderse
-Mana: Cocinar -Inaya: Esconder
-Mati: Saber Muketza: Pararse
Nejnemi: Caminar -Ketza: Parar
-Nutza: Llamar -Takamati: Obedecer
Pewa: Comenzar -Tajtani: Pedir
Taketza: Hablar -Ishmati: Conocer
Tekiti: Trabajar
21
2) Categoría 2: Pertenecen a esta categoría los siguientes verbos:
Todos los verbos terminados en “U”: panu, tejku, temu.
Los verbos terminados en “A” o “I”, precedidos de una consonante, un grupo
consonántico o un dígrafo: chuka, -ita, tzajtzi, ajputza.
Y los verbos incoativos (es aquel que expresa un cambio de estado físi-
co o psicológico que el sujeto padece o experimenta). Generalmente estos
verbos son terminados en el sufijo –tia, -ia, pero deben expresar un cambio.

Reglas para su conjugación


En singular al verbo conjugado en presente se le agregara una “K” luego de la
última vocal.
CHUKA

Nichuka= nichuka + k = nichukak


En plural al verbo conjugado en presente se le quitara la “T” del plural del presen-
te y se le agregara “ket” luego de la última vocal que nos quedó.
CHUKA
Tichukat = tichuka + ket = tichukaket
Algunos verbos de la categoría dos son:

Chuka: Llorar -Wika: Llevar


-Maka: Dar Kwalani: Estar enojado
Ina: Decir Miki: Morirse
-Ita: Ver -Neki: Querer
Naka: Quedarse Nemi: Estar
-Pata: Cambiar Nesi: Nacer
-Tasujta: Amar Paki: Sonreír
-Tuka: Sembrar Tzajtzi: Gritar
-Uni: Beber -Namaka: Vender
Panu: Pasar -Apaka: Lavar
Tejku: Trepar Weli: Poder
Temu: Bajar, Correr (agua) Pajti: Curarse
Ejku: Llegar Ajputza: Eructar
Isa: Despertar

3) Categoría tres: Suelen terminar en K, KW, N y W más la vocal “a” o “i”: kalaki,
kwa, -kutuna, -ajkawa
Estos verbos suelen parecerse a los de la primera clase (sobre todo en el caso
22
de la “W”), pero debemos escuchar los sonidos más agradables y generalmente los
verbos de la categoría tres son más largos, (poseen más sílabas). Ejemplo: -ajkawa,
-wilewa
Reglas para su conjugación:
Si termina en K (generalmente estará acompañada de la vocal “i”), debemos
quitar la última vocal en singular y no agregar nada. Y en plural debemos quitar la K
(y la vocal “i”), la “T” del plural y agregar “-JKET”.

KALAKI

Nikalaki = nikalak (”i”) = nikalak


Tikalakit = tikala (”Ki” y “T”) + jket = tikalajket

Si termina en N (estará acompañada de la vocal “a”), debemos quitar la última


vocal en singular y no agregar nada. Y en plural debemos quitar la ultima la vocal “a”,
la “T” del plural y agregar “-KET”.

-KUTUNA
Nikutuna = nikutun (”a”) = nikutun
Tikutunat = tikutun (”a” y “t”) + ket = tikutunket
Si termina en W (estará acompañada de “a”) a excepción de “kwajkwawi”, debe-
mos quitar la última vocal en singular y no agregar nada. Y en plural debemos quitar
la ultima la vocal “a”, la “T” del plural y agregar “-KET”.
-WILEWA

Nikwilewa = nikwilew (”a”) = nikwilew


Tikwilewat = tikwilew (”a” y “t”) + ket = tikwilewket

Si termina en KW (estará acompañada de “a” o “i”), debemos agregar una “J” en


singular y en plural debemos quitarle la “T” del plural y agregar “JKET”.
-KWA
Nikwa = nikwa + j = nikwaj
Tikwat = tikwa (- “t”) + jket = tikwajket

A excepción del verbo –TZAKWA (cerrar/tapar), este perderá la terminación “wa”


y quedará así, en singular; y en plural le quitaremos el “kwa” y agregaremos “JKET”.
-TZAKWA

Niktzakwa = niktzak (wa) = niktzak


Tiktzakwat = tiktza (“kwa” y “t”) + jket = tiktzajket

Algunos verbos de tercera categoría son:

-Ajkawa: Dejar -Kwajkwa: Masticar


-Elkawa: Olvidar Kwajkwawi: Leñar
Kalaki: Entrar Mukaltzakwa: Encerrarse 23
-Kutuna: Cortar -Takewa: Dar trabajo
-Pejpena: Recoger Tuchpana: Barrer
-Tajtani: Pedir -Tzayana: Rajar
-Tapana: Reventar -Tzunpayana: Moler el maíz
-Tilana: Halar -Tzunteki: Herir
-Tzakwa: Cerrar, Tapar -Ichteki: Robar
-Wilewa: Deshacer -Kwa: Comer
-Kajkamakwa: Besar -Kwi: Tomar

4) Cuarta categoría: son todos los verbos terminados en “IA” y “UA”, a excepción
de los verbos cortos y compuestos.

Reglas para su conjugación:


En singular se le quitará la última vocal “A” y se sustituirá por una letra “J”.

-PALEWIA

Nikpalewia = nikpalewi (a) + j = nikpalewij


En plural se le quitara la última vocal “A” y la “T” del plural y se sustituirán por
“JKET”.
-PALEWIA
Tikpalewiat = tikpalewi (a y t) + jket = tikpalewijket

Algunos verbos de categoría cuatro son:

-Pajpawia: Contemplar Tashkalua: Tortear


-Chijchikilua: Hacer cosquillas Mijtutia: Bailar
-Panultia: Pasar -Salua: Pegar
-Ilwia: Decir a Mawiltia: Jugar
-Ilwitia: Enseñar -Pupua: Limpiar
-Tajpalua: Saludar Miktia: Matar
-Elewia: Desear -Chalua: Golpear
-Pakilia: Reírse de Chulua: Huir
-Talia: Poner -Ishatia: Desperar a
-Machtia Enseñar -Ishtilia: Quitar
-Ilpia: Amarrar -Kalaktia: Meter
-Palewia: Ayudar -Talultia: Correr a
-Kukua: Doler -Temultia: Bajar algo
24 -Napalua: Abrazar -Kwalantia: Enojar a
-Ejekua: Probar -Kwentia: Cobijar
-Takwikalia: Cantar para -Seselia: Enfriar
-Ishtia: Sacar -Shuchiwia: Enflorar
-Ichtekilia: Robarle a -Tajtanilia: Preguntar
-Tzajtzilia: Gritarle a -Ajwilia: Regar
-Pajpakilia: Reírse de -Takimiltia: Alzar la carga
-Pakiltilia: Hacer Reír a -Takwaltia: Alimentar
-Namakilia: Venderle a Muilpia: Acompañarse

Pretérito perfecto
El pretérito perfecto es un tiempo verbal que se utiliza para referirse a acciones
del pasado ya terminadas, pero que aún tiene alguna relevancia o conexión con el
presente.
La conjugación de este tipo de pretérito dependerá de la categoría de los verbos
que estemos usando. Y consiste en agregar el sufijo -TUK y -TIWIT, que equivalen al
verbo “haber” (he, has, ha, hemos, han, han).
Pretérito perfecto con categoría uno
Como lo indican las reglas de la categoría uno, la construcción de este pasado se
basaría en sustituir el “KI” y el “KET” por “TUK” y por “TIWIT”. (Revisar cada una
de las reglas de conjugación de la categoría uno para mejor comprensión).
PEWA
Nipewa = nipewki = nipewtuk
Tipewat= tipewket = tipewtiwit
TAKETZA
Nitaketza = nitaketzki = nitaketztuk
Titaketzat = titaketzket = titaketztiwit

Pretérito perfecto con categoría dos


Como lo indican las reglas de la categoría dos, la construcción de este pasado se
basaría en sustituir la “K” y el “KET” por “TUK” y “TIWIT”. (Revisar cada una de las
reglas de conjugación de la categoría dos para mejor comprensión).
CHUKA

Nichuka = nichukak = nichukatuk


Tichukat = tichukaket = tichukatiwit
-ITA
Nikita= nikitak = nikitztuk
Tikitat= tikitaket=tikitztiwit

-MAKA
Nikmaka = nikmakak = nikmakatuk 25
Tikmakat = tikmakaket = tikmakatiwit

Pretérito perfecto con categoría tres


Como lo indican las reglas de la categoría tres, la construcción de este pasado se
basaría en poner “TUK” por la ultima vocal que se ha quitado, y “TIWIT” por “KET”
o “JKET”. (Revisar cada una de las reglas de conjugación de la categoría tres para
mejor comprensión).

KALAKI
Nikalaki = nikalak = nikalaktuk
Tikalakit = tikalajket = tikalajtiwit

El verbo -Kwa y el verbo -tzakwa son excepciones a esta regla y se conjugan así:

-KWA
Nikwa = nikwaj = nikwajtuk
Tikwat = tikwajket = tikwajtiwit

¬-TZAKWA
Niktzakwa = niktzak = niktzaktuk
Tiktzakwat = tiktzajket = tiktzajtiwit
Pretérito perfecto con categoría cuatro
Como lo indican las reglas de la categoría cuatro, la construcción de este pasado se
basaría en quitar la última vocal, agregar “j” y agregar “TUK”. Y en el plural quitar
la última vocal y la “t” del plural y agregar “j” más “TIWIT”. (Revisar cada una de las
reglas de conjugación de la categoría cuatro para mejor comprensión).
-TALIA

Niktalia = niktalij = niktalijtuk


Tiktaliat = tiktalijket = tiktalijtwit
-PALEWIA
Nikpalewia = nikpalewij = nikpalewijtuk
Tikpalewiat = tikpalewijket = tikpalewijtiwit

Pretérito imperfecto
El pretérito imperfecto es un tiempo verbal que se utiliza para describir acciones
habituales o continuas en el pasado.
La conjugación de este tipo de pretérito dependerá de la categoría de los verbos
que estemos usando. Y consiste en agregar el sufijo “-TUYA” y “-TUYAT”.

Pretérito imperfecto con categoría uno


Como lo indican las reglas de la categoría uno, la construcción de este pasado se
basaría en sustituir el “KI” y el “KET” por “TUYA” y por “TUYAT”. (Revisar cada una de
26
las reglas de conjugación de la categoría uno para mejor comprensión).
-CHIWA
Nikchiwa = nikchiwki = nikchiwtuya
Tikchiwat= tikchiwket = tikchiwtuyat
KISA
Nikisa = nikiski = nikistuya
Tikisat = tikisket = tikistuyat

Pretérito imperfecto con categoría dos


Como lo indican las reglas de la categoría dos, la construcción de este pasado se
basaría en sustituir la “K” y el “KET” por “TUYA” y por “TUYAT”. (Revisar cada una de
las reglas de conjugación de la categoría dos para mejor comprensión).
-MAKA

Nikmaka = nikmakak = nikmakatuya


Tikmakat = tikmakaket = tikmakatuyat
INA

Nina = ninak = ninatuya


Tinat = tinaket = tinatuyat
-ITA
Nikita= nikitak = nikitztuya
Tikitat= tikitaket= tikitztuyat

Pretérito imperfecto con categoría tres


Como lo indican las reglas de la categoría tres, la construcción de este pasado se
basaría en poner “TUYA” por la última vocal que se ha quitado y “TUYAT” por “KET”
o “JKET”. (Revisar cada una de las reglas de conjugación de la categoría tres para
mejor comprensión).
-KUTUNA
Nikutuna = nikutun = nikutuntuya
Tikutunat = tikutunket = tikutuntuyat

KALAKI
Nikalaki = nikalak = nikalaktuya
Tikalakit = tikalajket = tikalaktuyat

-KWA
Nikwa = nikwaj = nikwajtuya
Tikwat = tikwajket = tikwajtuyat

-TZAKWA 27

Niktzakwa = niktzak = niktzaktuya


Tiktzakwat = tiktzajket = tiktzaktuyat

Pretérito imperfecto con categoría cuatro


Como lo indican las reglas de la categoría cuatro, la construcción de este pasado se
basaría en quitar la última vocal, agregar “J” y agregar “TUYA”; y en el plural quitar la
última vocal y la “T” del plural y agregar “J” más “TUYAT”. (Revisar cada una de las
reglas de conjugación de la categoría cuatro para mejor comprensión).
-TALIA
Niktalia = niktalij = niktalijtuya
Tiktaliat = tiktalijket = tiktalijtuyat

-MACHTIA

Nikmachtia = nikmachtij = nikmachtijtuya


Tikmachtiat = tikmachtijket = tikmachtijtuyat
PRONOMBRES

¿KAJ YAJA?

Pronombre Pronombre Pronombre Pronombre Pronombre Pronombre


personal personal posesivo posesivo acusativo acusativo
Nawat castellano Nawat castellano Nawat castellano
Naja Yo Nu Mi(s) Nech Me
Tú, vos o
Taja Mu Tu(s), su(s) Metz Te
usted
Yaja Él o ella I Su(s) K(i) Lo, la, le
Nosottros, Nuestro(s),
Tejemet Tu Tech Nos
nosotras nuestra(s)
Anmejemet Ustedes Anmu Su(s) Metzin (h) Los, las, les
Yejemet Ellos o ellas In (h) Su(s) Kin (h) Los, las, les

Pronombres personales
En náhuat los pronombres personales son invariables al género, es decir que pue-
do utilizarlos en femenino o en masculino. También son invariables en contextos
formales o informales, pues no debo cambiar de pronombre personal si me dirijo a
una persona de autoridad o a mi mejor amigo en un contexto informal.
Los pronombres personales en singular poseen también una forma corta o con-
28
tractada.

Naja Na´
Taja Ta´
Yaja Ya´
El apóstrofo «´», indicara que debemos realizar un alargamiento vocálico a causa
de un acortamiento en las palabras, ya que se han removido vocales y consonantes;
por ejemplo, en la forma corta de naja, no solo será «NA», sino que debemos alargar
el sonido de la vocal, ya que en este caso por ser una «A´» con un apostrofe, tendrá
una pronunciación más duradera que una vocal común, para recordar que perdió su
silaba final.
Pronombres posesivos
Los pronombres posesivos nos indican posesión o pertenencia; estos generalmen-
te son invariables en número, es decir que no importa si hablamos en singular o en
plural, siempre se mantendrá igual. Por ejemplo:
Nukak Mi zapato Nukajkak Mis zapatos
Mumey Tu mano Mumejmey Tus manos
Inakas Su oreja Inajnakas Sus orejas
Tukak Nuestro zapato Tukajkak Nuestros zapatos
Sus manos (uste-
Anmumey Su mano (ustedes) Anmumejmey
des)
Innakas Su oreja (ellos) Innajnakas Sus orejas (ellos)
Al agregarle posesivos a los sustantivos estos pueden sufrir un cambio, si estos
terminan en «VOCAL + T» o «T + VOCAL»; los sustantivos con estas terminaciones
perderán su última silaba:
Nu + Kakti = Nukak Mi zapato
Mu + Kwawit = Mukwaw Tu árbol
I + Kweyat = Ikwey Su refajo
Nuestro ca-
Tu + Chikiwit = Tuchikiw
nasto
Su trapo (uste-
Anmu + Kwachti = Anmukwach
des)
In + Amachti = Inhamach Su libro (ellos)

Otro cambio que pueden sufrir estos sustantivos es al indicar una posesión aliena-
ble o inalienable; entendamos a la posesión inalienable como aquella a la que un
sustantivo es poseído obligatoriamente por su poseedor, es decir que no podemos
dejar de expresar a quien o a qué pertenece. En caso de ser inalienable no solo
perderá la “T” o silaba final, sino que sustituirá por «YU».

Nu + Esti = Nuesyu Mi sangre


Mu + Umit = Muumiyu Tu hueso
I + Shuchit = Ishuchiyu Su flor
29
Tu + Nakat = Tunakayu Nuestra carne

Se utiliza el posesivo inalienable para indicar que ese sustantivo no puede estar
sin su poseedor. Ahora bien, si el sustantivo termina en «T» y puede poseerse de
una forma alienable (opcional) estos cambiaran su letra «T», por una «W».

Nu + Siwat = Nusiwaw Mi mujer (es-


posa)
Mu + Takat = Mutakaw Tu hombre
(esposo)
I + Tisat = Itisaw Su lápiz
Tu + Kuat = Tukuaw Nuestra ser-
piente

Estos sustantivos pueden funcionar de manera alienable o independiente. Y


dependerá si es alienable o inalienable su significado en español.

Ishuchiw Su flor Porque le pertenece a ella (la compró o se la


regalaron)
Ishuchiyu Su flor Porque es parte de ella (de la planta)
Nunakaw Mi carne Porque es mía (la compré)
Nunakayu Mi carne Porque es mía (de mi cuerpo)

Pronombres acusativos
Los pronombres acusativos son aquellos que indican a que persona u objeto le recae
la acción realizada por el sujeto. En el siguiente cuadro usaremos el verbo «NEKI»,
que significa «QUERER» y lo conjugaremos con la tercera persona del singular.

Ella me
Yaja ne-
Nech + Neki = = quiere (a
chneki
mi)
Yaja Ella te
Metz + Neki = metz- = quiere (a
neki ti)
Ella lo
Yaja
Ki + Neki = = quiere (a
kineki
él)
Ella nos
Yaja
Tech + Neki = = quiere (a
techneki
30 nosotros)
Yaja Ella los
Yaja
Metzin + Neki = metzin- = quiere (a
neki ustedes)
Ella los
Yaja
Kin + Neki = = quiere
kinneki
(ellos)
Los pronombres acusativos solamente pueden emplearse con los verbos transi-
tivos, pues con esta clase de verbos siempre habrá un complemento en la oración,
a quien podamos referirnos.
LOS NÚMEROS

NE TAJTAPUAL
SISTEMA QUINTESIMAL Y VIGESIMAL: En náhuat los números están ligados a las
partes del cuerpo, por esa misma razón poseen dos sistemas de conteo, una quin-
tesimal, es decir que se basa en 5, por los dedos de la mano (5: makwil: ma: mano;
kwi: agarrar), porque en cada 5 unidades se genera un cambio; y vigesimal porque
posemos 20 unidades (dedos) entre manos y pies, por esa razón cada cuenta está
basada en 20 unidades.

Nawat Castellano
Se Uno
Ume Dos
Yey Tres
Nawi Cuatro
Makwil Cinco
Chikwasen Seis
Chikume Siete
Chikwey Ocho
Chiknawi Nueve
Majtakti Diez
31
Majtakti se Once
Majtakti ume Doce
Majtakti yey Trece
Majtakti nawi Catorce
Kashtul Quince
Kashtul se Dieciséis
Kashtul ume Diecisiete
Kashtul yey Dieciocho
Kashtul nawi Diecinueve
Se pual Veinte

Como observamos cada 5 números se genera un cambio, por poseer un Sistema


Quintesimal y con estos primeros 20 números podemos continuar construyendo los
próximos, siempre recordando que llevaremos una cuenta Vigesimal y quintesimal.

Nawat Caste- Nawat Caste- Nawat Caste- Nawat Caste-


llano llano llano llano

Se pual Ume Yey pual Nawi


21 41 61 81
se pual se se pual se
Ume Nawi
Se pual Yey pual
22 pual 42 62 pual 82
ume ume
ume ume
Se pual Ume Yey pual Nawi
23 43 63 83
yey pual yey yey pual yey
Ume Nawi
Se pual Yey pual
24 pual 44 64 pual 84
nawi nawi
nawi nawi
Ume Nawi
Se pual Yey pual
25 pual 45 65 pual 85
makwil makwil
makwil makwil
Se pual Ume Yey pual Nawi
chi- 26 pual chi- 46 chi- 66 pual chi- 86
kwasen kwasen kwasen kwasen
Ume Nawi
Se pual Yey pual
27 pual 47 67 pual 87
chikume chikume
chikume chikume
Ume Nawi
Se pual Yey pual
28 pual 48 68 pual 88
chikwey chikwey
chikwey chikwey
Se pual Ume Yey pual Nawi
chik- 29 pual chi- 49 chik- 69 pual chi- 89
32 nawi knawi nawi knawi
Ume Nawi
Se pual Yey pual
30 pual 50 70 pual 90
majtakti majtakti
majtakti majtakti
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
majtakti 31 51 majtakti 71 91
majtakti majtakti
se se
se se
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
majtakti 32 52 majtakti 72 92
majtakti majtakti
ume ume
ume ume
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
majtakti 33 53 majtakti 73 93
majtakti majtakti
yey yey
yey yey
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
majtakti 34 54 majtakti 74 94
majtakti majtakti
nawi nawi
nawi nawi
Se pual 35 Ume 55 Yey pual 75 Nawi 95
kashtul pual kashtul pual
kashtul kashtul
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
kashtul 36 56 kashtul 76 96
kashtul kashtul
se se
se se
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
kashtul 37 57 kashtul 77 97
kashtul kashtul
ume ume
ume ume
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
kashtul 38 58 kashtul 78 98
kashtul kashtul
yey yey
yey yey
Ume Nawi
Se pual Yey pual
pual pual
kashtul 39 59 kashtul 79 99
kashtul kashtul
nawi nawi
nawi nawi
Ume Nawi
40 Yey pual 60 80 Se tunti 100
pual pual

Si observamos nos damos cuenta de que gracias a los primeros 20 números


hemos podido construir la primera centena. También hemos podido observar cómo
los números cambian de 5 en 5 y de 20 en 20.
33
Ahora para las centenas se utiliza la palabra «TZUNTI» que significa «CIENTO» y
para construir las próximas centenas debemos anteponerle a «TZUNTI» los primeros
9 números; y posteriormente sumarles, a cada ciento, los primeros 99 números.

Nawat Castellano Nawat Castellano


Se tzunti 100 Ume tzunti 200
Se tzunti makwil 105 Yey tzunti 300
Se tzunti kashtul 115 Nawi tzunti 400
Se tzunti se pual
125 Makwil tzunti 500
makwil
Se tzunti ume pual
150 Chikwasen tzunti 600
majtakti
Se tzunti yey pual
175 Chikume tzunti 700
kashtul

Se tzunti nawi pual 180 Chikwey tzunti 800

Se tzunti nawi pual


190 Chiknawi tzunti 900
kashtul nawi
Para el conteo de los millares (miles), utilizaremos la palabra «SHIKIPIL» que sig-
nifica «Mil»; y a la palabra «SHIKIPIL» debemos anteponerle las unidades o cente-
nas que deseemos; y posteriormente sumarle los primeros 999 números. Según
los nahuahablantes podemos contar con «SHIKIPIL» hasta el millar que nosotros
queramos, es decir hasta el numero que antecede al millón (999,999 - novecientos
noventa y nueve mil novecientos noventa y nueve).

Nawat Castellano Nawat Castellano


Se shikipil 1,000 Ume shikipil 2,000
Se shikipil se 1,001 Yey shikipil 3,000
Se shikipil se pual
1,023 Nawi shikipil 4,000
yey
Se shikipil se
1,100 Majtakti shikipil 10,000
tzunti
Se shikipil makwil
1,200 Se tzunti shikipil 100,000
tzunti
Se shikipil chi-
Chikume tzunti
kwasen tzunti se 1,620 700,000
shikipil
pual
Se shikipil chik-
Chikwey tzunti
nawi tzunti nawi 1,980 800,000
shikipil
pual
34
Chiknawi tzunti
Se shikipil chik- nawi pual kashtul
nawi tzunti nawi 1,999 nawi shikipil chi- 999,999
pual kashtul nawi knawi tzunti nawi
pual kashtul nawi
PLURAL EN NÁHUAT

1) Plural numérico: en español, un sustantivo siempre se pluraliza, aunque vaya


acompañado de un número, mientras que en náhuat el sustantivo sigue siendo el
mismo, y solo debe anteponerse una cantidad antes de cualquier sustantivo para
convertirlo en plural. Ejemplo:

Ne + Lala = Ne lala La naranja


Ume + Lala = Ume lala Dos naranjas
Yey + Lala = Yey lala Tres naranjas
Cuatro naran-
Nawi + Lala = Nawi lala
jas
Makwil + Lala = Makwil lala Cinco naranjas
Chikwasen + Lala = Chikwasen lala Seis naranjas

2) Plural por reduplicación: Al sustantivo se le reduplica la primera sílaba y entre la


reduplicación y la forma en singular se interpone una letra “j”. ejemplo:

Los plá-
Ne + Pu + J + Pula = Ne pujpula
tanos
Ne mijmis-
Ne + Mi + J + Mistun = los gatos 35
tun
Ne ka- Los za-
Ne + Ka + J + Kakti =
jkakti patos
Las blu-
Ne + Wi + J + Wipil = Ne wijwipil
sas
Ne kwe- Los refa-
Ne + Kwe + J + Kweyat =
jkweyat jos

Los pan-
Ne + Sa + J + Sala = Ne sajsala
talones

3) Plural por reduplicación y sufijación: Al igual que en la anterior forma de plural,


al sustantivo se le reduplica la primera sílaba y entre la reduplicación y la forma en
singular se interpone una “j” y se le añade un sufijo, que puede ser “KET”, “MET” o
“WAN”.
Sufijos -MET y -KET: El –met y el –ket puede utilizarse indistintamente con cual-
quier sustantivo que se refiere a personas o seres animados. No existe una regla
específica para usar uno o el otro, debe sonar bien, por eso se vuelve tan compli-
cado. Igualmente hay que añadir que este tipo de plural ya casi no se utiliza en la
comunidad, solamente algunas palabras aún lo conservan de manera permanente,
pero al mencionarles estas terminaciones en plural a algunos abuelos se les dibuja
una sonrisa en su rostro recordando el habla de sus familiares más antiguos, que
aun los utilizaban de manera cotidiana.
Ne sijsiwa- Las muje-
Ne + Si + J + Ket =
tket res
Ne pejpelu- Los pe-
Ne + Pe + J + Met =
met rros
Ne mijmis-
Ne + Mi + J + Met = Los gatos
tunmet
Ne shujshu-
Ne + Shu + J + Met = Las flores
chitmet
Ne chujchu- Los an-
Ne + Chu + J + Ket =
letket cianos
Ne kojkoj- Los ani-
Ne + Ko + J + Ket =
tanchanej males

Sufijo -WAN: Debe utilizarse para hacer el plural de las personas que posean un
lazo por afinidad o consanguinidad con el hablante, estos sustantivos siempre irán
acompañados por un posesivo, y al sustantivo se le reduplicará la primera sílaba y
entre la reduplicación y la forma en singular se interpone una letra “j” y finalmente le
agregamos el sufijo -wan.

Nuchaj- Mis
Nu + Cha + J + Chaku =
chakuwan amigos
36 Mis
Nukujkum-
Nu + Ku + J + Kumpa = compa-
pawan
ñeros
Numajma- Mis her-
Nu + Ma + J + Manuj =
nujwan manos
Nuijishwi- Mis
Nu + I + J + Ishwiyu =
yuwan nietos
Mis so-
Nu + Pj + J + Pilu = Nupijpiluwan
brinos
4) Plural en diminutivos y con reverenciales: Para iniciar hay aclarar que un dimi-
nutivo y un reverencial no son lo mismo, ya que un diminutivo «-CHIN», se usa para
denotar un menor tamaño del sustantivo al que se le une o bien para expresarle
afecto; por otro lado, el reverencial «-TZIN» se utiliza para indicar reverencia o respe-
to, para su uso la comunidad debe validar y certificar que la persona o el sustantivo
a reverenciar sea considerado como algo o alguien venerable, con buenos principios
o importante. Veamos sus diferencias:

Nu + nan + chin Nunanchin Mi mamita (de sangre)


Mi madrecita (señora de
Nu + nan tzin Nunantzin
mucho respeto)
Ancianita (con cariño o
Lamat + chin Lamatchin
por pequeña)
Ancianita (de mucho
Lamat + tzin Lamatzin
respeto)

Ahora que ya logramos identificar las diferencias entre «-CHIN» y «-TZIN», apren-
deremos a realizar los plurales de los sustantivos con diminutivos y reverenciales,
para ello primero debemos reduplicar la primera sílaba del sustantivo y entre la re-
duplicación y la forma en singular interponer una letra “j”, luego el sufijo diminutivo
«-CHIN» o el reverencial «-TZIN» deberá perder la última letra “N” y debemos agregar
otro «-CHIN» o «-TZIN», al final de la palabra. Ejemplos:

Diminutivo o reverencial Plural Castellano


Tututchin Tujtututchichin Pajaritos
Mistunchin Mijmistunchichin Gatitos
Tisatchin Tijtisatchichin Lapicitos
Galanchin Gajgalanchichin Bonitos
Peluchin Pejpeluchichin Perritos
Tuchtichin Tujtuchtichichin Conejitos
Nantzin Najnantzitzin Señoras
Tajtzin Tajtajtzitzin Señores
37
Piltzínchin Pijpiltzitzin Muchachos

Otro punto importante es que a las personas (seres humanos), no se les pueden
aplicar los plurales por numeración, ni por reduplicación, pues nuestros plurales lle-
van sufijos o poseen formas particulares de pluralizarse, que deben utilizarse en
conjunto con los otros plurales; es decir que, si anteponemos un número antes de
nombrar a un grupo de personas, siempre deberá ir su forma pluralizada, al igual
que cuando los usemos con los adverbios de cantidad.

Nawat (singular) Castellano (plural) Nawat (singular) Castellano (plural)

Siwat Mujer Ume sijsiwatket Dos mujeres


Takat Hombre Miak tajtakamet Muchos hombres
Siwapil Niña Nawi sijsiwapipil Cuatro niñas
Piltzín Niño Pijpiltzitzin Niños
Nukunew Mi hijo Nupilawan Mis hijos
Tuknew Persona (gente) Tuijikniwan Personas (gentes)
Nantzin Señora Najnantzitzin (met) Señoras
Tajtzin Señores Tajtajtzitzin (met) Señores
Tamachtiani Profesor Tajtamachtianimet Profesores
LOS COLORES

NE ITAJTACHISHKA
En las siguientes tablas verás los nombres de los colores en náhuat y su traducción
al castellano:
Nawat Castellano Nawat Castellano
Tiltik Negro Kushushuknaj Celeste
Istak Blanco Achiuk Anaranjado
Chiltik Rojo Neshnaj Gris
Tultik Amarillo Pushawak Morado
Shushuknaj Verde Kuchiltik Rosado
Susul Azul Kupuknaj Café
Además de estos colores, podemos construir otros nombres de forma descriptiva,
agregando el prefijo «KU» que significa «Como si fuera», dándole un nuevo nombre al
color, por medio de una descripción.

Nawat Traducción literal Castellano


Kutultik Como si fuera amarillo Dorado
Kuneshnaj Como si fuera gris Plateado
Otro prefijo que podemos utilizar es «A» para indicar que un color es pálido, desla-
38 vado, desteñido o sin vitalidad; como los colores que van adoptando las prendas de
ropa luego de varias lavadas.

Nawat Traducción literal


Aistak Blanco pálido (desteñido)
Achiltik Rojo pálido (desteñido)
Atiltik Negro pálido (desteñido)
Atultik Amarillo pálido (desteñido)
También podemos agregarle el diminutivo «CHIN» al final del color, para indicar
que este es un color suave o un tono pastel.

Nawat Traduccion Literal Castellano


Chiltikchin Rojito Rojo suave (pastel)
Kuchiltikchin Rosadito Rosado suave (pastel)
Shushuknajchin Verdecito Verde suave (pastel)
MULTICOLOR

MIAK ITAJTACHISHKA
En náhuat, además de los colores comunes, existen los colores intraducibles, lla-
mados asi porque describen cosas multicolor y en español debemos emplear varias
palabras para poder traducir los nombres de esos colores. Generalmente estos colo-
res se utilizan para describir el color de nuestros tejidos, pues nuestra indumentaria
está realizada por hilos de varios colores, aunque siempre se puede observar un
color predominante. También en la naturaleza hay muchas cosas multicolor, como
el maíz criollo (multicolor), como el pelaje o el plumaje de los animales o las prendas
de vestir con diversos estampados.
Antes de mirar el cuadro con los multicolores, queremos ejemplificar sus usos:
1) Si alguien posee un cabello negro, pero comienza a tener canas, debemos de-
cir que su cabello es «TILTITUK», no «TILTIK», pues su cabello en su mayoría es negro
y ahora posee algunas canas.
2) Si un perro posee pelaje negro, pero es parchado o tiene manchas de otros
colores, no podemos decir que es «TILTIK», sino «TILTITUK», pues su coloración es
negra, pero posee otros colores.
3) Si tu refajo es negro, pero posee dentro su tejido hilos de otros colores, esa
prenda es «TILTITUK», no «TILTIK», porque posee más colores.

Nawat Traducción literal


Base negra, pero posee otro(s) 39
Tiltituk
color(es)
Base blanca, pero posee otro(s)
Istastuk
color(es)
Base roja, pero posee otro(s) co-
Chiltituk
lor(es)
Base amarilla, pero posee otro(s)
Tultituk
color(es)
Base verde, pero posee otro(s)
Shushuwishtuk
color(es)
Base azul, pero posee otro(s) co-
Susulwijtuk
lor(es)
Base celeste, pero posee otro(s)
Kushushuwishtuk
color(es)
Base anaranjada, pero posee otro(s)
Achiujtuk
color(es)
Base gris, pero posee otro(s) co-
Neshnajtuk
lor(es)
Base morada, pero posee otro(s)
Pushawatuk
color(es)
Kuchiltituk Base rosada, pero posee otro(s)
color(es)
Kupuknajtuk Base café, pero posee otro(s) color(es)

Los colores y el orden gramatical

Con respecto al color, una oración puede tener dos estructuras gramaticales:

1) Anteponer el color al sustantivo:


Artículo definido Color Sustantivo Traducción
Ne Shushuknaj Tutut El pájaro verde
Ne Tiltik Wipil La blusa negra

2) Usar la palabra «-TACHISHKA», con su respectivo posesivo, después del sus-


tantivo:

Artículo defi-
Sustantivo -Tachishka Color Traducción
nido
El pájaro es
Ne Tutut Itachishka Shushuknaj
40 color verde
La blusa es
Ne Wipil Itachishka Tiltik
color negro
NUESTRA FAMILIA

NE TUMIEKAWAN

En náhuat los miembros de la familia siempre se pronuncian de forma poseída, an-


teponiendo los prefijos posesivos y, será de la siguiente forma:

Nu + Nan = Nunan Mi madre


Mu + Nan = Munan Tu madre
Su madre (de
I + Nan = Inan
él o ella)
Tu + Nan = Tunan Nuestra madre
Su madre (de
Anmu + Nan = Anmunan
ustedes)
Su madre (de
In + Nan = Innan
ellos)

A continuación, se presenta un listado con algunos miembros de la familia, sin ol-


vidar que todos los términos de parentesco deberán pronunciarse de forma poseída:
41
−Miekawan Familia
−Eltiw Hermana mayor (de hombre)
−Eltiw −Teku Tía mayor (de parte de papá)
−Eltiwan Hermanas mayores (de hombre)
−Eltiwan −Teku Tías mayores (de parte de papá)
−Ijipan −Ijishwiyuwan Bisnietos, bisnietas
−Ijipan −Nojnoywan Bisabuelas
−Ijipan −Tajtatanoy Bisabuelos (hombres)
−Ijipan −Tajtatanoywan Bisabuelos (mujeres y hombres)
−Ijipantekuwan Padrinos
−Ijishwiyuwan Nietos, nietas
−Ikaw Hermano menor, hermana menor
−Ikaw –Nan Tío menor, tía menor (de parte mamá)
−Ikaw –Teku Tío menor, tía menor (de parte de papá)
Hermanos menores, hermanas meno-
−Ikawan
res
Tios menores, tías menores (de parte
−Ikawan −Nan
mamá)
Tíos menores, tías menores (de parte
−Ikawan −Teku
papá)
Ikman −Shulejyu Exesposo
Ikman −Siwaw Exesposa
−Ipan −Ishwiyu Bisnieto, bisnieta
−Ipan −Kunew Ahijado, ahijada (de mujer)
−Ipan –Nan Madrina
−Ipan –Noya Bisabuela
−Ipan −Pijpipil Ahijados, ahijadas (de hombre)
−Ipan −Pilawan Ahijados, ahijadas (de mujer)
−Ipan −Píltzin Ahijado (de hombre)
−Ipan −Sijsiwakunew Ahijadas (de mujer)
−Ipan −Sijsiwapíltzin Ahijadas (de hombre)
−Ipan −Siwakunew Ahijada (de mujer)
−Ipan −Siwapíltzin Ahijada (de hombre)
−Ipan −Tatanoy Bisabuelo
−Ipan –Teku Ahijados (de mujer)
−Ipan −Ujukichpíltzin Ahijados (de hombre)
−Ipan −Ukichkunew Ahijado (de mujer)
42 −Ishwiyu Nieto, nieta
−Kunew Hijo, hija (de mujer)
−Majmanujwan Hermanos mayores
−Majmanujwan −Nan Tíos mayores (de parte mamá)
−Majmanujwan −Teku Tíos mayores (de parte de papá)
−Manuj Hermano mayor
−Manuj −Nan Tío mayor (de parte de mamá)
−Manuj −Teku Tío mayor (de parte de papá)
−Mun Yerno
−Nan Mamá
−Nan −Shulejyu Suegra (de mujer)
−Nan −Siwaw Suegra (de hombre)
−Nojnoywan Abuelas
−Noya Abuela
Pijpiluwan Sobrinos, sobrinas
−Pijpipil Hijos, hijas (de hombre)
−Pilawan Hijos, hijas (de mujer)
−Píltzin Hijo (de hombre)
−Pilu Sobrino, sobrina
−Pipi Hermana mayor (de mujer)
−Pipi –Nan Tía mayor (de parte de mamá)
−Pipiwan Hermanas mayores (de mujer)
−Pipiwan −Nan Tías mayores (de parte de mamá)
−Shulejyu Esposo
−Sijsiwakunew Hijas (de mujer)
−Sijsiwapíltzin Hijas (de hombre)
−Siwakunew Hija (de mujer)
−Siwamun Nuera
−Siwapíltzin Hija (de hombre)
−Siwaw Esposa
−Tajtatanoy Abuelos (hombres)
−Tajtatanoywan Abuelos (hombres y mujeres)
−Tatanoy Abuelo
−Tejtekuwan Padres (madre y padre)
−Tejtekuwan −Shulejyu Suegros (de mujer)
−Tejtekuwan −Siwaw Suegros (de hombre)
−Tejtepal −Pijpipil Hijastros, hijastras (de hombre)
−Tejtepal −Pilawan Hijastros, hijastras (de mujer)
−Tejtepal −Sijsiwapíltzin Hijastras (de hombre) 43
−Tejtepal −Tejtekuwan Padres adoptivos (madre y padre)
−Tejtepal −Ujukichkunew Hijastros (de mujer)
−Tejtepal −Ujukichpíltzin Hijastros (de hombre)
−Teku Papá
−Teku −Shulejyu Suegro (de mujer)
−Teku −Siwaw Suegro (de hombre)
−Tenan Madrastra
−Tepal −Nan Madre adoptiva
−Tepal −Píltzin Hijastro (de hombre)
−Tejtepal −Sijsiwakunew Hijastras (de mujer)
−Tepal −Siwakunew Hijastra (de mujer)
−Tepal −Siwapíltzin Hijastra (de hombre)
−Tepal −Teku Padre adoptivo
−Tepal−Kunew Hijastro, hijastra (de mujer)
−Tepal−Ukichkunew Hijastro (de mujer)
−Teteku Padrastro
−Tiskalkunew Hijo adoptado, hija adoptada (de mujer)
Hijos adoptivos, hijas adoptivas (de
−Tiskalpijpipil
hombre)
Hijos adoptivos, hijas adoptivas (de
−Tiskalpilawan
mujer)
−Tiskalpíltzin Hijo adoptivo (de hombre)
−Tiskalsijsiwakunew Hijas adoptivas (de mujer)
−Tiskalsijsiwapíltzin Hijas adoptivas (de hombre)
−Tiskalsiwakunew Hija adoptada (de mujer)
−Tiskalsiwapíltzin Hija adoptiva (de hombre)
−Tiskalujukichkunew Hijos adoptivos (de mujer)
−Tiskalujukichpíltzin Hijos adoptivos (de hombre)
−Tiskalukichkunew Hijo adoptado (de mujer)
−Ujukichkunew Hijos (de mujer)
−Ujukichpíltzin Hijos (de hombre)
−Ukichkunew Hijo (de mujer)
−Wejpul Cuñado
−Wes Cuñada
Chupi –Eltiw Hermanastra mayor (de hombre)
Chupi −Eltiwan Hermanastras mayores (de hombre)
44 Hermanastro menor, hermanastra
Chupi –Ikaw
menor
Hermanastros menores, hermanastras
Chupi −Ikawan
menores
Chupi −Majmanujwan Hermanastros mayores
Chupi −Manuj Hermanastro mayor
Chupi –Pipi Hermanastra mayor (de mujer)
Chupi −Pipiwan Hermanastras mayores (de mujer)
NUESTRO CUERPO

NE TUWEYKA

En náhuat las partes del cuerpo siempre se pronuncian de forma poseída, antepo-
niendo los prefijos posesivos y, será de la siguiente forma:

Nu + Yak = Nuyak Mi nariz


Mu + Yak = Muyak Tu nariz
Su nariz(de él
I + Yak = Iyak
o ella)
Tu + Yak = Tuyak Nuestra nariz
Su nariz (de
Anmu + Yak = Anmuyak
ustedes)
Su nariz
In + Yak = Inyak
(de ellos)
A continuación, se presenta un listado con algunas partes del cuerpo humano,
sin olvidar que todas las partes del cuerpo deberán pronunciarse de forma poseída:

−Chichiwal Pechos (mujer)


−Chichiyak Pezón 45
Ejekateni −Pajpaletia Pulmones
−Elishku Estómago
−Elpajsu Vello pectoral
−Elpetz Pecho (de hombre)
−Eltapach Hígado
−Esyu Sangre
−Esyumekayu Vena
−Ewayu Piel
−Ijijtimekayu Intestinos
−Ijti Abdomen
−Ikshipajsu Vello de las piernas
−Ikshipilpilishkalyu Yema de los dedos del pie
−Ikshipipil Dedos del pie
−Ikshitashkal Planta del pie

−Ikshiumiyu Chimpinilla

−Ish Ojo
−Ish -Kshi Tobillo
−Ishkalyu Cara
−Ishpajsu Barba
−Ishtzujtzunyu Cejas, pestañas
−Kakawyu Amígdalas
−Kamachal Mejilla
−Kechkuyu Cuello
−Kechtan Hombros
−kshi Pie
−Kupak Laringe
−Kushun Axila
−Kushunpajsu Vello axilar
−Kutz Pantorrilla (pierna)
−Kwajtzijtzinyu Sien
−Kwatapal Frente
−Majkul Brazo
−Makechtan Muñeca (de la mano)
−Mapajsu Vello de los brazos
−Mapipil Dedos de la mano
−Mapipilishkalyu Yema de los dedos de la mano
46 −Mapipilsalijka Nudillos
−Masalijka Codo
−Mash Vello púbico
−Mashak Entrepierna, ingle
−Matashkal Palma de la mano
−Metzkuyu Pierna (muslo)
−Mey Mano
−Nakas Oreja
−Nakastanhumiyu Costilla
−Nakayu Carne de, músculo
−Pitzajka Cintura
−Shik Ombligo
Genitales internos (masculinos y
-Shinach
femeninos)
−Siwayu Vulva
−Tan Diente
Canino (diente humano). Colmillo
−Tankwich
(animales)
−Tannakayu Encía
Boca (personas), pico, hocico (ani-
−Ten
males)
−Tenhametzkalyu Mandíbula
−Tennakayu Lengua
−Tenpajsu Bigote
−Tenshipal Labios
−Tentzikaw Mentón
−Teputzta Espalda
−Teputzumiyu Columna vertebral
−Tewajka Rodilla
−Tuskak Garganta
−Tzinkamak Nalga (glúteo)
−Tzinkujku Espalda baja
−Tzintew Mollera (niño)
−Tzinteyu −Kshi Talón
−Tzunhewayu Cuero cabelludo
−Tzunhumiyu Cráneo
−Tzunkal Cabello
−Tzuntekun Cabeza
−Tzuntishyu Cerebro 47
−Tzupi Ano
−Ukichyu Pene
−Umiyu Hueso de
−Weyka Cuerpo
−Yak Nariz
−Yulu Corazón
TAJTAJKWILULCHICHIN / ALFABETO

A diferencia de otros idiomas, el náhuat carece de un alfabeto estandarizado, lo


que significa que cada persona lo escribe de manera diferente, ya que se trata de
una lengua predominantemente oral. Sin embargo, con el fin de promover una
comunicación más efectiva y facilitar la comprensión entre las diversas variantes
dialectales del náhuat en El Salvador, hemos optado por adoptar un alfabeto más
amigable y coherente para nuestro trabajo. Debido a que este alfabeto refleja los
sonidos y la gramática de las distintas variantes del náhuat habladas en El Sal-
vador, lo que permitirá a otros pueblos comprender más fácilmente las palabras
escritas en nuestro diccionario.
Les invitamos a explorar y a familiarizarse con este alfabeto náhuat y las res-
pectivas reglas de pronunciación para cada grafema:

NÚMERO GRAFÍA DESCRIPCIÓN


1 A Suena como en español.
Suena como en español y es poco frequente en
2 B náhuat.
3 CH Suena como en español.
Suena como en español y es poco frequente en
4 D náhuat.
48 5 E Suena como en español.
Suena como en español y es poco frequente en
6 G náhuat.
7 I Suena como en español.
8 J Suena como en español.
En la variante dialectal de Santo Domingo de Guz-
mán, la letra “K” se
pronuncia como “G”:
•Al inicio de la palabra
•Después de la letra “n”
9 K •Entre dos vocales
•Sin embargo, al final de la sílaba se pronuncia
como “K”.
Es importante tener en cuenta que existen algu-
nas excepciones a esta regla, como en las palabras
“Kojtik” y “Kojtan”.
La “KW” se pronuncia como “CUU”. Debe sonar
10 KW como si se estuviera diciendo la letra “c” seguida de
una “U” alargada.
11 L Suena como en español.
12 M Suena como en español.
13 N Suena como en español.
Se trata de un sonido que se produce en la gar-
ganta, con la lengua tocando la parte poste-
rior del paladar y el aire saliendo por la nariz.
14 NH Este sonido se produce en el espacio que queda
entre la letra “N” y una letra “G” que pertenecen a
sílabas diferentes.
Suena como en español y, en algunos casos, se uti-
liza como una variante de la vocal “U”. Aunque esta
vocal no formaba parte del náhuat de Santo Domin-
15 O go de Guzmán, originalmente, su uso se ha ido incor-
porando a la lengua debido al desgaste natural del
idioma y a la influencia del español.
16 P Como suena en español.
Suena como en español y en ciertas ocasiones, se
17 R utiliza este sonido como una variante de la letra “L”.
18 S Como suena en español.
El sonido es similar a la “SH”en inglés o al sonido
19 SH que hacemos al susurrar “shhh” para pedir silencio.
20 T Como suena en español.
El sonido se asemeja a la conjunción de los sonidos
21 TZ “T” y “S”.
22 U Suena como en español. 49
Se pronuncia como si fuera una mezcla de las letras
23 W “G” y “U”, o como la letra “H” seguida de la letra “U”.
Se pronuncia como una “I” alargada o como la com-
24 Y binación de “H” e “I”, es decir como “HI”.
CATEGORÍA GRAMATICAL

¿TAY IPANPA NE TAJTAKETZALIS?

Categoría gramatical Categoría gramatical abreviada


Sustantivo Sust.
Adverbio Adv.
Adjetivo Adj.
Verbo Transitivo V.T.
Verbo Intransitivo V.I.
Anatomía Anat.
Botánica Bot.
Zoología Zoo.
Toponimia Topo.
Médico Med.
Mitología Mit.
Conjunción Conj.
Artículo Art.
50 Determinante Det.
Subjuntivo Subj.
Preposición Prep.
Pronombre Pronom.
Apóstrofo Apost.
Interjección Interj.
Conectivo Conect
Neologismo Neo.
Pronombre Personal P.Pers.
Pronombre Posesivo P.Pos.
NAWAT/CASTELLANO 51
52
A
Achijchipa Aistak
Adj. Adj.
Ralo (líquidos) Blanco pálido (desteñido)
Achijchipa ne atutun: El café está ralo. Itachishka aistak: Color blanco pálido
(desteñido).
Achilikit Keman se nuknew mumutia naka
Bot. aistak: Cuando una persona se asusta
Berro queda pálida.
Ne achikilit yawi iwan ne taiwan: El berro
va con la comida. −Ajajsi
V.T.
Achiltik Hablar con otra persona sobre alguien
Adj. más
Rojo pálido (desteñido) Naja nikajajsi Juan iwan Maria: Yo estoy
Itachishka achiltik: Color rojo pálido hablando de Juan con María.
(desteñido).
Ajakaj
Achiujtuk Sust.
Adj. Alguien; alguno
Anaranjado (multicolor) Ajakaj nechitak: Alguien me vio.
Itachishka achiujtuk: Clor anaranjado ¿Ajakaj kineki tekiti nuwan?: ¿Alguien
(multicolor). quiere trabajar conmigo?

Achiuk Ajamapachua
53
Adj. V.I.
Anaranjado Nadar
Itachishka achiuk: Color anaranjado. Naja niajamapachua: Yo nado.

Achiut −Ajapeyawa
Sust. V.T.
Achiote; color anaranjado Bañar a (echarle agua a)
Ne achiut kimaka itachishka ne tajtai- Niu-nikajapeyawa ne shulut: Voy a bañar
wan: el achiote le da color a la comida. al bebé.

Achiwal Ajatata
Sust. V.I.
Agua que se le agrega al maíz y la masa Requemarse; candilazo (nubes)
Naja nimuneki ne achiwal pal nikajwi- Ajatata ne mishti: Se requema la nube
lia numey pal nitashkalua: Yo necesito (cuando la nube se pone anaranjada
el agua para mojarme la mano para por el sol).
tortear.
Ajatzikwini
Achtu V.I.
Adv. Saltar en el agua
Primero; antes Naja niajatzikwini: Yo salto sobre el
Niu-nitakwa achtu: Voy a comer primero. agua.
Nikpata nukwajkwach achtu: Me cam-
biaré la ropa primero. Ajayutemu
V.I. V.T.
Sudar Arrancar (frutos, plantas, papel)
Ajayutemu muweyka: Suda tu cuerpo Niu-nikajkewa se shuchit: Voy a arrancar
(estás sudando). una flor.

Ajkaijkatuk Ajkewi
Adj. V.I.
Caer parado Despegarse
Lucio ajkaijkatuk: Cayó parado. Ajkewik: Se despegó.

−Ajkania Ajku
V.T. Adv.
Trasvasar; pasar de un recipiente a otro Arriba (no tan alto)
Naja nikajkania de atutun pal seseya: Ne lala nemi ajku: La naranja está
Yo trasvaso el café para que se enfríe arriba.
(pasar de una taza a otra).
Niu-nikajkania ne et pal wetzi ne kupaj- Ajkuik
sul: Voy a traspasar el frijol para que cai- Adv.
ga a la basura (pasarlo de un recipiente Arriba (en un plano inclinado)
a otro para que el viento lo limpie). Niaw ka ajkuik: Voy para arriba (plano
inclinado, como en una calle).
Ajkapa
Bot. −Ajkukia
Alcapate V.T.
54
Ne ajkapa pajti: El alcapate es medici- Levantar (algo); alzar
na. Niu-nikajkukia numey: Voy a levantar mi
mano.
Ajkatek
Adj. −Ajkupanka
Liviano; que no pesa Adj.
Ajkatek ne kushtalchin: No pesa la Estatura
mochila. Nuajkupanka: Mi estatura.
Ne kwawit tumak iajkupanka: El árbol es
−Ajkawa muy alto (grande su estatura).
V.T.
Dejar; abandonar Ajkupatani
Nechajkaw ika tea nechneki: Me dejó V.I.
porque ya no me quiere. Vuelo bajo de las aves; como cuando
están aprendiendo
−Ajkawilia Ne tutut ajkupatani: El pájaro vuela
V.T. poco (está aprendiendo).
Dejar algo a alguien; encomendar,
heredar Ajkutzikwini
Niu-nikinhajkawilia ne dajdatka nupal V.I.
nuujukichpiltzin: Yo les voy a dejar mis Saltar muy alto
cosas a mis hijos (herencia). Ne kalat ajkutzikwini: El sapo brinca
alto.
−Ajkewa
Ajkwechiwi con mucho rocío.
V.I.
Estornudar Ajwechapan
Taja tiajkwechiwi: Tú estornudas. Topo.
Ahuachapán
−Ajnekua Naja niwitz ka Ajwechapan: Yo vengo de
V.T. Ahuachapán (dónde abunda el rocío).
Oler
Naja nikajnekua ne shuchit: Yo huelo la Ajwi
flor. V.I.
Mojarse
Ajputza Niajwik: Me mojé.
V.I.
Eructar Ajwiak
Naja niajputza: Yo eructo. Adj.
Rico; sabroso; delicioso
−Ajshitilia Ne inakayu tishkal ajwiak: La carne
V.T. asada es rica.
Completar; ajustar; añadir; cumplir
Niu-nikajshitilia: Lo voy a ajustar, a com- −Ajwiaka
plementar. Adj.
Sabor
Ajsi Nikmaka iajwiaka ne taiwan: Le echo
V.I. consomé a la comida.
55
Llegar
Niajsika: Ya llegué. −Ajwilia
V.T.
−Ajsi Mojar; regar
V.T. Naja nikajwilia ne shuchit: Yo riego la
Encontrar flor.
Naja nikajsik ne nukajkak: Encontré mis
zapatos. Ajwituk
Adj.
Ajsilti Estar mojado
Zoo. Ajwituk ne wipil: Está mojada la blusa.
Liendre
Yaja kipia ajsilti: Ella tiene liendres. Akalukwawit
Bot.
−Ajwa Pino
V.T. Ne akalukwawit: El pino.
Regañar a (personas); ladrar a (perro)
Nunan nechajwa: Mi mamá me regaña. Akashmut
Ne pelu nechajwa: El perro me ladra. Sust.
Marañón
Ajwech Ne akashmut: El marañón.
Sust.
Rocío Akat
An tatwik sujsul ajwech: Hoy amaneció Bot.
Carrizo 25 años.
Ne akat weyaya: Ya está creciendo el Se almund shashakachnaj: Una arroba
carrizo. de arroz.
Ume almun tawial: Dos arrobas de maíz.
Akeketzas
Zoo. −Altia
Avispa ahorcadora V.T.
Ne akeketzas tatzupina: La avispa ahor- Bañar a
cadora pica. Niu-nikaltia ne shulut: Voy a bañar al
niño.
Akishtia
V.I. Amachti
Tener diarrea Sust.
Tiakishtia: Tienes diarrea. Libro
Tepuntik ne amachti: El libro grueso.
Akulash
Sust. Amajtzal
Pepino Sust.
Ne akulash: El pepino. Horqueta
Ne amatzjal nemi pal tiktaliat ne shulun
Alawak iwan at: La horqueta esta para poner el
Adj. porrón de agua.
Liso (textura; cabello)
Uni alawak: Eso es liso. Amapepeta
56
V.I.
Alawak Hojear un libro o papel
Adj. Naja niamapepeta: Estoy hojeando el
Liso; ligoso libro.
Ne iewayu kinia alawak: La cáscara de
guineo es lisa. Amat
Bot.
−Alawakchiwa Amate (árbol); papel
V.T. Ne ikuyu amat shuchikisa: El árbol de
Alisar amate florece.
Niu-nikalawakchiwa nutzunkal: Voy a
alisar mi cabello. Amatachia
V.I.
Alborota Leer (Lit. ver el papel)
Sust. Naja niamatachia ne amachti: Yo leo el
Maicillo libro.
Ne tijlan kikwa alborota: La gallina come
maicillo. Amataketza
V.I.
Almun Leer (Lit. hablar el papel)
Sust. Naja niamataketza ne amachti: Yo leo
Arroba; se usa también como número el libro.
25.
Naja nikpia se almun shiwit: Yo tengo Amatchin
Bot. Anka
Amatillo Adv.
Ne amatchin: Al amatillo. Quizás, tal vez; probablemente
Anka yaja: Quizás es él.
Amekalis Anka kia: Quizás sí.
Neo.
Manguera Anka kia
Ne amekalis: La manguera. Adv.
Quizás sí (casi seguro)
Amiki ¿Tejkia? Anka kia!: ¿Es cierto? ¡Quizás
V.I. sí!
Tener sed
Taja tiamiki: Tú tienes sed. Anmejemet
P.Pers
Amikilis Ustedes
Sust. Anmejemet annemit yek: Ustedes están
Sequía bien.
Ne amikilis: La sequía.
Anmejemetsan
Amisawi Adv.
V.I. Nomás ustedes
Casi ahogarse Anmejemetsan anwalajket: Nomás uste-
María amisawi: María casi se ahoga. des vinieron (solamente ustedes).
57
Amulewi Anmu
Sust. P.Pos.
Agua revuelta; turbia Su(s)
Keman temu ne tepeyat amulewi ne Anmunan: Su madre (de ustedes).
apan: Cuando baja la creciente el agua
del río esta turbia. Anmuipankisa
V.I.
An Salir tras de ustedes
Adv. Nianmuipankisa: Yo salgo tras ustedes.
Hoy; ahora
An sesek: Hoy está frío. Anmumuchi
An kisak ne tunal: Hoy salió el sol. Sust.
Todos ustedes
−Ana Anmumuchi anmejemet: Todos ustedes.
V.T.
Guardar Anmupal
Naja nikana ne amachti: Yo guardo el Adj.
libro. Suyo(s) - de ustedes
Ne mistun anmupal: El gato es suyo (de
Anhan ustedes).
Adv.
Ahorita (presente) Anmusel
Anhan nitakwa: Ahorita estoy comiendo. Adj.
Solo ustedes
Tesu annemit anmusel: Ustedes no Apan
están solos. Sust.
Río
Anmuwan Tuapan: Nuestro río.
Pronom.
Con ustedes Apanhejekat
¿María nemi anmuwan?: ¿María está Topo.
con ustedes? Apaneca
Apanhejekat sesek: Apaneca es frío
Anmuwansan (dónde abunda el viento).
Adv.
Con ustedes mismos (otra vez) Apanu
Naka anmuwansan: Se queda con uste- V.I.
des mismos (de nuevo). Pasar por un río o agua
Niapanu: Paso por agua.
Anyakuk
V.I. Apauyani
Van más (ustedes) Zoo.
Anyakuk antajtachiat: Ustedes van a ver Cenzontle
más. Ne apauyani takwika: El chonte canta
Anyakuk antakuat: Ustedes van a com- (cenzontle).
prar más.
Apetasul
−Apachua Zoo.
58
V.T. Ciempiés de rio
Remojar; chuponear; meter en agua Ne apetasul: El ciempiés de agua.
Niu-nikyamanilia ne tishti tzupelek ika
nikapachua tik ne atutun: Voy a ablan- Apilich
dar el pan dulce porque lo chuponeo en Adj.
el café. Pálido
Lucio apilich: Lucio es pálido.
Apajpalua
V.I. Apilichnaj
Nadar Adj.
Ne michin apajpalua: El pez nada. Pálido
Lucio apilichnaj: Lucio es pálido.
−Apaka
V.T. Apitzalis
Lavar con agua Sust.
Nikapaka ne taijtik: Lavo el plato (con Diarrea
agua). Yaja kipia apitzalis: Él tiene diarrea.

−Apaktza Apsul
V.T. Sust.
Retorcer la ropa para sacarle el agua Ausol
Niu-nikapaktza ne wipil: Yo voy a retor- Ne apsul: El ausol.
cer la blusa.
−Apsulwia
V.T. Sust.
Quemar a alguien con agua Ajalín
Nikapsulwij Luis: Yo quemé a Luis con Ne ashalin ajwiak: El ajalín es rico.
agua (caliente).
Ashalnaj
Apukpan Sust.
Topo. Arenoso
Apopa Nakak ashalnaj: Quedó arenoso.
Muchan nemi tik ne techan Apukpan: Tu
casa está en la ciudad de Apopa (dónde Ashaluas
abunda el vapor de agua). Sust.
Piedra de afilar
Apukti Ne ashaluas: La piedra de afilar.
Sust.
Vapor Asumi
Ne apukti: El vapor Zoo.
Mono
Apulul Ne asumi: El mono.
Sust.
Charco (lodo) At
Keman temu ne tepeyat naka at pulul: Sust.
Cuando baja la creciente queda el agua Agua
lodosa. Ne at sesek: El agua está fría.
59
Apunian At chichik
Sust. Sust.
Nacimiento de agua Cerveza; licores (Lit. agua amarga)
Ka né nemi ne apunian: Allá está el Ne at chichik tatawantia: La cerveza
nacimiento. embriaga.

Aputzijtuk At shapun
Sust. Neo.
Piscina Jabón líquido; champú
Ne aputzijtuk: La piscina Ini se yankwik at shapoom: Este es un
champú nuevo.
Asesek
Adj. At takwawak
Insípido Sust.
Ne at asesek: El agua es insípida. Hielo
Ne taiwan nakak asesek: La comida Te nikneki at takwawak: No quiero hielo.
quedo simple.
At tzupelek
Ashal Sust.
Sust. Agua dulce; chicha; refrescos; sodas
Arena Ne at tzupelek ajwiak: Está rico el
Ne ashal: La arena. refresco.

Ashalin Ataksa
V.I. Ne atukat: El pulpo.
Pararse en agua
Naja niataksa: Yo me paro en el agua. Atuki
V.I.
Atchanej Hundirse; ahogarse
Sust. Yaja atukik: Él se ahogó (hundió).
Animal (acuático)
Ne michin se atchanej: El pez es un Atul
animal (acuático). Sust.
Atol
−Atepewa Ajwiak ne atul: Es rico el atol.
V.T.
Mojar (a huacaladas) Atul shukuk
Nikatepewa ne pelu: Yo mojo al perro. Sust.
Atol shuco
Ati Ne atul shukuk: El atol agrio (atol shu-
V.I. co).
Tomar agua
Naja niati: Yo tomo agua. Atultik
Adj.
−Atilana Amarillo pálido (desteñido)
V.T. Itachishka atultik: Color amarillo pálido
Halar cosas del agua (desteñido).
Nikatilana ne matamichin: Yo jalo la Ne kinia atultik, kenhayuk shushuik: El
60
atarraya. guineo esta amarillo pálido, todavía esta
tierno.
Atiltik
Adj. Atuluchnaj
Negro pálido (desteñido) Adj.
Itachishka atiltik: Color negro pálido Chorreado (por madurez)
(desteñido). Ne kinia atuluchnaj, sujsul uksituk: El
Ne atiltik sala: El pantalón negro pálido guineo chorrea, está muy maduro.
(descolorido).
Atutun
Atiluni Sust.
Sust. Café; té (Agua caliente)
Taza; vaso; recipiente para beber Ajwiak ne atutun: Es rico el café.
Niati tik ne atiluni: Yo tomo agua del
vaso. Atutut
Zoo.
Atin Pingüino
Zoo. Ne atutut: El pingüino (pájaro de agua).
Piojo
Ne atin patani: El piojo vuela. Atzakwani
Zoo.
Atukat Azacuán
Zoo. Panuketa ne ajatzakwani: Ya pasaron
Pulpo los azacuanes.
Atzaput Ayutuchtepet
Neo. Topo.
Pera Ayutuxtepeque
Ne atzaput: La pera. Galanchin Ayutuchtepet: Ayutuxtepeque
es bonito (cerro del cusuco).
Aw
Sust. Ayutzin
Cequia (Regadillo hecho por el hombre) Zoo.
Ne aw pal kiajwiliat tzakat: La cequia es Tortuga
para regar el zacate. Ne ayutzin: La tortuga.

Awakat Ayutzin jaral


Sust. Zoo.
Aguacate Mariquita (insecto)
Ne awakat: El aguacate. Ne ayutzin jaral: La mariquita (la tortu-
guita de monte).
Awetziyan
Sust.
Cascada
Awetziyan ajku: La cascada alta.

Awil
Sust.
Juguete
61
Nimawiltia iwan ne awil: Juego con el
juguete.

Awilti
Sust.
Juego
Naja nipaki ipanpa ne awilti: Yo me río
por el juego.

−Awiltia
V.T.
Jugar (con algo)
Naja nikawiltia ne awil: Yo juego (con) el
juguete.

Ayuj
Sust.
Ayote
Ne ayuj: El ayote.

Ayutuch
Zoo.
Armadillo
Ne ayutuch: El armadillo.
62
B
Biepta
Adv.
Anteayer
Biepta nikiski: Anteayer salí.

63
64
C
Casoj
Sust.
Cuento; historia
Niu-nimetzinhilwia se casoj: Voy a con-
tarles una historia.

65
66
CH
Chachalaka Ne chalchiwit: El jade.
V.I.
Hablar mucho; de forma molesta sin −Chalua
cansarse V.T.
María chachalaka: María habla sin Golpear
parar. Shikchajchalukan anmumey: Aplaudan
(golpeen sus manos).
Chachalka
Adj. −Chayawa
Hablantín V.T.
Nichachalka: Soy hablantín. Tender; extender algo
Niu-nikchayawa ne tawial: Yo voy exten-
Chachapal der el maíz.
Zoo.
Tunca que ha parido recientemente Chayawtuk
Nikpia se chachapal: Tengo una cerda Adj.
que acaba de parir. Extendido
Ne tawial chayawtuk: El maíz tendido.
−Chajchakwania
V.T. −Chayuk
Machacar; destripar V.T.
María kichajchakwania ne et: María está Esperar (por un momento)
machacando los frijoles. Nikchayuk: Yo lo espero.
Tikchayuk: Estás esperándolo.
67
Chakalin Kichayuk: Lo está esperando.
Zoo. Tikchayakan: Esperémoslo.
Camarón Shikchayakan: Espérenlo (por corto
Ne chakalin: El camarón. tiempo).

−Chakaltia −Chayuntia
V.T. V.T.
Atizar; avivar el fuego Mecer
Niu-Nikchakaltia: Voy a atizar el fuego. Naja nikchayuntia María: Yo mezco a
María.
−Chaku
V.T. Chayuntilis
Amigo; amiga Neo.
Yaja nuchaku: Él es mi amigo. Hamaca
Ninemi tik ne chayuntilis: Estoy en la
Chalchiwapan hamaca.
Topo.
Chalchuapa Chekekejtzin
Galanchin Chalchiwapan: Chalchuapa Zoo.
es bonita (dónde abunda el jade). Pájaro carpintero
Ne chekekejtzin takwika: El pájaro car-
Chalchiwit pintero canta.
Sust.
Jade −Chia
V.T. mago.
Esperar (sin límite de tiempo) Chichinaka nuewayu: Me arde la piel
Shinechchia: Espérame. (por quemadura solar).

Chichi −Chichinua
V.I. V.T.
Mamar (pecho) Chamuscar
Ne shulut chichi: El bebé está maman- Niu-nikchichinua ne kuke: Chamuscare
do. el garrobo.

−Chichi Chichipika
V.T. V.I.
Chupar Filtrarse (líquidos)
Nikchichi ne nekti: Chupo el dulce. Ne atiluni chichipika: El agua se le sale
a la taza (se filtra y gotea, porque está
Chichia quebrada).
V.I.
Amargarse Chichipini
Ne atul chichiak: El atol se hizo amargo. V.I.
Gotear
Chichik Ne iswat chichipina keman tatwik sujsul
Adj. ajwech: Las hojas gotean cuando ama-
Amargo neció con mucho rocío.
Chichik ne pajti: Es amarga la medicina.
68
−Chichitia
−Chichikwach V.T.
Sust. Amamantar; dar de mamar
Brasier Maria kichichitia ne shulut: María ama-
Nuchichikwach: Mi brasier. manta al bebé.

Chichilnaj Chichiuk
Adj. Adj.
Enrojecido Pobre (económicamente o sentir lastima
Muishkalyu chichilnaj: Tu cara enrojeci- por algo)
da. Ne pelu chichiukchin: Pobrecito el perro.

−Chichina −Chichiwal
V.T. Anat.
Succionar; fumar Pechos (mujer); ubre (animal)
Niu-nikchichina ne atutun: Voy a succio- Ne ichichiwal ne siwaturuj: las ubres de
nar el café (dar un sorbo). la vaca.
Nikchichina se tachichinalis: Estoy Nuchichiwal: mis pechos (mujer).
fumando un cigarro.

Chichinaka
V.I.
Sentir ardor
Chichinaka nuelishku: Me arde el estó-
−Chichiyak Chijchipintzin
Anat. Bot.
Pezón Chichipince
Nuchichiyak: Mi pezón. Ne chijchipintzin pajti: El chichipince es
medicinal.
−Chijcha
V.T. Chikawaya
Escupir Adj.
Niu-nimetzchijcha: Te escupiré. Está madurando; estar creciendo
Ne ayuj chikawaya: El ayote está madu-
Chijchal rando
Sust. Ne turujchin chikawaya: El ternerito está
Saliva (humanos) creciendo.
Ne chijchal: La saliva.
Chikawtuk
−Chijchikilua Adj.
V.T. Está maduro; creció
Hacer cosquillas Ne ayuj chikawtuk: El ayote maduro.
Niu-nimetzchijchikilua: Te voy a hacer Ne turujchin chikawtuk: El ternerito
cosquillas. creció.

Chijchikume Chikawtuk metzti


Sust. Sust.
Septeto Luna creciente
69
Ne chijchikume: El septeto. Ne chikawtuk metzti: La luna creciente.

Chijchikwasen Chikirin
Sust. Zoo.
Sexteto Chicharra
Ne chijchikwasen: El sexteto. Ne chikirin takwika: La chicharra canta.

Chijchikwey Chikitia
Sust. V.I.
Octeto Encogerse
Ne chijchikwey: El octeto. An chikitia ne metzti: Hoy se hace pe-
queña la luna (menguando).
−Chijchiltia
V.T. Chikitia ne metzti
Sonrojar Sust.
Niu-nikchijchiltia María: Voy a sonrojar a Luna menguante
María (poner colorado). Chikitia ne metzti: Luna menguante.

−Chijchimi Chikitik
V.I. Adj.
Tocar Pequeño (cosas, personas)
Nikchijchimi ne et: Estoy tocando el Ne chikiwit chikitik: El canasto pequeño.
frijol.
Chikiwit
Sust. Chikume shikipil: Siete mil.
Canasto
Ne chikiwit: El canasto. Chikume tzunti
Nuchikiw: Mi canasto. Sust.
Setecientos
Chiknawi Chikume tzunti: Setecientos.
Sust.
Nueve Chikume tzunti shikipil
Ne chiknawi: El nueve. Sust.
Setecientos mil
Chiknawi itech Chikume tzunti shikipil: Setecientos mil.
Sust.
Nonágono Chikwasen
Ne chiknawi itech: el nonágono. Sust.
Seis
Chiknawi shikipil Ne chikwasen: El seis.
Sust.
Nueve mil Chikwasen itech
Chiknawi shikipil: Nueve mil. Sust.
Hexágono
Chiknawi tzunti Ne chikwasen itech: El hexágono.
Sust.
Novecientos Chikwasen shikipil
Chiknawi tzunti: Novecientos. Sust.
70
Seis mil
Chiknawi tzunti shikipil Chikwasen shikipil: Seis mil.
Sust.
Novecientos mil Chikwasen tzunti
Chiknawi tzunti shikipil: Novecientos mil. Sust.
Seiscientos
Chiku Chikwasen tzunti: Seiscientos.
Zoo.
Chicote Chikwasen tzunti shikipil
Ne chiku patani: El chicote vuela. Sust.
Seiscientos mil
Chikume Chikwasen tzunti shikipil: Seiscientos
Sust. mil.
Siete
Ne chikume: El siete. Chikwey
Sust.
Chikume itech Ocho
Sust. Ne chikwey: El ocho.
Heptágono
Ne chikume itech: El heptágono. Chikwey itech
Sust.
Chikume shikipil Octágono
Sust. Ne chikwey itech: El octágono.
Siete mil
Chikwey shikipil Chimol
Sust. Ajwiak ne chilmul: Es rico el chimol.
Ocho mil
Chikwey shikipil: Ocho mil. Chilshukut
Neo.
Chikwey tzunti Fresa
Sust. Ne chilshukut: La fresa.
Ochocientos
Chikwey tzunti: Ochocientos. Chiltekpin
Sust.
Chikwey tzunti shikipil Chile chiltepe
Sust. Ne chiltekpin: El chiltepe.
Ochocientos mil
Chikwey tzunti shikipil: Ochocientos mil. Chiltik
Adj.
Chil Rojo
Sust. Itachishka chiltik: Color rojo.
Chile
Ne chil: El chile. Chiltikchin
Adj.
Chil waktuk Rojo suave (pastel)
Sust. Itachishka chiltikchin: Color rojo suave
Chile wake (pastel).
Ne chil waktuk: El chile wake.
71
Chiltituk
Chilakayut Adj.
Sust. Rojo (multicolor)
Chilacayote Itachishka chiltituk: Color rojo (multico-
Ne chilakayut: El chilacayote. lor).

Chilat Chiltukat
Sust. Zoo.
Chilate Casampulga
Ne chilat: El chilate. Ne chiltukat: La casampulga.

Chilayu Chiltumat
Sust. Sust.
Chilayo Tomate silvestre
Ne chilayu: El chilayo. Ne chiltumat: El tomate silvestre.

−Chililwia Chiltutut
V.T. Zoo.
Echarle chile (a algo) Chiltota
Niu-nikchiliwia nutaiwan: Voy a echarle Ne chiltutut patani: La chiltota canta.
chile a mi comida.
Chiltzikat
Chilmul Zoo.
Sust. Hormiga colorada
Ne chiltzikat tatzupina: La hormiga Chujle
colorada pica. Bot.
Chufle
Chinchin Ne chujle: La chufle.
Zoo.
Chinche Chuka
Ne chinchin: La chinche. V.I.
Llorar
Chintu Tichuka: Tú lloras.
Med.
Menstruación −Chukaltia
Ninejnemi iwan ne chintu: Ando con la V.T.
menstruación. Hacer llorar
Niu-nikchukaltia ne piltzín: Voy a hacer
Chipawak llorar al niño.
Adj.
Trigueño (color de piel) −Chukilia
Naja nichipawak: Yo soy trigueño. V.T.
Llorar por alguien o algo
Chipilin Juan kichukilia imanuj: Juan llora a su
Zoo. hermano.
Grillo
Ne chipilin tzitzikwini: El grillo salta. Chukulapinul
Sust.
72
Chipin Pinol de maíz
Med. Ajwiak ne chukulapinul: Es rico el pinol
Mezquino de maíz.
Juan kipia se chipin: Juan tiene un
mezquino. Chukulat
Sust.
Chiraj Chocolate
Med. Ne chukulat: El chocolate.
Llaga
Kiski se chiraj nutech: Me salió una Chulet
llaga. Sust.
Anciano
−Chiwa Ne chulet tea weli tekiti: El viejito ya no
V.T. puede trabajar.
Hacer
Niu-nikchiwa kukumutzin: Voy a hacer Chuletkisa
pupusas. V.I.
Envejecer (hombre)
Chujchupika Juan chuletkisa: Juan está envejecien-
Adv. do.
Poco a poco
Naja nimumachtia nawat chujchupika: Chulua
Yo aprendo náhuat poco a poco. V.I.
Escaparse, fugarse
Ne tutut chuluj: El pájaro se escapó. Chupi −Ikawan
Sust.
−Chulultia Hermanastros menores; hermanastras
V.T. menores
Dejar escapar a alguien o algo Chupi nuikawan: Mis hermanastros
Niu-nikchulultia ne tutut: Voy a dejar que menores, mis hermanastras menores
se vaya el pájaro. (de hombre y mujer).

Chumelu Chupi ipatiw


Zoo. Sust.
Chumelo Barato
Ne chumelu patani: La chumelo vuela. ¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale?
Wey ipatiw: Caro.
Chuntal Chupi ipatiw: Barato.
Adj.
Mal hablado; malcriado Chupi −Majmanujwan
Taja tichuntal: Tú eres malcriado. Sust.
Hermanastros mayores
Chuntaltaketza Chupi numajmanujwan: Mis hermanas-
V.I. tros mayores (de hombre y mujer).
Hablar de forma obscena; con malas
palabras o en doble sentido Chupi −Manuj
Ma´ shichutaltaketza: No hables vulgari- Sust.
dades. Hermanastro mayor
73
Chupi numanuj: Mi hermanastro mayor
Chupi (de hombre y mujer).
Adv.
Poco (incontable) Chupi −Pipi
Chupi at: Poca agua. Sust.
Hermanastra mayor (de mujer)
Chupi −Eltiw Chupi nupipi: Mi hermanastra mayor (de
Sust. mujer).
Hermanastra mayor (de hombre)
Chupi nueltiw: Mi hermanastra mayor Chupi −Pipiwan
(de hombre). Sust.
Hermanastras mayores (de mujer)
Chupi −Eltiwan Chupi nupipiwan: Mis hermanastras
Sust. mayores (de mujer).
Hermanastras mayores (de hombre)
Chupi nueltiwan: Mis hermanastras Chupichin
mayores (de hombre). Adv.
Poquito
Chupi −Ikaw Shinechmaka chupichin at: Dame un
Sust. poquito de agua.
Hermanastro menor; hermanastra
menor Chupisan
Chupi nuikaw: Mi hermanastro o herma- Adv.
nastra menor (de hombre y mujer). Solo un poco
Shinechmaka chupisan at: Dame sólo
un poco de agua.

Chupulul
Zoo.
Cusuco
Ne chupulul: El cusuco.

Chuspaj
Sust.
Arganilla, alforja de pita o cuero
Nuchuspaj: Mi arganilla.

74
D 75
Dajdatka
Sust.
Cosas (conocidas y tangibles)
Ne dajdatka nupal: Mis cosas (tangi-
bles).

Datka
Sust.
Algo; cosa
Te datka: No cosa.
No algo: de nada.

76
E 77
Eje Niu-nikejekua ne takwal: Voy a probar la
Adv. comida.

Eje, nikneki: Sí, quiero. Ejku
V.I.
Ejekapaki llegar, arribar
V.I. Nalejkuka: Ya llegué.
Reírse como loco
Lucio ejekapaki: Lucio se ríe como loco. Ejkuni
Sust.
Ejekat Extranjero; de otro país o pueblo; ladino
Sust. Yaja ejkuni: Él es de afuera.
Viento
Pewa witz ne ejekat: Comienza a venir −Ejtapal
el viento. Anat.
Ala (aves); aleta (pez)
Ejekat Ne iejtapal ne tutut: El ala del pájaro.
Mito. Ne iejtapal ne michin: La aleta del pez.
Ejekat (deidad)
Tajtzin Ejekat weli patani: Don norte −Ekawyu
puede bailar. Sust.
Sombra
Ejekat minashtuk Nuekawyu: Mi sombra.
Neo.
78
Aire acondicionado −Ekchiwa
Ne ejekat minashtuk: El aire acondicio- V.T.
nado. Hacer algo bien; arreglar algo
Naja nikekchiwa: Yo estoy arreglándolo.
Ejekateni −pajpaletia
Anat. −Elewia
Pulmones V.T.
Ejekateni nupajpaletia: Mis pulmones. Desear a alguien o algo
Nikelewia uni tanutzalis: Deseo ese
Ejekatentuk teléfono.
Adj.
Tener gases −Elishku
Ejekatentuk muijti: Estás soplado (tenés Anat.
muchos gases). Estómago
Nuelishku: Mi estómago.
−Ejekayu
Sust. −Elkawa
Aire; gases o aliento. V.T.
Kiski nuejekayu: Se me salió el aire (por Olvidar
un golpe o gas). Niu-nimetzelkawa: Te voy a olvidar.

−Ejekua Elmuyawa
V.T. V.I.
Probar Tener asco; nauseas
Nielmuyawa: Tengo nauseas. Tías mayores (de parte de papá)
Ne ieltiwan nuteku: Mis tías mayores (de
−Elnamiki parte de papá).
V.T.
Recordar Elukisa
Naja nikelnamiki: Yo me acuerdo. V.I.
Elotear; echar elotes
−Elnamiktilia Elukisa ne mil: Está dando elotes la
V.T. milpa.
Recordarle
Niu-nimetzelnamiktilia: Voy a hacerte re- Elut
cordar (hacerle recordar a alguien algo). Sust.
Elote
−Elpajsu Ne elut: El elote.
Anat.
Vello pectoral Elutashkal
Nuelpajsu: Mi vello pectoral. Sust.
Rigua
−Elpetz Ne elutashkal: La rigua.
Anat.
Pecho (de hombre) Epatzin
Nuelpetz: Mi pecho (de hombre). Bot.
Epazote
−Eltapach Ne epatzin: El epazote.
79
Anat.
Hígado Eshut
Nueltapach: Mi hígado. Sust.
Ejote
−Eltiw Ne eshut: El ejote.
Sust.
Hermana mayor (de hombre) Eskisa
Nueltiw: Mi hermana mayor (de hom- V.I.
bre). Sangrar
Eskisa mumapipil: Te sangra el dedo.
−Eltiw −teku
Sust. Esti
Tía mayor (de parte de papá) Sust.
Ne ieltiw nuteku: Mi tía mayor (de parte Sangre
de papá). Ne esti: La sangre.

−Eltiwan −Esyu
Sust. Sust.
Hermanas mayores (de hombre) Sangre de
Nueltiwan: Mis hermanas mayores (de Nuesyu: Mi sangre
hombre). Tuesyu: Nuestra sangre.

−Eltiwan −teku −Esyumekayu


Sust. Anat.
Vena
Nuesyumekayu: Mi vena.

Et
Sust.
Frijol
Ne et: El frijol.

Etek
Adj.
Pesado
Etek ne chikiwit: Pesa el canasto.

Eteka
V.I.
Estar pesado (pesar mucho)
Ne chikiwit eteka: El canasto está
pesado.

−Ewayu
Anat.
Piel
Nuewayu: Mi piel.
80
G 81
Galanchin
Adj.
Bonito
María galanchin: María es bonita.

−Gustuj
Sust.
Gustar
Nugustuj ne iayu tijlan: Me gusta la sopa
de gallina.

82
H 83
Horajpiani
Neo.
Reloj
Nuhorajpiani: Mi reloj.

84
I 85
I (disimuladamente).
P.Pos.
Su(s) Ichtakakwalani
Inan: Su madre (de él o ella). V.I.
Estar enojado en secreto (disimulada-
I´ mente)
Apost. Taja tiichtakakwalani: Tú estás enojado
Mira; ve en secreto (de forma disimulada).
Shikita, i´: Mira, ve.
Ichtakapaki
Iayu V.I.
Sust. Estar contento o riéndose en secreto
Sopa; jugo (disimuladamente)
Ne iayu tijlan: La sopa de gallina. Naja niichtakapaki: Yo me río o estoy
Ne iayu lala: El jugo de naranja. alegre en secreto (disimulando).

Ichanmichin −Ichtakasiwaw
Topo. Sust.
Ichanmiche Amante (mujer)
Galanchin ne Ichanmichin: Ichanmiche Nuichtakasiwaw: Mi amante (mujer).
es bonito (hogar del pez).
−Ichtakatakaw
Ichkamasat Sust.
Zoo. Amante (hombre)
86
Oveja Nuichtakatakaw: Mi amante (hombre).
Ne ichkamasat: La oveja.
Ichtakisa
Ichkat V.I.
Sust. Salir de escondidas
Algodón; nieve Naja nichtakakisa: Yo salgo de escondi-
Ne ichkat: El algodón. das.
Wetzi ichkat: Está nevando.
−Ichteki
−Ichkwa V.T.
V.T. Robar
Escarbar Yaja kitek nusin: Él robó mi maíz.
Niu-nikichkwa: Voy a escarbar.
−Ichtekilia
Ichtaka V.T.
Adj. Robarle a
Escondido o secreto Ma´ shinechichtekili: No me robes (las
Ne siwat ichtaka (ne ichtakasiwat): cosas).
Amante, mujer escondida.
Ichti
Ichtakachuka Bot.
V.I. Maguey; pita
Llorar en secreto (disimuladamente) Iwan ne ichti kichiwat ne chayunti: Con
Taja tiichtakachuka: Tú lloras en secreto la pita de maguey se hace la hamaca.
Iishtzujtzunyu ne tunal V.I
Sust. Ofender
Rayos solares (rayos crepusculares) Nechijilwij: Me ofendió.
Sujsul galanchin ne iishtzujtzunyu ne
tunal: Qué bonitos los rayos solares. −Ijipan −Ijishwiyuwan
Sust.
−Ijchiki Bisnietos; bisnietas
V.T. Nuijipan nuijishwiyuwan: Mis bisnietos
Restregar (de hombre y mujer).
Nikijchiki nukwajkwach: Restriego mi
ropa. −Ijipan −nojnoywan
Sust.
Ijiak Bisabuelas
Adj. Ne nuijipan nunojnoywan: Mis bisabue-
Apestoso; maloliente (olor a desechos, las.
heces)
Ijiak ne kupajsul: Apesta la basura. −Ijipan −tajtatanoy
Sust.
Ijialtemi Bisabuelos (hombres)
V.I. Ne nuijipan nutajtatanoy: Mis bisabue-
Tener mucho gases los (hombres).
Tijialtemi: Estás soplado (tener gases).
−Ijipan −tajtatanoywan
Ijichnaj Sust.
87
Adj. Bisabuelos (mujeres y hombres)
Dureza de carnes o frutas Ne nuijipan nutajtatanoywan: Mis bis-
Ne inakayu turuj ijichnaj: La carne de abuelos (mujeres y hombres).
res está dura.
−Ijipantekuwan
−Ijijtimekayu Sust.
Anat. Padrinos
Intestinos Nuijipantekuwan: Mis padrinos.
Nuijijtimekayu: Mis intestinos.
Ijishwitiwit
Ijikman Adj.
Adv. Satisfechos; llenos por alimentos (plu-
Hace mucho tiempo atrás; muy antiguo; ral)
antiguos; indígenas Tejemet tiijishwitiwit: Nosotros estamos
Ne tutajtatanoywan ijikman: Mis ances- llenos (satisfechos).
tros.
−Ijishwiyuwan
Ijikshisulunia Sust.
V.I. Nietos; nietas
Hincharse de los pies Nuijishwiyuwan: Mis nietos, mis nietas
Lucio ijikshisulunik: Lucio se hinchó de (de hombre y mujer).
sus pies.
−Ijisiwitilia
−Ijilwi V.T.
Apresurar Anat.
Shikijisiwitili Maria: Apresura a María. Abdomen
Nuijti: Mi abdomen.
Ijisiwi
V.I. Ijtik
Apurarse Adv.
Shijisiwi: Apúrate. Adentro
Ma´ shijisiwi: Tárdate, no te apures. Nikapaka ka ijtik: Lo lavo por dentro.

−Ijiu Ijtikukuk
Sust. Sust.
Aliento; voz; alma; esencia Tamal de frijol; ticuco
Nuijiu: Mi voz, mi aliento, mi alma, mi Ajwiak ne ijtikukuk: Es rico el ticuco.
olor corporal, mi esencia.
Ijtishikal
Ijiukisa Adj.
V.I. Barrigón; panzón
Oler a muerto Juan ijtishikal: Juan es barrigón.
Ijiukisa ne mikini: Apesta el muerto.
Ijtuk
Ijiumiki Adj.
V.I. Forma (cosas); forma de ser (personas).
Respirar ¿Ken ijtuk Maria?: ¿Cómo es María (su
Nijiumiki: Respiro. forma de ser)?
88
¿Ken nuijtuk?: ¿Cómo soy (mi forma de
Ijkatuk ser)?
Adj. ¿Ken ijtuk ne techan?: ¿Cómo es el
Parado, de pie; erecto pueblo?
Naja nijkatuk: Estoy parado. ¿Ken ijtuk ne kwawit?: ¿Cómo es el
árbol (su forma)?
Ijkwich
Zoo. −Ijtutiltia
Moscardón (moscarrón) V.T.
Ne ijkwich patani: El moscardón vuela. Hacer bailar
Niu-nikijtutiltia ne piltzín: Voy a hacer
Ijtakawi bailar al niño.
V.I.
Arruinarse −Ijtzikilua
Ne tanutzalis ijtakawik: El teléfono se V.T.
arruinó. Hacer temblar algo
Niu-nikijtzikilua ne patznaj: Yo hago tem-
−Ijtakua blar a la mesa (como en un sismo).
V.T.
Arruinar algo; hechizar Ijtzilika
Naja nikijtaku ne tanutzalis: Yo arruiné V.I.
el teléfono. Temblar (físico o un sismo)
Ijtzilika ne tal: Tiembla la Tierra.
−Ijti
Ijyal mis tías menores (de parte de mamá).
Sust.
Ventoso, gas, pedo −Ikawan −teku
Nikishtij se iyal: Me tiré un pedo. Sust.
Tíos menores; tías menores (de parte
Ika papá)
Adv. Ne iikawan nuteku: Mis tíos menores,
Porque mis tías menores (de parte de papá).
¿Taika timumachtia nawat? Ika nugus-
tuj: ¿Por qué estudias náhuat? Porque Ikechkwenyu
me gusta. Sust.
Cuello de la camisa
Ikajku Ne ikechkwenyu: El cuello de la camisa.
Adv.
Arriba (muy alto) Ikman
Susul ka ikajku: En el cielo (Lit. Azul de Adv.
allá arriba). Antiguo; indígenas
Ne tiupan ikman: La iglesia antigua.
−Ikaw
Sust. Ikman −shulejyu
Hermano menor, hermana menor Sust.
Nuikaw: Mi hermano o hermana menor Ex esposo
(de hombre y mujer). Ikman nushulejyu: Mi ex esposo.
89
−Ikaw −nan Ikman −siwaw
Sust. Sust.
Tío menor; tía menor (de parte mamá) Ex esposa
Ne iikaw nunan: Mi tío o tía menor (de Ikman nusiwaw: Mi ex mujer (esposa).
parte de mamá).
−Iknelia
−Ikaw −teku V.T.
Sust. Sentir lástima (por alguien)
Tío menor; tía menor (de parte de papá) Naja nikiknelia ne pelu tetzwaktuk: Yo le
Ne iikaw nuteku: Mi tío o tía menor (de tengo lastima al perro raquítico.
parte papá).
−Ikniwan
−Ikawan Sust.
Sust. Gente; personas
Hermanos menores; hermanas menores Tuijikniwan: Nuestros hermanos (la
Nuikawan: Mis hermanos menores, gente, las personas).
mis hermanas menores (de hombre y
mujer). −Ikshajsi
V.T.
−Ikawan −nan Alcanzar
Sust. Tesu nikikshajsi: No lo alcanzo.
Tíos menores; tías menores (de parte
mamá) −ikshajsi
Ne iikawan nunan: Mis tíos menores, V.T.
Correr para alcanzar a alguien Anat.
Niu-nikikshajsi Juan: Voy a correr para Chimpinilla
alcanzar a Juan. Nuikshiumiyu: Mi chimpinilla.

−Ikshikakawyu Ikuyu
Sust. Bot.
Callo (pie) Árbol frutal
Muikshikakawyu: Tu callo (del pie). Ikuyu lala: Árbol de naranja.
Ikuyu awakat: Árbol de aguacate.
−Ikshipajsu
Anat. Ikwajkwaselijka
Vello de las piernas Sust.
Nuikshipajsu: Mis vellos de los pies. Cenefa del refajo
Ne ikwajkwaselijka: La cenefa del refajo.
−Ikshipilpilishkalyu
Anat. Ikwitarbolario
Yema de los dedos del pie Bot.
Nuikshipipilishkalyu: Mis yemas de los Huitlacoche
dedos de mi pie. Ne ikwitarbolario: El huitlacoche.

−Ikshipipil Ilamat
Anat. Zoo.
Dedos del pie Zambo (pez)
Se nuikshipipil: Mi dedo del pie. Ne ilamat asesek: El zambo es simple.
90
−Ikshitan Ilamatepet
Adv. Topo.
Al pie de Ilamatepec
Ne mistun nemi ka nuikshitan: El gato Ne tepet itukey Ilamatepet: El volcán se
está por mis pies. llama Ilamatepec (cerro de la anciana).

−Ikshitashkal −Ilpia
Anat. V.T.
Planta del pie Amarrar
Nuikshitashkal: Mi planta del pie. Niu-nikilpia ne pelu: Voy a amarrar al
perro.
−Ikshitilana
V.T. Ilpika
Echar zancadia Neo.
Niu-nikikshitilana Juan: Le voy a echar Enlace
zancadia a Juan. Shiktukti ne ilpika: Mándale el enlace.

−ikshitzajka Ilpituk
Sust. Adj.
Calcetín Amarrado
Nuikshitzajka: Mi calcetín. Ne pelu ilpituk: El perro está amarrado.

−Ikshiumiyu Iluyu
Sust. Esconder
Hilo Naja nikinaya nutumin: Yo escondo mi
Ne iluyu koton: El hilo de la camisa. dinero.

−Ilwia Inelpach
V.T. Sust.
Decir algo a alguien; contar (historias) Nudo de la caña
María nechilwij: María me dijo. Ne inelpach: El nudo de la caña.

Ilwit Inhipankisa
Sust. V.I.
Fiesta (pequeña); acto de festejo donde Salir tras de ellos o ellas
quebramos piñata y bailamos Niinhipankisa: Yo salgo tras ellos.
Ne nuilwiw: Mi fiesta.
Inpal
−Ilwitia Adj.
V.T. Suyo(s) - de ellos
Mostrar; enseñar Ne mistun inpal: El gato es suyo (de
Niu-nikilwitia nuwipil: Voy a enseñarte ellos).
mi blusa.
Insel
Imey Adj.
Sust. Solo ellos o ellas
Manga de camisa Tesu nemit insel: Ellos no están solos.
91
Ne imey koton: La manga de la camisa.
Inwan
Imey ne metat Pronom.
Sust. Con ellos o ellas
Mano de la piedra de moler (metate) Juan nemi inwan itejtekuwan: Juan está
Iwan ne imey ne metat nikpayana ne con sus padres.
neshtamal: Con la mano de la piedra
muelo el maíz. Inwansan
Adv.
In(h) Con ellos mismos (otra vez)
P.Pos. Naka inwansan: Se queda con ellos
Su(s) mismos (de nuevo).
Innan: Su madre (de ellos).
Ipal
Ina Adj.
V.I. Suyo(s)
Decir (hablar en general, no dirigiéndo- Ne mistun ipal yaja: El gato es suyo (de
se a nadie) ella).
Naja nina ka ne sijsikatket welit taj-
taketzat nawat: Yo digo que las mujeres −Ipan
pueden hablar en náhuat. Adv.
Atrás
−Inaya Ne tuchti nemi ka ipan ne kal: El conejo
V.T. esta atrás de la casa.
Ipan Biepta Sust.
Adv. Ahijadas (de mujer)
Anteanteayer Nuipan nusijsiwakunew: Mis ahijadas
Ka ipan biepta nikiski: Anteanteayer salí (de mujer).
(cuatro días antes, incluido el día en que
se está). −Ipan −sijsiwapíltzin
Sust.
−Ipan −Ishwiyu Ahijadas (de hombre)
Sust. Nuipan nusijsiwapíltzin: Mis ahijadas (de
Bisnieto; bisnieta hombre).
Nuipan nuishwiyu: Mi bisnieto, mi bisnie-
ta (de hombre y mujer). −Ipan −siwakunew
Sust.
−Ipan −kunew Ahijada (de mujer)
Sust. Nuipan nusiwakunew: Mi ahijada (de
Ahijado; ahijada (de mujer) mujer).
Nuipan nukunew: Mi ahijado, ahijada (de
mujer). −Ipan −siwapíltzin
Sust.
−Ipan −nan Ahijada (de hombre)
Sust. Nuipan nusiwapíltzin: Mi ahijada (de
Madrina hombre).
Nuipan nunan: Mi madrina.
−Ipan −tatanoy
92
−Ipan −noya Sust.
Sust. Bisabuelo
Bisabuela Ne nuipan nutatanoy: Mi bisabuelo.
Ne nuipan nunoya: Mi bisabuela.
−Ipan −teku
−Ipan −pijpipil Sust.
Sust. Padrino
Ahijados; ahijadas (de hombre) Nuipan nuteku: Mi padrino.
Nuipan nupijpipil: Mis ahijados, ahijadas
(grupo de ahijados del hombre). −Ipan −ujukichkunew
Sust.
−Ipan −pilawan Ahijados (de mujer)
Sust. Nuipan nuujukichkunew: Mis ahijados
Ahijados; ahijadas (de mujer) (de mujer).
Nuipan nupilawan: Mis ahijados, ahija-
das (grupo de ahijados de la mujer). −Ipan −ujukichpíltzin
Sust.
−Ipan −píltzin Ahijados (de hombre)
Sust. Nuipan nuujukichpíltzin: Mis ahijados
Ahijado (de hombre) (de hombre).
Nuipan nupíltzin: Mi ahijado (de hom-
bre). −Ipan −ukichkunew
Sust.
−Ipan −sijsiwakunew Ahijado (de mujer)
Nuipan nuukichkunew: Mi ahijado (de Semilla; grano
mujer). Ne ish tawial: El grano de maíz.
Ish et: Semilla de frijol.
Ipan wipta Ne ijish lala: Las semillas de naranja.
Adv.
Después de pasado mañana −Ish
Timuitat ka ipan wipta: Nos vemos des- Anat.
pues de pasado mañana (cuatro días Ojo
despues, incluído el día en que se está). Nuish: Mi ojo.
Nujnuish: Mis ojos.
Ipanhuk
Adv. −Ish -kshi
Hay tiempo Anat.
Ipanhuk nitakwa: Hay tiempo para que Tobillo
coma. Ne iish nukshi: Mi tobillo.

Ipankisa Ishachi
V.I. Adj.
Salir tras de él o ella grande (cholo) animales; frutas y cosas
Niipankisa: Yo salgo tras de ella. Ne ishachi chakalin kipia tumak ima-
jmatekwaya: El camarón (cholo) tiene
Isa tenazas.
V.I. Ishachi ne kuat: Grande la culebra.
Despertarse Ne ishachi lala: Naranja cholotona,
93
Niu-nisa peyna: Me voy a despertar grande.
temprano. Ne ishachi kal: La casa grandota.
Ne ishachi kwawit: El árbol grandote.
Isanaka
Sust. Ishajketzijtuk
Sonido de cosas quebrándose; rompién- Adv.
dose o doblándose Boca arriba
Keman ne ejekat witz isanaka ne kwa- Naja nikuchi niishajketzijtuk: Yo duermo
jkwawit: Cuando el viento viene suenan boca arriba.
los árboles.
−ishajketzua
−Iseki V.T.
V.T. Poner boca arriba algo
Tostar en comal Naja nikishajketzua ne taijtik: Yo pongo
Niu-nikisewi ne tawial: yYo voy a tostar boca arriba el plato.
el maíz.
−Ishajsika
Isel Sust.
Adj. Lentes
Solo él o ella Nuishajsika: Mis lentes.
Tesu nemi isel: Ella no está sola.
Ishanka kia
Ish Adv.
Sust. Quizas sí (dudando)
¿Tejkia? Ishanka kia…: ¿Es cierto? Ne kwawit ishinyu: El palo de jiote.
Quizas sí…
−Ishka
Isharrakach V.T.
Adj. Asar
Bizco Naja nikishka se kinia: Yo estoy asando
Pedro isharrakach: Pedro es bizco. un plátano.

−Ishatia Ishkajkamu
V.T. Adj.
Despertar a Duro (Por falto de cocimiento)
Niu-nikishatia Juan: Voy a despertar a Ne et kenhayuk ishkajkamu: El frijol
Juan. todavía está duro (por falta de cocimien-
to).
−Ishayu
Sust. −Ishkalyu
Lágrima Anat.
Temu nuishayu: Mi lágrima cae. Cara
Nuishkalyu: Mi cara.
−Ishchuka
V.I. Ishkalyukwawit
Ojo lloroso Adj.
Muishchuka: Tu ojo lloroso. Indiferente; que no le importa nada
Mujmuishchukat: Tus ojos llorosos. Taja tiishkalyukwawit: Sos indiferente.
94
−Ishchuwilia Ishkanal
V.T. Bot.
Hacer señas (gestos, muecas) Árbol de iscanal
Nikishchuwilia: Le estoy haciendo señas Ne ikuyu ishkanal: El árbol de iscanal.
(para llamar a alguien, para despedirlo,
para insultarlo). Ishkashukut
Sust.
Ishejekat Icaco
Adj. Ne ishkashukut: El icaco.
Loco (medio loco)
Pedro ishejekat: Pedro es medio loco −Ishkejketza
(habla sin sentido, pero no es loco com- V.T.
pletamente). Pensar; imaginar; planear
Tesu nikishkejketza kan: No me imagino
−Ishijia dónde.
V.T.
Odiar Ishkilinit
Naja nikishijia Juan: yo odio a Juan. Sust.
Nechishijiat: me odian. Tamarindo
Ne ishkilinit: El tamarindo.
Ishinyu
Sust. Ishku
Jiote (enfermedad); árbol de jiote Sust.
Esquina Nuishkwawyu: Mi máscara.
Ne kal nemi ka ishku ne ujti: La casa
está en la esquina de la calle. Ishkwikwil
Adj.
Ishkukuchi Tener la cara sucia
Adj. Shimuishapaka ika tiishkwikwil: Lávate
Ojos chinos la cara porque la tienes sucia.
Lucio ishkukuchi: Lucio es chino (ojos).
Ishkwitilu
−Ishkumalina Adj.
V.T. Alguien falso; alguien que miente
Retorcer Juan Ishkwitilu: Juan miente, es falso.
Ma´ shikishkumalina ne koton: No
retuerzas la camisa. Ishlejlen
Adj.
Ishkunyua Un poco tonto; torpe
Adj. Pedro ishlejlen: Pedro es medio torpe.
Empañado
Ishkunyua uni: Eso está empañado. −Ishmati
V.T.
Ishkunyuwaki Conocer; reconocer a alguien
V.I. Naja nikishmatia María: Yo conozco a
Nublarse de la vista; ver negro (por María.
debilidad)
95
Lucio ishkunyuwakik: A Lucio se le nubló −Ishmawaltia
la vista. V.T.
Maquillar
−Ishkunyuwantilia Niu-nikishmawaltia María: Voy a maqui-
V.T. llar a María.
Empañar
Niu-nikishkunyuwantilia uni: Voy a em- Ishmeretz
pañar eso. Adj.
Persona que solo ve por un ojo; pero
Ishkwakwa tiene los dos
V.I. Pedro ishmeretz: Pedro ve por un ojo.
Estar con resaca (de goma)
Naja nitatwik nishkwakwa: Yo amanecí Ishmermejo
con resaca. Zoo.
Chicote (negro)
Ishkwalani Ne ishmermejo: El chicote (negro).
V.I.
Estar un poco enojado −Ishmijmish
Naja nishkwalani: Yo estoy un poco Med.
enojado. Ver borroso
Mujmuishmijmish: Tú ves borroso.
−Ishkwawyu
Sust. Ishmiktan
Máscara Sust.
Hoyo −Ishnutza
Ne chechekejtzin kichiwki se ishmiktan V.T.
itech ne kwawit: El pájaro carpintero Hablar con los ojos; hacer señas; mirar
hizo un hoyo en el árbol. fuerte; intimidar o suplicar con la mira-
da.
Ishmimilaka Naja nikishnutza numanuj: Yo le hablo
V.I. con los ojos a mi hermano (hacer señas,
Ardor por hambre en el estomago apachar el ojo).
Nuelishku ishmimilaka: Me arde el esto-
mago (por hambre). Ishpajpaki
V.T.
Ishmujmutz Estar feliz (sonreir); tener el rostro
Adj. alegre
Alguien que parpadea mucho Naja nishpajpaki: Yo estoy feliz (con mi
Juan ishmujmutzwia: Juan parpadea rostro alegre).
mucho.
−Ishpajsu
−Ishmujmutzwia Anat.
V.T. Barba
Cerrarle el ojo a alguien (Como coque- Nuishpajsu: Mi barba.
teando)
María kishmujmutzwia Juan: María le −Ishpaka
cierra el ojo a Juan (coqueteándole). V.T.
Lavar (superficialmente)
96
−Ishmuta Naja nikishpaka ne taijtik: Yo lavo el
V.T. plato (superficialmente).
Deslumbrar
Nechishtawilua wan nechishmuta: Me −Ishpalua
alumbra la cara y me deslumbra. V.T.
Lamer
−Ishnakastan Niu-nikishpalua ne taijtik: Voy a lamer el
Adv. plato.
Derecha
Juan nemi nuishnakastan: Juan está a −Ishpan
mi derecha. Adv.
En frente
Ishnukta Ne tuchti nemi ka ishpan ne kal: El
Adj. conejo está enfrente de la casa.
Abundante
Ne nan ishnukta: Los nances abundan −Ishpata
(porque es temporada). V.T.
Cambiar (revisando las cosas)
Ishnutuch Niu-nikishpata ini tumat: Voy a cambiar
Adj. este tomate.
Tuerto
Pedro ishnutuch: Pedro es tuerto (le −Ishpejpena
falta un ojo). V.T.
Recojer y escoger
Naja nikishpejpena ne nan: Yo recojo los soplo para que (se) vuele el polvo.
nances (y escojo los que me gustan).
Ishpitzin
Ishpel Zoo.
Adj. Luciérnaga
Mirón Ne ishpitzin patani: La luciérnaga vuela.
Lucio ishpel: Lucio es mirón (mira mu-
cho, fisgón). −Ishpulua
V.T.
−Ishpelua Perder de vista a alguien
V.T. Nikishpulua Juan, tea nikitak: perdi de
Abrir; destapar (levemente) y revisarlo vista a Juan, ya no lo vi.
Nikishpelua ne kumit: Destapo la olla
para ver qué tiene. −Ishpulultia
V.I.
−Ishpepeta Perder a alguien (llevar a perderlo)
V.T. Niu-nikishpulultia ne pelu: Voy a ir a
Revisar a detalle algo perder al perro.
Naja nikishpepeta ne nan: Yo reviso los
nances a detalle. −Ishpupua
V.T.
Ishpijpilti Limpiar (superficialmente)
V.I. Naja nikpupua nuishajsika: Yo limpio
Estar triste (un poco); decepcionado mis lentes (suave, superficialmente).
97
(cara agachada)
Juan ishpijpilti: Juan está triste. −Ishpupuchwia
V.T.
−Ishpilua Sahumerear
V.T. Niu-nikishpupuchwia kaj mumutij: Voy a
Agachar o inclinar algo sahumerear a quien tiene susto.
Niu-nikishpilua ne kwawit: Voy a agachar
el palo. −Ishsawayu
Sust.
Ishpinawa Lunar (del rostro)
V.I. Nuishsawayu: Mi lunar (del rostro).
Tener vergüenza,; pena
Naja nishpinawa: Yo tengo pena. Ishsesek
Sust.
−Ishpinawaltia Granizo
V.T. Ne ish sesek kalwika kukulis: El granizo
Poner en vergüenza a alguien; humillar trae enfermedades.
María kishpinawaltia Juan: María pone
en vergüenza a Juan. Ishsujsulunia
V.I.
−Ishpitza Hincharse de la cara
V.T. Juana ishsujsulunik: Juana se hinchó de
Soplar la cara.
Naja nikishpitza pal muluni ne tewti: Yo
Ishtajtakal Niu-nikishtemua ne tumat ukchupi
Adj. takwawak: Voy a buscar el tomate más
Rostro con acné o granos duro.
Yaja ishtajtakal: Él tiene acné.
Ishtemuyut
Ishtakayut Sust.
Zoo. Chispa
Piojillo de aves Ne tit kimima ishtemuyut: El fuego tira
Ne tijlan kipia ishtakayut: La gallina chispas.
tiene piojillo.
Ishtepajsu
Ishtanwitz Sust.
Adj. Viento fuerte (que trae polvo, basura)
Malencarado Witz ne ishtepajsu: Viene el viento
Lucio ishtanwitz: Lucio es malencarado. fuerte.

Ishtapachijtuk Ishtesuyek
Adv. Sust.
Boca abajo Rechazar; desaprobar
Naja nikuchi niishtapachijtuk: Yo duer- ¿Ishyek? Ishtesuyek: ¿Está bien? No lo
mo boca abajo. veo bien (desaprobar, rechazar).

−ishtapachua −Ishtia
V.T. V.T.
98
Poner boca abajo algo Sacar
Naja nikishtapachua ne taijtik: yo pongo Maria kishtia ne pelu: María saca al
el plato boca abajo. perro.

Ishtapetat Ishtijtilitekwisij
Adj. Adj.
Rostro con acné severo Ojos saltados
Se ajakaj ishtapetat: Alguien tiene un Lucio ishtijtilitekwisij: Lucio (tiene) ojos
rostro con acné severo. saltados.

Ishtatala Ishtikaya
Adj. Adv.
Hacendoso Siempre
Maria ishtatala: María es hacendosa. Naja ishtikaya niwitz sejsenpa: Yo siem-
pre vengo.
−Ishtawilua Naja ishtikaya nitakua chan Marta: Yo
V.T. siempre compro en casa de Marta.
Alumbrar a la cara Naja ishtikaya ninatuk kiuni: Yo siempre
Nechishtawilua wan nechishmuta: Me he dicho así.
alumbra la cara y me deslumbra.
−Ishtilia
−Ishtemua V.T.
V.T. Quitar
Buscar y escoger algo Ume nikishtilia se naka se: A dos le
quito uno, queda uno. Ishuchiyu itzut
Bot.
−Ishtuka Flor de izote
V.T. Galanchin ne ishuchiyu itzut: Es bonita
Meter la flor de izote.
Niu-nikishtuka Juan tik ne at: Voy a
meter a Juan en el agua. Ishwajwakalsiwat
Adj.
Ishtultia Rostro muy arrugada (mujer)
V.I. Juana ishwajwakalsiwat: Juana está
Madurar muy arrugada de cara.
Ne kinia ishtultia: El guineo esta madu-
rando. Ishwajwakaltakat
Adj.
Ishtuna Rostro muy arrugado (hombre)
V.I. Lucio ishwajwakaltakal: Lucio esta muy
Tardarse; atrasarse arrugado de la cara.
Lucio ishtuna pal walejku: Lucio se tarda
para llegar. Ishwi
V.I.
−Ishtupewa Llenarse; satisfacerse (por comer)
V.T. Niu-nitakwa wan niu-nishwi: Voy a comer
Empujar y voy a llenarme.
Niu-nikishtupewa Lucio: Voy a empujar
99
a Lucio. −Ishwilewa
V.T.
−Ishtzajka Buscar y desordenar algo
Sust. Naja nikishwilewa ne inakayu ne naka-
Careta tamal: Yo busco y desordeno el tamal
Nuishtzajka: Mi careta. buscando la carne.

−Ishtzakwa −Ishwitia
V.T. V.T.
Cubrirle la cara a Llenar a otra persona
Lucio kishtzakwa María: María le tapa la Niu-nikishwitia Lucio: Voy a llenar a
cara a María. Lucio (por darle de comer).

−Ishtzayana Ishwituk
V.T. Adj.
Rajar (superficialmente) Satisfecho; lleno por alimentos (singu-
Niu-nikishtzayana se michin: Voy a rajar lar)
un pescado. Naja niiswituk: Yo estoy lleno (satisfe-
cho).
−Ishtzujtzunyu
Anat. −Ishwiyu
Cejas, pestañas Sust.
Nuishtzijtzunyu: Mis pestañas. Nieto; nieta
Nuishwiyu: Mi nieto, mi nieta (de hom-
bre y mujer). Itachishka istastuk: Color blanco (multi-
color).
Ishyajyan
Adj. Istat
Enojado (persona), delicado Sust.
Lucio Ishyajyan: Lucio es delicado. Sal
Nikmaka istak: Le echo sal.
Ishyek
Adj. −Istawia
Visto bueno V.T.
Ishyek nakak: Quedó bien (dando el Salar; echar sal
visto bueno). Nikistawia ne nakat: Salo la carne.

−Iskalia Iswajwakal
V.T. Adj.
Criar personas (o animales) Rostro muy arrugado (hombre y mujer)
Naja nikiskalij Renato: Yo crié a Renato. Pedro ishwajwakal: Pedro esta muy
arrugado de la cara.
Istak
Adj. Iswat
Blanco Bot.
Itachishka istak: Color blanco. Hoja
Ne iswat: La hoja.
Istaka
100
Sust. Iswat chichik
Clara (huevo) Bot.
Ne iistaka teksisti: La clara de huevo. Mora
Ne iayu iswat pajti: La sopa de mora es
Istakchin medicinal.
Adj.
Blanco (color de piel) Iswat chichik
Naja niistakchin: Yo soy blanquito (de Bot.
piel clara). Mora (hierba)
Ne iswat chichik: La mora (hierba).
Istaket
Sust. -Iswayu
Frijol blanco Sust.
Ne istaket: El frijol blanco. Hoja de (para indicar que le pertenece a
una planta o árbol)
Istakisa Ne iswayu ne makwiliswat: La hoja del
V.I. maquilishuat.
Blanquear
Istakisa ne tal iwan ne at: Se hizo blan- Iswayuwia
ca la tierra con el agua. V.I.
Brotar; echar hojas
Istastuk Ne shuchit iswayuwia: La flor está
Adj. echando hojas.
Blanco (multicolor)
−Ita Niu-nikitzkiltia ne kuke: Voy a pegarle al
V.T. garrobo (con una piedra).
Ver (algo)
Naja nikita María: Yo miro a María. Itzshalku
Topo.
Itakayu Izalco
Zoo. Galanchin Itzshalku: Izalco es bonito
Abeja; colmena (lugar de las arenas de obsidiana).
Ne itakayu: La colmena.
Itztit
Itakil Sust.
Sust. Obsidiana; centella
Fruto; cosecha Ne itztit: La obsidiana.
Ne lala se itakil: La naranja es una fruta.
−Itztit
Itech weyak Sust.
Sust. Uña (personas); pezuña
Rectángulo Nuitztit: Mi uña.
Ne itech weyak: El rectángulo.
−Itztiwia
Iténkal V.T.
Sust. Pellizcar
Patio Niu-nimetzitztiwia: Te voy a pellizcar.
Itenkal pal ne nuchan ajwi: El patio de
101
mi casa se moja. Itzun
Bot.
Itenpan Cojoyo
Adv. Ne itzun se shuchit: El cojoyo de la flor.
Orilla
Ne itenpan ne apan: La orilla del río. Iwan
Ne itenpan ne ustut: La orilla del barran- Pronom.
co. Con él o ella
Juan nemi iwan Lucio: Juan está con
Itentzajka Lucio.
Sust.
Puerta; ventana Iwansan
Ne itentzajka wan ne itentzajkachin: La Adj.
puerta y la ventana. Con el mismo, con la misma
Iwansan ne taijtik: Con el mismo plato.
−Itzkia
V.T. Iyulkalyu
Atrapar Sust.
Niu-nikitzkia ne tijlan: Voy a agarrar a la Viga madre
gallina. Ne iyulkalyu: La viga madre.

−Itzkiltia
V.T.
Golpear algo para agarrarlo (al cazar)
102
J
Jaral
Bot.
Hierba
Ne jaral: La hierba.

Jaral puputuka
Bot.
Hierbas aromáticas (hierbabuena, rome-
ro, cilantro)
Ne jaral puputuka: Manojo de hierbas
de olor (cualquier hierba aromática, usa-
da en la cocina).

Jaral tamuti
Bot.
Hierba del susto
Ne jaral tamuti: La hierba del susto.

Jaral tapajtiani
Bot.
Hierba medicinal
Ne chijchipintzin jaral tapajtiani: El chi-
chipince es hierba medicinal
103
−jpak
Adv.
Encima; sobre
Ne tuchti nemi ka nujpak: El conejo está
sobre mí.
104
K
K(i) Besar en la mejilla o la boca (varias
Pronom. veces)
Lo; la; le Shinechkajkamakwa: Bésame mucho.
Kineki: Lo quiere.
Tikelkaw: Lo olvidó. Kajkanaj
Adv.
Ka A saber donde
Prep. Ka né kajkana nemi: A saber donde hay.
A; hacia; en; en la; en el; en los; en las;
de (previo a direcciones/tiempo) que −Kak
(completar verbos) Sust.
Ka peyna: En la mañana. Zapato de; calzado de
Naja niwitz ka Witzapan: Yo vengo de Nukak: Mi zapato.
Witzapan.
Naja niaw ka apan: Yo voy al río. Kakalut
Naja nina ka ne tajtakamet: Yo digo que Zoo.
los hombres. Guacamaya
Kajka tayua: En las noches. Ne kakalut patani: La guacamaya vuela.
Kajka tiutak: En las tardes.
Kakash
Ka kian Sust.
Adv. Cacaxte
A esta hora Ne kakash kiwika kumal: El cacaxte
¿Tay horaj tiasneki? Ka kian: ¿A que lleva comales.
105
horas te irás? A estas horas.
Ka kian niu-ninemia ka nuchan: A esta Kakawani
hora ya voy a estar en mi casa. Zoo.
Lagartija
Kachka Ne kakawani se kojtanchanej: La lagarti-
Adv. ja es un animal (de campo).
Como si fuera
Kachka yaja: Como que es él. Kakawat
Kachka Lucio: Como que es Lucio. Bot.
Cacao
Kaj Iwan ne ish kakawat tikchiwat chuku-
Adv. lat: Con la semilla del cacao hacemos
Quién chocolate.
¿Kaj kimati?: ¿Quién sabe?
Kakawete
Kajaya Bot.
Det. Cacahuate; maní
Lo que sea; lo que encuentre; cualquier Ne kakawete: El cacahuate, el maní.
cosa.
Kajaya nikajsi: Lo que sea que encuen- −Kakawyu
tre (cualquier cosa). Anat.
Amígdalas
−Kajkamakwa Nukakawyu: Mis amígdalas.
V.T.
Kakchiwani Kalchanej
Sust. Sust.
Zapatero Animal (doméstico)
Ne kakchiwani: El zapatero. Ne mistun se kalchanej: El gato es un
animal (doméstico).
−Kaki
V.T. Kalchiwa
Oir V.I.
Naja nikakine takwikalis: Yo oigo la Hacer casas
canción. Naja nikalchiwa: o hago casas.

Kakti Kalchiwani
Sust. Sust.
Zapato; calzado (cualquier tipo) Albañil; constructor
Ne kakti: El zapato. Ne kalchiwani: El constructor.

Kal Kalijtik
Sust. Adv.
Casa; estructura fisica. Adentro de una estructura (casa, edifi-
Nukal: Mi casa. cio)
Ne mistun nemi kalijtik: El gato esta
Kalaki dentro de la casa.
V.I.
Entrar Kalkukumutzin
106
Naja nikalaki: Yo entro. Sust.
Pupusería
−Kalaktia Juana tekiti tik se kalkukumutzin: Juana
V.T. trabaja en una pupusería.
Meter
Naja nikalaktia ne mistun: Yo entro al Kalkwach
gato. Sust.
Hollín
Kalamachti Ne kalkwach: El hollín.
Sust.
Biblioteca Kalormiki
Naja niwitz ka kalamachti: Yo vengo de V.I.
la biblioteca. Tener calor
¿Tikalormiki?: ¿Tienes calor?
Kalat
Zoo. Kalpajti
Rana; sapo Sust.
Ne kalat: La rana. Farmacia
Juana tekiti tik se kalpajti: Juana trabaja
Kalawa en una farmacia.
Sust.
Carao Kalpatznaj
Ne kalawa: El carao. Zoo.
Cucaracha
Ne kalpatzanaj weli patani: La cucara- Kamapujputzin
cha puede volar. Adj.
Cachetón
Kalpuli Lucio kamapujputzin: Lucio es cachetón.
Sust.
Alcaldía Kamawak
Ne kalpuli: La alcaldía. Sust.
Maíz nuevo
Kaltapajtiani Sinti kamawak: Maíz nuevo (fresco).
Sust.
Hospital −Kamawiteki
Ne tapajtiani nemi tik ne kaltapajtiani: V.T.
El doctor está en el hospital. Dar cachetada; cachetear
María kikamawiteki Lucio: María cache-
−Kaltekiw tea a Lucio.
Sust.
Tarea (escolar, del hogar) Kamuj
Nukaltekiw: Mi tarea. Sust.
Yuca
Kaltit Ne kamuj: La yuca.
Neo.
Horno (artesanal) Kamuj chiltik
Ne kaltit: El horno (artesanal, de adobe Sust.
o bloque). Camote
107
Ne kamuj chiltik: El camote.
−Kaltzakwa
V.T. Kan
Encerrar Adv.
Niu-nikaltzakwa ne pelu: Voy a encerrar Donde
al perro (encerrarlo dentro de la casa). ¿Kan nemi muchan?: ¿Dónde está tu
casa?
−Kamachal
Anat. Kanaj
Mejilla Adv.
Nukamachal: Mi mejilla. Haber (en negativo: no haber, no hay)
Tesu kanaj: No hay.
−Kamakshijshima Tea kanaj tunal: Ya no hay sol.
V.T. Te kanaj metzti: No hay luna.
Rasurarle (rostro)
Niu-nikamakshijshima Juan: Voy a rasu- Kanawa
rar a Juan (barba y bigote). V.I.
Desgastarse
Kamanantzin Ne kakti kanawaya: El zapato ya se
Anat. desgastó.
Camanance
Galanchin mukamanantzin: Es bonito tu Kanawak
camanance Adj.
Ralo; delgado
Ne nukwey kanawak: Mi refajo es ralito. Adj.
Ne amat kanawak: El papel es delgado Flojo; holgado
(ralo). Nusala naka nuwan kashantik: Mi pan-
talón me queda flojo.
Kanchul
Sust. Kashawi
Ofrenda (día de muertos) V.I.
Ne kanchul: La ofrenda de los muertos. Adelgazar (por enfermedad)
María kashawi: María está rebajando
−Kanchulwia (por enfermedad).
V.T.
Ofrendar (para los muertos) Kashawika
Niu-nikanchulwia ipanpa nutatanoy: Yo Sust.
voy a ofrendar para mi abuelo (darle Marea baja (cuando baja el mar)
alimentos o bebidas a los muertos en Ne wey puyek at kashawika: El mar baja
su día). (marea baja).

Kanen Kashawtuk
Adj. Adj.
Realizar una acción de forma directa; Vacío
ido Ne shulun kashawtuk: La botella está
Kanenmuestuk: Solo sentado. vacía.
Kanentachia: solo mira (se queda ido).
Kanentakwa: Solo come. Kashtul
108
Sust.
Kanka Quince
Adv. Ne kashtul: El quince.
Adónde; de dónde
¿Kanka tiwitz?: ¿De dónde vienes? Kashtul nawi
Sust.
Kansan Diecinueve
Adv. Ne kashtul nawi: El diecinueve.
Aquí mismo (Interrogativo)
¿Kansan tiu-titekitit? Nikansan: ¿Aquí Kashtul nawi shikipil
mismo vamos a trabajar? Aquí mismo. Sust.
Diecinueve mil
Kapulin Kashtul nawi shikipil: Diecinueve mil.
Bot.
Capulín Kashtul se
Ne ikuyu kapulin: El árbol de capulín. Sust.
Dieciséis
−Kashantia Ne kashtul se: El dieciséis.
V.T.
Aflojar algo Kashtul se shikipil
Mario kishantia ikoton: Mario afloja su Sust.
camisa. Dieciséis mil
Kashtul se shikipil: Dieciséis mil.
Kashantik
Kashtul shikipil llo espalda alta).
Sust.
Quince mil Kawash wawasujtuk
Kashtul shikipil: Quince mil. Zoo.
Cebra
Kashtul ume shikipil Ne kawash wawasujtuk: La cebra (caba-
Sust. llo rayado).
Diecisiete mil
Kashtul ume shikipil: Diecisiete mil. −Kechilpika
Neo.
Kashtul yey Corbata
Sust. Ne nukechilpika: Mi corbata.
Dieciocho
Ne kashtul yey: El dieciocho. −Kechkeluna
V.T.
Kashtul yey shikipil Desnucar
Sust. Niu-nikechkeluna ne tijlan: Voy a desnu-
Dieciocho mil car a la gallina.
Kashtul yey shikipil: Dieciocho mil.
−Kechkupina
Kastul ume V.T.
Sust. Descabezar
Diecisiete Niu-nikechkupina ne tijlan: Voy a desca-
Ne kastul ume: El diecisiete. bezar a la gallina.
109
Katia −Kechkuyu
Apost. Anat.
Enséñame; deme (quiero ver) Cuello
Katia se, niu-nikita: Deme uno, quiero Nukechkuyu: Mi cuello.
verlo.
Katia se, nikneki nikita: Enséñeme, −Kechmalina
quiero verlo. V.T.
Ahorcar
Katka Niu-nikechmalina ne takat: Voy a ahor-
Adv. car al hombre.
Antes (marcador de pasado)
Katka ninejnemi wejka: Antes caminaba Kechnekwil
lejos. Adj.
Alguien con el cuello torcido (por malfor-
Kawash maciones)
Zoo. Lucio Kechnekwil: Lucio tiene el cuello
Caballo torcido.
Ne kawash mutalua: El caballo corre.
Kechshipe
Kawash teputzajku Adj.
Zoo. Cuello pelón
Camello Ne tijlan kechshipe: La gallina chipe.
Ne kawash teputzajku: El camello (caba-
−Kechtan Kemanian
Anat. Adv.
Hombros A veces; en ocasiones
Se nukechtan: mi hombro, Nukechtan: Kemanian nikchiwa ukseuk itekiw: A
Mis hombros. veces hago otro trabajo.

−Kechtanua Ken
V.T. Adv.
Llevar en el hombro Cómo
Naja nikechtanua ne chiwikit: Yo llevo el ¿Ken tinemi?: ¿Cómo estás?
canasto en el hombro.
Kenha
Kechtik Adv.
Sust. Igual
Cueshte; masa muy bien hecha Juan itukey kenha naja: Juan se llama
Ne kechtik: El cueshte. igual a mí.

Kechtulupu Kenhayuk
Adj. Adv.
Cuello corto Todavia; aún
Juan kechtulupu: Juan es cuello corto. Kenhayuk yek: Todavía está bien.

Kechweyak Keshpu
Zoo. Zoo.
110
Jirafa Garrobo
Ne kechweyak: La jirafa (cuello largo). Ne keshpu se kojtanchanej: El garrobo
es un animal (de campo).
Kejken
Adv. Keski
A cómo; a cuánto Adv.
¿Kejken titamaka?: ¿A cómo los da? Cuánto (interrogativo)
¿Ka keski metzmakaket?: ¿En cuánto se
−Keluna lo dieron?
V.T. ¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale?
Quebrar ¿Keski sijsiwatket nemi?: ¿Cuántas
Tikelun muumiyu: Te quebraste tu mujeres hay? (Interrogativo).
hueso.
Keskich
Keluni Adj.
V.I. Cuánto (exclamativo)
Quebrarse ¡Keskich sijsiwatket nemi!: ¡Cuántas
Kelunik muumiyu: Se quebró tu hueso. mujeres hay! (Exclamación).

Keman −Ketza
Adv. V.T.
Cuándo Levantar; recoger
¿Keman tiu-tiwitz? : ¿Cuándo vas a Niu-niketza ne uchpanwas: Voy a reco-
venir? ger la escoba.
Ketzaltepet Kimichin
Topo. Zoo.
Quetzaltepeque Ratón
Galanchin Ketzaltepet: Quetzaltepeque Ne kimichin mutalua: El ratón corre.
es bonito (cerro del quetzal).
−Kimilua
Ketzaltutut V.T.
Zoo. Envolver
Quetzal Naja nikimilua ne shukulch: Yo envuelvo
Ne ketzaltutut patani: El quetzal vuela. el tamal de elote.

Kia Kin
Adv. Pronom.
Sí; claro Los; las; les (ellos)
Kia, nikneki: Claro que lo quiero. Kinneki: Los quiere (a ellos).

Kia né Kinia
Adv. Sust.
Así; de esa manera; de esa forma Guineo; banana
Kia né nechilwij: Así me dijo. Ne kinia: El guineo.

Kiajmul Kisa
Sust. V.T.
Cuajmol Salir
111
Naja nimaltia iwan kiajmul: Yo me baño Naja nikisa: Yo salgo.
con cuajmol.
Kiuni
Kienej Adv.
Adv. Así; de esa manera; de esa forma
Así, de esa manera; de esa forma Kiuni nechilwij: Así me dijo.
Kienej nechilwij: Así me dijo.
Kiunisan
Kikinaka Adv.
V.I. Así no más
Quejarse ¿Tikneki se taijtik? Tesu, kiunisan:
Ne shulunt kikinaka ika kukuya: El bebé ¿Quieres un plato? No, así no más.
se queja porque está enfermo.
−Knew
Kikinaka Sust.
V.I. Gente; persona
Pujar (dolor, placer) Nuknew: Mi hermano (gente, persona).
Maria kikinaka: María puja.
Kojtan
Kilit Sust.
Bot. Campo
Chipilín Ne kojtan: El campo.
Ne iayu kilit: La sopa de chipilín.
Kojtan mistun
Zoo. Kuat
Gato montés Zoo.
Ne kojtan mistun: El gato montés. Serpiente
Ne kuat mukutilana: La culebra se
Kojtan muyut arrastra.
Zoo.
Zancudo Kuatepet
Ne kojtan muyut kipipina tuesyu: El Topo.
zancudo chupa nuestra sangre. Coatepeque
Sujsul galanchin Kuatepet: Coatepeque
Kojtanchanej es muy bonito (cerro de la serpiente).
Sust.
Animal (de campo) Kuati
Ne keshpu se kojtanchanej: El garrobo Sust.
es un animal (de campo). Gemelo
Ne kuati: El gemelo.
Kojtantechan Yaja nukuati: Él es mi gemelo.
Sust.
Cantón Kuchantzin
Ne Kojtan techan: El cantón. Zoo.
Tacuazín
Kojtik Ne kuchantzin: El tacuazín.
Adj.
Alto (de mucha estatura) Kuchi
112
Naja nikojtik: Soy alto. V.I.
Dormir
Koshchin Naja nikuchi: Yo duermo.
Zoo.
Aurora Kuchi -tekuyu
Ne koshchin ina kia né “kosh, kosh”: La Sust.
aurora dice “kosh, kosh”. Suerte
Kuchtuk Nutekuyu: Se ha dormido mi
Kotón dueño (mi Señor): tuve suerte.
Sust. Ma kuchi mutekuyu: Que se duerme tu
Camisa (de hombre) Señor: que tengas suerte.
Nukotón: Mi camisa (de hombre). Kuchtuk mutekuyu: Se durmio tu Señor:
tuviste suerte.
−kshi
Anat. Kuchiltik
Pie Adj.
Nukshi: Mi pie. Rosado
Mukshi: Tu pie. Itachishka kuchiltik: Color rosado.
Nujnukshi: Mis pies
Kuchiltikchin
−Kua Adj.
V.T. Rosado suave (pastel)
Comprar (algo) Itachishka kuchiltikchin: Color rosado
Niu-nikua lala: Voy a comprar naranjas. suave (pastel).
Kuchiltituk V.T.
Adj. Rizar
Rosado (multicolor) Niu-nikujkuluchnajchiwa nutzunkal: Voy
Itachishka kuchiltituk: Color rosado a encocholar mi cabello (hacer rizos).
(multicolor).
Kujkulwan
−Kuchteka Sust.
V.T. Malos espíritus
Adormecer; arrullar Ne kujkulwan: Los malos espíritus.
Niu-nikuchteka ne shulut: Voy a adorme-
cer a la bebé. Kujkutia
V.I.
Kuilantuk Estar cansando (físicamente)
Adj. Lucio kujkutiak: Lucio se cansó.
Colgado (como una cortina o un ahor-
cado) −Kujkutuna
Kuilantuk ne kwachti: La cortina colga- V.T.
da. Cortar en varias partes
Niu-nikujkutuna ne amat: Voy a cortar
−Kuilia en varios pedazos el papel.
V.T.
Comprarle algo a alguien −Kujkuyulua
Niu-nikuilia Juan ume tumat: Yo le com- V.T.
pro dos tomates a Juan. Enrollar
113
Niu-nikujkuyulua ne ichti: Voy a enrollar
Kuiwisnaj la pita.
Adj.
Desnutrido −Kukua
Ne pelu kuiwisnaj: El perro desnutrido. V.T.
Doler
Kujkukuk ¿Metzkukua?: ¿Te duele?
Adj.
Adolorido Kukuchi
Lucio kujkukuk: Lucio esta adolorido. V.I.
Yejemet kujkukukmet: ellos están ado- Tener sueño; Cabecear por sueño
loridos María kukuchi: María se está durmien-
do.
Kujkul
Sust. Kukulis
Diablo Sust.
Ne kujkul: El diablo. Enfermedad
Ne kukulis: La enfermedad.
Kujkuluchnaj Ne wey kukulis: Pandemia.
Adj. ¿Ken nesik ne kukulis?: ¿Cuáles son sus
Rugoso síntomas?
Uni kujkuluchnaj: Eso es rugoso.
Kukumuchti
−Kujkuluchnajchiwa Sust.
Astillas (de madera) está llena de hoyos.
Ne kukumuchti: La astilla.
Kulal
Kukumutzin Sust.
Sust. Cerco
Pupusa Ne kulal: El cerco.
Ne kukumutzin: La pupusa.
−Kulalwia
Kukumutzinchiwani V.T.
Sust. Cercar (hacer un cerco)
Pupusera Niu-nikulalwia nukal: Voy a cercar mi
Ne kukumutzinchiwani: La pupusera. casa.

Kukunawi Kulekeme
V.I. Bot.
Estar un poco enfermo Pito (árbol)
Juan kukunawi: Juan está un poco Ne kulekeme: El palo de pito.
enfermo. Ne ishuchiyu kulekeme ajwiak: La flor
de pito es rica.
Kukurua
Zoo. Kulut
Tórtola Zoo.
Ne kukurua patani: La tortolita vuela. Alacrán
Ne kulut tatzupina: El alacrán pica.
114
Kukush
Sust. Kulutzikat
Enfermo (levemente) Zoo.
Ne kukush: Enfermo (leve). Hormiga corunca
Nechtzupin se kulutzikat: Me picó una
Kukutu hormiga corunca.
Sust.
Pedazo (madera) Kumal
Ne kukutu: Pedazo de madera. Sust.
Comal
Kukuya Ne kumal: El comal.
V.I.
Estar muy enfermo Kumalapan
Juan kukuya: Juan está enfermo. Topo.
Comalapa
Kukuyani Galanchin Kumalapan: Comalapa es
Sust. bonita (dónde abundan los comales).
Enfermo (de gravedad)
Ne kukuyani: El enfermo (grave). Kumalchiwa
V.I.
Kukuyukatuk Hacer comales
Adj. Naja nikumalchiwa: Yo hago comales.
Roto; picado; con hoyos
Ne mukoton kukuyukatuk: Tu camisa Kumatilua
V.I. Conacaste
Presionar; aplastar Ne kunakas: El conacaste.
Nechkumatiluj nukshi: me pateño el pie
(aplastó, apretó). −Kunaktia
V.T.
−Kumatilua Trabar; colgar
V.T. Niu-nikunaktia nukoton: Voy a colgar mi
Machucar camisa.
Nikumatiluj imey Juan: Machuqué la
mano de Juan. Kunaktuk
Adj.
−Kumima Trabado; colgado
V.T. Ne koton kunaktuk: La camisa está
Tirar; arrojar (lejos) colgada.
Naja nikumima at: Yo tiro agua (lejos).
Kunanakat
Kumit Bot.
Sust. Hongos de los árboles
Olla Ne kunanakat: El hongo.
Ne kumit: La olla.
Kunchiwa
−Kumpa V.I.
Sust. Hacer ollas
Compañero; compañera; compadre. Naja nikunchiwa: Yo hago ollas.
115
Nukumpa: Mi compañero, mi compañe-
ra. Kunchiwani
Nukujkumpawan: Mis compañeros, mis Sust.
compañeras Alfarero
Ne kunchiwani: El alfarero.
Kumuni
V.I. Kunejnemi
Alborotarse V.I.
Ne michin kumuni: Los peces se albo- Vagar; andar de un lado a otro sin hacer
rotan. nada
Juan kunejnemi: Juan anda vagando.
−Kumuntia
V.T. Kuneshnaj
Alborotar Adj.
Naja nikumuntij ne kupajsul: Yo alboroté Plateado
la basura. Itachishka kuneshnaj: Color plateado.

−Kun Kunet
Sust. Sust.
Olla de Bebe o niño pequeño (gatea y hace
Nukun: Mi olla. solitos)
Ne kunet pewa nejnemi inwan nawi
Kunakas iikshi: El niño comienza a gatear.
Bot.
−Kunew Kupal
Sust. Sust.
Hijo; hija (de mujer) Copal
Nukunew: Mi hijo, mi hija (de mujer). Ne kupal: El copal.

Kunij Kupala
Adv. Sust.
Entonces Madera podrida
Kunij nechilwij: Entonces me dijo. Ne kupala: La madera podrida.

Kuntatia Kupatznaj
V.T. Zoo.
Quemar ollas Cucaracha
María kuntatia: María quema ollas. Ne kupatznaj: La cucaracha.

Kunyua Kupejpena
Sust. V.I.
Oscuridad; oscuro Recoger leña
Ka tayua kunyua: La noche está oscura. María kupejpena: María recoge leña.
Nikupejpena: Yo recojo ramas.
Kunyuwaki
V.I. −Kupina
Oscurecerse (por lluvia o la noche) V.T.
Kunyuwaki ika yawi wetzi at: Está oscuro Despegar
116
porque va a llover. Niu-nikupina ne amat: Yo voy a arrancar
la hoja.
Kupachijtuk
Adj. Kupini
Aplastado; apachado; soterrado V.I.
Nakak kupachijtuk: Quedó aplastado. Nacer de huevos (eclosión)
Naja nikchia ma kupini ne puyuj: Estoy
Kupachua esperando que nazcan los pollos (eclo-
V.T. sionar).
Aplastar (leve); aparearse (animales)
Nikupachuj nutanutzalis: Aplasté mi Kupis
teléfono. Zoo.
Ne ukichpuyuj kikupachua ne tijlan: El Cerdo
gallo apacha a la gallina. Ne kupis: El cerdo.

Kupajsul Kupuknaj
Sust. Adj.
Basura Café
Ne kupajsul: La basura. Itachishka kupuknaj: Color café.

−Kupak Kupuknajtuk
Anat. Adj.
Laringe Café (multicolor)
Nukupak: Mi laringe. Itachishka kupuknajtuk: color café
(multicolor). Axila
Nukushun: Mi axila.
Kuseseknaj
Adj. −Kushunpajsu
Tibio, algo que era caliente y se enfrió Anat.
un poco Vello axilar
Ne atutun kuseseknaj: El café esta frío. Nukushunpajsu: Mi vello axilar.

Kushi Kushushuknaj
Sust. Adj.
Paterna Celeste
Ne kushi: La paterna. Itachishka kushushuknaj: Color celeste.

Kushini Kushushuwishtuk
V.I. Adj.
Derramarse Celeste (multicolor)
Ne et kushinik ika ne kushtal tzayantuk: Itachishka kushushuwishtuk: Color
El frijol se derramó porque el costal está celeste (multicolor).
roto.
Kusiwia
Kushtal V.I.
Sust. Estar insertado (empalado)
Costal; saco Nanawatzin kusiwij tik ne witzti: Nana-
Ne kushtal: El costal. huatzin: Se insertó en las espinas.
117
Kushtalchin Kuskat
Sust. Sust.
Mochila; cartera; bolso; bolsa Collar
Ne kushtalchin: La mochila. Ne Kuskat: El collar.

Kushtan Kuskatan
Bot. Topo.
Gusnay (planta) El Salvador; San Salvador
Ajwiak ne kushtan: El gusnay es rico. Naja niweitz ka Kuskatan: Yo vengo de
El Salvador (tierra de collares).
Kushul
Zoo. Kuskatantzinku
Faisán o pafil Topo.
Ne kushul: El pafil, el faisán. Cuscatancingo
Galanchin Kuskatantzinku: Cuscatan-
Kushultepet cingo es bonito (Lugar del pequeño
Topo. Cuscatlán).
Cojutepeque
Naja niwitz ka Kushultepet: Yo vengo de Kusman
Cojutepeque (cerro del faisán). Zoo.
Zope
−Kushun Ne kusman patani: El zope vuela.
Anat.
−Kusua el canasto.
V.T.
Insertar (empalar); enhebrar Kutiltia
Niu-nikusua ne tijlan pal tultia: V oy a V.I.
empalar la gallina para que se dore. Negrearse; ennegrecerse
Naja nikusua: Yo enhebro. Naja nikutiltij ika ninemik tan tunal: Yo
me ennegrecí porque es estuve bajo el
Kutakuskat sol
Topo.
San Marcos Kutituk
Galanchin Kutakuskat: San Marcos es V.I.
bonito (collar del monte). Estar tieso (rígido); erecto
Naja nikutituk ika nisekmiki: Yo estoy
Kutapana tieso porque tengo frío.
V.I.
Rajar leña para trincherar o pantear. Kutkut
Nikutapana: Estoy rajando leña para Sust.
atrincherar. Sandía
Ne kutkut: La sandía.
Kutapanti
V.I. Kutu
Hacer la trinchera de leña; hacer el Adj.
pante de leña Corto; cuto
Naja nikutapanti: Estoy haciendo la Ne nusala naka nuwan kutu: El pantalón
118
trinchera, el pante de leña. me queda corto.

−Kutasa −Kutujtuka
V.T. V.T.
Topar; arrimar (un poco) Correr a alguien; echar (con la voz)
Nikutaksa ne tzintalijka itech ne tapepe- Naja nikutujtukak Lucio: Yo corrí a Juan.
chul: Topo un poco la silla en la pared.
Kutultik
Kutejku Adj.
V.I. Dorado
Subir; trepar (rápido) Itachishka kutultik: Color dorado.
Ne mistun kutejku ijpak ne kwawit: El
gato sube rápidamente al árbol. −Kutuna
V.T.
Kutemu Cortar (papel, tela, cabello)
V.I. Niu-nikutuna ne amat: Voy a cortar el
Bajarse rápido papel.
Niu-nikutemu: Voy a bajarme con rapi-
dez. Kutush
Zoo.
−Kutilana Cotuza
V.T. Ne kutush: La cotuza.
Arrastar
Naja nikutilana ne chikiwit: Yo arrastro −Kutz
Anat. Hipopótamo
Pantorrilla (pierna) Ne kuyamet at: El hipopótamo (cerdo de
Nukujkutz: Mis pantorrillas (segmento agua).
comprendido entre la rodilla y el pie).
Kuyankuat
Kutzitzin Zoo.
Sust. Cuyancúa
Chirivisco; rama; palitos Ne kuyankuat: La cuyancúa.
Ne kutzitzin: El chirivisco.
Kuyantzin
Kuwaki Zoo.
V.I. Cerdo (recién nacido)
Adelgazar (por decisión propia) Ne kuyantzin: El cerdito.
María kuwaki: María está rebajando (por
decisión propia). Kuyuchuka
V.I.
Kuwaktuk Maullar
Adj. Ne kuyut kuyuchuka: El coyote aúlla.
Casi raquítico
Ne pelu kuwaktuk: El perro está casi Kuyul
raquítico. Sust.
Coyol (fruta)
Kuwetzi Ne kuyul: El coyol (fruta).
V.I.
119
Caerse de un lugar alto Kuyulijtuk
Ma´ sa´ nikuwetzi: No vaya a ser que Adj.
me caiga (de lo alto). Enrollado
Ne amekalis kuyulijtuk: La manguera
Kuweyak está enrollada.
Adj.
Largo y puntudo Kuyut
Ne itzinweyaka ne kuat kuweyak: La cola Zoo.
de la culebra es larga y puntuda. Coyote
Ne kuyut kuyuchuka: El coyote aúlla.
−Kuwiteki
V.T.
Azotar o pegarle a algo para que se
caiga
Niu-nikuwiteki ne lala: Voy a pegarle a la
naranja (para que se caiga).

Kuyamet
Zoo.
Cerdo
Ne kuyamet: El cerdo.

Kuyamet at
Zoo.
120
KW
−Kwa Kwajkwawi
V.T. V.I.
Comer (algo) Cortar leña; leñar
Niu-nikwa se shulkuch: Voy a comerme Naja nikwajkwawi: Yo corto leña.
un tamal de elote.
Kwajtetun
−Kwach Sust.
Sust. Almohada
Ropa de (singular) Ne kwajtetun: La almohada.
Nukwach: Mi ropa (una prenda).
−Kwajtzijtzinyu
Kwachpala Anat.
Sust. Sien
Trapo viejo; ropa vieja Nukwajtzijtzinyu: Mi sien.
Ne kwachpala: El trapo viejo.
−Kwajtzin
Kwachti Sust.
Sust. Chalina; reboso
Trapo; ropa; tela Nukwajtzin: Mi chalina, reboso.
Ne kwachti: La tela.
Kwakuchi
Kwachtzin V.I.
Sust. Dormir en un árbol
Pañuelo Ne tijlan kwakuchi: La gallina duerme en
121
Nukwachtzin: Mi pañuelo. el árbol.

Kwajakulut Kwakulut
Zoo. Bot.
Chompipe Caulote
Ne kwajakulut: El chompipe (pavo). Ikuyu kwawulut: Palo de caulote.

−Kwajkwa Kwakwalaka
V.T. V.I.
Masticar (algo) Estar hirviendo
Niu-nikwajkwa yek ne takwal: Voy a mas- Kwakwalaka ne at: Está hirviendo el
ticar bien la comida. agua.

−Kwajkwach −Kwakwalatza
Sust. V.T.
Ropa (plural) Hervir
Nukwajkwach: Mi ropa (varias prendas). Nikwakwalatza ne at: Yo hiervo agua.

Kwajkwalu Kwalani
V.I. V.I.
Picarse (un poco), comenzar a picarse Estar enojado
Kwajkwalu ne tawial: Se comenzó a Lucio Kwalani: Lucio está enojado.
picar el maíz.
−Kwalantia
V.T. Nukwatapal: Mi frente.
Enojar; hacer enojar
Naja nikwalantia María: Yo hago enojar Kwawit
a María. Bot.
Árbol (no frutal), leña
Kwalu Kwawit pal ne tit: Leña para el fuego.
V.I.
Picarse (madera, frutos, dientes) Kwawital
Ne tawial kwalu: El maíz se está pican- Sust.
do. Arboleda; bosque
Ne kwawital: La arboleda.
Kwalu ne metzti
Sust. Kwawtutut
Eclipse lunar Zoo.
Ne kwalu ne metzti: El eclipse lunar. Águila
Ne kwawtutut: El águila.
Kwalu ne tunal
Sust. −Kwechua
Eclipse solar V.T.
Ne kwalu ne tunal: El eclipse solar. Moler muy bien
Niu-nikwechua ijpak ne metat: Voy a
Kwalutuk moler muy bien sobre la piedra.
Adj.
Picado (madera, frutos, dientes) Kwechwaj
122
Ne sinti kwalutuk: El maíz picado. Zoo.
Cascabel
Kwashipetz Ne kwechwaj: La cascabel.
Adj.
Calvo (con entradas muy pronunciadas) −Kwejkwentia
Juan kwashipetz: Juan es calvo (con V.T.
entradas muy pronunciadas). Cobijar a; arropar a
Niu-nikwejkwentia ne shulut: Voy a cobi-
Kwashulun jar al bebé (muy bien arropado).
Adj.
Frentudo −Kwekwepa
Taja tikwashulun: Tú eres frentudo. V.T.
Voltear varias veces algo.
−Kwatan Niu-nikwekwepa ne kukumtzin: Voy a
Sust. voltear varias veces la pupusa.
Cabecera; atrás y arriba (por la cabeza
o punta) Kwelnaj
Ikwatan ne ikuyu awakat: A la cabecera Adj.
del palo de aguacate. Torcido; pando
Nukwatan: Mi cabecera. Ne kwawit kwelnaj: El árbol torcido.

−Kwatapal −Kwelpachua
Anat. V.T.
Frente Doblar y dar forma (ropa; papel como
origami) Pascua
Niu-nikwelpachua ne nukwajkwach: Yo Ne kwetashuchit: La Pascua.
doblo mi ropa.
Niu-nikwelpachua nukwenyu: Yo doblo −Kwetashyu
mi cobija. Sust.
Cuero de (animal)
Kwelpaj Ne ikwetashyu turuj: El cuero de res.
Sust.
Cuchara, volteador −Kwetilua
Ne kwelpaj: La cuchara. V.T.
Doblarle (a algo a alguien)
−Kwelua Lucio kikwetiluj ne imey Juan: Lucio le
V.T. esguinzó (dobló) la mano a Juan.
Pandear; torcer
Niu-nikwelua ne tepusti: Voy a pandear −Kwetua
el alambre. V.T.
Doblar a; zafarse (dislocarse)
−Kwentia Yaja kikwetuj ne iikshi: Él se zafó el pie.
V.T. Tikwetuj mumey: Te zafaste la mano.
Cobijar a; arropar a
Niu-nikwentia Juan: Arroparé a Juan −Kwey
(ponerle algo encima, una frazada). Sust.
Refajo de; falda de
−Kwenyu Nukwey: Mi refajo, mi falda.
123
Sust.
Cobija; sábana Kweyat
Nukwenyu: Mi cobija. Sust.
Refajo; falda
−Kwepa Ne kweyat: El refajo, la falda.
V.T.
Voltear −Kwi
Naja nikwepa ne tamal: Voy a voltear la V.T.
tortilla. Agarrar
Niu-nikwi se nutamal: Voy a agarrar una
−Kwepilia mi tortilla.
V.T.
Regresar; perdonar; devolver −Kwikwil
Nuteku Tiut techkwepiliat: Dios nos Sust.
perdona. Dibujo (con color); oto
Ne ikwikwil nunan: El dibujo de mi
Kwetashti mamá (la foto).
Sust.
Cuero (piel de animal) Kwikwilnaj
Ne nukajkak kichiwtiwit iwan kwetashti: Adj.
Mis zapatos de cuero. Coloreado; pintado
Ne ikwikwil kwikwilnaj: El dibujo colo-
Kwetashuchit reado.
Bot.
−Kwikwilua
V.T.
Dibujar y pintar
Shikwikwilukan: Dibujen y pinten.

Kwilin
Zoo.
Gusano
Ne kwilin: El gusano.

Kwitat
Sust.
Heces; excremento
Ne ikwit tijlan: El excremento de la
gallina.

124
L 125
Lala Lejlenpu
Sust. Adj.
Naranja Tonto; estúpido (muy tonto)
Ne lala: La naranja. Lucio lejlenpu: Lucio es muy tonto.

Lamajchin Lejlenpumuyut
Sust. Zoo.
Viejita Mosca de desagüe (mosca pequeña)
Ne lamajchin: La viejita. Ne lejlepumuyut: La mosca de desagüe.

Lamajchinkisa Lenkech
V.T. Adj.
Envejecer (mujer) Cojo
María lamajchinkisa: María está enveje- Lucio lenkech: Lucio es cojo.
ciendo.
Lilish
Lamajtzinkisa Sust.
V.I. Fiesta (grande); festividad; como la
Hacerse inútil por vejez (mujer) navidad o fiestas patronales
Juana lamajtzinkisa: Juana se hace Ne lilish pal ne techan: La fiesta patro-
inútil por vejez. nal.

Lamajtzinpala Luj-lun
Adj. Sust.
126
Anciana inútil (ofensa) Burbuja
Ne lamajtzinpala: La anciana inútil. Ne luj-lun patani: La burbuja vuela.

Lamat Lujlún
Sust. Zoo.
Anciana Ronrón
Ne lamajchin: La viejita. Ne lujlún: El ronrón.

Lanwach Lújlun
Zoo. Sust.
Cocodrilo Brujo
Ne lanwach se tekwani: El caimán es un Ne lújlun mukuyanchiwa: El brujo se
depredador. convierte en cerdo.

Lashun Lunpe
Adj. Sust.
Alguien que finge tener dinero Trampa para atrapar camarones
Juan lashun: Juan finge tener dinero. Niu-niktalia ne lunpe pal nikitzkia chaka-
lin: Voy a poner la trampa para atrapar
Lejlen camarones.
Adj.
Bobo; dejado; tímido
Lucio lejlen: Lucio es tímido.
M 127
Ma Anat.
Conj. Brazo
Que (subjuntivo) Numajkul: Mi brazo.
Naja nikneki ma shinemi nuwan: Yo
quiero que estés conmigo. Majmachalua
Naja nikneki ma shinechpalewi: Yo quie- V.I.
ro que me ayudes. Aplaudir
Niu-nimajmachalua: Voy a aplaudir.
Ma katka Nikchajchalua numejmey: Yo aplaudo
Sust. (yo golpeo mis manos).
Si fuera
Ma katka naja nitapajtiani: Si fuera Majmakwil
doctor. Sust.
Ma katka naja kiuni: Si fuera así. Quinteto
Ne majmakwil: El quinteto.
Ma´
Adv. Majmalachiwi
No (para imperativos, forma corta) V.I.
Ma´ shikita: No lo veas. Arrugarse
Tiu-timajmalachiwi: Te vas a arrugar.
Ma´ sa´
Adv. Majmalachnaj
No vaya a ser Adj.
Ma´ sa´ niwetzi: No vaya a ser que me Arrugado
128
caiga. Majmalachnaj nukoton: Está arrugada
Ma sa´ wetzi at: No vaya a ser que mi camisa.
llueva.
Ma sa´ nitayuawi tik ne ujti: No vaya Majmalini
a ser que me agarre la noche en el V.I.
camino. Marchitarse (se arruga)
Ma sa´ nimuishpulu: No vaya a ser que Ne shuchit majmalinik: La flor se mar-
me pierda. chitó.
Ma sa´ nimutati: No vaya a ser que me
queme. Majmalintuk
Adj.
−Machtia Magullado
V.T. Ne tumat majmalintuk: El tomate esta
Enseñar (educar) magullado.
Naja nikmachtia ne nawat: Yo enseño
náhuat. −Majmanujwan
Sust.
−Maitzkia Hermanos mayores
V.T. Numajmanujwan: Mis hermanos mayo-
Atrapar con la mano; cachar (algo) res (de hombre y mujer).
Naja nikmaitzkia ne tamal: Yo atrapo la
tortilla con la mano (cachar). −Majmanujwan −nan
Sust.
−Majkul Tíos mayores (de parte mamá)
Ne imajmanujwan nunan: Mis tíos mayo- nisajsayti: Hay un jaguar, tengo miedo
res (de parte de mamá). porque estoy en peligro.

−Majmanujwan −teku Majmayana


Sust. V.I.
Tios mayores (de parte de papá) Tener mucha hambre
Ne imajmanujwan nuteku: Mis tíos ma- ¿Taja timajmayana?: ¿Tienes mucha
yores (de parte de papá) hambre?

Majmataketza Majtakti
V.I. Sust.
Hablar con las manosM signar (lenguaje Diez
de señas) Ne majtakti: El diez.
Naja nimajmataketza: Yo hablo con las
manos (lenguaje de señas). Majtakti itech
Sust.
Majmataketzalis Decágono
Sust. Ne majtakti itech: El decágono.
Lengua de señas
Ne majmataketzalis: El lenguaje de Majtakti nawi
señas. Sust.
Catorce
Majmatami Ne majtakti nawi: El catorce.
V.I.
129
Desmayarse Majtakti nawi shikipil
Pedro majamatamik: Pedro se desmayó. Sust.
Catorce mil
Majmatznaj Majtakti nawi shikipil: Catorce mil.
Adj.
Ajado (arrugado) Majtakti se shikipil
Nuwipil majmatznaj: Mi blusa está Sust.
ajada. Once mil
Majtakti se shikipil: Once mil.
Majmatzu
Sust. Majtakti shikipil
Mamaso Sust.
Ajwiak ne majmatzu: Es rico el mamaso. Diez Mil
Majtakti shikipil: Diez mil.
−Majmatzua
V.T. Majtakti ume
Amasar o hacer mamasos Sust.
Niu-nikmajmatzua ne tishti: Voy a ama- Doce
sar la masa. Ne majtakti ume: El doce.

Majmawi Majtakti ume shikipil


V.I. Sust.
Tener miedo Doce mil
Nemi se tekwani, naja nimajmawi ika Majtakti ume shikipil: Doce mil.
Majtakti yey perro.
Sust.
Trece Maktakti se
Ne majtakti yey: El trece. Sust.
Once
Majtakti yey shikipil Ne maktakti se: El once.
Sust.
Trece mil −Makuskat
Majtakti yey shikipil: Trece mil. Sust.
Pulsera
Maka Numakuskat: Mi pulsera.
Adv.
No (para imperativos) Makutu
Maka shikita: No lo veas. Adj.
Manco (que le falta una mano)
−Maka Carlos makutu: Carlos es manco.
V.T.
Dar; pegar (golpear) Makwil
Naiu-nikmaka se takulis: Voy a dar un Sust.
regalo. Cinco
Niawa nimetzka: Ya te voy a dar (pegar). Ne makwil: el cinco.

−Makasi Makwil itech


V.T. Sust.
130
Tenerle miedo a Pentágono
Naja nikmakasi ne kuat: Yo le tengo Ne makwil itech: El pentágono.
miedo a la culebra.
Makwil shikipil
Makaya Sust.
Adv. Cinco mil
Ya no (para imperativos) Makwil shikipil: Cinco mil.
Makaya shikita: Ya no lo veas.
Makwil tzunti
−Makechtan Sust.
Anat. Quinientos
Muñeca (de la mano) Makwil tzunti: Quinientos.
Numakechtan: Mi muñeca (de la mano).
Makwil tzunti shikipil
Numakechtan Sust.
Makikisi Quinientos mil
V.I. Makwil tzunti shikipil: Quinientos mil.
Silbar
Ne ejekat makikisi: El viento silba. Makwiliswat
Bot.
−Makishtia Maquilishuat
V.T. Ne makwiliswat shuchikisa: El maquili-
Soltar; liberar shuat florece.
Niu-nikmakishtia ne pelu: Yo soltaré al
Malakat Hermano mayor
Sust. Numanuj: Mi hermano mayor (de hom-
Malacate bre y mujer).
Ne malakat: El malacate.
−Manuj −nan
−Maltapach Sust.
Neo. Tío mayor (de parte de mamá)
Derecha Ne imanuj nunan: Mi tío mayor (de parte
Ne kwawit nemi ka numaltapach: El de mamá).
árbol está a mi derecha.
−Manuj −teku
Maltia Sust.
V.I. Tío mayor (de parte de papá)
Bañarse Ne imanuj nuteku: Mi tío mayor (de
Niu-nimaltia: Me voy a bañar. parte de papá).

Maluni Mapachin
Bot. Zoo.
Manune Mapache
Ne maluni: Manune. Ne mapachin mumapaka: El mapache
se lava las manos.
−Mamilia
V.T. −Mapajsu
Tirar algo a alguien Anat.
131
Shinechmamili: Tíramelo. Vello de los brazos
Nikmamilia Juan: Yo se lo tiro a Juan. Numapajsu: Mis vellos de los brazos.

Man −Mapipil
Adv. Anat.
Ahí Dedos de la mano
Man shiwalaj: Ahí venís. Numapipil: Mis dedos de la mano.
Kan timuitat: Ahí nos vemos. Se numapipil: Mi dedo de la mano.

−Mana −Mapipilishkalyu
V.T. Anat.
Cocer; cocinar (algo) Yema de los dedos de la mano
Nikmana ne et: Yo cuezo los frijoles Numapipilishkalyu: Mis yemas de los
(cocino). dedos de la mano.
Se numapipilishkalyu: Una yema del
−Manamiki dedo de mi mano.
V.T.
Recibir algo; atrapar (algo que nos han −Mapipilsalijka
tirado) Anat.
Niu-nikmanamiki: Lo voy a recibir (algo Nudillos
que me tiraron). Numapipilsalijka: Mis nudillos.

−Manuj Masakilit
Sust. Bot.
Loroco Nikatilana ne matamichin: Yo jalo la
Ne masakilit: El loroco. atarraya.

Masakuat −Matashkal
Zoo. Anat.
Masacuata Palma de la mano
Ne masakuat mukutilana: La masacua- Numatashkal: Mi palma de la mano.
ta se arrastra.
Matat
−Masalijka Sust.
Anat. Cebadera; matata
Codo Numataw: Mi matata.
Numasalijka: Mi codo.
−Matekwaya
Masat Sust.
Zoo. Tenaza (animal)
Venado Ne imatekwaya ashalin: La tenaza del
Ne masat: El venado. ajalín.

−Mash −Mati
Anat. V.T.
Vello púbico Saber; creer
Numash: Mi vello púbico. Naja nikmati nawat: Yo sé náhuat.
132
−Mashak −Matiltia
Anat. V.T.
Entrepierna; ingle Encariñarse; apreciar
Numajmashak: Mis ingles. Naja nikmatiltia Maria: Yo aprecio a
María.
Mashtat Ma´ shikmatilti Juan: No te encariñes
Sust. de Juan.
Calzón; calzoncillo
Ne mashtat: El calzón. Matzaj
Sust.
−Mashuchiw Piña
Sust. Ne matzaj: La piña.
Primeras tortillas de la hija
Numashuchiw: Las primeras tortillas −Matzajka
hechas por mi hija. Sust.
Guante
Matalin Numajmatzajka: Mis guantes.
Bot.
Matalí (planta) −Matzupina
Ne matalin: El matalí. V.T.
Inyectar en el brazo
Matamichin Niu-nikmatzupina: Voy a inyectarte.
Sust.
Atarraya; red de pescar −Mawawasua
V.T. Mekakuat
Escribir a mano (algo) Zoo.
Naja nikmawawasua se takwikalis: Yo Bejuquilla
escribo una canción. Ne mekakuat: La bejuquilla.

Mawiltia Mekapal
V.I. Sust.
Jugar Mecapal
Naja nimawiltia iwan ne awil: Yo juego Ne mekapal: El mecapal.
con mi juguete.
Mekawewet
Mawiltiani Sust.
Sust. Guitarra
Jugador Ne mekawewet: La guitarra.
Naja nimawiltiani: Yo soy jugador.
−Mekayu
Maya Bot.
Sust. Vejuco
Solamente; solo Imekayu kutkut: Vejuco de sandía.
Maya nikneki se: Solo quiero uno.
−Melajkan
Mayan Adv.
Sust. Enfrente (más alejado que -ishpan)
Hambruna; hambre Ne kwawit nemi numelajkan: El árbol
133
Katka nemituya sujsul mayan: Antes está enfrente de mí.
había mucha hambruna.
Melak
Mayana Adj.
V.I. Inclinado
Tener hambre Ne ujti ijkatuk: La calle inclinada.
¿Taja timayana?: ¿Tienes hambre?
−Melakchiwa
−Mayulka V.T.
Neo. Hacer algo a la carrera
Izquierda Naja nikmelakchiwa nukaltekiw: Yo hago
Ne kwawit nemi ka numayulka: El árbol a la carrera mi tarea.
está a mi izquierda.
−Melakketza
−Mejmelawa V.T.
V.T. Levantar algo y dejarlo inclinado
Planchar; alisar Niu-nikmelakketza ne uchpanwas: Voy a
Niu-nikmejmelawa nukwajkwach: Voy a levantar la escoba y la dejaré inclinada.
planchar mi ropa.
Melaknejnemi
Mejmelawtuk V.I.
Adj. Caminar rápido
Estirado Naja nimelaknejnemi: Yo camino rápido.
Ne ichti mejmelawtuk: La pita extendida.
−Melaktulua Los; las; les (ustedes)
V.T. Metzinneki: Los quiere (a ustedes).
Atragantarse
Naja nimelaktuluj ne tamal: Yo me atra- −Metzkuyu
ganté con la tortilla. Anat.
Nikmelaktuluj ne at: Me atraganté con Pierna (muslo)
el agua (se me fue por otro lado). Numetzkuyu: Mi muslo, mi pierna (parte
de la pierna que va desde la cadera
−Melawa hasta la rodilla).
V.T.
Estirar; desenrollar; extender −Metzpan
Niu-nikmejmelawa ne ichti: Voy a exten- Anat.
der la pita. Regazo
Numetzpan: Mi regazo.
Melawaya
Adj. −Metzpanua
Planchado (liso, estirado) V.T.
Nuwipil melawaya: Mi blusa está plan- Chinear o tener a alguien en su regazo
chada. Nikmetzpanua ne shulut: Yo chineo al
bebé en mi regazo.
Mele
Adj. Metzti chiknawi
Inocente; ingenuo Neo.
Taja timele: Tú eres ingenuo. Septiembre
134
Ne metzti chiknawi: El mes de septiem-
Melka bre.
Adv.
Aunque; aunque sea Metzti chikume
Melka kia né: Aunque sea así. Neo.
Julio
Melumekat Ne metzti chikume: El mes de julio.
Sust.
Melón Metzti chikwasen
Ne melumekat: El melón. Neo.
Junio
Metapan Ne metzti chikwasen: El mes de junio.
Topo.
Metapán Metzti chiwey
Sujsul galanchin Metapan: Metapán es Neo.
muy bonito (dónde abunda el maguey). Agosto
Ne metzti chiwey: El mes de agosto.
Metz
Pronom. Metzti majtakti
Te Neo.
Metzneki: Te quiere. Octubre
Ne metzti majtakti: El mes de octubre.
Metzin
Pronom. Metzti majtakti se
Neo. Anat.
Noviembre Mano
Ne metzti majtakti se: El mes de no- Numey: Mi mano.
viembre.
Numejmey: Mis manos.
Metzti majtakti ume Miak
Neo. Adv.
Diciembre Mucho (contable)
Ne metzti majtakti ume: El mes de Miak sijsiwatket: Muchas mujeres.
diciembre. Miak itajtakil: Muchas frutas.

Metzti makwil Miake


Neo. V.I.
Mayo Hacerse más (muchos)
Ne metzti makwil: El mes de mayo. Ne tzuntekumat miake ukchupi: Los
tzuntekumaj se hacen más.
Metzti nawi
Neo. −Miakiltia
Abril V.T.
Ne metzti nawi: El mes de abril. Multiplicar; hacer que abunde
Niu-nikmiakilia ne takwal: Voy a hacer
Metzti se que abunde la comida.
Neo.
Enero Michin
135
Ne metzti se: El mes de enero. Zoo.
Pez; pescado
Metzti ume Ne michin: El pez.
Neo.
Febrero Michinhapan
Ne metzti ume: El mes de febrero. Topo.
Michapa
Metzti yey Galanchin Michinhapan: Michapa es
Neo. bonito (dónde abundan los peces).
Marzo
Ne metzti yey: El mes de marzo. Michinhitzkiani
Sust.
Metzweweyak Pescador
Zoo. Ne michinhitzkiani: El pescador.
Flamenco
Ne metzweweyak: El flamenco (patas Michinkakti
largas). Zoo.
Pez caite
−Mewa Ne michinkakti: El pez caite.
V.T.
Desherbar Michinkuat
Niu-nikmewa: Voy a desherbar. Zoo.
Anguila
−Mey Ne michinkuat: La anguila.
Michinkumal Barbasco (bejuco venenoso para atra-
Zoo. par cangrejos)
Pez globo Ne tekwisij kiwa ne mikinimekat: El
Ne michinkumal: El pez globo. cangrejo come barbasco.

Michintekwani Miktan
Zoo. Adj.
Tiburón Hondo
Ne michintekwani: El tiburón. Tesu miktan: No es hondo.

−Miekawan −Miktia
Sust. V.T.
Familia Matar a
Numiekawan: Mi familia. Niu-nikmiktia ne kulut: Voy a matar al
alacrán.
Mijkwani
V.I. Mil
Desplasarse; moverse de un lugar a otro Bot.
Niu-nimijkwani ka né: Me voy a mover Milpa
para allá. Ne mil: La milpa.

Mijmiki −Mima
V.I. V.T.
Marchitarse Tirar; arrojar (cerca)
136
Ne shuchit mijmikik: La flor se marchitó. Naja nikmima at: Yo tiro agua (cerca).

Mijtutia Minaya
V.I. V.I.
Bailar Esconderse
Naja nimijtutia: Yo bailo. Naja niminaya keman timawiltiat: Yo me
escondo cuando jugamos.
Mijtutiani
Sust. −Mish
Bailarín; danzante Zoo.
Ne mijtutiani: El bailarín. Gato (de)
Numish: Mi gato.
Miki Mumish: Tu gato.
V.I.
Morirse Mishti
Ne tutut mikik: El pájaro murió. Sust.
Nube; neblina
Mikini Ne mishti kitzakwa ne tunal: La nube
Sust. tapa el sol.
Muerto
Ne mikini: El muerto. Mistun
Zoo.
Mikinimekat Gato
Bot. Ne mistun: El gato.
Misuta Muchichinua
V.I. V.I.
Vomitar Quemarse levemente
Lucio misutak: Lucio vomitó. Timuchichinuj: Te quemaste (leve).

Mu Muchijchimuketza
P.Pos. V.I.
Tu(s) Ponerse firme
Munan: Tu madre. Shimuchijchimuketza iwan mupilawan
pal metztakamatit: Ponte firme con tus
Muajapeyawa hijos para que te obedezcan.
V.I.
Bañarse Muchilwia
Niu-nimuajapeyawa: Me voy a bañar. V.I.
Enchilarse
Muaketza Naja nimuchilwij: Yo me enchilé.
V.I.
Flotar (en agua) Muchiwa
Nimuaketza: Yo floto (en el agua). V.I.
Hacerse; convertirse
Muapsulwia Naja nimuchiwa ken se kuyamet: Yo me
V.I. convierto en cerdo.
Quemarse con agua
Muapsulwij Juan: Juan se quemó con Muejekchiwa
137
agua (caliente). V.I.
Arreglarse (embellecerse)
Muatepewa Naja nimuejekchiwa pal nikisa nipasha-
V.I. lua: Yo me arreglo para salir a pasear.
Echarse agua; como bañando pero sin
restregarse ni enjabonarse. Mueltilinia
Ne piltzín maya muatepewa: El niño V.I.
solamente se echa agua. Sacar el pecho (como en una pelea)
Niu-nimueltilinia keman nikneki nimusu-
Muchalua ma: Voy a sacar el pecho cuando quiera
V.I. pelear.
Golpearse
Ne piltzín muchaluj: El niño se golpeó. Muestuk
V.I.
Muchayuntia Sentado; puesto
V.I. Ne kumit muestuk: La olla sentada
Mecerse (puesta).
Naja nimuchayuntia: Yo me mezco. Naja nimuestuk: Estoy sentado.

Muchi Muichtakanamiktia
Adv. V.I.
Todo; todos Casarse en secreto
Muchi ne sijsiwatket: Todas las mujeres. Lucio wan Juana muichtakanamiktijket:
Lucio y Juana se casaron en secreto.
Muijtakua Maquillarse
V.I. Maria muishmawaltia: María se maqui-
Dañarse (internamente) lla.
Juan muijtakuj ika tesu kikwa dajdatka
yek: Juan se daña a sí mismo porque no Muishmimilua
se alimenta bien. V.I.
Rodar
Muijtiapaka Ne tet muishmimilua: La piedra rueda.
V.I.
Lavarse el estómago (abdomen) Muishmujmutzwia
Nimuijtiapaka: Yo me lavo el estómago. V.I.
Parpadear
Muikshiapaka Naja nimuishmujmutzwia: Yo parpadeo.
V.I.
Lavarse los pies Muishpejpeyunwia
Nimuikshiapaka: Yo me lavo los pies. V.I.
Aplicarse cremas o maquillaje en la cara
Muikshikeluna para alisar el rostro
V.I. Niu-nimuishpejpeyuwia: Voy a maquillar-
Quebrarse el pie me o echar productos para quedar con
Timuikshikelun: Te quebraste el pie. la piel tersa.

Muilpia Muishpelua
V.I. V.I.
138
Acompañarse; juntarse Abrir los ojos; fijarse
Niu-nimuilpia iwan María: Voy a acompa- Niu- nimuishpelua yek: Voy a abrir bien
ñarme con María. mis ojos, me voy a fijar bien.

Muipankisa Muishpilua
V.I. V.I.
Salir tras de ti Agacharse (como en reverencia)
Nimuipankisa: Yo salgo tras de ti. Niu-nimuishpilua: Voy a agacharme.

Muishapaka Muishpitza
V.I. V.I.
Lavarse la cara Abanicarse; darse viento
Nimuishapaka: Yo me lavo la cara. Niu-nimuishpitza iwan nushumpe: Me
voy a abanicar con el sombrero.
Muishkwepa
V.I. Muishpulua
Rebalsarse V.I.
Ne at istak muishkwepki: La leche se Perderse
rebalsó. Lucio Muishpuluj: Lucio se perdió.
Ne tzutzukul muishkwepa: El cántaro
rebalsa. Muishpuyawa
V.I.
Muishmawaltia Frotarse la cara
V.I. Nimuishpuyawa: Me froto los ojos.
Muishtakua Burlarse de alguien
V.I. Naja nikmujmuchteki María: Me voy a
Dañarse los ojos burlar de María.
Ma´ shimuishtaku: No te dañes los ojos
(por frotarse o echarse algo). Mujmulu
V.T.
Muishtapachua Frijol seco; sin sopa
V.I. Et mujmulu: frijol seco, sin sopa.
Agacharse para pasar (casi arrastrán-
dose) Mujmusta
Lucio muishtapachua pal panu ne kulal: Adv.
Lucio se agacha para pasar el cerco. Todos los días
Naja nimumachtia nawat mujmusta: Yo
Muishtemua estudio náhuat todos los días.
V.I.
Rebuscarse Mujmuyawa
Niu-nimuishtemua: Me voy a rebuscar. Sust.
Masajear (aplicar masajeando)
Muishtititza Shimujmuyawa ne pajti: Masajéate la
V.I. medicina (frotando).
Pujar (bebé)
Ne shulut muishtititza: El bebé puja. Mukakasua
V.I.
Muishtuka Cacarear
139
V.I. Ne tijlan mukakasua: La gallina caca-
Meterse rea.
Shimuishtuka: Métete (entren).
Mukaltzakwa
Muishtzakwa V.I.
V.I. Encerrarse
Cubrirse la cara; cerrar los ojos Niu-nimukaltzakwa: Me voy a encerrar.
Lucio muishtzakwa: Lucio se tapa la
cara. Mukamakshijshima
V.I.
Muishyajyanwia Rasurarse (rostro)
V.I. Niu-nimukamakshijshima: Voy a rasurar-
Estar de mal humor; irritabilidad me (barba y bigote).
Naja nimuishyajyanwia: Estoy de mal
humor. Mukechketza
V.I.
Muishyulkwi Levantar la cabeza
V.I. Ne pelu mukechketza: El perro levanta
Resucitar (rápido, luego de morir) la cabeza.
Ne takat muishyulkwi: El hombre resu-
citó. Mukekelutza
V.I.
−Mujmuchteki Estar inquieto
V.T. Ne piltzín mukekelutza: el niño inquieto.
Mukeketza Mukushunshima
V.I. V.I.
Levantarse (cuando los niños comien- Rasurarse (axila)
zan a caminar y aprenden a pararse) Maria mukushunshima: María se rasura
Ne siwapil mukeketza: La niña ya puede (la axila).
pararse (ya hace solitos).
Mukutasa
Muketza V.I.
V.I. Toparse
Levantarse; pararse Nimukutasa itech ne tapepechul: Me
Niu-nimuketza peyna: Me levantaré topo a la pared.
temprano.
Mukutijtilwia
Muku V.I.
Zoo. Entilarse; llenarse de tila
Camarón pequeño Naja nimukutijtilwij: Yo me entilé.
Ne muku ajwiak: El camarón pequeño
es rico. Mukutilana
V.I.
Mukujkuyulua Arrastrarse
V.I. Ne kuat mukutilana: La culebra se
Encogerse (personas o animales) arrastra.
Naja nimukujkuyulua ika nisekmiki: Yo
me encojo porque tengo frío. Mukwalantia
140
V.I.
Mukuluchua Enojarse
V.I. Naja nemanha nimukwalantia: Yo me
Encogerse (telas o plantas) enojo rápido.
Ne kwachti mukuluchua kan panu ne te-
pusti tutunik: La tela se encoge cuando Mukwekwelumati
pasa la plancha. V.I.
Temblar (físicamente por un susto o frío)
Mukumatilua Naja nimukwekwelulmati: Yo estoy
V.I. temblando.
Machucarse
Nimukumatiluj: Me machuqué. Mukwekwetua
V.I.
Mukunaktia Tambalearse mucho
V.I. Juan mukwekwetua yawi ika tawan-
Colgarse; estar colgado tuk: Juan va tambaleando porque ha
Nimukunaktia: Yo me cuelgo. tomado.

Mukunejneki Mukwentia
V.I. V.I.
Hacerse el rogado Cobijarse
María mukunejneki: María se hace la Naja nimukwentia: Me cobijo.
rogada.
Mukwepa
V.I. Mumakeluna
Voltearse; regresarse; convertirse V.I.
Niu-nimukwepa: Me voy a regresar. Quebrarse la mano
Shimukwepa: Voltéate. Timumakelun: Te quebraste la mano.

Mukwetua Mumapaka
V.I. V.I.
Doblarse; esguinzarse Lavarse las manos
Lucio mukwetuj: Lucio se esguinzó. Naja nimumapaka: Yo me lavo las
manos.
Mukweytia
V.I. Mumati
Refajarse; ponerse refajo V.I.
Naja nimukweytia: Yo me refajo. Acostumbrarse
Naja nimutatkia: Ya me acostumbré.
Mulini
V.I. Mumejmelawa
Retoñar V.I.
Mulinik ne ish: Retoñó la semilla. Estirarse
Naja nimumejmelawa: Yo me estoy
Mulinka estirando (al despertarse o al estar
Bot. cansado).
Retoño; brote
Ne shuchit kichiwki mulinka: La flor hizo Mumelsina
141
su retoño. V.I.
Ahogarse; atorarse; atarzonarse
Mulkit Nimumelsinki: me atarzoné.
Sust.
Mazorca pequeña; frutos pequeños Mumiktia
Ne pula mulkit: Los plátanos pequeños V.I.
(los últimos del árbol). Suicidarse
Lucio mumiktij: Lucio se mató (suicidó).
Muluni
V.I. −Mumushua
Volar (polvo o partículas pequeñas) V.T.
Muluni ne tewti: Se vuela el polvo. Cortar en varias partes pequeñas; des-
menuzar
Mumachtia Niu-nikmumushua ne amat: Voy a cortar
V.I. en varios pedazos pequeños el papel.
Aprender Niu-nikmumushua ne puyuj: Voy a des-
Naja nimumachtia nawat chujchupika: menuzar el pollo.
Yo aprendo náhuat poco a poco.
Mumutia
Mumachtiani V.I.
Sust. Preocuparse
Estudiante Ma´ shimumuti: No te preocupes (no te
Ne mumachtiani: El estudiante. asustes).
Mumuyupeyuwa está casando la venada.
V.I.
Espantar moscas Munejnekwilua
Naja nimumuyupeyuwa: Yo estoy espan- V.I.
tando moscas. Caminar torcido (por malformaciones de
la espalda)
−Mun Lucio munejnekwilua: Lucio camina
Sust. torcido.
Yerno
Numun: Mi yerno. Muneshtia
Nujnumun: Mis yernos. V.I.
Declararse; entregarse; dejarse ver;
Munajnamiki salir de un escondite; exponerse
V.I. Naja nimuneshti ika te nechajsiket: Yo
Encontrarse con varias personas salí, me dejé ver porque no me encon-
Tiu-timunajnamikit: Nos vamos a encon- traron.
trar varios.
Mupal
Munamaka Adj.
V.I. Tuyo(s)
Prostituirse Ne mistun mupal: El gato es tuyo.
Yaja munamaka: Ella se vende (prosti-
tuye). Mupepeta
V.I.
142
Munamakani Revisarse (el cuerpo)
Sust. Naja nimupepeta nuweyka: Yo me reviso
Prostituta mi cuerpo.
Taja timunamakani: Tú te vendes (eres
prostituta). Mupetztilia
V.I.
Munamiki Desnudarse
V.I. Niu-nimupetztilia: Yo me voy a desvestir
Encontrarse (desnudar).
Naja nimunamiki iwan María: Yo me
encuentro con María. Mupulultia
V.I.
Munamiktia Enlodarse
V.I. Naja nimupulultij: Me enlodé.
Casarse
Niu-nimunamiktia iwan María: Yo me voy Mupusunia
a casar con María. V.T.
Esponjarse
Munamiktia ne masat Ne mistun mupusunia: El garo se es-
V.I. ponja.
Lluvia con sol
An tachia ne tunal wan kimaka at, anka Musel
munamiktia ne masat: Hoy está alum- Adj.
brando el sol y está lloviendo, quizá se Solo tú
Tesu tinemi musel: Tú no estás solo. Restregarse
Nimushujshulewa: Me restriego.
Musenputzua
V.I. Musta
Reunirnos; juntarnos; amontonarnos Adv.
Timusenputzukan: Reunámonos. Mañana (día siguiente)
Timuitat musta: Nos vemos mañana.
Musentalua
V.I. Mustayuk
Esparcirse Adv.
Musentalua ne et keman niktzunpilua Hasta mañana; mañana de nuevo
ne kushtal talchi: Se esparce el frijol Mustayuk tamachatiani: Hasta mañana
cuando vacío el costal en el suelo. profesor.

Musewia Musuma
V.I. V.I.
Estar descansando Pelear
Naja nimusewi: Estoy descansando. Naja nimusuma iwan Lucio: Yo me peleo
Mushapunwia con Lucio.
V.I.
Enjabonarse Mususulwia
Niu-nimushapunwia: Me voy a enjabo- V.I.
nar. Ensuciarse (de grasa)
Mususulwij nukotón: Se ensució mi
143
Mushawaltia camisa (con grasa).
V.I.
Untarse (aplicar a toques) Musut
Shimushawalti ne pajti: Aplícate la medi- Bot.
cina a toquecitos (untar con cuidado). Mozote
Ne mozote: El mozote
Mushijshikua
V.I. Muta
Engañarse Bot.
Ma´ shimushijshuku: No te engañes. Motate
Ne mutat: El motate.
Mushima
V.I. Mutajkwiltia
Cortarse el pelo o rasurarse V.I.
Niu-nimushima: Me voy a rasurar. Trenzarse; hacerse trenzas
Naja nimutajkwiltia: Yo me estoy tren-
Mushisha zando.
V.I.
Orinarse Mutajpia
Niu-nimushisha: Voy a orinar. V.I.
Timushisha tutunik: Tienes mal de orín. Cuidarse
Nimutajpia: Me cuido.
Mushujshulewa
V.I. Mutalia
V.I. Timutatij: Te quemaste.
Sentarse
Shimutalikan: Siéntense. Mutawantia
V.I.
Mutalua Emborracharse (un poco)
V.I. Nimutawantia: Me embriago.
Correr
Naja nimutalua: Yo corro. Muteka
V.I.
Mutaluani Acostarse
Sust. Niu-nimuteka: Yo me acuesto.
Corredor
Ne mutaluani: El corredor. Mutekitilia
V.I.
Mutankweketza Dedicarse a trabajar
V.I. Naja nimutekitilia: Yo me dedico a
Arrodillarse trabajar.
Niu-nimutankweketza: Me voy a arrodi-
llar. Mutemaka
V.I.
Mutapachua Dejarse (hacer algo)
V.I. Nimutemakak ma nechshijshikuj Juan:
Agacharse (un poco) Dejé que Juan me engañara.
Niu-nimutapachua: Me voy a agachar Ma´ shuchimutemaka senpa: No te
144
(para pasar en algún lugar bajo). dejes otra vez.

Mutapata Mutenhapaka
V.I. V.I.
Cambiarse (ropa) Cepillarse; lavarse los dientes; enjua-
Niu-nimutapata: Me voy a cambiar garse
(ropa). Naja nimutenhapaka: Yo me cepillo los
dientes.
Mutapewilia
V.I. Mutenhapakalis
Cazar (montear) Neo.
Naja nimutapewilia: Yo voy a cazar para Cepillo de dientes
mí. Naja nimutenhapaka iwan ne mutenha-
pakalis: Yo me cepillo los dientes con el
Mutatalua cepillo de dientes.
V.I.
Andar corriendo de un lado para otro Mutenpelua
Ne pijpipil mutataluat: Los niños corren V.I.
(de un lado para otro). Abrir la boca; bostezar
Naja nimutenpeluj: Yo bostecé (abrí mi
Mutatia boca).
V.I.
Quemarse (con fuego o superficies Mutenshima
calientes) V.I.
Rasurarse el bigote Mutuskapelua
Niu-nimutenshima: Me rasuraré el V.I.
bigote. Alzar la voz; hablar fuerte
Nimutuskapelua: Yo estoy hablando
Mutentapana fuerte.
V.I.
Reventarse la boca Mututunia
Timutentapan: Te reventaste la boca. V.I.
Calentarse
Mutentzakwa Mumutunia ne at: Se calienta el agua.
V.I.
Cerrarse la boca; encerrarse Mutzejtzelua
Niu-nimutentzakwa: Me voy a encerrar V.I.
(cerrar la puerta de la casa). Sacudirse
Shimutentzakwa Juan: Tapate la boca Ne pelu mutzejtzelua pal muwatza: El
Juan. perro se sacude para secarse.

−Mutia Mutzijkwilua
V.T. V.I.
Asustar; espantar Pararse de puntitas
Niu-nikmutia Lucio: Voy a ir a asustar a Nimutzijkwilua: Estoy de puntitas.
Lucio.
Mutzikwastia
Mutki V.I.
145
V.I. Peinarse
Multiplicarse Naja nimutzikwastia: Yo me peino.
Ne Tzuntekumat mutki: Los tzuntekumaj
se multiplican. Mutzinkishtia
V.I.
−Mutkitia Desplazarse sentado; moverse de un lu-
V.T. gar a otro sentado (como en una banca)
Multiplicar (hacer crecer en número Niu-nimutzinkishtia ka né: Me voy a mo-
algo) ver para allá (sin levantarse del asiento).
Jesús kimutkiltij ne michin: Jesús multi-
plicó los peces. Mutzinkutia
V.I.
Mutunaltatia Cansarse de estar sentado
V.I. Nimutzinkutiaka: Ya me cansé de estar
Quemarse (por el sol) sentado.
Lucio mutunaltatia: Lucio se quema (por
el sol). Mutzinpaka
V.I.
Mutunalwatza Lavarse el trasero
V.I. Niu-nimutzinpaka: Me voy a lavar el
Secarse bajo el sol; insolarse trasero.
Ne pelu mutunalwatza: El perro se seca
bajo el sol. Mutzinpupua
Naja nimutunalwatza: Yo me asoleo. V.I.
Limpiarse el trasero no.
Naja nimutzinpupua: Yo me limpio el
trasero. Mutzuntapana
V.I.
Mutzintalia Reventarse la cabeza
V.I. Juana mutzuntapan: Juana se reventó
Acurrucarse la cabeza.
Niu-nimutzintalia: Me voy a acurrucar.
Mutzunteki
Mutzintzaktuk V.I.
Adj. Herirse
Estreñido Yakin nimutzuntek: Hace ratos me herí.
Lucio mutzintzaktuk: Lucio esta estre-
ñido. Mutzunwawana
V.I.
Mutzinwewepa Rascarse la cabeza
V.I. Nimutzunwawana: Me rasco la cabeza.
Ser rápido; hábil o ágil
Naja nimutzinwewepa: Yo soy hábil Muujulintia
(rápido). V.I.
Moverse (mucho), ejercitarse
Mutzujtzunketza Naja nimuujulintia: Yo me estoy ejerci-
V.I. tando (moviéndose).
Dar vuelta de gato
146
Naja nimutzujtzunketza: Yo doy vuelta Muustutamima
de gato. V.I.
Tirarse al barranco
Mutzujtzunpilua Su naja nimuustutamima taja nusan
V.I. timuustutamima: Si yo me tiro al barran-
Ponerse en posición para dar vuelta de co vos también te tiras.
gato
Naja nimutzujtzunpilua: Yo me pongo en Muwan
posición para dar vuelta de gato. Pronom.
Contigo
Mutzunkalhapaka Naja ninemi muwan: Quiero estar con-
V.I. tigo.
Lavarse el pelo
Nimutzunkalhapaka: Yo me lavo el pelo. Muwansan
Adv.
Mutzunketza Contigo mismo (otra vez)
V.I. Naka muwansan: Se queda contigo (de
Ponerse a gatas (en cuatro) nuevo).
Juana mutzinketza: Juana está a gatas.
Muwatza
Mutzunpajsulua V.I.
V.I. Secarse (por estar mojado)
Despeinarse Achtu nimaltia wan neman nimuwatza:
Naja nimutzunpajsulua: Yo me despei- Primero me baño y después me seco.
Muwatzalis espulga.
Neo.
Toalla Muyulala
Ne muwatzalis: La toalla. Sust.
Mandarina
Muwejweyakilia Ne muyulala: La mandarina.
V.I.
Estirarse (personas) Muyulkwepa
Naja nimuwejweyakilia kajka peyna: Yo V.I.
me estiro en las mañanas. Revivirse
Nimuyulkwepki: Yo reviví.
Muweyakilia
V.I. Muyulsewia
Estirarse (ropa, animales) V.I.
Ne kuat muweyakilia: La culebra se Calmarse; tranquilizarse
estira. Naja nimuyulsewia: Yo me calmo.

Muwika Muyut
V.I. Zoo.
Conducir; manejar Mosca
Naja nimuwika tik ne tawikani: Yo me Ne muyut patani: La mosca vuela.
llevo en el carro.
Muyutzaput
Muyakapitza Sust.
147
Sust. Níspero
Sonarse la nariz Ne muyutzaput: El níspero.
Shimuyakapitza: Suénate la nariz.
Naja nimuyakapitzak: Yo me soné la
nariz.

Muyawalchiwa
V.I.
Enrollarse (serpientes)
Ne kuat muyawalchiwa: La culebra se
enrolla.

Muyawalua
V.I.
Dar vueltas en sí mismo
Naja nimuyawalua: Yo estoy dando vuel-
vas (girando).
Muyawalua mutzuntekun: Estás marea-
do.

Muyejyektia
V.I.
Espulgarse (animales)
Ne tijlan muyejyektia: La gallina se
148
N
Na´ Nunakas: Mi oreja.
P.Pers
Yo −Nakaswia
Na´ ninemi yek: Yo estoy bien. V.T.
Ponerle orejas a la olla
Naja Niu-niknawaswia: Le pondré orejas a la
P.Pers olla.
Yo
Naja ninemi yek: Yo estoy bien. Nakaskulut
Bot.
Najasan Nacazcol
Adv. Ne nakaskulut: El nacazcol.
Nomás yo
Najasan niwalaj: Nomás vine yo (sola- −Nakastan
mente yo). Adv.
A un lado; también se le llama así a la
−Najnakastan izquierda
Adj. Juan nemi nunakastan: Juan está a mi
Junto a mí (a mis dos lados: izquierdo y lado.
derecho)
Ne tuijiknikwan nemi nunajnakastan: −Nakastanhumiyu
Las personas están a mi lado. Anat.
Costilla
Najnanatznaj Nunajnakastanhumiyu: Mis costillas.
149
Adj.
Amontonado Nakastijtili
Nukwajkwach najnanatznaj: La ropa Adj.
amontonada. Orejón
Lucio nakastijtili: Lucio es orejón.
−Najnawatia
V.T. Nakat
Aconsejar Sust.
Naja niknajnawatij nueltiw: Yo aconsejé Carne
a mi hermana. Ne nakat: La carne.

Najnawi Nakatamal
Sust. Sust.
Cuarteto Tamal (con carne)
Ne najnawi: El cuarteto. Nakatamal iwan puyuj: El tamal de
pollo.
Naka
V.I. −Nakayakatzul
Quedarse; quedar Sust.
Naka yek nuwan: Me queda bien. Moco (del chompipe)
Ne inakayakatzul ne kwajakulut: El
−Nakas moco del chompipe (apéndice que cuel-
Anat. ga hacia delante sobre el pico).
Oreja
−Nakayu Ne nan: El nance.
Anat.
Carne de; músculo Nan se
Ne inakayu turuj: La carne de res. Adv.
Nnakayu: Mi músculo. Ninguno
Nan se tijlan: Ninguna gallina.
−Namaka
V.T. −Nan −shulejyu
Vender Sust.
María kinamaka lala: María vende Suegra (de mujer)
naranjas. Ne inan nushulejyu: Mi suegra (la mamá
de mi esposo).
−Namakilia
V.T. −Nan −siwaw
Venderle algo a alguien Sust.
Naja niknamakilia Juan ume kinia: Yo le Suegra (de hombre)
vendo a Juan dos guineos. Ne inan nusiwaw: Mi suegra (la mamá
Niknamakilij yey awakat Lucio: Yo le de mi esposa).
vendí tres aguacates a Lucio.
−Nankilia
Namej V.T.
Adv. Responder; contestar
Como (causa) Niknankilia ne tamachtiani: Yo le contes-
Namej tesu nikmati: Como yo no sé. to al profesor.
150
Naja nikiski namej nunan nemi wejka:
Como mi mamá está lejos, yo salí (para Nantzin
dar una explicación). Sust.
Señora; madrecita; doña
−Namiktia Ne nantzin: la señora.
V.T.
Casar a −Napalua
Niu-nikinnamiktia Juan wan María: Yo V.T.
voy a casar a Juan y María. Abrazar o chinear
Naja niknapalua María: Yo abrazo a
Nan María.
Conj.
Ni (negación) −Nawak
Nan se: Ni uno. Adv.
Nan tiltik nan istak: Ni negro ni blanco. Cerca (con referencia a algo)
Ne tijlan nemi inawak ne kwawit: La
−Nan gallina está cerca del árbol.
Sust.
Mamá Nawat
Nunan: Mi mamá. Sust.
Náhuat
Nan Ne nawat: El náhuat.
Sust.
Nance Nawatajtaketzani
Sust. Nawi pual kashtul
Nahuahablante Sust.
Naja ninawatajtaketzani: Yo soy un Noventa y cinco
nahuahablante. Ne nawi pual kashtul: el noventa y cinco

−Nawatia Nawi pual kashtul nawi


V.T. Sust.
Avisar Noventa y nueve
Niu-niknawatia Juan: Voy a avisarle a Ne nawi pual kashtul nawi: el noventa y
Juan. nueve

Nawi Nawi pual chikwasen


Sust. Sust.
Cuatro Ochenta y seis
Ne nawi: El cuatro. Ne nawi pual chikwasen: el ochenta y
seis
Nawi itech
Sust. Nawi pual chikwey
Cuadrado Sust.
Ne nawi itech: El cuadrado. Ochenta y ocho
Ne nawi pual chikwey: el ochenta y ocho
Nawi pual
Sust. Nawi pual kashtul
Ochenta Sust.
151
Ne nawi pual: El ochenta. Noventa y cinco
Ne nawi pual kashtul: El noventa y cinco
Nawi pual chiknawi
Sust. Nawi pual kashtul nawi
Ochenta y nueve Sust.
Ne nawi pual chiknawi: el ochenta y Noventa y nueve
nueve. Ne nawi pual kashtul nawi: El noventa y
nueve
Nawi pual chikume
Sust. Nawi pual kashtul se
Ochenta y siete Sust.
Ne nawi pual chikume: el ochenta y Noventa y seis
siete. Ne nawi pual kashtul se: El noventa y
seis.
Nawi pual chikwasen
Sust. Nawi pual kashtul ume
Ochenta y seis Sust.
Ne nawi pual chikwasen: el ochenta y Noventa y siete
seis Ne nawi pual kashtul ume: El noventa y
siete.
Nawi pual chikwey
Sust. Nawi pual kashtul yey
Ochenta y ocho Sust.
Ne nawi pual chikwey: el ochenta y ocho Noventa y ocho
Ne nawi pual kashtul yey: El noventa y Sust.
ocho. Ochenta y uno
Ne nawi pual se: El ochenta y uno.
Nawi pual majtakti
Sust. Nawi pual shikipil
Noventa Sust.
Ne nawi pual majtakti: El noventa. Ochenta mil
Nawi pual shikipil: Ochenta mil.
Nawi pual majtakti nawi
Sust. Nawi pual ume
Noventa y cuatro Sust.
Ne nawi pual majtakti nawi: El noventa Ochenta y dos
y cuatro. Ne nawi pual ume: El ochenta y dos.

Nawi pual majtakti se Nawi pual yey


Sust. Sust.
Noventa y uno Ochenta y tres
Ne nawi pual majtakti se: El noventa y Ne nawi pual yey: El ochenta y tres.
uno.
Nawi shikipil
Nawi pual majtakti shikipil Sust.
Sust. Cuatro mil
Noventa mil Nawi shikipil: Cuatro mil.
Nawi pual majtakti shikipil: Noventa mil.
152
Nawi tzunti
Nawi pual majtakti ume Sust.
Sust. Cuatrocientos
Noventa y dos Nawi tzunti: Cuatrocientos.
Ne nawi pual majtakti ume: El noventa
y dos. Nawi tzunti shikipil
Sust.
Nawi pual majtakti yey Cuatrocientos mil
Sust. Nawi tzunti shikipil: Cuatrocientos mil.
Noventa y tres
Ne nawi pual majtakti yey: El noventa y Nawijchin
tres. Adv.
Poco (contable)
Nawi pual makwil Nawijchin lala naka: Poquitas naranjas
Sust. quedan.
Ochenta y cinco Nawijchin sijsiwatket nemi: Pocas mujer
Ne nawi pual makwil: El ochenta y cinco. hay.

Nawi pual nawi Né


Sust. Adv.
Ochenta y cuatro Alla
Ne nawi pual nawi: El ochenta y cuatro. Ne tuchti nemi ka né: El conejo esta
allá.
Nawi pual se
Ne −Neki
Art. V.T.
El; la; los; las Querer
Ne at: El agua. Naja nikneki nunan: Yo quiero a mi
Ne kakti: El zapato. mamá.
Ne sijsiwatket: Las mujeres.
Ne tajtakamet: Los hombres. Nekti
Sust.
Nech Dulce de atado; caramelos
Pronom. Ne nekti: El dulce de atado.
Me
Nechneki: Me quiere. −Nelua
V.T.
Nejmach Revolver; menear
Adj. Niu-niknelua ne atul: Voy a revolver el
Despacio; con calma atol (menear).
Ninejnemi nejmachchin: Camino despa-
cio. Neman
Adv.
Nejmachnemi Luego; después; rápido.
V.I. Niwitz neman: Vuelvo rápido.
Estar quieto; en paz Nalejku neman: Llego rápido.
Naja ninejmachnemi: Yo estoy quieto. Niu-nikisa neman: Me voy en un mo-
mento.
153
−Nejmachpia
V.T. Nemanha
Tener a alguien quieto Adv.
Naja niknejmachpia nukunew: Yo tengo Después; luego; rápido
quieto a mi hijo. Niwitz nemanha: Vuelvo rápido.
Nalejku nemanha: Llego rápido.
Nejnemi Niu-nikisa nemanha: Me voy en un
V.I. momento.
Caminar
Naja ninejnami: Yo camino. Nemi
V.I.
−Nejnentia Estar; haber; hay
V.T. Ninemi yek: Estoy bien.
Andar; portar (algo) Nemi kukumutzin: Hay pupusas.
Niknejnentia nutanutzalis: Yo ando con Nemi takwal: Hay comida.
mi celular.

−Nejnepanua Nemi pal


V.T. V.I.
Poner varias cosas en rimero (una sobre Tener que; deber de
otra) Nemi pal nimumachtia: Tengo que
Naja niknejnepanua ne taijtik: Yo hago estudiar.
un rimero de platos.
Nepanhijtuk
Sust. Sust.
Rimero; estar ordenados en un rimero Nixtamal
Ne tamal nejnepanhijtuk: Las tortillas Ne neshtamal: el maiz cocido, el nixta-
están en un rimero. mal.

−Nepanta Neshtamalani
Adv. Sust.
Al lado de la cintura Nixtamalero (Venus)
Nikwika nunepanta ne amachti: Llevo el Ne neshtamalani: El nixtamalero
libro del lado de mi cintura. (Venus).
Munepanta: Al lado de tu cintura.
Neshti
−Nepanua Sust.
V.T. Ceniza
Poner algo sobre otra cosa (hacer un Ne neshti: La ceniza.
rimero)
Naja niknepanua ne amachti: Yo pongo −Neshtia
el libro (haciendo un rimero). V.T.
Naja niknejnepanu nukshi: Yo cruzo mis Exponer a alguien; entregar a alguien;
piernas. echar de cabeza a alguien
Niu-nikneshtia Juan ika yaja kipia se
Neshayut iichtakasiwaw: Yo voy a echar de cabeza
Sust. a Juan porque tiene una amante.
Agua de nixtamal
154
Ne neshayut: El agua de nixtamal. Nesi
V.I.
Neshiswat Nacer
Bot. Naja ninesik: Yo nací.
Platanillo
Neshiswat ajwiak: El platanillo es rico. Niakuk
V.I.
Neshketza Voy más
V.I. Niakuk nimujtutia: Voy a bailar más.
Cocer maíz Niakuk nitakwa: Voy a comer más.
María neshketza: María cuece maíz. Niakuk nitekiti: Voy a trabajar más.

Neshnaj Nianka
Adj. Adv.
Gris Ya estar en un lugar (Aquí)
Itachishka neshnaj: Color gris. Taku, nianka ninemi: Ven, ya estoy acá.
Nianka tinemi: Ya estás acá.
Neshnajtuk
Adj. Niansan
Gris (multicolor) Adv.
Itachishka neshnajtuk: Color gris (multi- Aca cerca; aquí nomas
color). ¿Kansan tiu-titekitit? Niansan: ¿Aquí
mismo vamos a trabajar? Aquí nomás.
Neshtamal Niansan ninemi pal muchan: Aquí cerca
de tu casa estoy. Ne noy: El niño.

Nianteaka Noya
Pronom. Sust.
Aunque no esté; aunque no haya nadie Niña
Nianteaka niu-nikchiwa: Aunque no esté Ne noya: La niña.
lo voy a hacer.
Nianteaka niu-nipanu: Aunque no esté −Noya
voy a pasar. Sust.
Abuela
Niawa Nunoya: Mi abuela.
Interj.
Adiós (dicho por la persona que se va); Nu
ya me voy, salú P.Pos.
¡Niawa! - ¡Shiawa! : ¡Adiós! - ¡Adiós! Mi(s)
Nunan: Mi madre.
Nikan
Adv. Nuipankisa
Aca (Justo donde me encuentro) V.I.
Taku ka nikan: Venga para acá (justo Salir Tras de mi
donde estoy parado o sentado). Tinuipankisa: Tú sales tras de mi.

Nikansan Nujme
Adv. Adv.
155
Aquí mismo; exactamente acá Todo (tiempo y espacio, no tangible)
¿Kansan tiu-titekitit? Nikansan: ¿Aquí Nujme ne tanestuk: Todo el día.
mismo vamos a trabajar? Aquí mismo.
Nujnuntzin
Nin Sust.
Adv. Huerfano; desamparado (niño)
Aquí (cerca, a mi alrededor, en mi Ne piltzín nujnuntzin: El niño es huér-
entorno) fano.
Taku ka nin: Venga para acá (a mi
entorno). Nupal
Adj.
Niut Mio(s)
Zoo. Ne mistun nupal: El gato es mío.
Ardilla
Ne niut: La ardilla. Nusan
Adv.
−Nojnoywan Tambien
Sust. Naja nimijtutia wan nitakwika nusan: Yo
Abuelas bailo y canto también.
Nunojnoywan: Mis abuelas.
Nusel
Noy Adj.
Sust. Solo yo
Niño Tesu ninemi nusel: Yo no estoy solo.
−Nutza
V.T.
Llamar; hablar
Niknutza María: Le hablo a María.

Nuwan
Pronom.
Conmigo
Nikneki ma shinemi nuwan: Quiero que
estés conmigo.

Nuwansan
Adj.
Conmigo mismo (otra vez)
Naka nuwansan: Se queda conmigo (de
nuevo).

156
O 157
Ombrón
Adj.
Grande (cosas, personas)
Ne chikiwit ombrón: El canasto grande.

Ombronkisa
V.I.
Hacerse grande
Ne piltzín onbronkisa: El niño se hace
grande.

158
P 159
Pa´ para que nazcan los pollitos.
Sust.
De repente Padiush
Pa´ nikitak: De repente ví. Interj.
Pa´ nikaki nechnutza: De repente me Gracias
habla. ¡Padiush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De
Pa´ nikita wetzi: De repente vi que se nada!
cayó.
Pa´ titkitat wetzi at: De repente llovió. Pafil
Zoo.
Pachachin Pajuil
Adj. Ne pafil patani: El pajuil vuela.
Pequeño (niño de baja estatura)
Ne piltzín pachachin: El niño pequeño Pajpaki
(es más pequeño que los otros niños de V.I.
su edad). Sonreir mucho; estar muy feliz
Naja nipajpaki: Yo estoy riéndome más,
−Pachana estoy muy feliz.
V.T.
Trituar; aplastar (alimentos) −Pajpakilia
Niu-nikpachana ne tumat: Voy a desha- V.T.
cer, aplastar el tomate. Burlarse; reírse (de varios)
Nimetzinpajpakilia: Me burlo de uste-
Pachantuk des.
160
Adj.
Aplastado; triturado Pajpala
Ne tumat pachantuk: El tomate aplas- Adj.
tado. Muy podrido; inservible
Ne koton pajpala: La camisa podrida,
Pacheko inservible.
Sust.
Chilipuca −Pajpalyu
Ne iayu pacheko ajwiak: La sopa de Sust.
chilipuca es rica. Migajas
Ne ipajpalyu tishti tzupelek: Las migajas
−Pachiwia del pan dulce.
V.T.
Ver; vigilar; vigiar; espiar Pajpanu
Nikpachiwia ne siwapil: Estoy espiando V.I.
a la muchacha. Pasar varias veces
Niu-nipajpanu: Voy a pasar varias veces.
−Pachua
V.T. Pajpatashnaj
Aplastar; destripar; triturar Adj.
Niu-nikpachua ne talwentzin: Voy a Encorvado (por beber o vejez)
triturar la papa. Lucio pajpatashnaj: Lucio está encorva-
Ne tijlan kipachua ne teksisti pal kupini do.
un puyuj: La gallina apacha los huevos
Pajpatawtuk Naja nipaki: Yo estoy riéndome, estoy
Adj. feliz.
Abierto de manos y pies
Ne pelu wetztuk pajpatawtuk: El perro −Pakilia
está echado y abierto. V.T.
Reirse; burlarse de alguien
−Pajpawia Nimetzpakilia: Me río de ti.
V.T.
Contemplar; ser cariñoso con alguien −Pakiltia
Niu-nikpajpawia ne shulut: Voy a con- V.T.
templar al bebé. Provocar risa a otro
Niu-nikpajpawia nusiwaw: Voy a contem- Niu-nimetzpakiltia: Yo te haré reír.
plar a mi esposa.
−Pakiltilia
−Pajsu V.T.
Sust. Alegrar a alguien; dar ánimos.
Vellos Naja nikpakiltilia María: Yo alegro a
Nupajsu: Mis vellos. María.

Pajsulijtuk Pakun
Adj. Bot.
Peludo; despeinado Pacún
Ne pelu pajsulijtuk: El perro peludo. Ne pakun: El pacún.
161
Pajti Pal
Sust. Prep.
Medicina Para; de
Ne tapajtiani nechmakak pajti: El doctor ¡Timumachtikan Nawat pal te miki!:
me dio medicina. ¡Aprendamos náhuat para que no
muera!
Pajti Pal ne tamachtiani: Del profesor.
V.I.
Curarse
Nipajtik: Me curé, me sané. Pala
Adj.
−Pajtia Podrido; inservible
V.T. Ne wajkal pala: El huacal podrido.
Curar a
Niu-nikpajtia Lucio: Voy a curar a Lucio. Palani
V.I.
−Paka Pudrirse
V.T. Ne wajkal palani: El huacal se está
Lavar pudriendo.
Nikpaka ne taijtik: Lavo el plato.
Palantuk
Paki Adj.
V.I. Podrido
Sonreir; estar feliz Ne sinti palantuk: El maíz podrido.
−Palewia Zoo.
V.T. Mariposa
Ayudar Ne papalut patani: La mariposa vuela.
María nechpalewia: María me ayuda.
Papataka
−Panawia Sust.
V.T. Sonido del aleteo u ondeo de las cosas
Sobrepasar a alguien (en un camino) por el viento; aletear
Niu-nikpanawia María: Le voy a pasar a Ne tujtutut papataka: Los pájaros sue-
María (en el camino). nan (al aletear).
Ne panti papataka: La bandera suena
Panchimalku (al ondear).
Topo.
Panchimalco Papeyuka
Sujsul galanchin Panchimalku: Panchi- Adj.
malco es muy bonito (lugar de escudos Brillante (por liso)
y banderas). Pepeyuka ne tzatzasnaj: Brilla el vidrio.

−Panpa Paraje
Prep. Sust.
Acerca; sobre; de; por Fantasma; algo encantado
Lucio wetzki mupanpa: Lucio se cayó Ne paraje: El fantasma.
por ti.
Niu-nitajtaketza ipanpa uni: Hablaré −Parisyu
162
sobre eso (acerca de eso). Sust.
Placenta
Panti Ne iparisyu: La placenta.
Sust.
Trinchera; pante (leña) Pashaj
Ne panti: El pante de leña. Sust.
Faja
Panu Nupashaj: Mi faja.
V.I.
Pasar Pashalua
Niu-nipanu: Voy a pasar. V.I.
Pasear
−Panultia Nipashalua: Yo paseo.
V.T.
Pasar algo a alguien Pashaluani
Shikpanulti nupal: Pásamelo. Sust.
Turista; vago
−Panyal Ne pashaluani: El viajero.
Sust.
Fajero (del bebe) −Pashalultia
Naja niktalia ne ipanyal shulut: Yo le V.T.
pongo el fajero al bebé. Pasear a
Nikpashalua ne pelu: Yo paseo al perro.
Papalut
Pashti Precio; valor
Sust. ¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale?
Paste Wey ipatiw: Caro.
Naja nimaltia iwan ne pashti: Yo me Chupi ipatiw: Barato.
baño con paste.
Patush
−Pata Zoo.
V.T. Pato
Cambiar; traducir Ne patush tzajtzakti: El pato grazna.
Shikpata tik Kastiya: Tradúcelo en
español. Patznaj
Nikpata nukoton: Me cambio la camisa. Adj.
Plano, mesa.
Patach Ne tal patznaj: La Tierra es plana.
Bot.
Pataxte −Patznajwia
Ne patach: El petaxte. V.T.
Aplanar
Patani Niu-nikpatznajwia ne ujti: voy a aplanar
V.I. la calle.
Volar
Ne tutut patani: El pájaro vuela. Patzinan
Bot.
−Pataniltia Epacina
163
V.T. Ne patzinan: La epacina.
Volar (hacer que vuele)
Niu-nikpataniltia ne tepuspatanichin: Patziwi
Voy a volar el avioncito. V.I.
Aplastarse; hundirse
Patawak Ne shulun patziwik: La caja se aplasta
Adj. (por viejito, por peso, por humedad).
Ancho
Patawak ne ujti: El camino ancho. −Patzka
V.T.
Pati Exprimir; ordeñar
V.I. Nikpatzka ne lala: Exprimo la naranja.
Derretirse
Ne at takwawak patik: El hielo se derri- Patzkatuk
tió. Adj.
Exprimido
−Patiltia Ne lala patzkatuk: La naranja exprimida.
V.T.
Derretir −Payana
Naja nikpatiltia ne imantekayu: Yo derri- V.T.
to la margarita. Quebrar (maíz); moler
Nikpayana ne neshtamal: Estoy que-
−Patiw brando el maíz.
Sust.
Payashnaj Adj.
Adj. Tupido
Que no está bien molido Ne kulal pepechtik: El cerco tupido.
Payashnaj ne tishti: No está bien molido
el maíz. −Pepechua
V.T.
Payush Tejer
Interj. Niu-nikpepechua ne kweyat: Yo voy a
Gracias tejer el refajo.
¡Payush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De
nada! −Pepeta
V.T.
−Pejpech Revisar
Sust. Naja nikpepeta ne nan: Yo reviso los
Pepexte; trapo para carga al hombro nances.
que usan los hombres
Nupejpech: Mi pepexte. Pepetzka
Zoo.
−Pejpena Pepesca
V.T. Ajwiak ne pepetzka: Es rica la pepesca.
Recoger
Naja nikpejpena ne nan: Yo recojo los −Pepeyuwia
nances. V.T.
Alisar y dejar brilloso; planchar el cabe-
164
Pelech llo
Sust. Niu-nikpepeyuwia nutzunkal: Voy a alisar
Cicatriz mi cabello.
Nakak nuwan ne pelech: Me quedó una
cicatriz. Petasul
Zoo.
Pelu Ciempiés
Zoo. Ne petasul: El ciempiés.
Perro
Ne pelu nupal: Mi perro. Petat
Sust.
−Pelua Petate
V.T. Ne petat: El petate.
Abrir; destapar (levemente)
Nikpelua ne kumit: Destapo la olla −Petawa
(levemente). V.T.
Estirar
−Pelukwaltia Niu-nikpetawa ne ikechkwenyu ne ko-
V.T. ton: Voy a estirar el cuello de la camisa.
Echarle los perros (para atacar)
Niu-nikpelukwaltia ne kuyamet: Le voy a Petuni
echar los perros al cerdo. V.I.
Dislocarse
Pepechtik Petunik ikechtan Lucio: Se dislocó el
hombro Lucio. Niu-nikpeyunia nukajkak: Voy a lustrar
mis zapatos (para sacarle brillo).
−Petzna
V.T. −Pia
Desnudar a V.T.
Nikpetzna ne shulut: Desnudo al bebé. Tener
Naja nikpia ume shiwit: Yo tengo dos
−Petztilia años.
V.T.
Alisar el barro (con piedra) Pichawak
Nikpetztilia ne kumal: Aliso el comal. Adj.
Delgado
Petztituk Naja nipichawak: Yo soy delgado.
Adj.
Desnudo −Pijpiluwan
Nipetztituk: Estoy desnudo. Sust.
Sobrinos; sobrinas
Petzu Nupijpiluwan: Mis sobrinos, mis sobri-
Zoo. nas.
Pezote
Ne petzu: El pezote. −Pijpipil
Sust.
Pewa Hijos; hijas (de hombre)
V.I. Nupijpipil: Mis hijos, mis hijas (grupo de
165
Comenzar descendientes del hombre).
Naja nipewa: Yo comienzo.
−Piki
Peyna V.T.
Adv. Apiñar
Mañana (parte del día); temprano Niu-nikpiki ne kwawit: Voy a apiñar la
Niu-nikisa ka peyna: Saldré en la maña- leña.
na.
−Pilawan
Peynasan Sust.
Adv. Hijos; hijas (de mujer)
Tempranito Nupilawan: Mis hijos, mis hijas (grupo
Niu-nisa peynasan: Voy a despertarme de descendientes de la mujer).
tempranito.
Pilishnaj
Peynauk Adj.
V.I. Delgado (como una serpiente)
Todavia es temprano Ne kuat pilishnaj: La culebra delgadita.
Ipanhuk, peynauk: Todavía hay tiempo,
es temprano aún. Pilshini
V.I.
−Peyunia Abortar
V.T. Ne siwat pilshinik: La mujer abortó.
Dar brillo; trapear; lustrar zapatos
Piltzín de mamá).
Sust.
Niño o joven −Pipina
Ne piltzín welia mutalua: El niño ya V.T.
puede correr. Succionar; chupar
Kojtan muyut kipipina ne tuesyu: El
−Píltzin zancudo chupa la sangre.
Sust.
Hijo (de hombre) Pipisnaj
Nupíltzin: Mi hijo (de hombre). Adj.
Empapado
Piltzinkisa Ne pelu pipisnaj: El perro empapado.
V.I.
Rejuvenecer (hombre) −Pipiwan
Lucio piltzinkiski: Lucio rejuveneció. Sust.
Hermanas mayores (de mujer)
Píltzínsiwat Nupipiwan: Mis hermanas mayores (de
Sust. mujer).
Gay (joven)
Carlos se píltzinsiwat: Carlos es un niño −Pipiwan −nan
o joven muy femenino (siente atracción Sust.
por otros adolescentes). Tías mayores (de parte de mamá)
Ne ipipiwan nunan: Mis tías mayores (de
−Pilu parte de mamá).
166
Sust.
Sobrino; sobrina Pipiyan
Nupilu: Mi sobrino, mi sobrina. Bot.
Siete camisas (árbol)
Pinul Ne pipiyan: El siete camisas (árbol).
Sust.
Pinol Pishishi
Ne pinul: El pinol. Zoo.
Pichiche
Pinulchini Ne pishishi galanchin: El pichiche es
Adj. bonito.
Descarapelado; descascarado
Ne tepusti pinulchini: El hierro se desca- −Pishka
rapela (por óxido). V.T.
Tapiscar el
−Pipi Niu-nikpishka ne sinti: Voy a ir a tapiscar
Sust. el maíz.
Hermana mayor (de mujer)
Nupipi: Mi hermana mayor (de mujer). Pishki
Sust.
−Pipi −nan Grano de maíz del nixtamal
Sust. Ne pishki: El grano de maíz del nixtamal.
Tía mayor (de parte de mamá)
Ne ipipi nunan: Mi tía mayor (de parte −Pishua
V.T. Piyuch
Poner (huevo, desovar) Bot.
Ne tijlan kipishua ne teksisti: La gallina Botón (de flor); flor que no ha reventado;
pone el huevo. virgen (mujer)
María piyuch: María es virgen.
−Pitza Ne ipiyuch shuchit: El botón de la flor.
V.T.
Soplar algo que produzca un sonido Plajplachti
(pito, flauta) V.I.
Nikpitza ne shuti: Sueno el caracol. Hacer ruido al comer; chapotear (agua
o lodo)
−Pitzajka Lucio plajpachti: Lucio hace ruido al
Anat. comer.
Cintura
Nupitzajka: Mi cintura. Pojpokti
V.I.
−Pitzakua Latir (corazón)
V.T. Ne tapajtiani kikaki ken pojpikti nuyulu:
Cortar en trozos El doctor oye como late mi corazón.
Nikpitzakua ne talwentzin: Corto en
trocitos la papa. −Pua
V.T.
Pitzawaya Contar (números)
V.I. Naja nikpua ne ish tawial: Yo cuento
167
Adelgazar unos granos de maíz.
Lucio pitzawaya: Lucio adelgaza.
Puchut
−Pitzinia Bot.
V.T. Ceiba
Apretar con los dedos; presionar (boto- Ne puchut: La ceiba.
nes, timbres); puyar
Niu-nikpitzinia pal tawawasua: Yo voy a Pujpudiente
teclear (presionar las letras de la com- Adj.
putadora). Rico; adinerado
Niikpitzinij muish: Le puyé el ojo. Mario pujpudiente: Mario es rico.

Pitzut Pujpus
Adj. Sust.
Ultimo niño de la mujer que está emba- Pulmon (del ganado). Bofe
razada (peche, pizote) Ne pujpus: El bofe.
Lucio Pitzut: Lucio es el último hijo de
una mujer que está embarazada. Pukisa
V.I.
Piyal Humear
Zoo. Ne tepet pukisa: El volcán humea.
Lombriz; parásito
Ne piyal: La lombriz. Pukistuk
Adj.
Ahumado (olor a humo impregnado) V.I.
Ne koton pukistuk: La camisa ahumada. Desaparecer; perderse
Lucio puliwik: Lucio desapareció.
Puknaj
Adj. −Pulua
Sucio (por polvo y tierra) V.T.
Puknaj nukak: Mi zapato está sucio (de Desaparecer a; perder a
color café). Ne lujlun kipuluj ne tuchti: El mago des-
apareció al conejo.
−Puknajchiwa
V.T. Pulul
Ensuciar (por polvo y tierra) Sust.
Nikpuknajchiwki nukajkak: Ensucié mis Lodo
zapatos (con tierra o polvo). Ne pulul: El lodo.

Pukti Pululapan
Sust. Topo.
Humo San Martín
Ne pukti: El humo. Galanchin Pululapan: San Martín es
bonito (dónde abunda el lodo).
Pukuyuj
Zoo. Pululu
Pucuyo (ave) Zoo.
Ne pukuyuj: El pucuyo. Pululo, pez sambo
168
Ne pululu: El pululo.
−Pukwia
V.T. Pululuapan
Ahumar Topo.
Niu-nikpukwia ne tuchti: Voy a ahumar Perulapán
al conejo. Galanchin Pululuapan: Perulapán es
bonito (dónde abundan los pululos).
Pula
Sust. −Pululwia
Plátano V.T.
Ne pula: El plátano. Enlodar
Niu-nikpululwia nukajkak: Voy a enlodar
Pulamil mis zapatos.
Topo.
Santa Tecla −Puni
Galanchin Pulamil: Santa Tecla es boni- V.T.
ta (platanar). Parir; dar a luz
Laura yawi kipuni ne shulut: Laura dará
Pulanekti a luz al bebé.
Sust.
Plátano en miel −Pupua
Ne pulanekti: El plátano en miel. V.T.
Limpiar
Puliwi Naja nikpupua ne tzijtalijka: Yo limpio la
silla. Migajoso (suelta migajas)
Ini tishti tzupelek pusulnaj: Este pan
Pupuchkumit dulce es migajoso.
V.I.
Chilatear ollar; curar ollas Pusuni
Maria pupuchkumit: Maria chilatea las V.I.
ollas (cura). Echar espuma
Ne apan pusuni: El agua echa espuma.
Puputuka
Adj. Pusunka
Oloroso; fragante Sust.
Ne shuchit puputuka: La flor es olorosa. Café de maíz; espuma
Ne apan kichiwa ipusunka: El río hace
Puputukalis espuma.
Sust.
Perfume Putzijtuk
Ne puputukalis: El perfume. Adj.
Apuñado
−Pupuwia Ne kupajsul putzijtuk: La basura apuña-
V.T. da.
Limpiar
Niu-nikpupuwia ne patznaj: Voy a limpiar −Putzua
la mesa. V.T.
Reunir; juntar; amontonar
169
Pusa Niu-nikputzua ne kupajsul: Voy a juntar
Med. la basura.
Papera
Kipia pusa itech ikechkuyu: Tiene pape- −Puyawa
ras en su cuello. V.T.
Sobar
Pushawak Niu-nikpuyawa numey: Me sobo la
Adj. mano.
Morado
Itachishka pushawak: Color morado. Puyek
Adj.
Pushawatuk Salado
Adj. Ne et puyek: El frijol salado.
Morado (multicolor)
Itachishka pushawatuk: Color morado −Puyeltia
(multicolor). V.T.
Salar (echarle sal)
Pusul Niu-nikpuyeltia ne iayu tijlan: Voy a salar
Sust. la sopa.
Pozol
Ne pusul: El pozol. Puyuj
Zoo.
Pusulnaj Pollo (gallo)
Adj. Ne puyuj tishkal: El pollo asado.
170
R
Ririchti
V.I.
Rechinar
Ririchti nutajtan: Rechinan mis dientes.

171
172
S
Sa´ V.T.
Adv. Pegar
Ya solo Niu-niksalua ne amat: Voy a pegar el
Sa´ se lala naka: Ya solamente una papel.
naranja queda.
Sa´ naka se: Ya solo queda uno. Samak
Sa´ chupichin: Ya solo un poquito. Adv.
Sa´ an: Solo hoy. Ahorita
Samak Nalejkuk: Acabo de llegar.
−Sajsaka Samak niaw: Ahorita voy.
V.T. Samak tiaw: Ahorita vas.
Acarrear Samak nitekiti: Ahorita estoy trabajando.
Niksajsaka kwawit: Acarreo leña.
Niksajsaka at: Acarreo agua. Samawak
Adj.
Sajsayti Rendidor; abundante
V.I. Ne tumin samawak katka: El dinero
Estar en peligro (en alerta, con miedo) abundaba antes (rendía).
Nemi se tekwani, naja nimajmawi ika
nisajsayti: Hay un jaguar, tengo miedo Samawaya
porque estoy en peligro. V.I.
Crecer y volverse abundante
Sala Ne shashakachnaj samawaya: El arroz
Sust. abunda (crece).
173
Pantalón Ne et samawaya: El frijol abunda.
Nusala: Mi pantalón.
San
Sala kujkutu Adv.
Sust. Nomás (apenas, nada más)
Short San niajsi ka nuchan: Nomás llego llego
Nusala kujkutu: Mi short. a mi casa.
San nipewa: Nomás comienzo.
Salachin San nalwika: Nada más lo traigo.
Sust. San nimaltia: Nomás me baño.
Bóxer (ropa interior)
Nusalachin: Mi bóxer. Sanse
Adv.
Salamu Ser iguales
Bot. Juan wan Lucio sajsanse: Juan y Lucio
Sálamo son iguales.
Ikuyu salamu: Palo de sálamo.
Sansenkak
Salijtuk Adv.
Adj. En un solo lugar; el mismo lugar
Pegado Nimetzchia sansenkak: Te espero en el
Ne amat salijtuk: El papel pegado. mismo lugar.

−Salua Sanuk
Adv. Veintinueve
Ahorita (Futuro próximo y pasado cerca- Ne se pual chiknawi: El veintinueve.
no)
Sanuk niu-Nitakwa: Ahorita voy a comer. Se pual chikume
Sanuk nitakwaj: Ahorita comí. Sust.
Veintiocho
Sasalik Ne se pual chikume: El veintiocho.
Adj.
Pegajoso; pegamento Se pual chikwasen
Uni sasalik: Eso es pegajoso. Sust.
Veintiseis
Sasawaka Ne se pual chikwasen: El veintiséis.
Sust.
Sonido producido por animales o perso- Se pual chikwey
nas al respirar Sust.
Ne mistun sasawaka: El gato ronronea. Veintisiete
Ne ielpetz piltzín sasawaka ika tatasi: El Ne se pual chikwey: El veintisiete.
pecho del niño suena porque tiene tos.
Ne takat tusksasawaka: El hombre Se pual kashtul
ronca. Sust.
Treinta y cinco
Sawat Ne se pual kashtul: El treinta y cinco.
Med.
Grano (piel) Se pual kashtul nawi
174
Kipia sajsawat: Eiene granos (piel). Sust.
Treinta y nueve
−Sawayu Ne se pual kashtul nawi: El treinta y
Sust. nueve.
Lunar (del cuerpo)
Musawayu: Tu lunar (del cuerpo). Se pual kashtul se
Sust.
Sayulin Treinta y seis
Zoo. Ne se pual kashtul se: El treinta y seis.
Chayul (mosquito)
Ne sayulin: El chayul (mosquito). Se pual kashtul ume
Sust.
Se Treinta y siete
Sust. Ne se pual kashtul ume: El treinta y
Uno siete.
Ne se: El uno.
Se pual kashtul yey
Se pual Sust.
Sust. Treinta y ocho
Veinte Ne se pual kashtul yey: El treinta y ocho.
Ne se pual: El veinte.
Se pual majtakti
Se pual chiknawi Sust.
Sust. Treinta
Ne se pual majtakti: El treinta. Se pual ume
Sust.
Se pual majtakti nawi Veintidós
Sust. Ne se pual ume: El veintidós.
Treinta y cuatro
Ne se pual majtakti nawi: El treinta y Se pual yey
cuatro. Sust.
Veintitres
Se pual majtakti se Ne se pual yey: El veintitrés.
Sust.
Treinta y uno Se shikipil
Ne se pual majtakti se: El treinta y uno. Sust.
Mil
Se pual majtakti shikipil Se shikipil: Mil.
Sust.
Treinta mil Se tzunti
Se pual majtakti shikipil: Treinta mil. Sust.
Cien
Se pual majtakti ume Ne se tzunti: El ciento.
Sust.
Treinta y dos Se tzunti shikipil
Ne se pual majtakti ume: El treinta y Sust.
dos. Cien mil
Se tzunti shikipil: Cien mil.
175
Se pual majtakti yey
Sust. Sejse
Treinta y tres Pronom.
Ne se pual majtakti yey: El teinta y tres. Unos; algunos (pocos)
Sejse ish tawial: Algunos granos de
Se pual makwil maíz.
Sust.
Veinticinco Sejseki
Ne se pual makwil: El veinticinco. Pronom.
Algunos (Bastantes)
Se pual nawi Sejseki nakaket: Algunos se quedaron.
Sust.
Veinticuatro Sejsekisan
Ne se pual nawi: El veinticuatro. Pronom.
Algunos
Se pual se Sejsekisan walajket: Solamente agunos
Sust. vinieron.
Veintiuno Sejsekisan sijsiwatket nemi: Solamente
Ne se pual se: El veintiuno. algunas mujeres hay.

Se pual shikipil Sejsenpa


Sust. Adv.
Veinte mil Seguido
Se pual shikipil: Veinte mil. Niwitz sejsenpa: Vengo seguido.
−Sejsepua tierno.
V.T. Ne shuchit selek: La flor tierna.
Hacer caricias o apretar con cariño el Selek Metzti: Luna tierna
rostro
Niu-niksejsepua mukajkamachal: Te voy Selek metzti
a pellizcarte los cachetes (con amor). Sust.
Luna tierna
Sejsepuwia Ne selek metzti: La luna tierna.
V.I.
Erizarse −Selia
Naja nisejsepuwi: Me ericé. V.T.
Aguantar; resistir
Sejsika Niu-nikselia: Voy a aguantar.
Sust.
Cada uno; uno por uno Selka
Shikwi se lala sejsika: Agarre una naran- Sust.
ja uno cada uno. Solo (que no tiene a nadie), punto
Lucio selka: Lucio está solo.
Seki
Pronom. Semaya
Algunos Adv.
Seki nakaket: Algunos se quedaron. Solo uno
Naja nikneki semaya: Solo quiero uno.
Sekkalaki
176
V.I. Sen−
Resfriarse (enfermarse por frio) Adj.
Juana sekkalakik: Juana se resfrió. Juntos (afijo)
Tisennemit: Nosotros estamos juntos.
Sekkalaktuk Entekitit: Ustedes están juntos.
Adj. Sennejnemit: Ellos caminan juntos.
Friolento
Lucio sekkalaktuk: Lucio es friolento.
Senhajsi
Sekmiki V.I.
V.I. Llegar juntos
Tener frío Tejemet tisenhajsiket: Nosotros llega-
Lucio sekmiki: Lucio tiene frío. mos juntos.

−sel Senkuchi
Adj. V.I.
Estar solo Dormir juntos (relaciones sexuales)
Tesu ninemi nusel: No estoy solo. Tisenkuchket: Nosotros dormimos jun-
tos (tuvimos relaciones sexuales).
Selek Ankisenkuchket: Ustedes tuvieron rela-
Adj. ciones sexuales.
Tierno (frutos, animales y flores) Senkuchket: Ellos tuvieron relaciones
Ne kinia Selek: El guineo esta tierno. sexuales.
Ne kuyametchin selek: El cerdito esta
Sennemi nate (innumerables aguas).
V.I.
Estar juntos Sentzuntepet
Tisennemit: Estamos juntos. Topo.
Sensuntepeque
Senpa Galanchin Sentzuntepet: Sensuntepe-
Adv. que es bonito (innumerables cerros).
Otra vez (repetir por primera vez); de
nuevo Sepujtuk
Shina senpa: Dígalo otra vez (primera Adj.
vez). Adormecido
Shina uksenpa: Dígalo otra vez (des- Nujnukshi sejsepujtuk: Mis pies están
pués de la primera). dormidos.

−Senpal Sesek
Adj. Adj.
Ser dueños de algo en conjunto Frío (temperatura)
Ne kal tusenpan: La casa es de noso- Ne at tzupelek sesek: El refresco está
tros (juntos). frío.
Anmusenpal ne amachti: El libro es de An tatwik sesek: Hoy amaneció frío.
ustedes (juntos).
Sesekalis
Senpaya Neo.
Adv. Refrigeradora
177
Ya otra vez Ne sesekalis: La refrigeradora.
Senpaya niwitz: Ya vengo otra vez.
−Seselia
Senpual V.T.
Bot. Enfriar
Cempasúchil Nikseselia ne atutun: Enfrió el café.
Ne senpual shuchit: La flor de muerto
cempasúchil. Sesestuk
Med.
Sental Resfriado
Sust. Tisesektuk: Tú estas resfriado (enfermo
Universo; sistema solar (tierras juntas) por frío).
Ne sental: El universo (planetas juntos)
Seseya
Sentalijtuk V.I.
Adj. Enfriarse
Regados; esparcido (en el suelo) Ne at seseya tik ne sesekalis: El agua se
Shinik ne tawial wan naka sentalijtuk: enfría en la refrigeradora.
Se me cayó el maíz y quedó regado.
Seujti (siujti)
Sentzunhat Adv.
Topo. Una vez; en una ocasión
Sonsonate Seujti niwalaj: Una vez vine.
Galanchin Sentzunhat: Es bonito Sonso- Siujti niajsi ka né: Una vez llegueé ahí.
Seujti ka né ninemi: Una vez ahí estuve. Carambola
Ne sital tzaput: La carambola.
−Sewia
V.T. Sitalijtuk
Apagar (fuego y electrodomésticos) Adj.
Niu-niksewia ne taishpitzalis: Voy a apa- Estrellado (hay muchas estrellas)
gar el ventilador. An sitalijtuk: Hoy esta estrellado.

−Sijsiwakunew Sitalkuat
Sust. Sust.
Hijas (de mujer) Cometa
Nusijsiwakunew: Mis hijas (de mujer). Ne sitalkuat: El cometa.

−Sijsiwapíltzin Siujsiujti (seujseujti)


Sust. Adv.
Hijas (de hombre) A veces
Nusijsiwapíltzin: Mis hijas (de hombre). Siujsiujti niwitz: A veces vengo.

Silin Siwakuat
Adj. Adj.
Cuadriculado Persona mala y astuta (mujer)
Ne wipil silin: La blusa es cuadriculada. Ne siwakuat: La mujer mala y astuta.

Sinhet Siwakuke
178
Bot. Zoo.
Frijol de milpa Iguana
Ne sinhet: El frijol de milpa. Ne siwakuke se kojtanchanej: La iguana
es un animal (de campo).
Sinti
Sust. Siwakulut
Mazorca de maíz Adj.
Ne sinti: La mazorca. Persona mala (mujer)
Ne siwakulut: La mujer mala.
Sipakti
Zoo. −Siwakunew
Caimán Sust.
Ne sipakti se tekwani: El caimán es un Hija (de mujer)
depredador. Nusiwakunew: Mi hija (de mujer).

Sital −Siwamun
Sust. Sust.
Estrella Nuera
Ne sijsital mutaluat: Lluvia de estrellas. Nusiwamun: Mi nuera.
Ne sital shinik: Estrella fugaz. Nusijsiwamun: Mis nueras.
Ne sital: La estrella.
Siwapaj
Sital tzaput Bot.
Sust. Ciguapate
Ne ikuyu siwapaj: El palo de ciguapate. Esposa
Nusiwaw: Mi mujer (esposa).
Siwapala
Adj. −Siwayu
Mujer inútil (ofensa) Anat.
Ne siwapala: La mujer inútil. Vulva
Nusiwayu: Mi vulva (genitales femeninos
Siwapan externos).
Sust.
Sihuatepán (río) Siwayulu
Ne siwatepan: El sihuatepán (río). Sust.
Gay
Siwapil Carlos siwayulu: Carlos tiene corazón de
Sust. mujer, es gay (siente atracción por otro
Niña o joven hombre).
Ne siwapil mijtutia: La niña baila.
Son
Siwapilkisa Sust.
V.I. Música
Rejuvenecer (mujer) Ne son: La música.
Juana siwapilkiski: Juana rejuveneció.
Sonchiwalis
Siwapiltzín Sust.
Sust. Instrumento musical
179
Lesbiana (joven) Shikita ne sonchiwalis: Mira el instru-
Carlota se siwapiltzín: Carlota es una mento musical (hacedor de música)
niña o joven muy masculina (siente
atracción por otras adolescentes). Sonchiwani
Sust.
−Siwapíltzin Musico
Sust. Ne sonchiwani: El musico (el hacedor de
Hija (de hombre) música)
Nusiwapíltzin: Mi hija (de hombre).
−Sonyu
Siwatewakan Sust.
Topo. Música de
Santa Ana Ne isonyu wewet: El son del tambor.
Ne techan Siwatewakan: La ciudad de
Santa Ana (dónde las mujeres sagra- Su
das). Conj.

Siwaturuj Su nikaki: Sí oigo.
Zoo. Su nikita: Sí miro.
Vaca Su nechnutza: Sí me llama.
Ne siwaturuj: La vaca.
−Sua
−Siwaw V.T.
Sust. Tender (ropa)
Niksua ma waki: La tiendo para que se Adj.
seque. Sucio (por grasa)
Susulnaj nuwipil: Mi blusa está sucia
Sujsul (con manchas de grasa).
Adv.
Muy; mucho (incontable, para verbos y Susulpuknaj
emociones) Adj.
Sujsul ajwiak nutaiwan: Muy rica mi Sucio (por polvo y grasa)
comida. Susulpuknaj nukoton: Mi camisa está
Ninemi sujsul yek: Estoy muy bien. sucia (con manchas de grasa y del
ambiente).
Sujtuk
Adj. −Susulpuknajchiwa
Tendido (ropa) V.T.
Ne koton sujtuk: La camisa tendida. Ensuciar (por polvo y grasa)
Niksusulpuknajchiwki nukwajkwach:
Sukit Ensucié mi ropa (con polvo y grasa).
Sust.
Barro −Susulwia
Ne sukit: El barro. V.T.
Ensuciar; embarrar (con grasa)
Sulin Niu-niksusulwia ne patznaj: Voy a emba-
Zoo. rrar la mesa (ensuciar).
Codorniz
180
Ne sulin takwika: La codorniz canta. Susulwijtuk
Adj.
Suluni Azul (multicolor)
V.I. Itachishka susulwijtuk: Color azul (mul-
Hincharse ticolor).
Sulinik ne numapipil: Se me hinchó el
dedo. Sutawa
V.I.
Suluntuk Estar bien cansado (emocionalmente,
Adj. anímicamente)
Hinchado Su naja ninemi tantunal niu-nisutawa: Si
Numapipil suluntuk: Mi dedo hinchado. yo estoy bajo el sol me voy a cansar.

−Suma −Sutuma
V.T. V.T.
Pelear a golpes Descoser; desamarrar
Niu-Niksuma Juan: Voy a pegarle a Juan. Niu-niksutuma nuwipil: Voy a descoser
mi camisa.
Susul
Adj. Sutumi
Azul V.I.
Itachishka susul: Color azul. Descoserse
Sutumik ne wipil: Se descoció mi blusa.
Susulnaj
Suyapanku
Topo.
Soyapango
Galanchin Suyapanku: Soyapango es
bonito (lugar dónde abundan las palme-
ras).

Suyat
Bot.
Palmera
Ne suyat: La palmera.

181
182
SH
Shajkal conocida).
Sust.
Ramada; canopy (toldo); casa de dos Shaltutun
aguas Med.
Ne ishajkal tijlan: La ramada de la Roncha (piel)
gallina. Ne shulunt kipia shaltutun: El bebé tie-
Ne shajkal: El canopy. ne sarpullido (pequeñas ronchas rojas).
Ne shajkal: La casa de dos aguas.
Shamanalis
Shajshakwaliwia Neo.
V.I. Tostador
Devanasarse Ne shamanalis: El tostador.
Naja nishajshakwaliwij: Yo me devané.
−Shamantia
−Shajshakwalua V.T.
V.T. Tostar
Restregar Nikshamantia ne tamal: Yo tuesto la
Niu-nikshajshakwalua nukoton: Voy a tortilla.
restregar mi camisa.
Shamantuk
Shajshama Adj.
Adj. Tostado
Tostado Ne tamal shamantuk: La tortilla tostada.
Ne pula shajshama: Tostada de plátano.
183
Shapun
Shalatenanku Sust.
Topo. Jabón
Chalatenango Ne shapun pal nimaltia: El jabón para
Galanchin Shalatenanku: Chalatenango bañarme.
es bonito (lugar rodeado de arena y
agua). −Shapunwia
V.T.
Shalmuyut Enjabonar
Zoo. Niu-nikshapunwia nusala: Voy a enjabo-
Jején nar mi pantalón.
Ne shalmuyut: El jején.
Shaput
Shalnaj Sust.
Adj. Sepultura
Diminuto Ne shaput pal mikini: La sepultura para
Ne ish istak shalnaj: El grano de sal es el muerto.
diminuto.
Shashakachnaj
Shalnajteshkan Sust.
Zoo. Arroz
Garrapata (del ganado) Ne shashakachnaj: El arroz.
Ne shalnajteshkan: La garrapata (de
ganado), mostacilla (comúnmente Shashaknaj
Adj. Shikamaj
Áspero (poroso) Sust.
Ne tapepechul shashaknaj: La pared Jícama
áspera. Ne shikamaj: La jícama.

Shejshelnaj −Shikmekayu
Adj. Anat.
Despatarrado Cordón umbilical
Lucio shejshelnaj wetzki: Lucio se cayó Ne ishikmekayu shulut: El cordón umbili-
despatarrado. cal del bebé.

Shelnaj −Shiknalua
Adj. V.T.
Amplio Llevar algo en el costado o cintura
Ne wajkal shelnaj: El huacal amplio. Niu-nikshiknalua ne chikiwit: Voy a llevar
el canasto en la cintura.
Shiawa
Interj. Shikupiluas
Adiós (dicho por la persona que se que- Bot.
da), vete; salú Jocote jobo
¡Niawa! - ¡Shiawa! : ¡Adiós! - ¡Adiós! Ne shikupiluas: El jocote jobo.

−Shijshikua Shikwawit
V.T. Bot.
184
Engañar, mentir; ser infiel Mangle
Nechshijshikuj: Me engañó. Ne ikuyu shikwawit: El palo de mangle.

Shijshini Shila
V.I. Bot.
Lloviznar (pringar) Jila
Tea kimaka wey at, maya shijshini: Ya no Ne ikuyu shila: El palo de jila.
llueve, solo está pringando.
Shilukisa
Shijshinilis V.I.
Neo. Jilotear
Regadera Shilukisaya: ya está jiloteando.
Ne shijshinilis: La regadera.
Shilupanku
−Shik Topo.
Anat. Ilopango
Ombligo Galanchin Shilupanku: Ilopango es boni-
Nushik: Mi ombligo. to (lugar dónde abundan los jilotes).

Shikal Shilut
Sust. Bot.
Jícara Jilote
Ne shikal: La jícara. Ne shilut: El jilote.
−Shima Shipewi
V.T. V.I.
Cortar el pelo o rasurar (a alguien); Pelarse (mudando de piel)
pelar fruta con cuchillo Tishipewi: Estas pelando.
Niu-nikshima Juan: Voy rasurar a Juan. Ne kuat shipewik: La culebra mudó.

−Shinachkutuna Shipilin
V.T. Zoo.
Capar; castar; esterilizar Grillo
Niu-nikshinachkutuna ne turuj: Voy a Ne shipilin tzikwini: El grillo brinca.
castrar al toro.
Shipinawi
Shinachti V.I.
Anat. Resbalarse; deslizarse
Genitales internos (masculinos y feme- Nishipinawik: Me deslicé.
ninos)
Ne ishinach ne takat: Los genitales −Shipinua
internos del hombre (testículos). V.T.
Ne ishinach ne siwat: Los genitales Hacer resbalar
internos de la mujer (ovarios). Niu-nikshipinua ne kwachti: Voy a desli-
zar el mantel (hacer que se caiga).
−Shinachtia
V.T. −Shishaltia
Engendrar V.T.
185
Ne turuj kishinachtia ne siwaturuj: El Hacer que alguien se orine
toro engendra a la vaca. Niu-nikshishaltia ne piltzín ika nikchijchi-
kilua: Voy a hacer que se orine el niño
Shini porque le estoy haciendo cosquillas.
V.I.
Caer nuturalmente (frutas, agua) Shishti
Shinik ne lala: Se cayó la naranja. Sust.
Orina
−Shinia Ne ishish ne mistun: La orina del gato.
V.T.
Regar; esparcir (botandolo) Shitinia
Niu-nikshinia ne tawial tik ne tal: Yo V.I.
riego el maíz en el suelo. Botar algo sin querer (porque estaba
roto)
−Shinyu Naja nikwikak ne kushtal iwan ne tawial
Anat. wan shitinik tik ujti: Yo llevaba el costal
Escama con maíz y se me cayó en el camino (iba
Ne ishinyu ne michin: La escama del botando granitos de maíz).
pez.
Shiwit
−Shipewa Sust.
V.T. Año
Pelar (frutos) ¿Keski shiwit tikajshitij an?: ¿Cuántos
Nikshipewa ne kinia: Pelo el guineo. años cumpliste hoy?
Shuchikisa estar descompuestos).
V.I.
Florecer Shukuk
Ne nawat shuchikisa: El náhuat florece. Adj.
Ácido; agrio
Shuchikuat Ne atul shukuk: El atol agrio (atol shu-
Zoo. co).
Voladora (serpiente) Ne shukuk: El limón.
Ne shuchikuat patani: La voladora
vuela. Shukumasat
Bot.
Shuchit Pepenance
Bot. Ne shukumasat: El pepenance.
Flor
Ne shuchit: La flor. Shukumekat
Neo.
Shuchit tit Uva
Bot. Ne shukumekat: La uva.
Árbol de fuego
Ne shuchit tit: El árbol de fuego. Shukupiluas
Bot.
−Shuchitewyu Jocote cimarrón
Bot. Ne Shukupiluas: El jocote cimarrón.
Polen
186
Ne ishuchitewyu: El polen de la flor. Shukushtuk
Adj.
−Shuchiwia Agrio (se hizo acido)
V.T. Ne atul shukushuk: El atol se agrió.
Enflorar
Shikinshuchiwikan ne anmutajtatano- Shukut
ywan: Enfloren a sus abuelos. Sust.
Jocote
−Shuchiyu Ne shukut: El jocote.
Bot.
Flor de Shukuya
Ishuchiyu ayuj: La flor de ayote. V.I.
Agriarse
−Shujshulewa Ne et shukuyak: El frijol se agrió.
V.T.
Restregar Shulech
Nikshujshulewa ne piltzín: restriego al Adj.
niño. Mudado (recien mudado)
Ne kuat shulech: La culebra acaba de
Shukijiak mudar piel.
Adj.
Apestoso; maloliente (alimentos) −Shulejyu
Ne michin shukijiak: El pescado apesta. Sust.
Shukijiak ne et: Apestan los frijoles (por Esposo
Nushulejyu: Mi marido (esposo). Shuretpalakisa
V.I.
Shulewi Hacerse inútil por vejez (hombre)
Adj. Lucio shuretpalakisa: Lucio se hace
Ligoso o pegajoso (por sudor o cuando inútil por vejez.
la comida se descompone).
Naja nishujshulewi: Estoy muy ligoso y Shushuik
pegajoso (por haber sudado). Adj.
Que está madurando o crudo; falto de
cocimiento
Shulkuch Ne kinia shushuik: El guineo esta sasón.
Sust. Ne inakayu kuyamet shushik, tesu uksi-
Tamal de elote tuk: La carne de cerdo está cruda, no se
Ne shulkuch: El tamal de elote. ha cocido.

Shulun Shushuishtuk
Sust. Adj.
Recipiente para guardar cosas (botella, Reverdecio (esta verde: arboles)
caja) Shushuishtuk ne tzakat: El zacate rever-
Ne shulun: La botella decido.

−Shulunyu Shushuknaj
Sust. Adj.
Caparazón Verde
187
Ne ayutzin kipia ishulunyu: La tortuga Itachishka shushuknaj: Color verde.
tiene caparazón.
Shushuknaj tutut
Shulut Zoo.
Sust. Perico
Bebé recién nacido Ne shushuknaj tutut patani: El perico
Ne shulut selekchin: El bebé tiernito. vuela.

Shumpe Shushuknajchin
Sust. Adj.
Sombrero Verde suave (pastel)
Nushumpe: Mi sombrero. Itachishka shushuknajchin: Color verde
suave (pastel).
Shupan
Sust. Shushuknajkuat
Invierno Zoo.
Ne shupan: El invierno. Lora (serpiente); mecasa
Yasnekia ne tunalku wan witz ne shu- Ne shushuknajkuat: La mecasa (culebra
pan: Solsticio de invierno. verde).

Shuretpala Shushuwishtuk
Adj. Adj.
Anciano inútil (ofensa) Verde (multicolor)
Ne shuretpala: El anciano inútil. Itachishka shushuwishtuk: Color verde
(multicolor).

Shuti
Zoo.
Caracol
Ne shuti mukutilana: El caracol se
arrastra.

Shutikilit
Bot.
Santa María
Ikuyu shutikilit: Palo de Santa María.

Shutirrayo
Zoo.
Babosa
Ne shutirrayo: La babosa.

188
T 189
Ta´ ¿Taika timumachtia nawat? Ika nugus-
P.Pers tuj: ¿Por qué estudias náhuat? Porque
Tú; vos; usted. me gusta.
Ta´ tinemi yek: Tú estás bien.
Taishkwep
Tachia Bot.
V.I. Flor de azahar
Ver (tener visión); soleado (clima) Ikuyu taishkwep: El palo de azahar.
Naja nitachia: Yo miro.
An tachia ne tunal: Hoy el sol ve, está Taishpitza
alumbrando (está despejado). V.I.
Soplar (viento, ventilador)
Tachialis Tajtzin Ejekat taishpitza: Don Norte
Sust. sopla.
Reflejo, espejo (donde puede ver o
verte) Taishpitzalis
Ne tachialis: El refejo, espejo. Neo.
Ventilador
Tachijchal Niu-niksewia ne taishpitzalis: Voy a apa-
Sust. gar el ventilador.
Escupitajo
Ne tachijchal: El escupitajo. Taishpitzani
Sust.
−Tachishka Pito
190
Adv. Ne taishpitzani: El pito.
Color, apariencia, aspecto
¿Tay itachishka?: ¿qué color es? Taiwan
¿Ken itachishka?: ¿cómo es su aparien- Sust.
cia? Comida (no de maiz, lo que complemen-
ta mi tortilla)
Taejekulis Sujsul ajwiak nutaiwan: Muy rica mi
Sust. comida.
Prueba, examen
Ne taejekulis: El examen. Taja
P.Pers
Taichtekini Tú; vos; usted
Sust. Taja tinemi yek: Tú estás bien.
Ladron
Ne taichtekini: El ladrón. Tajasan
Adv.
Taijtik Nomás tú
Sust. Tajasan tiwalaj: Nomás tú viniste (sola-
Plato; traste mente tú).
Ne taijtik: El plato.
Tajku
Taika Adv.
Adv. En medio; al centro (de algo, una cosa)
Por qué Niu-niktalia nutajkuilpika ka nutajku: Me
voy a poner mi cincho en medio. Tajkwilulchin
Sust.
Tajkuilpika Letra; signo
Sust. Ne tajkwilulchin “A”: La letra “A”.
Cincho; cinturón
Nutajkuilpika: Mi cincho, cinturón. −Tajpalua
V.T.
−Tajkukutuna Saludar
V.T. Nimetztajpalua: Yo te saludo.
Cortar a la mitad
Niu-niktajkukutuna ne lala: Voy a cortar Tajpalulis
la naranja a la mitad. Sust.
Saludo(s)
Tajkutayua Ne tajpalulis: El saludo.
Sust.
Medianoche −Tajpia
Ka tajkutayua: A medianoche. V.T.
Cuidar a
Tajkutechan Niktajpia ne shulut: Cuido al bebé.
Sust.
Parque Tajpiani
Niu-nipashalua ka tajkutechan: Iré a Sust.
pasear al parque. Guardia; policía
Ne tajpiani: El guardián.
191
Tajkutunal
Adv. Tajtachia
Mediodía V.I.
Ka tajkutunal: Al mediodía. Ver para todos lados
Naja nitajtachia: Yo veo para todos
Tajkwil lados.
Sust.
Trenza; listón Tajtaishtialis
Ne chiltik tajkwil: El listón rojo. Neo.
Nutajkwil: Mi trenza. Resta (sustracción)
Ne tajtaishtialis: La resta (sustracción).
−Tajkwiltia
V.T. Tajtaketza
Trenzar a V.I.
Niu-niktajkwiltia María: Voy a trenzar a Hablar mucho
María. Naja nitajtaketza nawat: Yo hablo mu-
cho náhuat.
−Tajkwilua
V.T. −Tajtaketzalia
Dibujar V.T.
Niktajkwilua se kal: Yo dibujo una casa. Hablar con alguien
Naja niktajkwilua se shajkal: Dibujo una Naja niktajtaketzalia María: Yo hablo
casa de dos aguas. con María.
Tajtaketzalis Tajtapual
Sust. Sust.
Idioma; palabras Números
Ne tajtaketzalis nawat: El idioma ná- Ne tajtapual: Los números.
huat.
−Tajtatanoy
Tajtakti Sust.
V.I. Abuelos (hombres)
Sonido de los pasos en tacón Nutajtatanoy: Mis abuelos (hombres).
María tajtakti: María taconea.
−Tajtatanoywan
Tajtaltzin Sust.
Adj. Abuelos (hombres y mujeres)
Terroso; sucio de tierra (persona) Nutajtatanoywan: Mis abuelos (hombres
Lucio tajtaltzin: Lucio está terroso. y mujeres).

−Tajtalulia Tajtatzini
V.T. V.I.
Pedir la mano (pedir matrimonio) Salpicar de una gota de agua cuando
Niu-niktajtalulia María: Voy a ir a pedir la rebota del suelo.
mano de María. Tajtatzini ka ijpak nukshi: Me salpicó en
Juan walaj nechtajtalulia: Juan llegó a los pies (de la gota o agua que cayó y
pedir mi mano. rebotó del suelo).
192
−Tajtani −Tajtawelchiwa
V.T. V.T.
Pedir Hacer algo rápido
Niu-niktajtani se lala Juana: Voy a ir a Naja niktajtawelchiwa nutekiw: Hago mi
pedirle una naranja a Juana. trabajo a la carrera.

−Tajtanilia −Tajtawelia
V.T. V.T.
Preguntar Quejarse de alguien; denunciar a
Niu-niktajtanilia Juan kan kinamakat alguien
lala: Voy a ir a preguntarle a Juan donde Niu-nimetztajtawelia: Te voy a ir a de-
venden naranjas. nunciar (acusar).

Tajtanilis Tajtaysan
Sust. Sust.
Pregunta, petición Cosas (desconocidas y no tangibles)
Se tajtanilis: Una pregunta, una peti- Niu-nikua tajtaysan: Voy a ir a comprar
ción. cosas.

−Tajtankeluna Tajtuli
V.T. Sust.
Quebrarle los dientes Pedimento de mano (acto)
Niu-niktajtankeluna Juan: Voy a quebrar- Ne tajtuli: El pedimento.
le los dientes a Juan.
Tajtzin Takayulu
Sust. Sust.
Señor; don Lesbiana
Ne tajtzin: El señor. Carlota takayulu: Carlota tiene corazón
de hombre, es lesbiana (siente atrac-
Takakalis ción por otra mujer).
V.I.
Oír (tener audición) Taketza
Naja nitakakalis: Yo oigo (capacidad de V.I.
oír). Hablar
Naja nitaketza: Yo hablo.
Takaki
V.I. Taketzal
Oír (sin decir qué) Sust.
Naja nitakaki: Yo oigo (sin decir qué). Horcón
Ne taketzal: El horcón.
Takakilis
Neo. −Takewa
Audífono V.T.
Ne takakilis: El audífono. Contrar; dar empleo
Nechtakewket: Me contrataron.
Takaktu Niu-niktaweka Lucio: voy a contratar a
V.I. Lucio.
Callarse
193
Nitakaktuk: Me callé.
−Takimiltia
−Takaktulia V.T.
V.T. Alzar (ayudar a alzar)
Callar a Naja niktakimiltia Lucio: Yo le pongo la
Niu-niktakaktulia Juan: Voy a callar a carga a Lucio (le ayudé a alzar).
Juan.
Takitzkia
−Takamati V.I.
V.T. Agarrarse de algo
Obedecer; respetar Shitakitzki: Agárrate.
María te kitakamati inan: María no obe-
dece a su mamá. Taksa
V.I.
−Takantia Patear; aplicar fuerza con los pies a un
V.T. objeto
Amortajar, vestir a un muerto. Niu-niktaksa ijpak ne tzikat: Voy a patear
Lucio kitakantia se takat: Lucio amorta- a la hormiga.
ja a un hombre (viste al muerto).
Taksal
Takapala Sust.
Adj. Grada; nivel; escalón
Hombre inútil (ofensa) Ne taksalis kipia tajtaksal: La escalera
Ne takapala: El hombre inútil. tiene escalones.
Taksalis Ka nin takumet: Vengan acá.
Neo.
Escalera Takutun
Ne taksalis: La escalera. Sust.
Pedazo; porción
−Taksaltia Se takutun: Un pedazo.
V.T.
Poner el pie (al caminar o subir escale- Takutunalis
ras) Sust.
Niktaksaltia nukshi: Yo pongo el pie (al Algo que corta (tijera, machete)
caminar o subir escaleras). Ne takutunalis tamej: El machete es
filoso.
Taksaluni
Sust. Takutunaya
Grada; peldaño Sust.
Ne taksaluni: El peldaño, la grada. Algo que corta (tijera, machete, cuchillo)
Ne takutunaya tamej: La tijera es filosa.
Taksaya
Sust. Takwa
Grada, peldaño V.I.
Ne taksaya: el peldaño, la grada. Comer (sin decir qué)
Niu-nitakwa: Voy a comer.
Taku
Apost. Takwajkwa
194
Ven; vení V.I.
Ka nin taku: Vení para acá. Masticar (sin decir qué)
Niu-nitakwajkwa yek: Voy a masticar
Takua bien
V.I.
Comprar (sin decir qué) Takwal
Niu-nitakua: Voy a ir a comprar. Sust.
Comida (de maíz)
−Takulia Niu-nikejekua ne takwal: Voy a probar la
V.T. comida
Regalar
Niu-niktakulia se lala María: Le voy a −Takwaltia
regalar una naranja a María. V.T.
Alimentar
−Takuliltia Niu-niktakwaltia ne shulut: Voy a alimen-
V.T. tar al bebé.
Regalar (algo de otra persona)
Niu-niktakuliltia se takulis Juana: Voy Takwatzin
a regalarle un regalo a Juana (porque Zoo.
me quedó o el destinatario original no Tacuazín
llegó). Ne takwatzin galanchin: El tacuazín es
bonito.
Takumet
Apost. Takwawak
Vengan Adj.
Duro Takwikwiluani
Ne tet takwawak: La piedra es dura. Sust.
Dibujante; pintor
Takwawaya Ne takwikwiluani: El dibujante.
V.I.
Endurarse −Takwiltia
Ne kumit takwawayak: La olla se endu- V.T.
ró. Fiar; dar fiado
Niu-nimetztakwiltia: Yo te voy a fiar.
−Takwi
V.T. Tal
Pedir fiado Sust.
¿Tiu-tiktakwi?: ¿Vas a ir a fiar? Tierra
Shinechtakwilti: Fíeme. Ne tal: La tierra.

Takwika Talalaktzin
V.I. Zoo.
Cantar Talalaise (pez)
Naja nitakwika: Yo canto. Ne talalaktzin: Talalaise.

−Takwikalia Talapuni
V.T. Sust.
Cantarle a Pantano
Niu-niktakwikalia María: Voy a cantarle Ne talapuni: El pantano.
195
a María.
Talaputz
Takwikalis Zoo.
Sust. Talapo; torogoz
Canción Ne talaputz patani: El torogoz vuela.
Ne Takwikalis: La canción.
Talashal
Takwikalismawawasuani Sust.
Sust. Tierra arenosa
Compositor musical Ne talashal: La tierra arenosa.
Ne takwikalismawawasuani: El escritor
musical. Talawti
Sust.
Takwikani Bola de masa para hacer la tortilla o
Sust. pupusa
Cantante Se talawti nikpia tik numey, niu-niktas-
Ne takwikani: El cantante. hkalultia se tamal: Tengo una bola de
masa en mis manos, voy a palmear una
Takwikwilchiwalis tortilla.
Neo.
Cámara fotográfica Talchi
Ne takwikwilchiwalis: La cámara foto- Adj.
gráfica. Abajo (en vertical)
Ne tutut nemi ka talchi: El pájaro está
abajo (en el suelo). Lucio kitalpachuj isiwaw: Lucio enterró a
su esposa.
Talepat
Zoo. Talpashukut
Talepate Sust.
Ne talepat tekwa: El talepate pica. Mamón (fruta)
Ne talpashukut: El mamón.
Talepatzikat
Zoo. Talpujpunka
Hormiga telepate Adj.
Ne talepatzikat: La hormiga telepate. Persona o animal descuidado; sucio y
desarreglado
−Talia Lucio talpujpunka: Lucio es descuidado
V.T. (desarreglado).
Poner
Naja niktalia nushumpe: Yo me pongo el Talpupa
sombrero. Bot.
Talpupa
Talichkwa Ne talpupa: La talpupa.
V.I.
Escarbar; arar Talpushak
Ne tuchti talichkwa: El conejo escarba. Sust.
Niu-nitalichkwa: Yo voy a arar. Peña (no tan sólida)
Ne talpushak: La peña (no tan sólida).
196
Taksal
Sust. Talsawat
Grada; nivel; escalón Zoo.
Ne taksalis kipia tajtaksal: La escalera Coloradilla
tiene escalones. Ne talsawat: La coloradilla.

Talichkwa Talshinach
Zoo. Zoo.
Escarabajo Comejen; termita
Ne talichkwa: El escarabajo. Ne talshinach: El comején.

Talishkupini Talshinul
V.I. Sust.
Derrumbarse Talchinol
Talishkupinik: Se derrumbó la tierra. Ne talshinul: El talchinol.

Talkunet Talsipaket
Zoo. Zoo.
Talconete Geco enano collarejo
Ne talkunet: El talconete. Ne talpasiket: El geco.

−Talpachua Talsital
V.T. Sust.
Enterrar Planeta
Ne talsital: El planeta. País
Nutalyu: Mi país.
Taltatatuk
Sust. −Tamachiwa
Teja; ladrillo V.T.
Ne taltatatuk: El ladrillo. Pesar; medir
Niu-niktamachiwa se almud et wan se
Taltikpak almun tawial: Voy a pesar una arroba de
Sust. frijol y una arroba de maíz.
Tierra (planeta)
Ne taltikpak: La Tierra. Tamachiwakwilin
Zoo.
Taltusan Gusano medidor
Zoo. Ne tamachiwakwilin: El gusano medidor.
Taltuza
Ne taltusan: La taltuza. Tamachiwalis
Sust.
Talul Vara de medir; balanza; metro
Adj. Ne tamachiwalis: El medidor (vara,
Rápido metro, pesa).
Ninejnemi talul: Camino rápido.
Tamachtia
V.I.
−Talultia Enseñar (sin decir qué)
197
V.T. Nitamachtia: Yo enseño, yo educo (sin
Sacarle carrera; correr a decir qué).
Niktalultia ne pelu: Le saco carrera al
perro. Tamachtiani
Sust.
−Talwayu Profesor; instructor
Adj. Ne tamachtiani: El profesor.
Pechos grandes y caídos
Ne Siwanawa kipatzka itajtalwayu tik ne Tamachtiluyan
at chichik: La siguanaba se exprime sus Sust.
pechos grandes y caídos en la chicha. Escuela
Ne piltzín yawi ka tamachtiluyan: El niño
Talwentzin va a la escuela.
Sust.
Papa; ñame; tubérculo Tamaitzkialis
Ne talwentzin: La papa. Sust.
Bordón; bastón
Talwentzin tekwa Ne tamaitzkialis: El bastón.
Bot.
Jengibre Tamaitzkil
Ne talwentzin tekwa: El jengibre. Sust.
Puñado (lo poquito que tengo en mi
−Talyu mano)
Sust. Nutamaitzkil: Mi puñado (lo que llevo en
mi mano). Tamanti
Adj.
Tamajmaka Cocido; sancochado
V.I. Ne puyuj tamanti: El pollo sancochado.
Repartir
Niu-nitamajmaka ne nakatamal: Voy a Tamawawasua
repartir los tamales. V.I.
Escribir a mano (sin decir qué)
Tamaka Naja nitamawawasua: Yo escribo a
V.I. mano.
Dar, pegar (sin decir qué o a quién)
Niu-nitamaka: Voy a dar. Tamej
Adj.
Tamakalis Filoso
Sust. Ne takutunaya tamej: La tijera es filosa.
Ofrenda
Naja nikmaka Nuteku Tiut se tamakalis: −Tamejchiwa
Yo le doy a Dios una ofrenda. V.T.
Afilar (hacer filoso)
Tamakas Naja niktamejchiwa ne takutunaya: Yo
Zoo. afilo la tijera.
Tamagás
Ne tamakas: El tamagás. Tamejmichin
Zoo.
198
Tamal Pez sierra
Sust. Ne tamejmichin: El pez sierra.
Tortilla
Ne tamal: Laa tortilla. Tami
V.I.
Tamalkwach Terminarse; acabarse
Sust. Tamik nutekiw: Se acabó mi trabajo.
Mantel; manta de tortilla
Ne tamalkwach: La manta de tortilla. Tamiktialis
Sust.
Tamana Veneno; algo mortal (arma)
V.I. Ne tamiktialis: El veneno.
Cocer; cocinar (sin decir qué)
Naja nitamana: Yo cocino. Tamiktiani
Sust.
Tamanalis Asesino; sicario
Neo. Ne tamiktiani: El asesino.
Estufa
Ne tamanalis: La estufa. −Tamima
V.T.
Tamanani Tirar o botar algo (accidentalmente o a
Sust. propósito)
Cocinero; chef Niu-niktamima ne atiluni iwan at: Voy a
Ne tamanani: El cocinero. botar el vaso con agua.
Te nikitak, niktamin ne at: No lo vi, bote Sust.
el agua. Abrazo
Niu-nimetzmaka se tanapalualis tetek:
Tamishtentuk Voy a darte un abrazo fuerte (a la dis-
Adj. tancia).
Enneblinado
An tamishtentuk: Hoy esta enneblinado. Tanat
Sust.
Tanate; carga
Tamutia Se tanat: Un tanate.
V.I.
Asustar Tanesi
Nitamutia: Yo asusto (sin decir a quién). Adv.
Alba; clarear (día)
Anhan tanesi: Ahorita está clareando, el
Tamutil alba (período desde que aparece en el
Sust. horizonte la luz del sol hasta que sale el
Espanto; fantasma sol y se hace de día).
Ne tamutil: El espanto.
Tani
Tamutkitilis Adv.
Neo. Abajo (en un plano inclinado)
Multiplicación Niaw ka tani: Voy para abajo (plano
Ne tamutkitilis: La multiplicación. inclinado, como en una calle).
199
−Tan Tankujkutu
Adv. Adj.
Debajo Chimuelo; cholco
Ne mistun nemi ka itan ne patznaj: El Lucio tankujkutu: Lucio es cholco.
gato está debajo de la mesa.
−Tankwa
−Tan V.T.
Anat. Morder
Diente Ne pelu kitankwaj Juan: El perro mordió
Nutan: Mi diente. a Juan.
Nutajtan: Mis dientes.
−Tankwich
Tanamaka Anat.
V.I. Canino (diente humano); colmillo (ani-
Vender (sin decir qué) males)
María tanamaka: María vende. Nutankwich: Mi diente canino.

Tanamakani −Tannakayu
Sust. Anat.
Vendedor Encía
Ne tanamakani: El vendedor. Nutannakayu: Mi encía.

Tanapalualis Tanpish
Adj. Naja nitanutza: Yo llamo (sin decir a
Desafilado quién).
Ne takutunaya tanpish: La tijera no
tiene filo. Tanutzalis
Neo.
Tanpupu Teléfono; celular
Bot. ¿Kan nemi ne tanutzalis?: ¿Dónde está
Tampupo mi celular?
Ne tanpupu: El tampupo.
Tapajtia
Tanputz V.I.
Adj. Curar (sin decir a quién)
Dientón (alguien con dientes grandes) Ne tapajtiani tapajtia: El doctor cura.
Lucio tanputz: Lucio es dientón.
Tapajtiani
Tanshijshipe´ Sust.
Sust. Doctor; curandero; enfermero
Relámpago Ne tapajtiani: El doctor.
Witzaya tanshijshipe: Ya viene el relám-
pago. Tapakalis
Neo.
Tanshujshulech Lavadora
Adj. Ne tapakalis: La lavadora.
Chimuelo de la parte de enfrente;
200
cholco Tapakaluyan
Lucio tanshujshulech: Lucio no tiene los Sust.
dientes de enfrente. Lavadero
Ne tapakaluyan: El lavadero.
−Tantia
V.T. Tapakani
Afilar Sust.
Niktantia ne takutunaya: Afilo la tijera. Lavandera; libélula (insecto)
Ne tapakani: La lavandera.
Tantijtili
Adj. Tapakiltiani
Persona con dientes encimados Neo.
Lucio tantijtili: Lucio tiene los dientes Payaso; alguien que se dedica a hacer
encimados (montados). reír
Taja titapakiltiani: Tú eres payaso.
Tantuk Ne tapakiltiani: El payaso.
Adj.
Se acabó (no hay) Tapakti
Tantuk lala: Se acabaron las naranjas Adj.
(no hay). Lavado
Nukoton tapakti: Mi camisa está lavada.
Tanutza
V.I. Tapalewiani
Llamar; hablar (sin decir a quién) Sust.
Ayudante; abogado; juez Sust.
Ne tapalewiani: El asistente. Pared
Ne itapepechu ne kal: La pared de la
Tapalewis casa.
Neo.
Herramienta útil para realizar alguna Tapetat
profesión (instrumentos, armas, equipo) Sust.
Ne itapalewis ne tajpiani: El arma del Peña
policía. Tumak tapetat: Peña grande.

−Tapana Tapetatuk
V.T. Sust.
Quebrar Peñascos
Niu-niktapana ne atiluni: Voy a quebrar Ne tapetatuk: El peñasco.
la taza (reventar).
Tapewil
Tapani Adj.
V.I. Cazado
Reventarse; quebrarse (objetos) Ne masat tapewil: El venado cazado.
Ne shuchit tapani: La flor revienta.
Tapanik ne atiluni: Se quebró la taza. −Tapewilia
V.T.
Cazar para (montear)
Tapanualis Naja nikintapewilia numiekawan: Yo
201
Sust. cazo para mi familia.
Puente
Ne tapanualis: El puente. Tapik
Niu-nipanu tik ne tapanualis: Pasaré en Sust.
el puente. Tamal pisque
Ajwiak ne tapik: Es rico el tamal pisque.
Tapatalis
Sust. Tapiktik
Vuelto (cambio) Adj.
Shinechmaka nutapatalis: Deme mi Apiñado
cambio (vuelto). Ne tet tapiktik: Las piedras apiñadas
(muro).
Tapayawit
Sust. Tapipinalis
Temporal (lluvia) Neo.
An kichiwa tapayawit: Hoy hay temporal Pajilla
(lluvia). Nikpipina iwan ne tapipinalis ne at
tzupelek: Estoy chupando el jugo con la
Tapech pajilla.
Sust.
Tapesco; cama Tapishka
Ne tapech: La cama. V.I.
Tapiscar
Tapepechul Niu-nitapishka: Voy a tapiscar.
Tapishkal Ahumado (comida)
Sust. Ne inakayu tuchti tapukwil: La carne de
Cosecha conejo ahumada.
Ne tapshkal: La cosecha.
Tapuni
Tapishua V.I.
V.I. Parir (animales); dar a luz (personas)
Desovar (poner huevo) Ne mistun yawi tapuni: La gata va a
Ne tijlan tapishua: La gallina pone parir.
huevo.
Tapupuchtialis
−Tapua Sust.
V.T. Incensario
Destapar; abrir (completamente) Ne tapupuchtialis: El incensario.
Niktapua ne amatchi: Abro el libro.
Tapusteki
Tapual V.I.
Sust. Doblar la milpa
Número Lucio tapusteki: Lucio dobla la milpa.
Ne tapual se: El número uno.
Tapuyawa
Tapualis Adv.
Sust. Madrugada
Aritmética; cuentas (matemáticas) Ka tapuyawa: En la madrugada.
202
Ne tapualis: Las cuentas (aritméticas).
−Tasa
Tapuani V.T.
Sust. Topar; arrimar
Contador Niktasa ne tzintalijka itech ne tapepe-
Ne tapuani: El contador. chul: Topo la silla en la pared.

Tapui Tasajsakani
V.I. Sust.
Abrirse (abrir piernas o brazos) Cargador (bultos)
Nitapuik: Me abrí. Lucio tasajsakani: Lucio es acarreador
de bultos.
Tapujputzualis
Neo. Taselej
Suma (adición) Sust.
Ne tapujputzualis: La suma (adición). Hace todo (trabajo)
Lucio taselej: Lucio hace de todo (traba-
Tapuktituk jando).
Adj.
Humareda (hay mucho humo) Tashamanialis
An tapuktituk: hoy hay mucho humo. Neo.
Tostador
Tapukwil Ne tashamanialis: El tostador.
Adj.
Tashawa Tashtawa
V.I. V.I.
Guataliar Pagar (sin decir a quién)
Niu-nitashawa: Voy a guataliar. Niu-nitashtawa: Voy a pagar.

Tashijshikuani Tashtawalis
Sust. Sust.
Mentiroso Pago (pasaje)
Lucio tashijshikuani: Lucio es mentiroso. Nutashtawalis: Mi pago.

Tashimalis Tashtawani
Neo. Sust.
Pelador Buena paga (que siempre paga)
Ne tashimalis: El pelador. Lucio tashtawani: Lucio es buena paga.

Tashimani −Tashtawia
Sust. V.T.
Barbero Pagarle a
Ne tashimani: El barbero. Niu-niktashtawia María: Yo le voy a
pagar a María.
Tashipewti
Adj. Tastuk
Pelado (sin cáscara) Adj.
Ne lala tashipewti: La naranja pelada. Pegado (estar muy junto)
203
Juan tastuk tech María: Juan está pega-
Tashisha do a María.
Adj.
Orinado (está orinado) −Tasujta
Ne kwachti tashisha: El trapo orinado. V.T.
Amar
Tashkalua Niktasujta María: Yo amo a María.
V.I.
Tortear; hacer tortillas Tasujtalis
Naja nitashkalua: Yo estoy torteando Sust.
(haciendo tortillas). Amor
Ne tasujtalis: El amor.
Tashkaluani
Sust. Tasumani
Tortillera Sust.
Ne tashkaluani: La tortillera. Peleador; luchador
Ne tasumani: El luchador.
−Tashkalultia
V.T. Tata
Palmear; hacer tortillas o pupusas V.I.
Naja niktashkalultia ne kukumutzin: Yo Quemarse (cosas)
hago pupusas (palmear). Ne tamal tata: La tortilla se está que-
mando.
Tatajku Tatasis
Adv. Sust.
En medio (de dos cosas) Tos (enfermedad)
Ne istak nemi tatajku pal ne susul tik ne Kipia tatasis: Tiene tos.
panti: El blanco está en medio del azul
en la bandera. Tatatuk
Adj.
Tatak Quemado
Adj. Ne tamal tatatuk: La tortilla quemada.
Quemado
Ne tamal tatak: La tortilla quemada. Tatawilua
V.I.
Tatakamatini Alumbrar (sin decir a qué); relámpago
Adj. Naja nitatawilua: Yo alumbro.
Obediente Anhan tatawilua: Ahorita relampagueó.
Lucio tatakamatini: Lucio es obediente.

Tataknaj Tatayaka
Adj. V.I.
Colorado; manzana Tambalearse poco
Maria tataknaj: María está colorada. Ne piltzín tatayaka ika teuk weli nejne-
mi: El niño se tambalea porque todavía
Tatakulia no puede caminar.
V.I.
204
Regalar (sin decir qué) Tatayaka
Nitatakulia: Yo regalo (sin decir qué). V.I.
Cojear
Tatankwa Lucio tatayaka: Lucio cojea.
V.I.
Morder (sin decir a quién) Tatekti
Ne pelu tatankwa: El perro muerde. Adj.
Cortado (fruta)
−Tatanoy Ne lala tatekti: La naranja cortada.
Sust.
Abuelo Tatemi
Nutatanoy: Mi abuela. V.I.
Marea alta (cuando se llena el mar)
Tatapukatuk An tatemi ne wey puyek at: Hoy tiene
Adj. marea alta el mar.
Muy oloroso; muy fragante
Ne shuchit tatapukatuk: La flor es muy −Tatemulia
fragante. V.T.
Buscar por todos lados
Tatasi Niktatemulia nukajkak: Yo busco mis
V.I. zapatos (por todos lados)
Toser
Titatasi: Tú estás tosiendo. Tatenpan
Sust.
Orilla del rio; ir al baño (defecar) V.I.
Niaw ka tatenpan: Voy al baño (defecar). Amanecer
An tatwik sesek: Hoy amaneció frío.
−Tatia
V.T. Tatwika
Quemar; encender (electrodomésticos) V.I.
Shimijkwani ma sa´ nimetztati: Apárta- Amanecer (día); amanecer (con vida)
te, no vaya a ser que te queme. Naja nitatwika: Ya amanecí (vivo).
Niu-niktatia ne tanutzalis: Voy a encen-
der el celular. Tatzayanilis
Neo.
Tatisilis Divisin; hacha; bisturí
Neo. Ne tatzayanilis: La división.
Licuadora; molino Ne tatzayanilis tamej: El bisturí es filoso
Ne tatisilis: La licuadora. (algo para dividir, cortar).

Tatisti
Adj. Tatzayanti
Molido Adj.
Ne et tatisti: El frijol molido. Rajado
Ne kwawit tatzayanti: La leña rajada.
Tatuka
V.I. Tatzinkutuna
Sembrar (sin decir qué) V.I.
205
Nitatuka: Yo siembro. Quitar la base del comal y la olla (al
hacerlo)
Tatukal Nitatzinkutuna: Yo le quito la base a la
Sust. olla.
Siembra
Ne tatukal: La siembra. Tatzinkutunaya
Sust.
Tatukani Instrumento con el que se quitan las
Sust. bases de las olla
Sembrador Ne tatzinkutunaya: El cortabases (de
Ne tatukani: El sembrador. olla o comales).

Tatuktiani Tatzinnewa
Sust. V.I.
Jefe; presidente Talar (árboles)
Ne tatuktiani: El jefe. Niu-nitatzinewa: Voy a talar.

Tatunialis Tatziwi
Neo. V.I.
Horno (de estufa o microondas) Tener pereza
Ne tatunialis: El horno (de estufa o Nitatsiwi: Tengo pereza.
microondas).
Tatziwilis
Tatwi Neo.
Mecedora Músico (de instrumentos de percusión)
Ninemi tik ne tatziwilis: Estoy en la Nitatzutzunani: Yo soy músico (con ins-
mecedora. trumentos de percusión).

Tatziwis Tatzuyunaya
Adj. Sust.
Perezoso Sartén; freidora
Ne mistun tatziwis: El gato perezoso. Ne tatzuyunaya: El sartén, la freidora.

Tatzuma Tatzuyunti
V.I. Adj.
Coser (sin decir qué) Frito
Naja nitatzuma: Yo coso. Ne et tatzuyunti: El frijol frito.

Tatzumani Tawana
Sust. V.I.
Costurera; sastre Beber licor
Ne tatzumani: El costurero. Naja nitawana: Yo estoy tomando (licor).

Tatzunchalua Tawanani
V.I. Sust.
Tropezarse Borracho
Ma´ sa´ nitatzunchalua: No vaya a ser Lucio tawanani: Lucio es borracho.
que me tropiece.
206
−Tawantia
Tatzuntamejtialis V.T.
Sust. Embriagar a
Sacapuntas Naja niktawantij Juan: Yo embriagué a
Ne tatzuntamejtialis: El sacapuntas. Juan.

Tatzunti Tawantuk
Adj. Adj.
Cosido Ebrio. Borracho
Ne wipil tatzunti: La camisa esta cosida. Lucio tawantuk: Lucio está borracho.

Tatzupinalis Tawawanalis
Sust. Neo.
Jeringa Rallador
Ne tatzupinalis: La jeringa. Ne tawawanalis: El rallador.

−Tatzupinaya Tawawasua
Anat. V.I.
Aguijón Escribir (digitar)
Ne itatzupinaya ne kulut: El aguijón del Naja nitawawasua: Yo digito.
alacrán.
Tawawasuani
Tatzutzunani Sust.
Sust. Escritor
Ne tawawasuani: El escritor. V.I.
Deber; tener una deuda
Tawel Lucio tawikilia: Lucio debe
Adv.
De repente; repentinamente (de forma Tawil
sorpresiva) Sust.
Tawel wetzki Juan: De repente se cayó Lámpara o algo que alumbre (foco,
Juan. candela, candil)
Ne tawil: La lámpara
−Tawelmati
V.T. −Tawilua
Enterarse de repente (de forma sorpren- V.T.
dente) Alumbrar
Naja niktawelmatki ika María walaj: Yo Niktawilua ne ujti: Alumbro el camino
me sorprendí porque María vino.
Tay
Tawelpanu Adv.
V.I. Qué (interrogativo)
Pasar de repente (rápido) ¿Tay tikpia?: ¿Qué tienes?
María tawelpanuk: María pasó de pronto
Tayua
Taweltaketza Adv.
V.I. Noche (parte del día)
Hablar picardías, obscenidades Niu-nikisa ka tayua: Saldré en la noche.
207
Lucio taweltaketza: Lucio habla picar-
días. Tayuaki
V.I.
−Tawia Anochecer (hacerse de noche)
V.T. An tayuakika: Hoy ya anocheció.
Desgranar maíz
Nitawia: Yo desgrano el maíz Tayuaya
V.I.
Tawial Ya es de noche
Sust. Tea niasneki tayuaya: Ya no iré ya es de
Grano de maíz noche.
Ne tawial: El maíz desgranado
Tayuyu
Tawika Sust.
V.I. Tayuyo
Llevar Ne tayuyu: El tayuyo.
Nitawika: Yo llevo (sin decir qué)
Taywaki
Tawikani V.I.
Sust. Anochecer; garrar la noche
Bus; transporte; bultero Naja nitaywakik: Me agarró la noche.
Ne tawikani: El bus. Nitaywakika: Ya me anocheció (estar en
un lugar, cuando se está haciendo de
Tawikilia noche).
Te datka Adv.
Sust. Pegado a; junto a
Nada; cero Pedro yawi nutech: Pedro va pegado a
Te datka: De nada. mí.
Te daka nakak: Nada quedó.
Techan
Te keman Sust.
Adv. Pueblo; ciudad
Nunca Ne techan: El pueblo.
Te keman niu-nimetzelkawa: Nunca te
voy a olvidar. Tejemet
P.Pers
Tea Nostoros; nosotras
Adv. Tejemet tinemit yek: Nosotros estamos
Ya no bien.
Tea nikpia lala: Ya no tengo naranjas.
Tejemetsan
Tea ipan Adv.
Adv. Nomás nosotros
Ya no hay tiempo (pasado y futuro) Tejemetsan tiwalajket: Nomás nosotros
Tea ipan nitakwaj: Ya no hubo tiempo de vinimos (solamente nosotros).
comer.
Tea ipan nikchiwa: Ya no hay tiempo de Tejkia
hacerlo. Adv.
208
¿Es verdad?; ¿es cierto?; ¿en serio?
−Teayu ¿Tejkia, nantzin?: ¿Es verdad, nantzin?
Sust.
Fluidos sexuales (semen, squirting) Tejku
Nuteayu: Mi líquido sexual (semen o V.I.
fluido de eyaculación femenina). Subir; trepar
Niu-nitejku pal ne tawikani: Me subiré
Tech al bus.
Adv.
En (algo que está puesto o parado en −Tejkultia
un plano vertical) V.T.
Tech numey: En mi mano. Subir algo (a lo alto); subir a redes
Tech muishkalyu: En tu cara. sociales
Tech imajkul: En su brazo. Niktejkultia ne ikwikwil: Yo subo la foto.
Ne kulut nemi tech mutepepusta: El
alacrán está en tu espalda. −Tejtekuwan
Tech itapepechul: En la pared. Sust.
Padres (madre y padre)
Tech− Nutejtekuwan: Mis padres (madre y
Pronom. padre).
Nos
Techneki: Nos quiere. −Tejtekuwan −Shulejyu
Sust.
−Tech Suegros (de mujer)
Ne itejtekuwan nushulejyu: Mis suegros Hijastras (de mujer)
(los padres de mi esposo). Nutejtepal nusijsiwakunew: Mis hijastras
(de mujer).
−Tejtekuwan −Siwaw
Sust. −Tejtepal −Sijsiwapíltzin
Suegros (de hombre) Sust.
Ne itejtekuwan nusiwaw: Mis suegros Hijastras (de hombre)
(los padres de mi esposa). Nutejtepal nusijsiwapíltzin: Mis hijastras
(de hombre).
−Tejtemima
V.T. −Tejtepal −Tejtekuwan
Tirar piedras Sust.
Niu-niktejtemima ne lala: Voy a hacer Padres adoptivos (madre y padre)
que se caiga la naranja a pedradas. Nutejtepal nutejtekuwan: Mis padres
adoptivos (madre y padre).
Tejtemuti
Adj. −Tejtepal −Ujukichkunew
Persona intimidante (que causa miedo Sust.
por su apariencia o hechos) Hijastros (de mujer)
Witzaya ne tejtemuti: Ya viene el intimi- Nutejtepal nuujukichkunew: Mis hijas-
dador (una persona que asusta a otros). tros (de mujer).

−Tejtenewa −Tejtepal −Ujukichpíltzin


V.T. Sust.
209
Calumniar (hablar mal de otro) Hijastros (de hombre)
Niu-niktejtenewa: Voy a calumniar a Nutejtepal nuujukichpíltzin: Mis hijastros
Juan. (de hombre).

−Tejtentapana Tejtetzikwini
V.T. V.I.
Trompear Saltar sobre piedras
Lucio kitejtentapan Juan: Lucio trompeó Naja nitejtetzikwini: Yo salto sobre
a Juan. piedras.

−Tejtepal −Pijpipil −Teka


Sust. V.T.
Hijastros; hijastras (de hombre) Acostar
Nutejtepal nupijpipil: Mis hijastros, mis Nikteka ne tamal: Echo la tortilla.
hijastras (del hombre). Nikteka ne shulut: Acuesto al niño.

−Tejtepal −Pilawan −Teki


Sust. V.T.
Hijastros; hijastras (de mujer) Cortar (fruta)
Nutejtepal nupilawan: Mis hijastros, mis Naja nikteki se lala: Yo corto una naran-
hijastras (de mujer). ja (del árbol).

−Tejtepal −Sijsiwakunew Tekia


Sust. Adj.
Asi es (algo de naturaleza) de mi esposo).
Wan tekia Lucio: Y así es Lucio (por
naturaleza). −Teku −siwaw
Sust.
Tekiti Suegro (de hombre)
V.I. Ne iteku nusiwaw: Mi suegro (el papá de
Trabajar mi esposa).
Naja nitekiti: Yo trabajo.
Tekulut
Tekitini Zoo.
Sust. Tecolote
Trabajador Ne tekulut patani: El tecolote vuela.
Ne tekitini: El trabajador.
Tekumashuchit
−Tekiw Bot.
Sust. Tecomasuche
Trabajo (de alguien) Ne tekumashuchit: El tecomasuche.
Nutekiw: Mi trabajo.
Tekumat
Tekpin Sust.
Zoo. Tecomate
Pulga Ne tekumat: El tecomate.
Ne tekpin: La pulga.
Tekunal
210
Teksistepet Sust.
Topo. Brasa
Texistepeque Ne tekunal: La brasa.
Galanchin Teksistepet: Texistepeque es
bonito (cerro del huevo). Tekunkunyua
Sust.
Teksisti Cueva profunda
Sust. Ne tekunkunyua: La cueva profunda.
Huevo
Sital teksisti: Huevo estrellado. −Tekuyu
Teksisti takwawak: Huevo duro. Sust.
Teksisti mumushuj: Huevo revuelto. Dueño
Teksisti tamanti: Huevo tibio. Naja nitekuyu: Yo soy el dueño.
Teksisti tepuntik: Huevo en torta. Naja nimutekuyu: Yo soy tu dueño.
Itekuyu ne tepet: El dueño del cerro.
Teku
Sust. Tekwa
Papá V.I.
Nuteku: Mi papá. Picante; picor
Ne chil tekwa: El chile picante.
−Teku −shulejyu
Sust. Tekwani
Suegro (de mujer) Sust.
Ne iteku nushulejyu: Mi suegro (el papá Depredador; jaguar
Ne tekwani: El comegente (depredador). Tirar piedras
Niktemima ne pelu: Le tiró una piedra
Tekwisij al perro.
Zoo.
Cangrejo Temu
Ne tekwisij: El cangrejo. V.I.
Bajarse; fluir (agua)
Tel Niu-nitemu tik ne tawikani: Voy a bajar-
Conj. me del bus.
Pues, entonces. Temu ne at: Fluye el agua.
Tiawit, tel!: ¡Vamos, pues!
−Temua
−Telpuch V.T.
Sust. Buscar
Hijo varon (mujer) Niktemua nuchikiw: Yo busco mi canas-
Nutelpuch: Mi hijo. to.

−Tema −Temultia
V.T. V.T.
Llenar Bajar (algo); descargar de redes socia-
Niu-niktema ne tzutzukul: Voy a llenar el les
cántaro. Niu-niktemultia numejmey: Voy a bajar
mis manos.
Temajmaw
211
Adj. Ten−
Asusta (da miedo) Adv.
Ne pelu temajmaw: El perro asusta (da Orilla
miedo). Tenhujti: Orilla de la calle.
Tenhapan: Orilla del río.
Temal Tenhat: Orilla del agua.
Med.
Pus
Kikwij temal mumapipil: Se infectó tu −Ten
dedo (agarro pus tu dedo). Anat.
Boca (personas); pico; hocico (animales)
Tematat Nuten: Mi boca.
Sust. Ne iten tijlan: El pico de la gallina.
Hondilla
Nutemataw: Mi hondilla. Tenamas
Sust.
−Temiki Tenamaste
V.T. Muneki yey tenamas: Necesita tres
Soñar tenamaste.
María kitemik se kuat: María soñó una
culebra. −Tenan
Sust.
−Temima Madrastra
V.T. Nutenan: Mi madrastra.
Tenantzinku Nitenhayutemu mupanpa: Yo babeo por
Topo. ti.
Tenancingo
Sujsul galanchin Tenantzinku: Tenancin- −Tenhitzkia
go es muy bonito (lugar de la murallita). V.T.
Atrapar con la boca (algo)
Tenchiltik Ne pelu kitenhitzkia ne takwal: El perro
Adj. agarra con la boca la comida.
Boca roja (maquillada)
María tenchiltik: María (tiene) boca roja. Tenhujti
Adv.
−Tenpelua Orilla de la calle
V.T. Ne pelu nemi tenhujti: El perro está a la
Abrirle la boca a orilla de la calle.
Naja niktenpelua ne pelu: Yo le abro la
boca al perro. Tenhujumit
Adj.
−Teneshwia Trompudo
V.T. Taja titenhujumit: Vos sos trompudo.
Echarle cal
Nikteneshwia ne tawial: Le echo cal al Tenhulini
maíz. V.I.
Mover los labios (sin hablar)
Tenhajat María nechita wan maya tenhulin: María
212
Adj. me mira y solo mueve la boca.
Boca de agua (chismoso)
Titenhajat: Eres un boca de agua. Tenkál
Adv.
−Tenhametzkalyu Afuera
Anat. Ne pelu nemi ka tenkal: El perro está
Mandíbula afuera.
Nutenhametzkalyu: Mi mandíbula.
Tenkere
Tenhapan Zoo.
Adv. Tenguereche
Orilla del río Ne tenkere: El tenguereche.
Ne kwawit nemi tenhapan: El árbol está
a la orilla del río. Tenkikis
Bot.
−Tenhayu Tenquique
Sust. Ne tenkikis: El tenquique.
Baba (animales o personas)
Ne shulut itenhayu temu: El bebé está Tenkikisi
babeando. V.I.
Silbar suave (cantando o haciendo un
Tenhayutemu sonido)
V.I. Niu-nitenkikisi se takwikalis: Voy a silbar
Babear una canción.
Tenkunetzin Tenpapal
Adj. Adj.
Aniñado Hablar rápido; hablar mucho
María tankunetzin: María es aniñada. Lucio tenpapal: Lucio habla rápido.

Tenkupatz Tenpapalaka
Adj. V.I.
Alguien con mentón prominente Hablar mientras reímos
Lucio tenkupatz: Lucio tiene un mentón Nitenpapalaka: Yo hablo y me río.
muy prominente.
−Tenpipina
Tenkutu V.T.
Adj. Besar en la boca (lit. succionar la boca)
Labio leporino Niu-nimetztenpipina: Voy a besarte.
Lucio tenkutu: Lucio (tiene) labio lepo-
rino. Tenpiski
Bot.
Tenkwawit Tempisque
Adj. Ne tenpiski: El tempisque.
Boca de palo (chambroso)
Titenkwawit: Eres un boca de palo. Tenpitzak
Adj.
Tennakayu Boca parada (como que da besos)
Zoo. María tenpitzak: María es boca parada.
213
Gorgojo (del maíz)
Kisa tennakayu tik ne tawial: Sale el Tenpukisa
gorgojo en el maíz. V.I.
Vaho de la boca; sacar humo de la boca
−Tennakayu (frío o fumar)
Anat. Lucio tenpukisa: Lucio saca humo de su
Lengua boca.
Nutennakayu: Mi lengua.
Tenpusuni
Tenpaj V.I.
Bot. Echar espuma
Tempate Ne kuyamet tenpusuni keman kwalani:
Ne tenpaj: El tempate. El cerdo echa espuma de la boca cuan-
do está enojado.
Tenpajpala
Adj. Tensesestuk
Malcriado (dice malas palabras) Adj.
Lucio tenpajpala: Lucio es malcriado. Shock nervioso
Lucio tensesestuk: Lucio está shockea-
−Tenpajsu do.
Anat.
Bigote −Tenshima
Nutenpajsu: Mi bigote. V.T.
Rasurar el bigote
Niu-niktenshima Juan: Le rasuraré el Sust.
bigote a Juan. Mascarilla (tapaboca)
Nutentzajka: Mi mascarilla.
−Tenshipal
Anat. −Tentzakwa
Labios V.T.
Nutenshipal: mis labios. Cerrar la boca; encerrar
Se nutenshipal: Mi labio. Niu-niktentzakwa ne pelu: Voy a ence-
rrar al perro.
Tenshipetz Shiktentzakwa Juan: Ciérrale la boca a
Sust. Juan.
Lampiño (de rostro)
Lucio tenshipetz: Lucio es lampiño. −Tentzikaw
Anat.
−Tenshumpe Mentón
Sust. Nutentzikaw: Mi mentón.
Jeta (Hocico del cerdo o el jabalí)
Ne itenshumpe kuyamet: La jeta del Tepal
cerdo. Adj.
Ajeno
Tenshuyak Se tijlan tepal: La gallina es ajena.
Adj.
Bocón −Tepal −Nan
Lucio tenshuyak: Lucio es bocón. Sust.
214
Madre adoptiva
Tentijlan Nutepal nunan: Mi madre adoptiva.
Adj.
Pico de gallina (chismoso) −Tepal −Píltzin
Titentijlan: Eres un pico de gallina Sust.
(chambrosa). Hijastro (de hombre)
Nutepal nupíltzin: Mi hijastro.
Tentilawak
Adj. −Tepal −Siwakunew
Labiudo Sust.
Lucio tentilawak: Lucio es labiudo. Hijastra (de mujer)
Nutepal nusiwakunew: Mi hijastra.
Tentuk
Adj. −Tepal −Siwapíltzin
Lleno Sust.
Ne tzutzukul tentuk: El cántaro está Hijastra (de hombre)
lleno. Nutepal nusiwapíltzin: Mi hijastra.

Tentuk metzti −Tepal −Teku


Sust. Sust.
Luna llena Padre adoptivo
Ne tentuk metzti: La luna llena. Nutepal nuteku: Mi padre adoptivo.

−Tentzajka −Tepal−Kunew
Sust. Tepulkuat
Hijastro, hijastra (de mujer) Zoo.
Nutepal nukunew: Mi hijastro, mi hijas- Tepelcua
tra. Ne tepulkuat: La tepelcua.

−Tepal−Ukichkunew Tepunawas
Sust. Sust.
Hijastro (de mujer) Teponahuaste
Nutepal nukichkunew: Mmi hijastro. Ne tepunawas: el teponahuaste.

Tepanti Tepuntik
Sust. Adj.
Muro Grueso; gordo
Ne tepanti: El muro. Tepuntik ne tamal: La tortilla es gruesa.
Tepuntik ne amachti: El libro es grueso.
Tepejekat
Sust. Tepusamachti
Viento de montaña Neo.
Witz ne tepejekat: Viene la brisa de la Tablet; ebook
montaña. Ne tepusamachti yek: La tablet es
buena.
Tepemichin
Zoo. Tepuskwikwilchiwalis
Tepemechín Neo.
215
Ne tepemichin: El tepemechín. Impresora
Ne tepuskwikwilchiwalis: La impresora.
Tepeskwinti
Zoo. Tepuskwilin
Tepescuintle Neo.
Ne tepeskwinti: El tepescuintle. Tren
Ne tepuskwilin: El tren.
Tepet
Sust. Tepusonchiwalis
Cerro; volcán; montaña Sust.
Ne tepet: El cerro. Instrumento musical eléctrico
Ne tepet kimima tit: El volcán. Ne tepusonchiwalis galanchin: Es bonito
el instrumento musical eléctrico (metá-
Tepeyat lico).
Sust.
Creciente del río Tepuspatani
Temu ne tepeyat: Bajando la creciente. Sust.
Avión
Tepeyat Ne tepuspatani: El avión.
Sust.
Creciente; corriente (río) Tepustachialis
Walejku ne tepeyat ika kimaka at: Viene Neo.
la correntada porque está lloviendo. Televisión
Ne tepustachialis: La televisión.
Tepustajtaketzalis Zoo.
Neo. Garrapata
Radio Ne teshkan: La garrapata.
Ne tepustajtaketzalis: La radio.
Teshmati
−Tepusteki V.I.
V.T. Conocer un lugar
Doblar, curvear Naja niteshmati Witzapan: Yo conozco
Niktepustekik ne kwawitchin: Doblé la Santo Domingo de Guzmán.
plantita (curvear un palo). Naja niteshmati Sentzunhat: Yo conozco
Sonsonate.
Tepusteshkan
Neo. Teshpinaw
USB (memoria) Sust.
Ne tepusteshkan: La USB. Vergonzoso
Tesu nikchiwa ika teshpinaw: No lo hago
Tepusti porque es vergonzoso.
Sust.
Hierro; metal; cualquier cosa metálica Tesu
Ne tepusti: El hierro. Adv.
No
Teputzmuku Tesu nikneki: No lo quiero.
Adj. Te nikneki: No lo quiero.
Jorobado
216
Lucio teputzmuku: Lucio es jorobado. Tesu akaj
Sust.
−Teputzta Nadie
Anat. Tesu akaj walaj: Nadie vino.
Espalda
Nuteputzta: Mi espalda. Tesu datka
Interj.
−Teputzumiyu De nada
Anat. ¡Payush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De
Columna vertebral nada!
Nutepetzumiyu: Mi columna vertebral.
Tesu galanchin
−Teputzwia Adj.
V.T. Feo; fea
Cargar en la espalda Juan tesu galanchin: Juan es feo.
Niu-nikteputzwia nukushtal: Yo llego en
la espalda mi costal. Tesu kwelnaj
Adj.
Tesajsay Recto (derecho, no curvo)
Adj. Ne kwawit tesu kwelnaj: El árbol recto.
Peligroso
Ka né tesajsay: Allá es peligroso. Tesu nesi
Sust.
Teshkan Invisible
Ne ejekat tesu nesi: El viento es invisi- −Tetilia
ble. V.T.
Socar algo
Tesu uej Niu-niktetilia nutajkuilpika: Me socaré el
Adj. cincho.
Fácil
Tesu uej nutekiw: Es fácil mi trabajo. Tetunka
Sust.
Tesu yek Tetunte
Adv. Ne tetunka: El tetunte.
Mal; malo
Lucio nemi tesu yek: Lucio está mal. −Tetunwia
V.T.
Tet Poner cuña
Sust. Niu-niktetunwia ne patznaj: Voy a poner
Piedra una cuña a la masa.
Ne tet: La piedra.
Tetzaput
Tetal Sust.
Sust. Mamey
Pedregal Ne tetzaput: El mamey.
Ne tetal: El pedregal.
Te tzitzinaka
Tetalia Adj.
217
V.I. Opaco
Adoquinar; empedrar Uni te tzitzinaka: Eso es opaco.
Tetalijket: Adoquinaron.
Tetzijtzinal
Tetek Adj.
Adj. Fuerte (persona)
Zocado (apretado) Lucio tejtetzilnaj: Lucio es fuerte.
Nusala tetek nawa nuwan: Mi pantalón
me queda socado. Tetzijtzintal
Adj.
−Teteku Pedregal (con piedras pequeñas)
Sust. Ne tejtzijtzilnaj: El pedregal (con rocas
Padrastro pequeñas).
Nuteteku: Mi padrastro.
Tetzwaktuk
Tetelka Adj.
Adj. Raquítico (personas o animales)
Creído (alguien que se cree mucho) Ne pelu tetzwaktuk: El perro esta raquí-
María tetelka: María es creída. tico.

Tetepu Teuk
Zoo. Adv.
Persona pequeña y gorda Todavía no
Lucio tetepu: Lucio es pequeño y gordo. Teuk uksi: Todavía está verde (le falta
madurar). Tiaukuk tinejnemi: Vas a caminar más.
Tiakuk titakwat: Vas a comer más.
−Tewajka
Anat. Tiankis
Rodilla Sust.
Nutewajka: Mi rodilla. Mercado
Niu-nitakua ka tiankis: Iré a comprar al
Tewilut mercado.
Bot.
Tiguilote Tiaukuk
Ne tewilut: El tiguilote. V.I.
Vamos más
Tewipanti Tiaukuk tinejnemit: Nosotros vamos a
Sust. caminar más.
Muro de bajareque o de piedra Tiaukuk tipashaluat: Vamos a pasear
Ne tewipanti: El muro de bajareque. más.

Tewti Tiawel
Sust. Adv.
Polvo Cuál
Ne tewti shapun: El detergente en polvo. ¿Tiawel tikneki?: ¿Cuál quieres?
¿Ka tiawel tikneki?: ¿De cuál quieres?
Tewti shapun
Neo. Tijlan
218
Detergente en polvo Zoo.
Ini tewti shapun yek: Este detergente en Gallina
polvo es bueno. Ne tijlan tapishua: La gallina pone
huevo.
Tewtital
Adj. Tijpakul
Polvoso Adv.
Ne ujti tewtital: El camino polvoso. Encima; montado
Nutijpakul: Encima de mí, montado en
−Tewyu mí.
Sust. Itijpakul ne patznaj: Encima de la mesa.
Harina de
Itewyu shashakachnaj: Harina de arroz. Tijtilintuk
Adj.
Tiajwa Flojo (un manojo de algo)
V.I. Ne kwajkwawit tijtilintuk: La leña esta
Regañar sin decir a quien (personas); floja.
ladrar sin decir a quien (perro)
Ne pelu tiajwa: El perro ladra. Tikwawit
Tzunhijtakawtuk tiajwa: El loco regaña. Sust.
Tizón
Tiakuk Ne tikwawit: El tizón.
V.I.
Vas más Tikwini
Sust. Pizarrón
Sonido de cosas chocando entre sí; Ne tilpatznaj: El pizarrón.
trueno
Keman ne tepeyat temu tikwini: Cuando Tiltikchin
la creciente baja suena (piedras). Adj.
Moreno (color de piel)
−Tikwiniltia Naja nitiltikchin: Yo soy moreno.
V.T.
Tronar algo (a golpes) Tiltituk
Niu-niktikwiniltia ne tet: Voy a hacer Adj.
tronar las piedras. Negro (multicolor)
Itachishka tiltituk: Color negro (multico-
Til lor).
Sust.
Tile Tiltzaput
Ne til: El tile. Sust.
Caimito
−Tilana Ne tilzaput: El caimito.
V.T.
Halar Tiltzikat
Niktilana ne mekat: Jalo la cuerda. Zoo.
Hormiga garriadora
Tilawak Ne tiltzikat tatzupina: La hormiga garria-
Adj. dora pica.
219
Doble; grueso
Ne nukwey tilawak: Mi refajo es doble −Tilwia
(grueso). V.T.
Ne amat tilawak: El papel es doble. Entilar
Niktilwia ne kumit: Yo entilo la olla.
−Tilintia
V.T. −Timaka
Templar V.I.
Niktilintia ne ichti pal niksua nukwa- Encender; darle fuego a
jkwach: Yo pongo templada la pita para Niu-niktimaka ne amat: Voy a encender
colgar su ropa. el papel.

Tilintuk Tisat
Adj. Sust.
Estirado Lápiz; lapicero
Ne ichti tilintuk: La pita está estirada. Ne tisat: El lápiz.

Tilkwil Tishijtuk
Sust. Adj.
Dibujo sin color (contorno) Embarrado (sucio)
Ne tilkwil: El dibujo (negro). Ne ujti tishijtuk kwitat: El camino sucio
(embarrado) de estiércol.
Tilpatznaj
Sust. Tishkal
Adj. Moler; licuar
Asado Niu-niktisi chupi nuew: Yo moleré un
Ne inakayu tishkal: La carne asada. poco de frijoles.

Tishkwepti Tiskalia
Adj. V.I.
Al revés Dar a luz; parir; criar (animales y perso-
Niktalij nukoton tishkwepti: Me puse la nas)
camisa al revés. María yawi tiskalia: María va a parir.

Tishkwimet −Tiskalkunew
Adj. Sust.
Haraganes Hijo adoptado; hija adoptada (de mujer)
Juan wan Lucio tishkwimet: Juan y Lucio Nutiskalkunew: Mi hijo adoptado, mi hija
son haraganes. adoptada (de mujer).

Tishkwit −Tiskalpijpipil
Adj. Sust.
Haragán Hijos adoptivos; hijas adoptivas (de
Lucio tishkwit: Lucio es haragán. hombre)
Nutiskalpijpipil: Mis hijos adoptivos, mis
Tishti hijas adoptivas (grupo de hijos adopti-
Sust. vos del hombre).
Masa
220
Ne tishti: La masa. −Tiskalpilawan
Sust.
Tishti asesek Hijos adoptivos, hijas adoptivas (de
Sust. mujer)
Pan francés Nutiskalpilawan: mis hijos adoptivos,
Ne tishti asesek: El pan francés. mis hijas adoptivas (grupo de hijos
adoptivos de la mujer).
Tishti puyek
Sust. −Tiskalpíltzin
Queso Sust.
Ne tishti puyek: El queso. Hijo adoptivo (de hombre)
Nutiskalpíltzin: Mi hijo adoptivo (de
Tishti tultik hombre).
Sust.
Queso amarillo −Tiskalsijsiwakunew
Ne tishti tultik: El queso amarillo. Sust.
Hijas adoptivas (de mujer)
Tishti tzupelek Nutiskalsijsiwakunew: Mis hijas adopti-
Sust. vas (de mujer).
Pan dulce
Ne tishti tzupelek: El pan dulce. −Tiskalsijsiwapíltzin
Sust.
−Tisi Hijas adoptivas (de hombre)
V.T. Nusijsiwapíltzin: Mis hijas (de hombre).
−Tiskalsiwakunew Sust.
Sust. Iglesia
Hija adoptada (de mujer) Ne tiupan: La iglesia.
Nutiskalsiwakunew: Mi hija adoptada
(de mujer). Tiutak
Adv.
−Tiskalsiwapíltzin Tarde (parte del día)
Sust. Niu-nikisa ka tiutak: Saldré en la tarde.
Hija adoptiva (de hombre)
Nutiskalsiwapíltzin: Mi hija adoptiva (de Tiutaka
hombre). V.I.
Ya es tarde
−Tiskalujukichkunew Tea niasneki tiutaka: Ya no iré, ya es
Sust. tarde.
Hijos adoptivos (de mujer)
Nutiskalujukichkunew: Mis hijos adopti- Tiutaki
vos (de mujer). V.I.
Atardecer (día); atrasarse
−Tiskalujukichpíltzin Tiukakika: Ya se hizo tarde.
Sust. Nitiutakik: Me agarró la tarde.
Hijos adoptivos (de hombre)
Nutishkalujukichpíltzin: Mis hijos adopti- Tiutepet
vos (de hombre). Topo.
Teotepeque
221
−Tiskalukichkunew Galanchin Tiutepet: Teotepeque es boni-
Sust. to (Cerro sagrado).
Hijo adoptado (de mujer)
Nutiskalukichkunew: Mi hijo adoptado Tiwajkal
(de mujer). Zoo.
Tiguacal (cangrejo)
Tit Ne tiwajkal: El tiguacal.
Sust.
Fuego Trajtratzti
Ne tit: El fuego. Sust.
Trueno (quebrando madera)
Titika Ne kujkutzitzin trajtratzti: Las ramitas
Sust. truenan.
Dolor
Kan nemi ne titika?: ¿Dónde está el −Tratzwia
dolor? V.T.
Ka nikan nemi titika: Aquí está el dolor. Tronar (quebrando madera)
Niu-niktratziwia ne kutztitzin: Yo trueno
Titikwika la ramita (quebrándola).
Sust.
Retumbo (motores, el mar, el viento) Trinchi
Titikwikane tawikani: Retumba el tren. Sust.
Tenedor
Tiupan Ne trinchi: El tenedor.
Tu Tukat
P.Pos. Zoo.
Nuestro(s) Araña
Tunan: Nuestra madre. Ne tukat chikitik: La araña es pequeña.

Tuchpana −Tukay
V.I. Sust.
Barrer Nombre (forma actual)
Naja nituchpana: Yo barro. Nutukay: Mi nombre.

Tuchpanwas −Tukey
Sust. Sust.
Escoba Nombre (forma antigua)
Ne tuchpanwas: La escoba. Nutukey: Mi nombre.

Tuchti −Tukeytia
Zoo. V.T.
Conejo Nombrar
Ne tuchti tzitzikwini: El conejo brinca Naja niktukeytia Juan: Voy a nombrar a
mucho. Juan (decir el nombre).

Tuipankisa −Tuko
V.I. Sust.
Salir tras nosotros Tocayo
222
Tuipankisa: Sale tras nosotros. Taja tinutuko: Tú eres mi tocayo.

Tujti −Tuktia
Zoo. V.T.
Gavilán Enviar; mandar (algo o a alguien)
Ne tujti patani: El gavilán vuela. Niu-niktuktia ne amat: Voy a mandar la
carta.
−Tujtumakilwia Ne tatuktiani techtuktia: El jefe nos
V.I. manda.
Insultar
Niu-niktujtumakilwia Juan: Voy a insultar Tule
a Juan. Bot.
Tule
−Tujtunwia Ne tule: El tule.
V.T.
Tocar la puerta Tuli
Niktujtunwia ne ikal Juan: Yo toco la Bot.
puerta de la casa de Juan. Tule
Ne tuli: El tule.
−Tuka
V.T. Tultiaka
Sembrar (algo) Adj.
Niktuma tawial: Siembro maíz. Dorado (alimento)
Ne puyuj tultiaka: El pollo dorado.
Tultik Tumat
Adj. Sust.
Amarillo Tomate
Itachishka tultik: Color amarillo. Ne tumat: El tomate.

Tultika Tumawak
Sust. Adj.
Yema Gordo
Ne itultika teksisti: La yema de huevo. Yaja tumawak: Él es gordo.

Tultikchin −Tumawaltia
Adj. V.T.
Doradito. Engordar
Ne teksisti tultikchin: El huevo doradito. Niu-niktumawaltia ne tijlan: Voy a engor-
dar a la gallina.
Tultituk
Adj. Tumin
Amarillo (multicolor) Sust.
Itachishka tultituk: Color amarillo. Dinero
Ne tumin: El dinero.
−Tulua
V.T. Tuminhana
Tragar V.I.
Naja nikwajkwa wan niktulua nutakwal: Ahorrar
223
Mastico y trago mi comida. Naja nituminhana mujmusta: Yo ahorro
todos los días.
Tulunku
Sust. Tuminkal
Elote sin granos Sust.
Ne tulunku: El elote sin granos. Banco
Nikana nutumin tik ne tuminkal: Yo
Tulupu guardo mi dinero en el banco.
Sust.
Pequeño y gordo Tumuchi
Ne kinia tulupu: El guineo pequeño y Sust.
gordo. Todos nosotros
Tumuchi tejemet: Todos nosotros.
−Tumajka
Sust. Tuna
Grasa (corporal) Zoo.
Ne itumajka kuyamet: La manteca de Tuna
cerdo. Ne tuna: La tuna.

Tumak −Tunal
Adj. Sust.
Grande (cosas, personas) Vida; fuerza; energía; espíritu
Ne chikiwit tumak: El canasto grande. Nutunal: Mi vida, mi espíritu, mi energía,
mi fuerza.
Tunal V.I.
Sust. Morirse de susto
Sol Lucio tunalmikik: Lucio murió de susto.
Ne tunal: El sol.
Tunalmil
Tunal chikume Sust.
Neo. Milpa de verano
Domingo Ne tunalmil: La milpa de verano.
Ne tunal chikume: El día domingo.
−Tunalnutza
Tunal chikwasen V.T.
Neo. Llamar el tunal (quitar el susto)
Sábado Niu-niktunalnutza María: Voy a llamarle
Ne tunal chikwasen: El día sábado. el tunal a María.

Tunal makwil −Tunalwatza


Neo. V.I.
Viernes Asolear (baño de sol)
Ne tunal makwil: El día viernes. Naja niktunalwatza ne shulut: Yo asoleo
al bebé (baño de sol).
Tunal nawi
Neo. −Tunalwia
Jueves V.T.
Ne tunal nawi: El día jueves. Asolear (mucho)
224
Niu-niktunalwia ne kumit: Voy a asolear
Tunal se la olla (quemarla con el sol).
Neo.
Lunes Tupal
Ne tunal se: El día lunes. Adj.
Nuestro(s)
Tunal ume Ne mistun tupal: El gato es nuestro.
Neo.
Martes Turuj
Ne tunal ume: El día martes. Zoo.
Res (toro)
Tunal yey Ne inakayu turuj: La carne de res.
Neo.
Miércoles Tusel
Ne tunal yey: El día miércoles. Adj.
Solo nosotros
Tunalku Tesu tinemit tusel: No estamos solos.
Sust.
Verano Tushijtza
Ne tunalku: El verano. Sust.
Yasnekia ne shupan wan witz ne tu- Guanaba
nalku: Solsticio de verano. Ne tushijtza: La guanaba.

Tunalmiki −Tuskabolajyu
Anat. V.I.
Manzana de Adán Llevar prisa
Nutuskabolajyu: Mi manzana de Adán. Nitutuka niaw: Voy preciso.

−Tuskak Tutumuch
Anat. Sust.
Garganta Tusa
Nutuskak: Mi garganta. Ne tutumuch: La tusa.

−Tuskashuchiyu Tutumuchtal
Sust. Sust.
Zarso; barba roja (gallo) Tuzero
Ne ituskashuchiyu ne tijlan: El zarso de Ne tutumuchtal: El tuzero
la gallina (la piel que cuelga debajo del
cuello de un gallo). −Tutunia
V.T.
−Tuskatan Calentar
Sust. Niktutunia ne takwal: Caliento la comi-
Espacio sobre la viga del techo por don- da.
de entra aire o luz
Ne ituskatan ne kal: El espacio donde Tutunik
entra claridad o aire a la casa. Adj.
Caliente (temperatura, sexual, fiebre)
Tuskatzatzawaka Ne iayu tijlan tutunik: La sopa de gallina
225
V.I. está caliente.
Gruñir (animales); roncar (personas) Naja nitutunik: Estoy caliente.
Ne pelu tuskatzatzawaka: El perro Juan kipia tutunik: Juan tiene fiebre.
gruñe.
Juan tuskatzatzawaka: Juan ronca. −Tutunka
Sust.
−Tuskaumiyu Temperatura de
Anat. Ne itutunka ne tunal: El calor de sol.
Manzana de Adán
Nutuskaumiyu: Mi manzana de Adán. Tutut
Zoo.
Tuskawaki Ave, pájaro
V.I. Ne tutut patani: El pájaro vuela.
Tener seca la garganta por sed
Tituskawaki: Tenés la garganta seca Tuwan
(por sed). Pronom.
Con nosotros
Tuskawewet Shitakwikan tuwan: Canta con nosotros.
Med.
Tener bocio Tuwansan
Lucio kipia tuskawewet: Lucio tiene Adv.
bocio. Con nosotros mismos (otra vez)
Naka tuwansan: Se queda con nosotros
Tutuka (de nuevo).
−Tuyawa
V.T.
Vaciar (líquidos)
Niu-niktuyawa chupi at: Voy a vaciar un
poco de agua.

226
TZ 227
−Tzajka Ne tzakawajkal nemi intzalan ne tzakat:
Sust. El morro de potrero está entre zacate.
Tapadera. Tapón
Ne itzajka ne shulun: El tapón de la −Tzakwa
botella. V.T.
Cerrar, tapar
Tzajtzakti Niu-niktzakwa ne kumit: Voy a tapar la
V.I. olla.
Graznar
Ne patush tzajtzakti: El pato grazna. −Tzalan
Adv.
−Tzajtzalan Entre (dos cosas)
Adv. Naja ninemi intzalan ne kwajkwawit: Yo
Entre (más de dos cosas) estoy entre los árboles (dos árboles).
Naja ninemi intzajtzalan ne kwajkwawit:
Yo estoy entre los arboles (Mas de dos). Tzalani
Sust.
Tzajtzi Sonidos fuertes; estruendos; trueno.
V.I. Keman ka ikajku tzalani yawi wetzi at:
Gritar (personas); rugido (animales) Cuando el cielo truena va a llover.
Naja nitzajtzi: Yo grito.
Ne tekwani tzajtzik: El jaguar rugió. −Tzalantia
V.T.
−Tzajtzilia Hacer tronar algo algo (como quebran-
228
V.T. do)
Gritarle a Niktzalantia numajmapipil: Trueno mis
Niu-niktzajtzilia Juan: Voy a gritarle a dedos.
Juan.
Tzanat
Tzakamil Zoo.
Topo. Zanate
Zacamil Ne tzanat patani: El zanate vuela.
Galanchin Tzakamil: Zacamil es bonito
(zacatal). Tzapachin
Adj.
Tzakat Pequeño (de poca altura)
Bot. Yaja tzapachin: Él es pequeño.
Zacate
Ne tzakat: El zacate. Tzaput
Sust.
Tzakatekulut Zapote
Zoo. Ne tzaput: El zapote.
Búho montés
Ne tzakatekulut: El búho montés Tzaput chiltik
Sust.
Tzakawajkal Anona (roja)
Bot. Tzaput chiltik: Anona (roja).
Morro de potrero (pequeño)
Tzaput istak Sacudir; mover algo o a alguien.
Sust. Niu-niktzejtzelua ne kwawit: Voy a sacu-
Anona (blanca) dir el árbol.
Tzaput istak: Anona (blanca). Niu-niktzejtzelua nukoton: Voy a sacudir
mi camisa.
−Tzapuyulu
Sust. Tzijkwil
Semilla de zapote Adj.
Ne itzapuyulu ne tzaput: La semilla del De puntillas
zapote. Taja tinejnemi tzijkwil: Tú andas de
puntillas.
Tzatzalaka Yaja mijtutia tzijkwil: Ella baila de pun-
Sust. tillas.
Sonido de metales o motores
Ne tawikani tzatzalaka: El bus suena Tzijtzikwini
(sonidos del metal o motor). V.I.
Tzatzanaka ne tepusti: Suena el metal Saltar (mucho)
(al arrastrarse). Naja nitzijtzikwini: Yo salto (mucho).

Tzatzasnaj Tzijtzilintuk
Adj. Adj.
Ralo; traslucido; transparente; claro. Tieso
Tambien llaman así al vidrio porque es Ne tamal tzijtzilintuk nakak: La tortilla
transparente quedo tiesa.
229
Ne at tzatzasnajchin: El agua es clarita.
Kushtalchin tzatzasnaj: La bolsa es Tzijtzinnanatz
transparente. Adj.
Ne shulun tzatzasnaj: La botella trans- Nalgón
parente. María tzijtzinnanatz: María es nalgona.

−Tzayana Tzikajiak
V.T. Adj.
Rajar; romper Olor a humedad (a cosas viejas, con
Niu-niktzayana ne kwachti: Voy a romper moho)
la tela. Tzikajiak ne amachti: El libro huele a vie-
Niu-niktzayana se kutkut: Voy a rajar jo (con humedad o moho).
una fruta.
Tzikat
Tzayani Zoo.
V.I. Hormiga
Romperse; rajarse Nechtzupin se tzikat: Me picó una
Tzanik nusala: Se rompió mi pantalón. hormiga.
Tzayanik ne kwawit: Se rajó el palo.
Tzajtzayanik ne mishti: Se rajaron las Tzikatekwa
nubes. V.I.
Alergia; picazón
−Tzejtzelua Tzikatekwa muweyka: Tienes alergia.
V.T.
Tzikmuyu Ne tzinakan tzunpilkatuk wan kia né
Zoo. takwa: El murciélago está cabeza abajo
Pijuy (garrapatero) y así come.
Ne tzikmuyu kikwa teshkan: El pijuy
come garrapatas. −Tzinewa
V.T.
Tzikok Talar
Zoo. Niu-niktzinewa ne puchut: Voy a talar la
Mico ceiba.
Ne tzikok: El mico.
Tzinewilin
Tzikuas Zoo.
Sust. Saltamontes
Peine Ne tzinewilin: El saltamontes.
Ne tzikuas: El peine.
Tzinhajanka
−Tzikwastia Adj.
V.T. Persona que mueve el trasero al cami-
Peinar a nar (coquetenado)
Niu-niktzikwastia María: Voy a peinar a María tzinhajanka: María mueve el tra-
María. sero al caminar.

Tzikwini Tzinhajku
V.I. Adj.
230
Saltar; rebotar Piernas largas
Ne kalat tzikwini: El sapo brinca. Nitzinhajku: Soy piernas largas.

Tzilin Tzinhujumit
Sust. Adj.
Campana Desnalgado
Ne tzilin: La campana. Lucio tzinhujumit: Lucio es desnalgado.

Tzilini −Tzinkachyu
Sust. Sust.
Sonido de campanas o sonido suave Chingaste
Shikaki ne tzilini, kaj tatzilinia: Oí el soni- Ne itzinkachyu ne atul: El chingaste del
do, quién estará haciéndolo. atol.
Ne horajpiani tzilini: El reloj suena.
−Tzinkamak
−Tzilinia Anat.
V.T. Nalga (glúteo)
Repicar; sonar (una campana) Nutzijtzinkamak: Mis nalgas (mis
Niu-niktzilinia ne tzinili: Voy a repicar la glúteos).
campana.
Tzinkekesh
Tzinakan Adj.
Zoo. Sexy, vanidoso (demasiado coqueto)
Murciélago Lucio tzinkekesh: Lucio es demasiado
coqueto. Alguien torcido (por malformaciones)
Lucio Tzinnekwil: Lucio es torcido.
−Tzinkujku
Anat. Tzinpajpatash
Espalda baja Adj.
Nutzinkujku: Mi espalda baja. Persona que camina con las piernas
muy abiertas; patizambo
Tzinkujkutu Lucio tzinpajpatash: Lucio es patizambo
Adj. (camina con las piernas abiertas).
Corto; chulunco
Ne mukwey tzinkujkutu naka muwan: Tu Tzinpe
falda te queda chulunca. Sust.
Hijo o hija menor
Tzinkutituk Nutzinpe: Mi último hijo (menor).
Sust.
Persona que camina de forma rígida. Tzinpuntuk
Juan tzinkutituk: Juan camina rígido. Adj.
Posición fetal
−Tzinkutu Nikuchi tzinuntuk: Duermo en posición
Anat. fetal.
Cola corta (animales)
Ne itzinkutu tuchti: La cola del conejo −Tzinpupua
(corta). V.T.
Limpiar el trasero
231
−Tzinkutuna Niu-niktzinpupua ne shulut: Yo le limpio
V.T. el trasero al niño.
Quitarle la base a (olla o comal)
Niktzinkutuna ne kumit: Le quito la base Tzinshuti
a la olla. Adj.
Miedoso
Tzinkuyat Juan tzinshuti: Juana es miedosa.
Bot.
Sincuya Tzintalijka
Ne tzinkuyat: La sincuya. Sust.
Asiento (silla, sillón)
Tzinmajmalach Ne tzintalijka: La silla.
Adj.
Desnalgado (por vejez) Tzintejtenesh
Lucio tzinmajmalach: Lucio es desnal- Sust.
gado. Menor de edad (en comparación a otro)
Lucio tzintejtenesh nupal: Lucio es
Tzinmimil menor que yo.
Adj.
Base redonda de un objeto Tzintemu
Uni tzinmimil: Eso es base redonda. V.I.
Hundirse
Tzinnekwil Juan tzintemu tik ne at: Juan se hunde
Adj. en el agua.
Tzintemuk ne kal: Se inundó la casa. V.T.
Arrancar de raíz
−Tzintew Niu-niktzinwiwita ne shuchit: Voy a
Anat. arrancar la flor de raíz.
Mollera (niño)
Ne itzintew ne shulut temu: La mollera Tzinyulijtuk
del niño baja. Adj.
Persona un poco encorvada
−Tzinteyu −Kshi Lucio tzinkuyulijtuk: Persona poco en-
Anat. corvada.
Talón
Ne itzinteyu nukshi: El talón de mi pie. −Tzinyuyulijtuk
Sust.
−Tzintia Rabo de cerdo (enrollada)
V.T. Ne itzinkuyulijtuk kuyamet: La cola del
Comenzar a hacer algo cerdo.
Niu-niktzintia nitakwa: Voy a comenzar
a comer. Tzitzikas
Niu-niktzintia nitapaka: Voy a comenzar Bot.
a lavar. Chichicaste
Ne tzitzikas: El chichicaste.
Tzintumawak
Adj. Tzitzikaskwilin
Caderón Zoo.
232
María tzintumawak: María tiene caderas Gusano quemador
grandes. Ne tzitzikaskwilin: El gusano quemador.

Tzintutunik Tzitzikwini
Adj. V.I.
Promiscuo Saltar mucho (Varias veces)
Juan tzintutunik: Juan es promiscuo. Ne tuchti tzitzikwini: El conejo brinca
mucho.
−Tzinu
Adv. Tzitzimit
Base; al pie de Mito.
Ne kal nemi ka itzinu ne tepet: La casa Sisimite
está al pie del cerro. Ne tzitzimit: El sisimite.
Ka tatzinu: En la base.
Tzitzinaka
−Tzinweyaka V.I.
Anat. Brillar
Cola larga (animales); raíz (planta) Ne metzti tzitzinaka: La luna brilla.
Ne itzinweyaka ne mistun: La cola del
gato. Tzitzintik
Ne itzinweyaka kunakas: La raíz del Med.
conacaste. Encalambrado (calambre)
Tzitzintik mukshi: Se acalambró tu pie
−Tzinwiwita (te dio calambre).
Tzucuna Tzulaj
Bot. Zoo.
Suquinay Nigua
Ne tzucuna: El suquinay. Ne tzulaj: La nigua.

Tzujiak −Tzuma
Adj. V.T.
Apestoso; maloliente (por falta de higie- Coser
ne o sudor) Naja niktzuma nukoton: Yo coso mi
Tzujiak mujmukshi: Apestan tus pies. camisa.

Tzujtzukulnaj Tzunchichik
Adj. Zoo.
Chiboludo Cacarico (camarón)
Ne awil tzujtzukulnaj: El juguete es Ne tzunchichik: El camarón cacarico.
chiboludo.
Tzunchichil
Tzujtzunyajtuk Zoo.
V.I. Buitre cabeza roja
Estar poco ebrios Ne tzunchichil: El buitre cabeza roja.
Naja nitzujtzunyajtuk: Yo estoy medio
ebrio. Tzunhejekat
Tejemet titzujtzunyajket: Nosotros esta- Adj.
mos medio ebrios. Loco
233
Lucio tzunhejekat: Lucio es loco.
−Tzujtzunyektia
V.T. −Tzunhewayu
Espulgar Anat.
Nechtzujtzunyektia nunan: Me espulga Cuero cabelludo
mi mamá. Nutzunhewayu: Mi cuero cabelludo.

Tzukultik Tzunhijtakawtuk
Adj. Adj.
Espeso Loco (lit. cabeza arruinada)
Ne atutun tzukultik: El café está espeso. Ne tzunhijtakawtuk tiajwa: El loco rega-
ña.
−Tzukulua
V.T. −Tzunhilpika
Poner (cosas con bases pequeñas) Sust.
Niktzukulua ne atiluni: Yo pongo el vaso. Diadema
Niktzukulua ne shulun: Yo pongo la Nutzunhilpika: Mi diadema.
botella.
Tzunhilpituk
Tzukunawi Zoo.
V.I. Urraca
Tener hipo Ne tzunhilpituk: La urraca.
Nitzukunawi: Tengo hipo.
Tzunhistak
Adj. Ne itzunkwawyu ne turuj: El cuerno del
Cabello canoso (todo blanco) toro.
Naja nitzunhistak: Yo soy cabello canoso
(todo blanco). Tzunmekayu
Bot.
Tzunhistastuk Vejuco que cuelga
Adj. Ne tzujtzunmekayu: Los vejucos que
Cabello canoso (casi todo blanco) cuelgan.
Naja nitzunhistastuk: Yo soy cabello
canoso (casi todo blanco, pero con −Tzunmekayu
cabellos oscuros). Sust.
Antena (de animales)
−Tzunhumiyu Ne itzunmekayu ne tzikat: La antena de
Anat. la hormiga.
Cráneo
Nutzunhumiyu: Mi cráneo. Tzunmurushuj
Adj.
−Tzunkal Cabello muy rizado
Anat. Naja nitzunmurushuj: Yo soy cabello
Cabello muy rizado.
Nutzunkal: Mi cabello.
−Tzunpajsulua
Tzunkalmiktuk V.T.
Sust. Despeinar a
234
Cabello muerto; peluca Niu-niktzunpajsulua María: Voy a despei-
Ne tzunkalmiktuk: La peluca. nar a María.

Tzunkashawtuk Tzunpalej
Adj. Zoo.
Vacío (medio vacío) Cristofué (ave)
Ne shulun tzunkashawtuk: La botella Ne tzunpalej: El cristofué.
media llena.
−Tzunpan
Tzunkuluchuj Adv.
Adj. La cima; la punta
Cabello ondulado Ne mishti nemi ka itzunpan ne tepet: La
Naja nitzunkuluchuj: Yo soy cabello nube está en la punta del cerro.
ondulado.
Tzunpatawak
−Tzunkutuna Adj.
V.T. Cabeza ancha
Cortar el cabello (largo) Ne uchpanwas tzunpatawak: La escoba
Niktzunkutuna María: Le corto el pelo a es cabeza ancha.
María.
−Tzunpayana
−Tzunkwawyu V.T.
Anat. Moler el maíz (en la piedra)
Cuerno Niktzunpayana ne tawial: Yo muelo el
maíz. Adj.
Cabello rizado
−Tzunpepeta Naja nitzunpusujnaj: Yo soy cabello
V.T. rizado.
Espulgar
Niu-niktzunpepeta María: Voy a espulgar Tzunshilut
a María. Adj.
Cabelllo rubio
Tzunpetztituk Naja nitzunshilut: Yo soy cabello rubio.
Adj.
Cabeza descubierta Tzunshipetz
Lucio yawi ka tiupan tzunpetztituk: Lucio Adj.
va a la iglesia sin sombrero. Calvo (toda la cabeza)
Juan tzunshipetz: Juan es calvo (de toda
Tzunpilkatuk la cabeza).
V.I.
Estar de cabeza (cabeza abajo) −Tzunshuchiyu
Ne tzinakan tzunpilkatuk wan kia né Sust.
takwa: El murciélago está cabeza abajo Cresta (chorcha)
y así come. Ne itzunshuchiyu tijlan: La cresta de la
gallina.
−Tzunpilua
V.T. Tzunshulun
Vaciar Adj.
235
Niu-niktzunpilua ne kushtal: Voy a vaciar Cabeza hueca (tonto)
el costal. Titzunshulun: Eres cabeza hueca (ton-
to).
Tzunpuliwi
V.I. Tzuntaketza
Echarse a perder V.I.
Ne lala tzunpuliwi: Las naranjas se Habla interno (hablar con uno mismo)
desperdiciaron. Juan tzuntaketza: Juan habla consigo
Ne lala tzunpuliwi ka nupanpa: Las na- mismo.
ranjas se perdieron por mi culpa.
Tzuntakwawak
Tzunpulua Adj.
V.I. Cabeza dura (necio)
Desperdiciarse Titzuntakwawak: Eres cabeza dura
Tea niu-nimuneki, uni ma tzunpulua: Ya (necio).
no voy a necesitarlo, eso que se desper-
dicie. −Tzuntalia
V.T.
Tzunpulujtuk Poner atención; ser inteligente
Adj. Naja niktzuntalia ne nawat: Yo le pongo
Despistado cabeza al náhuatl (ser bueno, inteligen-
Lucio Tzunpulujtuk: Lucio es despistado. te).

Tzunpusulnaj Tzuntamej
Adj. Nutzuntekun: Mi cabeza.
Puntudo
Ne tisat tzuntamej: El lápiz puntudo. Tzuntet
Adj.
−Tzuntamejtia Cabeza de piedra (tonto)
V.T. Titzuntet: Eres tonto (inútil).
Sacar punta (lápiz)
Niu-niktzuntamejtia ne tisat: Voy a sa- Tzuntiltituk
carle punta al lápiz. Adj.
Cabello negro con canas (con pocas
−Tzuntapana canas)
V.T. Naja nitzuntiltituk: Yo soy cabello negro
Reventarle la cabeza con pocas canas.
Naja niktzuntapan Lucio: Le revente la
cabeza a Lucio. −Tzuntishyu
Anat.
−Tzuntapua Cerebro
V.T. Nutzuntishyu: Mi cerebro.
Quitar una tapadera o tapón
Niu-niktzuntapua ne shulun: Voy a abrir −Tzuntisi
la botella. V.T.
Moler un poco (no tan bien)
Tzuntawana Niktzuntisi ne tawial: Yo muelo el maíz
V.I. (un poco).
236
Emborracharse; endrogarse (mucho)
Nitzuntawanki: Yo me emborraché (pier- −Tzuntzajka
de la razón por alcohol o drogas). Sust.
Gorro; gorra
−Tzunteki Nutzuntzajka: Mi gorro, gorra.
V.T.
Herir a −Tzuntzakwa
Niu-niktzunteki Juan: Voy a ir a herir a V.T.
Juan. Poner un tapón o tapadera
Niu-niktzuntzakwa ne shulun: Voy a
Tzuntekon tapar la botella.
Adj.
Cabezón Tzuntzaput
Lucio tzuntekon: Lucio es cabezón. Sust.
Sunzapote
Tzuntekumat Ne tzuntzaput: El sunzapote.
Mito.
Calavera (Historia) Tzuntzejtzen
Ne tzuntekumat miake ukchupi: Los Adj.
tzuntekumat se multiplican más. Cabello ralo
Juan tzuntzejtzen: Juan es cabello ralo.
−Tzuntekun
Anat. Tzupelek
Cabeza Adj.
Dulce que produce un arma de fuego)
Ne matzaj tzupelek: La piña es dulce. Itzutzunka ne tamiktialis: El estampi-
do del cañón (la arma). El sonido de
−Tzupeleltia disparo.
V.T.
Endulzar Tzutzupas
Niu-niktzupeleltia ne atutun: Voy a en- Sust.
dulzar el café. Huso
Ne tzutzupas: El huso.
−Tzupi
Anat. −Tzuyunia
Ano V.T.
Nutzupi: Mi ano. Freir
Naja niktzuyunia se pula: Yo frío un
−Tzupina plátano.
V.T.
Picar; pinchar Tzuyutzik
Ne kulut tatzupina: El alacrán pica. Adj.
Estrecho; angosto
Tzupupu Ne ujti tzuyutztik: El camino angosto.
Zoo.
Zompopo −Tzuyutztikchiwa
Ne tzunpupu kipia iejejtapal: El zompo- V.T.
po tiene alas. Reducir. Estrechar
237
Niu-niktzuyutztikchiwa ne ujti: Voy aes-
Tzutzu trechar la calle.
Sust.
Úlcera; llaga
Ne tzutzu: La úlcera.

Tzutzukisa
V.I.
Ulcerar
Tzutzukiski mukshi: Se ulceró tu pie.

Tzutzukul
Sust.
Cántaro
Ne tzutzukul: El cántaro.

−Tzutzuna
V.T.
Tocar (puerta o instrumentos)
Niktzutzuna ne wewet:toco El tambor.

−Tzutzunka
Sust.
Estampido (ruido muy intenso, como el
238
U
U Sust.
Conj. Bifurcación de un camino
O Ne ujmashak: La bifurcación del cami-
Istak u tultik: Blanco o negro. no.

Uat −Ujmiyu
Bot. Anat.
Caña Pelaje; plumaje
Ne uat: La caña. Ne iujmiyu ne tijlan: El plumaje de la
gallina.
Uatal Ne iujmiyu ne mistun: El pelo del gato.
Sust.
Cañal Ujti
Ne uatal: El canal. Sust.
Camino; carretera
Ucelut Ne ujti: El camino.
Zoo.
Ocelote Ujuatal
Ne ucelut se tekwani: El ocelote es un Bot.
depredador. Huatal
Miak ujuatal nemi: Hay muchos huata-
−Uchpana les.
V.T.
Barrer (algo) −Ujukichkunew
239
Niu-nikuchpana ne ujti: Voy a barrer la Sust.
calle. Hijos (de mujer)
Nuujukichkunew: Mis hijos (de mujer).
Uchpanwas
Sust. −Ujukichpíltzin
Escoba Sust.
Ne uchpanwas: La escoba. Hijos (de hombre)
Nuujukichpíltzin: Mis hijos (de hombre).
Uej
Adj. Ujuksenpa
Dificil Adv.
Uej nutekiw: Es difícil mi trabajo. Otra vez (dirigido a un grupo); de nuevo
Shinakan ujuksenpa: Díganlo de nuevo.
−Uj
Sust. Ujume
Canal Sust.
Ne iuj at: El canal de agua. Par; pareja
Ne ujume: La pareja.
Ujle
Bot. Ujush
Hule Bot.
Ne ikuyu ujle: Palo de hule. Ojushte
Ne ikuyu ujush: El palo de ojushte.
Ujmashak
Ujutzititiwit Adv.
Adj. Ahorita (Futuro y pasado próximo)
Estar embarazada (plural) Uksan niu-nitakwa:Ahorita voy a comer.
Tiujutzititiwit: Estamos embarazadas. Uksan nitakwaj: Ahorita comí.
Anhujutzititiwit: Ustedes están embara-
zadas. Ukse
Yejemet ujutzititiwit: Ellas están emba- Pronom.
razadas. Uno más
Shinechmaka ukse: Dame otro más
−Uk- (primera).
Adv. Shinechmaka ukseuk: Deme otro más
Más; otro (segunda vez).
Shenechmakauk ukchupi: Deme otro
poco más. Uksenpa
Adv.
Ukich Otra vez (repetir después de la primera
Sust. vez); de nuevo
Varón; macho Shina senpa: Dígalo otra vez (primera
Ukich tutut: Pájaro macho. vez).
Ukich shulut: Bebé varon. Shina uksenpa: Dígalo otra vez (des-
pués de la primera).
Ukichkulut
Adj.
Persona mala (hombre) Ukseujti (uksiujti)
240
Ne ukichkulut: El hombre malo. Adv.
Una vez más; otra vez; en otra ocasión
Ukichkulut Uksiujti niajki senpa: Otra vez volvía a ir.
Adj. Weliajaya ukseujti: Ojala en otra vez.
Persona mala y astuta (hombre)
Ne ukichkuat: El hombre malo y astuto. Ukseuk
Pronom.
−Ukichkunew Otro más; uno más
Sust. Shinechmaka ukse: Dame otro más
Hijo (de mujer) (primera).
Nuukichkunew: Mi hijo (de mujer). Shinechmaka ukseuk: Deme otro más
(segunda vez).
Ukichpuyuj
Zoo. −Ukshitia
Gallo V.T.
Ne ukichpuyuj: El gallo. Madurar (algo)
Niu-nikukshitia ne awakat: Voy a madu-
−Ukichyu rar los aguacates.
Anat.
Pene Uksi
Nuukichyu: Mi pene (genitales masculi- Adj.
nos externos). Cocido; maduro
Ne puyuj kenhayuk shushuik, teuk uksi:
Uksan El pollo todavía está crudo, aún no está
cocido. Sust.
Ne awakat uksik: El aguacate se madu- Ulo zapote
ró. Ne ulutzaput: El ulo zapote.

Ukut Ume
Bot. Sust.
Ocote Dos
Ne ukut: El ocote. Ne ume: El dos.

Ulajsi Ume pual


V.I. Sust.
Aburrirse Cuarenta
Naja niulajsika: Ya me aburrí. Ne ume pual: El cuarenta.

Ulini Ume pual chiknawi


V.I. Sust.
Moverse (levemente) Cuarenta y nueve
Tesu ulini: No se mueve. Ne ume pual chiknawi: El cuarenta y
nueve.
Ulinkwikwil
Neo. Ume pual chikume
Video Sust.
Ne ulinkwikwil: El video. Cuarenta y siete
Ne ume pual chikume: El cuarenta y
241
−Ulintia siete.
V.T.
Menear; mover Ume pual chikwasen
Niu-nikulintia ne iswat: Voy a mover la Sust.
hoja. Cuarenta y seis
Ne ume pual chikwasen: El cuarenta y
−Ulintia seis.
V.T.
Mover (algo) Ume pual chikwey
Nikulintia ne shulut: Yo muevo al bebé. Sust.
Cuarenta y ocho
Ulupíltzin Ne ume pual chikwey: El cuarenta y
Sust. ocho.
Mazorcas de maíz enanas (mini mazor-
cas) Ume pual kashtul
Ne ulupíltzin: La mazorca enana (mini Sust.
mazorcas). Cincuenta y cinco
Ne ume pual kashtul: El cincuenta y
Ulut cinco.
Sust.
Olote Ume pual kashtul nawi
Ne ulut: El olote. Sust.
Cincuenta y nueve
Ulutzaput Ne ume pual kashtul nawi: El cincuenta
y nueve. Ume pual majtakti yey
Sust.
Ume pual kashtul se Cincuenta y tres
Sust. Ne ume pual majtakti yey: El cincuenta
Cincuenta y seis y tres.
Ne ume pual kashtul se: El cincuenta y
seis. Ume pual makwil
Sust.
Ume pual kashtul ume Cuarenta y cinco
Sust. Ne ume pual makwil: El cuarenta y
Cincuenta y siete cinco.
Ne ume pual kashtul ume: El cincuenta
y siete. Ume pual nawi
Sust.
Ume pual kashtul yey Cuarenta y cuatro
Sust. Ne ume pual nawi: El cuarenta y cuatro.
Cincuenta y ocho
Ne ume pual kashtul yey: El cincuenta y Ume pual se
ocho. Sust.
Cuarenta y uno
Ume pual majtakti Ne ume pual se: El cuarenta y uno
Sust.
Cincuenta Ume pual shikipil
Ne ume pual majtakti: El cincuenta. Sust.
242
Cuarenta mil
Ume pual majtakti nawi Ume pual shikipil: Cuarenta mil.
Sust.
Cincuenta y cuatro Ume pual ume
Ne ume pual majtakti nawi: El cincuenta Sust.
y cuatro. Cuarenta y dos
Ne ume pual ume: El cuarenta y dos.
Ume pual majtakti se
Sust. Ume pual yey
Cincuenta y uno Sust.
Ne ume pual majtakti se: El cincuenta Cuarenta y tres
y uno. Ne ume pual yey: El cuarenta y tres.

Ume pual majtakti shikipil Ume shikipil


Sust. Sust.
Cincuenta mil Dos mil
Ume pual majtakti shikipil: Cincuenta Ume shikipil: Dos mil.
mil.
Ume tzunti
Ume pual majtakti ume Sust.
Sust. Doscientos
Cincuenta y dos Ume tzunti: Doscientos.
Ne ume pual majtakti ume: El cincuenta
y dos. Ume tzunti shikipil
Sust. −Utztilia
Doscientos mil V.T.
Ume tzunti shikipil: Doscientos mil. Embarazar (personas); preñar (anima-
les)
Umit Niu-nikutztilia Maria: Yo voy a embarazar
Anat. a María.
Hueso
Ne umit: El hueso. Utztituk
Adj.
−Umiyu Estar embarazada (singular)
Anat. Niutztituk: Yo estoy embarazada.
Hueso de Tiutztituk: Tú estás embarazada.
Nuumiyu: Mi hueso. Yaja utztituk: Ella está embarazada.

−Uni −Untuwia
V.T. V.T.
Beber; tomar bebidas Encender el fuego
Nikuni atutun: Tomo café. Niu-nikuntuwia ne tit: Voy a encender el
fuego.
Unisan
Adv. Ush
Cerca; ahí no más Sust.
Unisan nemi ne tamachtiluyan: Ahí cer- Café (Bebida)
ca está la escuela. Ne ush tutunik: El café caliente.
243
Unisan Witz: Viene cerca.
Ustut
−Untuwia Sust.
V.T. Barranco
Encender el fuego Ne ustut: El barranco.
Niu-nikuntuwia ne tit: Voy a encender el
fuego. −Ustutamima
V.T.
Ush Tirrar al barranco
Sust. Niu-nikustutamina ne tet: Voy a tirar al
Café (Bebida) barranco la piedra.
Ne ush tutunik: El café caliente.
−Utztilia
Ustut V.T.
Sust. Embarazar (personas); preñar (anima-
Barranco les)
Ne ustut: El barranco. Niu-nikutztilia Maria: Yo voy a embarazar
a María.
−Ustutamima
V.T. Utztituk
Tirrar al barranco Adj.
Niu-nikustutamina ne tet: Voy a tirar al Estar embarazada (singular)
barranco la piedra. Niutztituk: Yo estoy embarazada.
Tiutztituk: Tú estás embarazada.
Yaja utztituk: Ella está embarazada.

−Uya
V.T.
Desgranar
Nikuya ne sinti: desgrano el maíz.

−Uyulua
V.T.
Enrollar (en forma de tubo)
Niu-nikuyulua ne amat: Voy a enrollar el
papel.

244
W 245
Wachipilin desafinado.
Bot.
Guachipilín Waktzin
Ne wachipilin: El guachipilín. Zoo.
Guax (halcón reidor)
Wajkal Ne waktzin kinutza at: El guax llama el
Bot. agua.
Morro (grande); huacal
Ne arbolarios nesiket tik se wajkal: Los
huracaneros nacieron de un morro. Walchake
Mito.
Wajkalchia Chompipe (susto)
Zoo. Ne walchake se kwajakulut: El walchake
Guacalchía es un chompipe.
Ne wajkalchía: La guacalchía.
Wan
Wajwaki Conj.
V.I. Y
Secarse (planta) María wan Juan: María y Juan.
Ne shuchit wajwaki: La flor se está
secando. Washin
Bot.
Wajwasa Guaje blanco
V.I. Ne washin: El guaje blanco.
246
Habla ronco
Naja niwajwasa: Hablo ronco. Wati
Sust.
Waktal Gemelo
Sust. Ne wati: El gemelo.
Desierto
Ne waktal: El desierto. −Watza
V.T.
Waktuk Secar
Adj. Nikwatza nukwajkwach: Yo seco mi
Seco ropa.
Ne wipil waktuk: La blusa está seca.
−Wawana
Waktukisa V.T.
V.I. Aruñar; rascar con las uñas (animales)
Secarse (la ropa) Ne pelu kiwawana ne tal: El perro rasca
Nukoton waktukisa: Mi camisa se está la tierra.
secando.
Wawasnaj
Waktzajtzi Adj.
V.I. áspero (rasposo)
Gritar de forma fallida (desafinado); Uni wawasnaj: Eso es áspero.
canto mal entonado de un ave
Ne ukichpuyuj waktzajtzij: El gallo cantó −Wawasua
V.T. V.I.
Escribir (digitar), rayar Poder
Nikwawasua se takwikalis: Escribo una Naja niweli nawat: Yo puedo náhuat.
canción.
Weliajaya
Wawasujtuk Interj.
Adj. Ojalá; primero Dios
Rayado Weliajaya timuitat musta: Ojalá nos
Nukoton wawasujtuk: Mi camisa es veamos mañana.
rayada.
−Wes
Wejka Sust.
Adv. Cuñada
Lejos Nuwes: Mi cuñada.
Ninemi wejka ipal muchan: Estoy lejos Nujnuwes: Mis cuñadas.
de tu casa.
Wetzi
Wejkatia V.I.
V.I. Caerse
Alejarse Juan wetzki: Juan se cayó.
Niwejkatia mupal: Me alejo de ti. Wetzi at: Llueve.
Shiwejkati Juan: Aléjate de Juan.
Wetzi at
−Wejkatika V.I.
247
Sust. Llover
Lejania de (distancia) An wetzi at: Hoy está lloviendo.
¿Keski iwejkatika nemi ne tamachtilu-
yan?: ¿Qué tan lejos está la escuela? Wetztuk
Adj.
Wejkaya Acostado (personas, animales y cosas)
Adv. Ne pelu wetztuk: El perro está echado.
Ritirado (lejos) Naja niwetztuk: Estoy acostado.
Wejkaya muchan: Está retirada tu casa
(lejos).
Wewechuj
−Wejpul Zoo.
Sust. Chompipe
Cuñado Ne wewechuj: El chompipe.
Nuwejpul: Mi cuñado.
Nuwejwejpul: Mis cuñados. Wewet
Sust.
Tambor
Welchas Ne wewet: El tambor.
Zoo.
Codorniz −Wewew
Ne welchas: La codorniz. Sust.
Bocio; huehuecho
Weli Ne iwewew ne kwajakulut: El huehuecho
del chompipe. Weyaki
Ne iwewew Lucio: El bocio de Lucio. V.I.
Estirarse (elástico)
Wey Nusala weyaki: Mi pantalón es elástico
Adv. (stretch).
Mucho (incontable); grandioso Ne mekat weyaki: El vejuco se alarga.
Wey at: Mucha agua. Ne kuat weyaki: La culebra se alarga.
Wey takwal: Mucha comida.
Yaja se wey siwat: Ella es una gran mu- −Weyakilia
jer (grandiosa, importante). V.T.
Estirar
Niu-nikweyakilia nusala pal kashantia:
Wey at Voy a estirarlo para que afloje.
Sust.
Lago; laguna −Weyaltia
Ne wey at: El lago. V.T.
Estar criando; creciendo a alguien
Wey ipatiw María kiweyaltij Juan: María creció (crió)
Sust. a Juan.
Caro
¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale? −Weyka
Wey ipatiw: Caro. Sust.
Chupi ipatiw: Barato. Cuerpo
Nuweyka: Mi cuerpo.
248
Wey puyek at
Sust. −Wika
Mar V.T.
Ne wey puyek at: El mar. Llevar
Niu-nikwika nuchikiw: Voy a llevar mi
Weya canasto.
V.I.
Crecer (personas, animales y arboles) −Wikilia
Ne kwakwitchin weya: El arbolito está V.T.
creciendo. Deberle a
Juancito weyaya: Juancito ya está cre- Naja nikwikilia María: Yo le debo a
ciendo. María.

Weyak Wilantuk
Adj. Adj.
Largo Colgado
Ne sala weyak: El pantalón largo. Ne awakat wilantuk: El aguacate colga-
do.
−Weyaka
Sust. −Wilewa
Longitud V.T.
Ne iweyaka nusala: Lo largo de mi Desordenar (buscando)
pantalón. Ne pelu kiwilewa ne tal: El perro desor-
dena la tierra (rascando).
Wilewi Güiste
V.I. Ne wishti: El güiste.
Ablandarse (por cocimiento)
Wilewik ne et: Se ablandaron los frijoles. Witz
V.I.
Wilisnaj Venir
Adj. Naja niwitz: Yo vengo.
Roto
Ne iswayu kinia wilisnaj: La hoja de Witzapan
huerta rota. Topo.
Ne koton wilisnaj: La camisa rota. Santo Domingo de Guzmán
Ne techan Witzapan: El pueblo de Santo
Domingo de Guzmán (río de espinas).
−Wilisua
V.T. Witzayuj
Romper Sust.
Niu-nikwilisua nukoton: Voy a romper mi Güisquil
camisa. Ne witzayuj: El güisquil.

Wiliwitzti Witzitzil
Bot. Zoo.
Güiligüixte Colibrí
Ne wiliwitzti: El güiligüixte. Ne witzitzil patani: El colibrí vuela.
249
Wilut Witzkilit
Sust. Bot.
Pene (forma vulgar o callejera de llamar Jiquilite
al pene) Ne witzkilit: El jiquilite.
Ne wilut: El pene (forma vulgar).
Witzkuyul
Winkulash Bot.
Sust. Huiscoyol
Granadilla Ne witzkuyul: El huiscoyol.
Ne winkulash: La granadilla.
Witztakwatzin
Wipil Zoo.
Sust. Puercoespín; erizo
Huipil; blusa Ne witztakwatzin: El puercoespín.
Nuwipil: Mi huipil, mi blusa.
Witztal
Wipta Bot.
Adv. Espinal
Pasado mañana Ne witztal: El espinal.
Timuitat wipta: Nos vemos pasado
mañana. Witzti
Sust.
Wishti Espina
Sust. Ne witzti: La espina.
Witztituk
Adj.
Espinoso
Ne itzinu ne kwawit witztituk: El tronco
del árbol es espinoso.

Witztumat
Bot.
Huistomate
Ne witztumat: El huistomate.

Witztuna
Bot.
Nopal, tuna
Ne witztuna: El nopal.

−Witzyu
Sust.
Espina de
Ne iwitzyu michin: La espina del pez.

−Wiwita
V.T.
Arrancar
250
Nikwiwita ne shuchit: Arranco la flor.
Y 251
Ya´ Mutzaktuk ne muyak: Se te tapó la
P.Pers nariz.
Él, ella
Ya´ nemi yek: Él está bien. −Yakak
Adv.
Yaja Delante de (mientras camina)
P.Pers Nikwika nuyakak: Lo llevo delante de mí.
Él, ella Shipanu nuyakak: Pasa delante de mí.
Yaja nemi yek: Él está bien. Yawi muyakak: Va delante de ti.
Yawi tuyakak: Va delante de nosotros
Yajané
Pronom.
Él es; ella es; eso es. Yakamujmutz
Yajané taichtekini: Él es el ladrón. Adj.
Persona que pasa aspirando (como que
Yajasan tiene gripe)
Adv. Lucio yakamujmutzwia: Lucio pasa aspi-
Nomás él o ella rando (como que tiene gripe).
Yajasan walaj: Nomás ella vino (sola-
mente ella). −Yakamujmutzwia
V.T.
Yajaya Aspirar
Interj. Niu-nikyakamujmutzwia ne pukti: Voy a
Dar su palabra aspirar el humo.
252
Yajaya timuitat musta: Nos vemos ma-
ñana (con seguridad). Yakapatashnaj
Adj.
Yajika Chato
Conec. Lucio yakapatashnaj: Lucio es chato.
Por eso
Yajika nimumachtia nawat: Por eso Yakatemu
estudio náhuat. V.I.
Tener goteo nasal
Yajini Niyakatemu: Me escurre la nariz (mo-
Pronom. cos).
Este
¿Yajini tisat mupal?: ¿Este lápiz es tuyo? Yakatzul
Sust.
Yajuni Moco
Pronom. Kipia sujsul yakatzul: Tiene muchos
Ese mocos.
¿Yajuni tisat tisat mupal?: ¿Ese lápiz es
tuyo? Yakatzulkisa
V.I.
−Yak Estar mocoso
Anat. Niyakatzulkisa: Estoy mocoso.
Nariz
Nuyak: Mi nariz. Yakaweyak
Zoo. Adj.
Elefante Nuevo
Ne yakaweyak: El elefante (por su trom- Nukoton yankwik: Mi camisa es nueva.
pa larga).
Yankwik metzti
−Yakawika Sust.
V.T. Luna nueva
Llevar a alguien al frente Ne yankwik metzti: La luna nueva.
Nikyawawia María: Yo llevo adelante a
María. −Yankwilia
V.T.
Yakin Renovar
Adv. Niu-nikyankwilia nuamaw: Voy a renovar
Hace un momento mi documento.
Yakin nalejku: Hace un momento vine.
Yasnekia ne metzti
Yakuk Sust.
V.I. Luna cuarto menguante
Va más (el, ella o ellos) Yasnekia ne metzti: Luna cuarto men-
Yakuk kuchi: Ella va a dormir más. guante.
Yakuk mumachtia: Él va a estudiar más.
Yakuk maltiat: Ellos van a bañarse más. Yawal
Sust.
Círculo
253
Yalua Ne yawal: El círculo.
Adv. Ne yawal kipia miak itajtachishka: El
Ayer arcoíris.
Yalua nikiski: Ayer salí.
Yawaltik
Yamani Adj.
V.I. Redondo
Ablandarse Ne kumal yawaltik: El comal redondo.
Yamanika: Ya se ablandó.
−Yawaltulia
Yamanik V.T.
Adj. Darle vueltas a alguien o rodear algo
Suave; blando Nikyawalultia ne piltzín: Yo le doy vueltas
Uni yamanik: Eso es suave (blando). a un niño (girándolo).

−Yamanilia Yawaltumin
V.T. Sust.
Ablandar Dinero (moneda)
Niu-nikyamanilia ne tishti tzupelek ika Ne yawaltumin: La moneda.
nikapachua tik ne atutun: Voy a ablan-
dar el pan dulce porque lo chuponeo en Yawi
el café. V.I.
Ir
Yankwik Yaja yawi iwan María: Él va con María.
Yawiuk Lucio yawia yektia: Lucio ya se va a
V.I. componer.
Van más (ellos o ellas)
Yawiuk mijtutiat: Van a bailar más. Yeska
Yawiuk witzet ka nin: Van a venir aquí. Zoo.
Camarona pequeña
Yejemet Ne yeska ajwiak: La camaroncita es rica.
P.Pers
Ellos, ellas Yewasan
Yejemet nemit yek: Ellos están bien. Adv.
Hace rato
Yejemetsan Yewasan nimaltij: Hace rato me bañé.
Adv. Yewasan nikiski: Hace rato salí.
Nomás ellos o ellas Yewasan yajki: Hace rato se fue.
Yejemetsan walajket: Nomás ellos vinie-
ron (solamente ellos). Yey
Sust.
Yejka Tres
Adj. Ne yey: El tres.
Ser bueno
Uni tesu yejka yek: Eso es malo. Yey itech
Taja yejka yek nupal: Tú eres bueno Sust.
para mí. Triángulo
Ne pajti kia yejka yek nupal: La medici- Ne yey itech: El triángulo.
254
na si es buena para mí.
Yey pual
Yejyey Sust.
Sust. Sesenta
Trío Ne yey pual: El sesenta.
Ne yejyey: El trío.
Yey pual chiknawi
Yek Sust.
Adj. Sesenta y nueve
Bien; bueno Ne yey pual chiknawi: El sesenta y
Ninemi yek: Estoy bien. nueve.

Yekawi Yey pual chikume


V.I. Sust.
Completarse (con éxito) Sesenta y siete
Yekawik ne awilti: Se terminó bien el Ne yey pual chikume: El sesenta y siete.
juego.
Yekawika mukoton: Ya terminé tu cami- Yey pual chikwasen
sa. Sust.
Sesenta y seis
Yektia Ne yey pual chikwasen: El sesenta y
V.I. seis.
Sanarse; componerse
Niyektiaka: Ya me sané. Yey pual chikwey
Sust. Yey pual majtakti shikipil
Sesenta y ocho Sust.
Ne yey pual chikwey: El sesenta y ocho. Setenta mil
Yey pual majtakti shikipil: Setenta mil.
Yey pual kashtul
Sust. Yey pual majtakti ume
Setenta y cinco Sust.
Ne yey pual kashtul: El setenta y cinco. Setenta y dos
Ne yey pual majtakti ume: El setenta y
Yey pual kashtul nawi dos.
Sust.
Setenta y nueve Yey pual majtakti yey
Ne yey pual kashtul nawi: El setenta y Sust.
nueve. Setenta y tres
Ne yey pual majtakti yey: El setenta y
Yey pual kashtul se tres.
Sust.
Setenta y seis
Ne yey pual kashtul se: El setenta y seis. Yey pual makwil
Sust.
Yey pual kashtul ume Sesenta y cinco
Sust. Ne yey pual makwil: El sesenta y cinco.
Setenta y siete
Ne yey pual kashtul ume: El setenta y Yey pual nawi
255
siete. Sust.
Sesenta y cuatro
Yey pual kashtul yey Ne yey pual nawi: El sesenta y cuatro.
Sust.
Setenta y ocho Yey pual se
Ne yey pual kashtul yey: El setenta y Sust.
ocho. Sesenta y uno
Ne yey pual se: El sesenta y uno.
Yey pual majtakti
Sust. Yey pual shikipil
Setenta Sust.
Ne yey pual majtakti: El setenta. Sesenta mil
Yey pual shikipil: Sesenta mil.
Yey pual majtakti nawi
Sust. Yey pual ume
Setenta y cuatro Sust.
Ne yey pual majtakti nawi: El setenta y Sesenta y dos
cuatro. Ne yey pual ume: El sesenta y dos.

Yey pual majtakti se Yey pual yey


Sust. Sust.
Setenta y uno Sesenta y tres
Ne yey pual majtakti se: El setenta y Ne yey pual yey: El sesenta y tres.
uno.
Yey shikipil Yulchichinaka
Sust. V.I.
Tres mil Faringitis; ardor o irritación de la faringe;
Yey shikipil: Tres mil. por acidez o reflujo
Niyulchichinaka: Me arde la faringe (por
Yey tzunti agruras o acidez).
Sust.
Trescientos Yulik
Yey tzunti: Trescientos. Adj.
Suave; lento
Yey tzunti shikipil Nitaketza yulikchin: Hablo suavecito.
Sust.
Trescientos mil Yulitzut
Yey tzunti shikipil: Trescientos mil. Bot.
Cuyuya de izote
Yualpiani Ne yulitzut: El cuyuya de izote.
Zoo.
Grillo de barraco Yulkwalani
Ne yualpiani tajpiani: El grillo de barran- V.I.
co (monte) nos cuida. Estar muy enojado
Lucio yulkwalani: Lucio está enojado de
Yujyulkunaki corazón.
V.I.
Tartamudear −Yulkwepa
256
Lucio yujyulkunaki: Lucio tartamudea. V.T.
Revivir
Yujyultajkaketza Nikyulpekwa Juan: Yo revivo a Juan.
V.I.
Hablar con el corazón; pensar, orar Yulkwi
(repetidas veces) V.I.
Naja niyujyultajtaketza iwan Nuteku Tiut: Resucitar (luego de mucho tiempo)
Yo le oro a Dios. Jesus muishyulkwi: Jesús resucitó.

Yujyultiwit −Yulkwitia
Adj. V.T.
Estar vivos (plural) Resucitar a
Tejemet tiyujyultiwit: Nosotros estamos Nuteku Tiut kiyulkwitij se takat: Mi padre
vivos. Dios resucitó a un hombre.
Anmejemet anyujyultiwit: Ustedes están
vivos. −Yulmaka
Yejemet yujyultiwit: Ellos están vivos. V.T.
Animar; consolar
Yujyululini Naja nikyulmaka María: Yo consuelo a
V.I. María.
Latir acelerado del corazón (por nervios
o un presentimiento) −Yulmati
Niyujyululini: Mi corazón está latiendo V.T.
acelerado. Presentir; sentir
Naja niyulmati ka nimetzneki: Yo siento Yultamal
que te quiero. Sust.
Tortilla de maicillo crudo (Yulomico)
Yulmiki Ne yultamal: La tortilla de maicillo.
V.I.
Paro cardíaco Yultitika
Juan yulmikik: Juan murió del corazón V.I.
(le dio un paro cardíaco). Dolor del corazón (angina de pecho)
Juan yultitikak: A Juan le dolía su pecho.
Yulmima
V.I. Yultuk
Atragantarse Adj.
Juan yulmimak: Juan se atragantó. Estar vivo (singular)
Naja niyultuk: Yo estoy vivo.
Yulpajpaki Taja tiyultuk: Tú estás vivo.
V.I. Yaja yultuk: Él está vivo.
Estar muy alegre de corazón
Naja niyulpajpaki: Yo estoy muy alegre −Yultulua
de corazón (mi corazón sonríe mucho). V.T.
Atragantarse (grave)
Yulpaki Lucio kiyultuluj ne itawkal: Lucio se
V.I. atragantó con su comida.
Estar alegre de corazón
Naja niyulpaki: Yo estoy alegre de cora- −Yulu
257
zón (mi corazón sonríe). Anat.
Corazón
Yultajtaketzalis Nuyulu: Mi corazón.
Sust.
Palabras del corazón; pensamientos; −Yulu chuka
ideas V.I.
Nuyultajtaketzalis: Mis palabras del Estar triste (demasiado)
corazón (mis pensamientos, mis ideas). Ne iyulu Juan chuka: El corazón de Juan
llora (está muy triste).
Yultaketza
V.I. Yumuch
Hablar con el corazón; pensar; orar Adj.
Naja niyultaketza: Yo pienso. Molesto
Lucio yumuch: Lucio es molesto (no cae
Yultaketzalis bien).
Sust.
Pensamiento; idea Yuwaki
Nuyultaketzalis: Mi palabra del corazón V.I.
(mi pensamiento, mi idea). Oscurecer
Anhan yuwakik: Ahorita se oscureció.
Yultakwika
V.I. Yuwaki
Tararear (cantar en el corazón) V.I.
Naja niyultakwika: Yo tarareo. Nublado
Anka yawi kimaka at ika yuwaki: Quizás
va a llover porque está nublado.

Yuwakituk
Adj.
Nublado
Yewasan yuwakituk: Hace rato está
nublado.

Yuyumuka
V.I.
Tener picazón
Yuyumuka nuyulu: Estar emocionado
(tener picazón en el corazón).
Yuyumuka numatashkal: Me pica la
palma de mi mano.

Yuyumukalis
Med.
Hongos (piel)
Lucio kipia yuyumukalis: Lucio tiene
hongos.

258
CASTELLANO/NAWAT 259
260
A
A cómo (a cuánto) Kajka tiutak: En las tardes.
Adv.
Kejken Abajo (en un plano inclinado)
¿Kejken titamaka?: ¿A cómo los da? Adv.
Tani
A esta hora Niaw ka tani: Voy para abajo (plano
Adv. inclinado, como en una calle).
Ka kian
¿Tay horaj tiasneki? Ka kian: ¿A qué Abajo (en vertical)
horas te iras? A estas horas. Adj.
Ka kian niu-ninemia ka nuchan: A esta Talchi
hora ya voy a estar en mi casa. Ne tutut nemi ka talchi: El pájaro está
abajo (en el suelo).
A saber donde
Adv. Abanicarse; darse viento
Kajkanaj V.I.
Ka né kajkana nemi: A saber dónde hay. Muishpitza
Niu-nimuishpitza iwan nushumpe: Me
A un lado voy a abanicar con el sombrero.
Adv.
−Nakastan Abdomen
Juan nemi nunakastan: Juan está a Anat.
mi lado (tambien se le llama así a la −Ijti
izquierda). Nuijti: Mi abdomen
261
A veces Abeja; colmena
Adv. Zoo.
Siujsiujti (seujseujti) Itakayu
Siujsiujti niwitz: A veces vengo. Ne itakayu: La colmena.

A veces, en ocasiones Abierto de manos y pies


Adv. Adj.
Kemanian Pajpatawtuk
Kemanian nikchiwa ukseuk itekiw: A Ne pelu wetztuk pajpatawtuk: El perro
veces hago otro trabajo esta echado y abierto.

A; hacia; en; en la; en el; en los; en las; Ablandar


de (previo a direcciones/tiempo) que V.T.
(completar verbos) −Yamanilia
Prep. Niu-nikyamanilia ne tishti tzupelek ika
Ka nikapachua tik ne atutun: Voy a ablan-
Ka peyna: En la mañana. dar el pan dulce porque lo chuponeo en
Naja niwitz ka Witzapan: Yo vengo de el café.
Witzapan.
Naja niaw ka apan: Yo voy al río. Ablandarse
Naja nina ka ne tajtakamet: Yo digo que V.I.
los hombres. Yamani
Kajka tayua: En las noches. Yamanika: Ya se hablandó.
Ablandarse (por cocimiento) −Tenpelua
V.I. Naja niktenpelua ne pelu: Yo le abro la
Wilewi boca al perro.
Wilewik ne et: Se ablandaron los frijoles.
Abrirse (abrir piernas o brazos)
Abortar V.I.
V.I. Tapui
Pilshini Nitapuik: Me abrí.
Ne siwat pilshinik: La mujer abortó.
Abuela
Abrazar o chinear Sust.
V.T. −Noya
−Napalua Nunoya: Mi abuela.
Naja niknapalua Maria: Yo abrazo a
María. Abuelas
Sust.
Abrazo −Nojnoywan
Sust. Nunojnoywan: Mis abuelas.
Tanapalualis
Niu-nimetzmaka se tanapalualis tetek: Abuelo
Voy a darte un abrazo fuerte (a la dis- Sust.
tancia). −Tatanoy
Nutatanoy: Mi abuela.
Abril
262
Neo. Abuelos (hombres y mujeres)
Metzti nawi Sust.
Ne metzti nawi: El mes de abril. −tajtatanoywan
Nutajtatanoywan: Mis abuelos (hombres
Abrir los ojos; fijarse y mujeres).
V.I.
Muishpelua Abuelos (hombres)
Niu- nimuishpelua yek: Voy a abrir bien Sust.
mis ojos, me voy a fijar bien. −Tajtatanoy
Nutajtatanoy: Mis abuelos (hombres).
Abrir, destapar (levemente)
V.T. Abundante
−Pelua Adj.
Nikpelua ne kumit: Destapo la olla Ishnukta
(levemente). Ne nan ishnukta: Los nances abundan
(porque es temporada).
Abrir; destapar levemente y revisarlo
V.T. Aburrirse
−Ishpelua V.I.
Nikishpelua ne kumit: Destapo la olla Ulajsi
para ver qué tiene. Naja niulajsika: Ya me aburrí.

Abrirle la boca a Acá (Justo donde me encuentro)


V.T. Adv.
Nikan a mi hermana.
Taku ka nikan: venga para acá (justo
donde estoy parado o sentado). Acostado (personas, animales y cosas)
Adj.
Acá cerca; aquí nomas Wetztuk
Adv. Ne pelu wetztuk: El perro esta echado.
Niansan Naja niwetztuk: Estoy acostado.
¿Kansan tiu-titekitit? Niansan: ¿Aquí
mismo vamos a trabajar? Aquí nomás. Acostar
Niansan ninemi pal muchan: Aquí cerca V.T.
de tu casa estoy. −Teka
Nikteka ne tamal: Echo la tortilla.
Acarrear Nikteka ne shulut: Acuesto al niño.
V.T.
−Sajsaka Acostarse
Niksajsaka kwawit: Acarreo leña. V.I.
Niksajsaka at: Acarreo agua. Muteka
Niu-nimuteka: Yo me acuesto.
Acerca; sobre; de; por
Prep. Acostumbrarse
−Panpa V.I.
Lucio wetzki mupanpa: Lucio se cayó Mumati
por ti. Naja nimutatkia: Ya me acostumbré.
Niu-nitajtaketza ipanpa uni: Hablaré
263
sobre eso (acerca de eso). Acurrucarse
V.I.
Achiote; color anaranjado Mutzintalia
Sust. Niu-nimutzintalia: Me voy a acurrucar.
Achiut
Ne achiut kimaka itachishka ne tajtai- Adelgazar
wan: El achiote le da color a la comida. V.I.
Pitzawaya
Ácido; agrio Lucio pitzawaya: Lucio adelgaza.
Adj.
Shukuk Adelgazar (por decisión propia)
Ne atul shukuk: El atol agrio (atol shu- V.I.
co). Kuwaki
Maria kuwaki: María está rebajando (por
Acompañarse; juntarse decisión propia).
V.I.
Muilpia Adelgazar (por enfermedad)
Niu-nimuilpia iwan Maria: Voy a acompa- V.I.
ñarme con María. Kashawi
Maria kashawi: María está rebajando
Aconsejar (por enfermedad).
V.T.
−Najnawatia Adentro
Naja niknajnawatij nueltiw: Yo aconsejé Adv.
Ijtik Nujnukshi sejsepujtuk: Mis pies están
Nikapaka ka ijtik: Lo lavo por dentro. dormidos.

Adentro de una estructura (casa, Afilar


edificio) V.T.
Adv. −Tantia
Kalijtik Niktantia ne takutunaya: Afilo la tijera.
Ne mistun nemi kalijtik: El gato está
dentro de la casa. Afilar (hacer filoso)
V.T.
Adiós (dicho por la persona que se −Tamejchiwa
queda); vete; salú Naja niktamejchiwa ne takutunaya: Yo
Interj. afilo la tijera.
Shiawa
¡Niawa! - ¡Shiawa! : ¡Adiós! - ¡Adiós! Aflojar algo
V.T.
Adiós (dicho por la persona que se va); −Kashantia
ya me voy; salú Mario kishantia ikoton: Mario afloja su
Interj. camisa.
Niawa
¡Niawa! - ¡Shiawa! : ¡Adiós! - ¡Adiós! Afuera
Adv.
Adolorido Tenkál
Adj. Ne pelu nemi ka tenkal: El perro está
264
Kujkukuk afuera.
Lucio kujkukuk: Lucio esta adolorido.
Yejemet kujkukukmet: ellos están ado- Agachar o inclinar algo
loridos V.T.
−Ishpilua
Adónde; de dónde Niu-nikishpilua ne kwawit: Voy a agachar
Adv. el palo.
Kanka
¿Kanka tiwitz?: ¿De dónde vienes? Agacharse (como en reverencia)
V.I.
Adoquinar; empedrar Muishpilua
V.I. Niu-nimuishpilua: Voy a agacharme.
Tetalia
Tetalijket: Adoquinaron. Agacharse (un poco)
V.I.
Adormecer; Arrullar Mutapachua
V.T. Niu-nimutapachua: Me voy a agachar
−Kuchteka (para pasar en algún lugar bajo).
Niu-nikuchteka ne shulut: Voy a adorme-
cer a la bebé. Agacharse para pasar (casi arrastrán-
dose)
Adormecido V.I.
Adj. Muishtapachua
Sepujtuk Lucio muishtapachua pal panu ne kulal:
Lucio se agacha para pasar el cerco. Naja nimuneki ne achiwal pal nikajwi-
lia numey pal nitashkalua: Yo necesito
Agarrar el agua para mojarme la mano para
V.T. tortear.
−Kwi
Niu-nikwi se nutamal: Voy a agarrar una Agua revuelta; turbia
mi tortilla. Sust.
Amulewi
Agarrarse de algo Keman temu ne tepeyat amulewi ne
V.I. apan: Cuando baja la creciente el agua
Takitzkia del río está turbia.
Shitakitzki: Agárrate.
Aguacate
Agosto Sust.
Neo. Awakat
Metzti chiwey Ne awakat: El aguacate
Ne metzti chiwey: El mes de agosto.
Aguantar; resistir
Agriarse V.T.
V.I. −Selia
Shukuya Niu-nikselia: Voy a aguantar.
Ne et shukuyak: El frijol se agrió.
Aguijón
Agrio (se hizo ácido) Anat.
265
Adj. −Tatzupinaya
Shukushtuk Ne itatzupinaya ne kulut: El aguijón del
Ne atul shukushtuk: El atol se agrió. alacrán.

Agua Águila
Sust. Zoo.
At Kwawtutut
Ne at sesek: El agua esta fría. Ne kwawtutut El águila.

Agua de nixtamal Ahí


Sust. Adv.
Neshayut Man
Ne neshayut: El agua de nixtamal. Man shiwalaj: Ahí venís.
Man timuitat: Ahí nos vemos.
Agua dulce; chicha; refrescos; sodas
Sust. Ahijada (de hombre)
At tzupelek Sust.
Ne at tzupelek ajwiak: El refresco está −Ipan −siwapíltzin
rico. Nuipan nusiwapíltzin: Mi ahijada (de
hombre).
Agua que se le agrega al maíz y la
masa Ahijada (de mujer)
Sust. Sust.
Achiwal −Ipan −siwakunew
Nuipan nusiwakunew: Mi ahijada (de Nuipan nupijpipil: Mis ahijados, ahijadas
mujer). (grupo de ahijados del hombre).

Ahijadas (de hombre) Ahijados; ahijadas (de mujer)


Sust. Sust.
−Ipan −sijsiwapíltzin −Ipan −pilawan
Nuipan nusijsiwapíltzin: Mis ahijadas Nuipan nupilawan: Mis ahijados, ahija-
(de hombre). das (grupo de ahijados de la mujer).

Ahijadas (de mujer) Ahogarse; atorarse; atorzonarse


Sust. V.I.
−Ipan −sijsiwakunew Mumelsina
Nuipan nusijsiwakunew: Mis ahijadas Nimumelsinki: Me atorzoné.
(de mujer).
Ahorcar
Ahijado (de hombre) V.T.
Sust. −Kechmalina
−Ipan −píltzin Niu-nikechmalina ne takat: Voy a ahor-
Nuipan nupíltzin: Mi ahijado (de hom- car al hombre.
bre).
Ahorita
Ahijado (de mujer) Adv.
Sust. Samak
−Ipan −ukichkunew Samak Nalejkuk: Acabo de llegar.
266
Nuipan nuukichkunew: Mi ahijado (de Samak niaw: Ahorita voy.
mujer). Samak tiaw: Ahorita vas.
Samak nitekiti: Ahorita estoy trabajando.
Ahijado; ahijada (de mujer)
Sust. Ahorita (futuro próximo y pasado
−Ipan −kunew cercano)
Nuipan nukunew: Mi ahijado, ahijada Adv.
(de mujer). Sanuk
Sanuk niu-Nitakwa: Ahorita voy a comer.
Ahijados (de hombre) Sanuk nitakwaj: Ahorita comí.
Sust.
−Ipan −ujukichpíltzin Ahorita (futuro y pasado próximo)
Nuipan nuujukichpíltzin: Mis ahijados Adv.
(de hombre). Uksan
Uksan niu-nitakwa: Ahorita voy a comer.
Ahijados (de mujer) Uksan nitakwaj: Ahorita comí.
Sust.
−Ipan −ujukichkunew Ahorita (presente)
Nuipan nuujukichkunew: Mis ahijados Adv.
(de mujer). Anhan
Anhan nitakwa: Ahorita estoy comiendo.
Ahijados; ahijadas (de hombre)
Sust. Ahorrar
−Ipan −pijpipil V.I.
Tuminhana Ne ashalin ajwiak: El ajalín es rico.
Naja nituminhana mujmusta: Y ahorro
todos los días. Ajeno
Adj.
Ahuachapán Tepal
Topo. Se tijlan tepal: La gallina es ajena.
Ajwechapan
Naja niwitz ka Ajwechapan: Yo vengo de Al lado de la cintura
Ahuachapán (dónde abunda el rocío). Adv.
−Nepanta
Ahumado (comida) Nikwika nunepanta ne amachti: Llevo el
Adj. libro del lado de mi cintura.
Tapukwil Munepanta: Al lado de tu cintura.
Ne inakayu tuchti tapukwil: La carne de
conejo ahumada. Al pie de
Adv.
Ahumado (olor a humo impregnado) −Ikshitan
Adj. Ne mistun nemi ka nuikshitan: El gato
Pukistuk está por mis pies.
Ne koton pukistuk: La camisa ahumada.
Al reves
Ahumar Adj.
V.T. Tishkwepti
−Pukwia Niktalij nukoton tishkwepti: Me puse la
267
Niu-nikpukwia ne tuchti: Voy a ahumar camisa al revés.
al conejo.
Ala (aves), aleta (pez)
Aire acondicionado Anat.
Neo. −Ejtapal
Ejekat minashtuk Ne iejtapal ne tutut: Al ala del pájaro.
Ne ejekat minashtuk: El aire acondicio- Ne iejtapal ne michin: La aleta del pez.
nado.
Alacrán
Aire; gases o aliento. Zoo.
Sust. Kulut
−Ejekayu Ne kulut tatzupina: El alacrán pica.
Kiski nuejekayu: Se me salió el aire (por
un golpe o gas). −Alawakchiwa
V.T.
Ajado (arrugado) Alisar
Adj. Niu-nikalawakchiwa nutzunkal: Voy a
Majmatznaj alisar mi cabello.
Nuwipil majmatznaj: Mi blusa está
ajada. Alba, clarear (día)
Adv.
Ajalín Tanesi
Sust. Anhan tanesi: Ahorita está clareando, el
Ashalin alba (período desde que aparece en el
horizonte la luz del sol hasta que sale el Alergia; picazón
sol y se hace de día). V.I.
Tzikatekwa
Albañil; constructor Tzikatekwa muweyka: Tienes alergia.
Sust.
Kalchiwani Alfarero
Ne kalchiwani: El constructor. Sust.
Kunchiwani
Alborotar Ne kunchiwani: El alfarero.
V.T.
−Kumuntia Algo que corta (tijera, machete)
Naja nikumuntij ne kupajsul: Yo alboroté Sust.
la basura. Takutunalis
Ne takutunalis tamej: El machete es
Alborotarse filoso.
V.I.
Kumuni Algo que corta (tijera, machete, cuchi-
Ne michin kumuni: Los peces se albo- llo)
rotan. Sust.
Takutunaya
Alcaldia Ne takutunaya tamej: La tijera es filosa.
Sust.
Kalpuli Algo; cosa
Ne kalpuli: La alcaldía. Sust.
268
Datka
Alcanzar Te datka: No cosa, no algo: de nada.
V.T.
−Ikshajsi Algodón; nieve
Tesu nikikshajsi: No lo alcanzo. Sust.
Ichkat
Alcapate Ne ichkat: El algodón.
Bot. Wetzi ichkat: Está nevando.
Ajkapa
Ne ajkapa pajti: El alcapate es medici- Alguien con el cuello torcido (por mal-
na. formaciones)
Adj.
Alegrar a alguien; dar ánimos. Kechnekwil
V.T. Lucio Kechnekwil: Lucio tiene el cuello
−Pakiltilia torcido.
Naja nikpakiltilia Maria: Yo alegro a
María. Alguien con mentón prominente
Adj.
Alejarse Tenkupatz
V.I. Lucio tenkupatz: Lucio tiene un mentón
Wejkatia muy prominente.
Niwejkatia mupal: Me alejo de ti.
Shiwejkati Juan: Aléjate de Juan. Alguien falso; alguien que miente
Adj.
Ishkwitilu olor corporal, mi esencia.
Juan Ishkwitilu: Juan miente, es falso.
Alimentar
Alguien que finge tener dinero V.T.
Adj. −Takwaltia
Lashun Niu-niktakwaltia ne shulut: Voy a alimen-
Juan lashun: Juan finge tener dinero. tar al bebé.

Alguien que parpadea mucho Alisar el barro (con piedra)


Adj. V.T.
Ishmujmutz −Petztilia
Juan ishmujmutzwia: Juan parpadea Nikpetztilia ne kumal: Aliso el comal.
mucho.
Alisar y dejar brilloso; planchar el
Alguien torcido (por malformaciones) cabello
Adj. V.T.
Tzinnekwil −Pepeyuwia
Lucio Tzinnekwil: Lucio es torcido. Niu-nikpepeyuwia nutzunkal: Voy a alisar
mi cabello.
Alguien; alguno
Sust. Alla
Ajakaj Adv.
Ajakaj nechitak: Alguien me vio. Né
¿Ajakaj kineki tekiti nuwan? ¿Alguien Ne tuchti nemi ka né: El conejo esta
269
quiere trabajar conmigo? allá.

Algunos (nada más) Almohada


Pronom. Sust.
Sejsekisan Kwajtetun
Sejsekisan walajket: Solamente algunos Ne kwajtetun: La almohada.
vinieron.
Sejsekisan sijsiwatket nemi: Solamente Alto (de mucha estatura)
algunas mujeres hay. Adj.
Kojtik
Algunos Naja nikojtik: Soy alto.
Pronom.
Seki Alumbrar
Seki nakaket: Algunos se quedaron. V.T.
−Tawilua
Algunos (bastantes) Niktawilua ne ujti: Alumbro el camino.
Pronom.
Sejseki Alumbrar (sin decir a qué); relámpago
Sejseki nakaket: Algunos se quedaron. V.I.
Tatawilua
Aliento; voz; alma; esencia Naja nitatawilua: Yo alumbro.
Sust. Anhan tatawilua: Ahorita relampagueó.
−Ijiu
Nuijiu: Mi voz, mi aliento, mi alma, mi Alumbrar a la cara
V.T. Amarillo
−Ishtawilua Adj.
Nechishtawilua wan nechishmuta: Me Tultik
alumbra la cara y me deslumbra. Itachishka tultik: Color amarillo.

Alzar (ayudar a alzar) Amarillo (multicolor)


V.T. Adj.
−Takimiltia Tultituk
Naja niktakimiltia Lucio: Yo le pongo la Itachishka tultituk: Color amarillo (mul-
carga a Lucio (le ayudé a alzar). ticolor).

Alzar la voz; hablar fuerte Amarillo pálido (desteñido)


V.I. Adj.
Mutuskapelua Atultik
Nimutuskapelua: Yo estoy hablando Itachishka atultik: Color amarillo pálido
fuerte. (desteñido).
Ne kinia atultik, kenhayuk shushuik: El
Amamantar; dar de mamar guineo esta amarillo pálido, todavía está
V.T. tierno.
−Chichitia
Maria kichichitia ne shulut: María ama- Amarrado
manta al bebé. Adj.
Ilpituk
Amanecer Ne pelu ilpituk: El perro está amarrado.
270
V.I.
Tatwi Amarrar
An tatwik sesek: Hoy amaneció frío. V.T.
−Ilpia
Amanecer (día); amanecer (con vida) Niu-nikilpia ne pelu: Voy a amarrar al
V.I. perro.
Tatwika
Naja nitatwika: Ya amanecí (vivo). Amasar o hacer mamasos
V.T.
Amar −Majmatzua
V.T. Niu-nikmajmatzua ne tishti: Voy a ama-
−Tasujta sar la masa.
Niktasujta María: yo amo a María.
Amate (árbol); papel
Amargarse Bot.
V.I. Amat
Chichia Ne ikuyu amat shuchikisa: él árbol de
Ne atul chichiak: El atol se hizo amargo. amate florece.

Amargo Amatillo
Adj. Bot.
Chichik Amatchin
Chichik ne pajti: la medicina es amarga. Ne amatchin: El amatillo.
Amígdalas Anciana
Anat. Sust.
−Kakawyu Lamat
Nukakawyu: Mis amígdalas. Ne lamajchin: La viejita.

Amigo; amiga Anciana inútil (ofensa)


V.T. Adj.
−Chaku Lamajtzinpala
Yaja nuchaku: Él es mi amigo. Ne lamajtzinpala: La anciana inútil.

Amontonado Anciano
Adj. Sust.
Najnanatznaj Chulet
Nukwajkwach najnanatznaj: La ropa Ne chulet tea weli tekiti: El viejito ya no
amontonada. puede trabajar.

Amor Anciano inútil (ofensa)


Sust. Adj.
Tasujtalis Shuretpala
Ne tasujtalis: El amor. Ne shuretpala: El anciano inútil.

Andar corriendo de un lado para otro


Amortajar; vestir a un muerto V.I.
V.T. Mutatalua
271
−Takantia Ne pijpipil mutataluat: Los niños corren
Lucio kitakantia se takat: Lucio amorta- (de un lado para otro).
ja a un hombre (viste al muerto).
Andar, portar (algo)
Amplio V.T.
Adj. −Nejnentia
Shelnaj Niknejnentia nutanutzalis: Yo ando mi
Ne wajkal shelnaj: El huacal amplio. celular.

Anaranjado Anguila
Adj. Zoo.
Achiuk Michinkuat
Itachishka achiuk: Color anaranjado. Ne michinkuat: La anguila.

Anaranjado (multicolor) Animal (acuático)


Adj. Sust.
Achiujtuk Atchanej
Itachishka achiujtuk: Color anaranjado Ne michin se atchanej: El pez es un
(multicolor). animal (acuático).

Ancho Animal (de campo)


Adj. Sust.
Patawak Kojtanchanej
Patawak ne ujti: El camino ancho. Ne keshpu se kojtanchanej: El garrobo
es un animal (de campo). Adv.
Ipan Biepta
Animal (doméstico) Ka ipan biepta nikiski: Anteanteayer salí
Sust. (cuatro días antes, incluido el día en que
Kalchanej se está).
Ne mistun se kalchanej: El gato es un
animal (doméstico). Anteayer
Adv.
Animar, consolar Biepta
V.T. Biepta nikiski: Anteayer salí.
−Yulmaka
Naja nikyulmaka María: Yo consuelo a Antena (de animales)
María. Sust.
−Tzunmekayu
Aniñado Ne itzunmekayu ne tzikat: La antena de
Adj. la hormiga.
Tenkunetzin
Maria tankunetzin: María es aniñada. Antes (marcador de pasado)
Adv.
Ano Katka
Anat. Katka ninejnemi wejka: Antes caminaba
−Tzupi lejos.
Nutzupi: Mi ano.
Antiguo; indígenas
272
Anochecer (hacerse de noche) Adv.
V.I. Ikman
Tayuaki Ne tiupan ikman: La iglesia antigua.
An tayuakika: Hoy ya anocheció.
Año
Anocherse; agarrar la noche Sust.
V.I. Shiwit
Taywaki ¿Keski shiwit tikajshitij an?: ¿Cuántos
Naja nitaywakik: Me agarró la noche. años completaste hoy?
Nitaywakika: Ya me anocheció (estar en
un lugar, cuando se está haciendo de Apagar (Fuego y electrodomésticos)
noche). V.T.
−Sewia
Anona (blanca) Niu-niksewia ne taishpitzalis: Voy a apa-
Sust. gar el ventilador.
Tzaput istak
Tzaput istak: Anona (blanca). Apaneca
Topo.
Anona (roja) Apanhejekat
Sust. Apanhejekat sesek: Apaneca es frío
Tzaput chiltik (dónde abunda el viento).
Tzaput chiltik: Anona (roja)
Apestoso; maloliente (alimentos)
Anteanteayer Adj.
Shukijiak Kupachua
Ne michin shukijiak: El pescado apesta. Nikupachuj nutanutzalis: Aplasté mi
Shukijiak ne et: Apestan los frijoles (por teléfono.
estar descompuestos). Ne ukichpuyuj kikupachua ne tijlan: El
gallo apacha a la gallina.
Apestoso; maloliente (olor a desechos,
heces) Aplastar; destripar; triturar
Adj. V.T.
Ijiak −Pachua
Ijiak ne kupajsul: Apesta la basura. Niu-nikpachua ne talwentzin: Voy a
triturar la papa.
Apestoso; maloliente (por falta de Ne tijlan kipachua ne teksisti pal kupini
higiene o sudor) un puyuj: La gallina apacha los huevos
Adj. para que nazcan los pollitos.
Tzujiak
Tzujiak mujmukshi: Tus pies apestan. Aplastarse; hundirse
V.I.
Apiñado Patziwi
Adj. Ne shulun patziwik: La caja se aplasta
Tapiktik (por viejito, por peso, por humedad).
Ne tet tapiktik: Las piedras apiñadas
(muro). Aplaudir
V.I.
Apiñar Majmachalua
273
V.T. Niu-nimajmachalua: Voy a aplaudir.
−Piki Nikchajchalua numejmey: Yo aplaudo
Niu-nikpiki ne kwawit: Voy a apiñar la (yo golpeo mis manos).
leña.
Aplicarse cremas o maquillaje en la
Aplanar cara para alisar el rostro
V.T. V.I.
-Patznajwia Muishpejpeyunwia
Niu-nikpatznajwia ne ujti: voy a aplanar Niu-nimuishpejpeyuwia: Voy a maquillar-
la calle me o echar productos para quedar con
la tersa.
Aplastado; apachado; soterrado
Adj. Apopa
Kupachijtuk Topo.
Nakak kupachijtuk: Quedó aplastado. Apukpan
Muchan nemi tik ne techan Apukpan: Tu
Aplastado; triturado casa está en la ciudad de Apopa (dónde
Adj. abunda el vapor de agua).
Pachantuk
Ne tumat pachantuk: El tomate aplas- Aprender
tado. V.I.
Mumachtia
Aplastar (leve); aparearse (animales) Naja nimumachtia nawat chujchupika:
V.T. Yo aprendo náhuat poco a poco.
Apresurar Ne tukat chikitik: La araña es pequeña.
V.T.
−Ijisiwitilia Árbol (no frutal); leña
ikijisiwitili Maria: Apresura a María. Bot.
Kwawit
Apretar con los dedos, presionar (boto- Kwawit pal ne tit: Leña para el fuego.
nes, timbres); puyar
V.T. Árbol de fuego
−Pitzinia Bot.
Niu-nikpitzinia pal tawawasua: Yo voy a Shuchit tit
teclear (presionar las letras de la com- Ne shuchit tit: El árbol de fuego.
putadora).
Niikpitzinij muish: Le puyé el ojo. Árbol de iscanal
Bot.
Apuñado Ishkanal
Adj. Ne ikuyu ishkanal: El árbol de iscanal.
Putzijtuk
Ne kupajsul putzijtuk: La basura apuña- Árbol frutal
da. Bot.
Ikuyu
Apurarse Ikuyu lala: árbol de naranja.
V.I. Ikuyu awakat: árbol de aguacate.
Ijisiwi
Shijisiwi: apurate, ma´ shijisiwi: Tárdate, Arbolario
274
no te apures. Mito.
Huracanero
Aquí mismo, exactamente acá Ne arbolario patani: El huracanero
Adv. vuela.
Nikansan
¿Kansan tiu-titekitit? Nikansan: ¿Aquí Arboleda; bosque
mismo vamos a trabajar? Aquí mismo. Sust.
Kwawital
Aquí (cerca, a mi alrededor, en mi Ne kwawital: La arboleda.
entorno)
Adv. Ardilla
Nin Zoo.
Taku ka nin: Venga para acá (a mi Niut
entorno). Ne niut: La ardilla.

Aquí mismo (Interrogativo) Ardor por hambre en el estomago


Adv. V.I.
Kansan Ishmimilaka
¿Kansan tiu-titekitit? Nikansan: ¿Aquí Nuelishku ishmimilaka: Me arde el estó-
mismo vamos a trabajar? Aquí mismo. mago (por hambre).

Araña Arena
Zoo. Sust.
Tukat Ashal
Ne ashal: La arena. Ne kuat mukutilana: La culebra se
arrastra.
Arenoso
Sust. Arreglarse (embellecerse)
Ashalnaj V.I.
Nakak ashalnaj: Quedó arenoso. Muejekchiwa
Naja nimuejekchiwa pal nikisa nipasha-
Arganilla; alforja de pita o cuero lua: Yo me arreglo para salir a pasear.
Sust.
Chuspaj Arriba (en un plano inclinado)
Nuchuspaj: Mi arganilla. Adv.
Ajkuik
Aritmética; cuentas (matemáticas) Niaw ka ajkuik: Voy para arriba (plano
Sust. inclinado, como en una calle).
Tapualis
Ne tapualis: Las cuentas (aritméticas). Arriba (muy alto)
Adv.
Armadillo Ikajku
Zoo. Susul ka ikajku: En el cielo. Lit. Azul de
Ayutuch allá arriba.
Ne ayutuch: El armadillo.
Arriba (no tan alto)
Arrancar Adv.
V.T. Ajku
275
−Wiwita Ne lala nemi ajku: La naranja está
Nikwiwita ne shuchit: Arranco la flor. arriba.

Arrancar (frutos, plantas, papel) Arroba; también se usa como número


V.T. veinticinco
−Ajkewa Sust.
Niu-nikajkewa se shuchit: Voy a arrancar Almun
una flor. Naja nikpia se almun shiwit: Yo tengo
veinticinco años.
Arrancar de raíz Se almund shashakachnaj: Una arroba
V.T. de arroz.
−Tzinwiwita Ume almun tawial: Dos arrobas de maíz.
Niu-niktzinwiwita ne shuchit: Voy a
arrancar la flor de raíz.
Arrodillarse
Arrastrar V.I.
V.T. Mutankweketza
−Kutilana Niu-nimutankweketza: Me voy a arrodi-
Naja nikutilana ne chikiwit: Yo arrastro llar.
el canasto.
Arroz
Arrastrarse Sust.
V.I. Shashakachnaj
Mukutilana Ne shashakachnaj: El arroz.
Arrugado Wan tekia Lucio: Y así es Lucio (por
Adj. naturaleza).
Majmalachnaj
Majmalachnaj nukoton: Está arrugada Así no más
mi camisa. Adv.
Kiunisan
Arrugarse ¿Tikneki se taijtik? Tesu, kiunisan: ¿Que-
V.I. rés un plato? No, así no más.
Majmalachiwi
Tiu-timajmalachiwi: Te vas a arrugar. Así; de esa manera; de esa forma
Adv.
Arruinar algo; hechizar Kia né
V.T. Kia né nechilwij: Así me dijo.
−Ijtakua
Naja nikijtaku ne tanutzalis: Yo arruiné Así; de esa manera; de esa forma
el teléfono. Adv.
Kienej
Arruinarse Kienej nechilwij: Así me dijo.
V.I.
Ijtakawi Así; de esa manera; de esa forma
Ne tanutzalis ijtakawik: El teléfono se Adv.
arruinó. Kiuni
Kiuni nechilwij: Así me dijo.
Aruñar; rascar con las uñas (animales)
276
V.T. Asiento (silla, sillón)
−Wawana Sust.
Ne pelu kiwawana ne tal: El perro rasca Tzintalijka
la tierra. Ne tzintalijka: La silla.

Asado Asolear (baño de sol)


Adj. V.I.
Tishkal −Tunalwatza
Ne inakayu tishkal: La carne asada. Naja niktunalwatza ne shulut: Yo asoleo
al bebé (baño de sol).
Asar
V.T. Asolear (mucho)
−Ishka V.T.
Naja nikishka se kinia: Yo estoy asando −Tunalwia
un plátano. Niu-niktunalwia ne kumit: Voy a asolear
la olla (quemarla con el sol).
Asesino; sicario
Sust. Aspero (poroso)
Tamiktiani Adj.
Ne tamiktiani: El asesino. Shashaknaj
Ne tapepechul shashaknaj: La pared
Así es (algo de naturaleza) áspera.
Adj.
Tekia Aspero (rasposo)
Adj. Atol
Wawasnaj Sust.
Uni wawasnaj: Eso es áspero. Atul
Ajwiak ne atul: El atol es rico.
Aspirar
V.T. Atol shuco
−Yakamujmutzwia Sust.
Niu-nikyakamujmutzwia ne pukti: Voy a Atul shukuk
aspirar el humo. Ne atul shukuk: El atol agrio (atol shu-
co).
Astillas (de madera)
Sust. Atragantarse
Kukumuchti V.T.
Ne kukumuchti: La astilla. −Melaktulua
Naja nimelaktuluj ne tamal: Yo me atra-
Asusta (da miedo) ganté con la tortilla.
Adj. Nikmelaktuluj ne at: Me atraganté con
Temajmaw el agua (se me fue por otro lado).
Ne pelu temajmaw: El perro asusta (da
miedo). Atragantarse
V.I.
Asustar Yulmima
V.I. Juan yulmimak: Juan se atraganto.
Tamutia
277
Nitamutia: Yo asusto (sin decir a quien). Atragantarse (grave)
V.T.
Asustar; espantar −Yultulua
V.T. Lucio kiyultuluj ne itawkal: Lucio se
−Mutia atragantó con su comida.
Niu-nikmutia Lucio: Voy a ir a asustar a
Lucio. Atrapar
V.T.
Atardecer (día); atrasarse −Itzkia
V.I. Niu-nikitzkia ne tijlan: Voy a agarrar a la
Tiutaki gallina.
Tiukakika: Ya se hizo tarde.
Nitiutakik: Me agarró la tarde. Atrapar con la boca (algo)
V.T.
Atarraya; red de pescar −Tenhitzkia
Sust. Ne pelu kitenhitzkia ne takwal: El perro
Matamichin agarra con la boca la comida.
Nikatilana ne matamichin: Yo jalo la
atarraya. Atrapar con la mano; cachar (algo)
V.T.
Atizar; avivar el fuego −Maitzkia
V.T. Naja nikmaitzkia ne tamal: Yo atrapo la
−Chakaltia tortilla con la mano (cachar).
Niu-Nikchakaltia: Voy a atizar el fuego.
Atrás Tepuspatani
Adv. Ne tepuspatani: El avión.
−Ipan
Ne tuchti nemi ka ipan ne kal: El conejo Avisar
está atrás de la casa. V.T.
−Nawatia
Audífono Niu-niknawatia Juan: voy a avisarle a
Neo. Juan.
Takakilis
Ne takakilis: el audífono. Avispa ahorcadora
Zoo.
Más; otro Akeketzas
Adv. Ne akeketzas tatzupina: La avispa ahor-
−Uk- cadora pica.
Shenechmakauk ukchupi: Deme otro
poco más. Axila
Anat.
Aunque no esté; aunque no haya nadie −Kushun
Pronom. Nukushun: Mi axila.
Nianteaka
Nianteaka niu-nikchiwa: Aunque no esté Ayer
lo voy a hacer. Adv.
Nianteaka niu-nipanu: Aunque no esté Yalua
voy a pasar. Yalua nikiski: Ayer salí.
278
Aunque; aunque sea Ayote
Adv. Sust.
Melka Ayuj
Melka kia né: Aunque sea así. Ne ayuj: El ayote.

Aurora Ayudante; abogado; juez


Zoo. Sust.
Koshchin Tapalewiani
Ne koshchin ina kia né “kosh, kosh”: La Ne tapalewiani: El asistente.
aurora dice “kosh, kosh”.
Ayudar
Ausol V.T.
Sust. −Palewia
Apsul Maria nechpalewia: María me ayuda.
Ne apsul: El ausol.
Ayutuxtepeque
Ave, pájaro Topo.
Zoo. Ayutuchtepet
Tutut Galanchin Ayutuchtepet: Ayutuxtepeque
Ne tutut patani: El pájaro vuela. es bonito (cerro del cuzuco).

Avión Azacuan
Sust. Zoo.
Atzakwani
Panuketa ne ajatzakwani: Ya pasaron
los azacuanes.

Azotar o pegarle a algo para que se


caiga
V.T.
−Kuwiteki
Niu-nikuwiteki ne lala: Voy a pegarle a la
naranja (para que se caiga)

Azul
Adj.
Susul
Itachishka susul: Color azul.

Azul (multicolor)
Adj.
Susulwijtuk
Itachishka susulwijtuk: Color azul (mul-
ticolor).

279
280
B
Babear Bañar a
V.I. V.T.
Tenhayutemu −Altia
Nitenhayutemu mupanpa: Yo babeo por Niu-nikaltia ne shulut: Voy a bañar al
ti. niño.

Babosa Bañar a (Echarle agua a)


Zoo. V.T.
Shutirrayo −Ajapeyawa
Ne shutirrayo: La babosa. Niu-nikajapeyawa ne shulut: Voy a bañar
al bebé.
Bailar
V.I. Bañarse
Mijtutia V.I.
Naja nimijtutia: Yo bailo. Maltia
Niu-nimaltia: Me voy a bañar.
Bailarín; danzante
Sust. Bañarse
Mijtutiani V.I.
Ne mijtutiani: El bailarín. Muajapeyawa
Niu-nimuajapeyawa: Me voy a bañar.
Bajar( algo); descargar de redes socia-
les Barato
V.T. Sust.
281
−Temultia Chupi ipatiw
Niu-niktemultia numejmey: Voy a bajar ¿Keski ipatiw?: ¿cuánto vale?
mis manos. Wey ipatiw: Caro.
Chupi ipatiw: Barato.
Bajarse rápido
V.I.
Kutemu Barba
Niu-nikutemu: Voy a bajarme con rapi- Anat.
dez. −Ishpajsu
Nuishpajsu: Mi barba.
Bajarse; fluir (agua)
V.I. Barbasco (bejuco venenoso para atra-
Temu par cangrejos)
Niu-nitemu tik ne tawikani: Voy a bajar- Bot.
me del bus. Mikinimekat
Temu ne at: Fluye el agua (movimiento Ne tekwisij kiwa ne mikinimekat: El
del agua). cangrejo come barbasco.

Banco Barbero
Sust. Sust.
Tuminkal Tashimani
Nikana nutumin tik ne tuminkal: Yo Ne tashimani: El barbero.
guardo mi dinero en el banco.
Barranco
Sust. Bebé recién nacido
Ustut Sust.
Ne ustut: El barranco. Shulut
Ne shulut selekchin: El bebé tiernito.
Barrer
V.I. Beber licor
Tuchpana V.I.
Naja nituchpana: Yo barro. Tawana
Naja nitawana: Yo estoy tomando (licor).
Barrer (algo)
V.T. Beber; tomar bebidas
−Uchpana V.T.
Niu-nikuchpana ne ujti: Voy a barrer la −Uni
calle. Nikuni atutun: Tomo café.

Barrigón; panzón Bejuquilla


Adj. Zoo.
Ijtishikal Mekakuat
Juan ijtishikal: Juan es barrigón. Ne mekakuat: la bejuquilla

Barro Berro
Sust. Bot.
Sukit Achilikit
Ne sukit: El barro. Ne achikilit yawi iwan ne taiwan: El berro
282
va con la comida.
Base redonda de un objeto
Adj. Besar en la boca (lit. succionar la
Tzinmimil boca)
Uni tzinmimil: Eso es base redonda. V.T.
−Tenpipina
Base; al pie de Niu-nimetztenpipina: Voy a besarte.
Adv.
−Tzinu Besar en la mejilla o la boca (varias
Ne kal nemi ka itzinu ne tepet: La casa veces)
está al pie del cerro. V.T.
Ka tatzinu: En la base. −Kajkamakwa
Shinechkajkamakwa: Bésame mucho.
Basura
Sust. Biblioteca
Kupajsul Sust.
Ne kupajsul: La basura. Kalamachti
Naja niwitz ka kalamachti: Yo vengo de
Bebé o niño pequeño (gatea y hace la biblioteca.
solitos)
Sust. Bien; bueno
Kunet Adj.
Ne kunet pewa nejnemi inwan nawi Yek
iikshi: El niño comienza a gatear. Ninemi yek: Estoy bien.
Bifurcación de un camino Nuijipan nuijishwiyuwan: Mis bisnietos
Sust. (de hombre y mujer).
Ujmashak
Ne ujmashak: La bifurcación del cami- Bizco
no. Adj.
Isharrakach
Bigote Pedro isharrakach: Pedro es bizco.
Anat.
−Tenpajsu Blanco
Nutenpajsu: Mi bigote. Adj.
Istak
Bisabuela Itachishka istak: Color blanco.
Sust.
−Ipan −noya Blanco (color de piel)
Ne nuipan nunoya: Mi bisabuela. Adj.
Istakchin
Bisabuelas Naja niistakchin: Yo soy blanquito (de
Sust. piel clara).
−Ijipan −nojnoywan
Ne nuijipan nunojnoywan: Mis bisabue- Blanco (multicolor)
las. Adj.
Istastuk
Bisabuelo Itachishka istastuk: Color blanco (multi-
Sust. color).
283
−Ipan −tatanoy
Ne nuipan nutatanoy: Mi bisabuelo. Blanco pálido (desteñido)
Adj.
Bisabuelos (hombres) Aistak
Sust. Itachishka aistak: Color blanco pálido
−Ijipan −tajtatanoy (desteñido).
Ne nuijipan nutajtatanoy: Mis bisabue- Keman se nuknew mumutia naka
los (hombres). aistak: Cuando una persona se asusta
queda pálida.
Bisabuelos (mujeres y hombres)
Sust. Blanquear
−Ijipan −tajtatanoywan V.I.
Ne nuijipan nutajtatanoywan: Mis bis- Istakisa
abuelos (mujeres y hombres). Istakisa ne tal iwan ne at: Se hizo blan-
ca la tierra con el agua.
Bisnieto; bisnieta
Sust. Bobo; dejado; tímido
−Ipan −Ishwiyu Adj.
Nuipan nuishwiyu: Mi bisnieto, mi bis- Lejlen
nieta (de hombre y mujer). Lucio lejlen: Lucio es tímido.

Bisnietos; bisnietas Boca (personas); pico; hocico (anima-


Sust. les)
−Ijipan −Ijishwiyuwan Anat.
−Ten Lucio tenshuyak: Lucio es bocón.
Nuten: Mi boca.
Ne iten tijlan: El pico de la gallina. Bola de masa para hacer la tortilla o
pupusa
Boca abajo Sust.
Adv. Talawti
Ishtapachijtuk Se talawti nikpia tik numey, niu-niktas-
Naja nikuchi niishtapachijtuk: Yo duer- hkalultia se tamal: Tengo en mis manos
mo boca abajo. una bola de masa; voy a palmear una
tortilla.
Boca arriba
Adv. Bonito
Ishajketzijtuk Adj.
Naja nikuchi niishajketzijtuk: Yo duermo Galanchin
boca arriba. Maria galanchin: María es bonita.

Boca de agua (chismoso) Bordón; bastón


Adj. Sust.
Tenhajat Tamaitzkialis
Titenhajat: Eres un boca de agua (cham- Ne tamaitzkialis: El bastón.
broso).
Borracho
Boca de palo (chambroso) Sust.
Adj. Tawanani
284
Tenkwawit Lucio tawanani: Lucio es borracho.
Titenkwawit: Eres un boca de palo (chis-
moso). Botar algo sin querer (porque estaba
roto)
Boca parada (como que da besos) V.I.
Adj. Shitinia
Tenpitzak Naja nikwikak ne kushtal iwan ne tawial
Maria tenpitzak: María es boca parada. wan shitinik tik ujti: Yo llevaba el costal
con maíz y se me cayó en el camino (iba
Boca roja (maquillada) botando granitos de maíz).
Adj.
Tenchiltik Boton (de flor); flor que no ha reventa-
Maria tenchiltik: María (tiene) boca roja. do; virgen (mujer)
Bot.
Bocio; huehuecho Piyuch
Sust. Maria piyuch: María es virgen.
−Wewew Ne ipiyuch shuchit: el botón de la flor.
Ne iwewew ne kwajakulut: El huehuecho
del chompipe. Bóxer (ropa interior)
Ne iwewew Lucio: El bocio de Lucio. Sust.
Salachin
Bocón Nusalachin: Mi bóxer.
Adj.
Tenshuyak Brasa
Sust. Tzunchichil
Tekunal Ne tzunchichil: El buitre cabeza roja.
Ne tekunal: La brasa.
Burbuja
Brasier Sust.
Sust. Luj-lun
−Chichikwach Ne lujlun patani: La burbuja vuela.
Nuchichikwach: Mi brasier.
Burlarse de alguien
Brazo V.T.
Anat. −Mujmuchteki
−Majkul Naja nikmujmuchteki Maria: Me voy a
Numajkul: Mi brazo. burlar de María.

Brillante (por liso) Burlarse; reírse (de varios)


Adj. V.T.
Papeyuka −Pajpakilia
Pepeyuka ne tzatzasnaj: Brilla el vidrio. Nimetzinpajpakilia: Me burlo de uste-
des.
Brillar
V.I. Bus; transporte; bultero
Tzitzinaka Sust.
Ne metzti tzitzinaka: La luna brilla. Tawikani
Ne tawikani: El bus.
285
Brotar; echar hojas
V.I. Buscar
Iswayuwia V.T.
Ne shuchit iswayuwia: La flor está −Temua
echando hojas. Niktemua nuchikiw: Yo busco mi canas-
to.
Brujo
Sust. Buscar por todos lados
Lújlun V.T.
Ne lújlun mukuyanchiwa: El brujo se −Tatemulia
convierte en cerdo. Niktatemulia nukajkak: Yo busco mis
zapatos (por todos lados).
Buena paga (que siempre paga)
Sust. Buscar y desordenar algo
Tashtawani V.T.
Lucio tashtawani: Lucio es buena paga. −Ishwilewa
Naja nikishwilewa ne inakayu ne naka-
Búho montés tamal: Yo busco y desordeno el tamal
Zoo. buscando la carne.
Tzakatekulut
Ne tzakatekulut: El búho montés. Buscar y escoger algo
V.T.
Buitre cabeza roja −Ishtemua
Zoo. Niu-nikishtemua ne tumat ukchupi
takwawak: Voy a buscar el tomate más
duro.

286
C 287
Caballo canas)
Zoo. Adj.
Kawash Tzuntiltituk
Ne kawash mutalua: El caballo corre. Naja nitzuntiltituk: Yo soy cabello negro
con pocas canas (le comienzan a salir
Cabecera; atrás y arriba (por la cabeza las canas).
o punta)
Sust. Cabello ondulado
−Kwatan Adj.
Ikwatan ne ikuyu awakat: A la cabecera Tzunkuluchuj
del palo de aguacate. Naja nitzunkuluchuj: Yo soy cabello
Nukwatan: Mi cabecera. ondulado.

Cabelllo rubio Cabello ralo


Adj. Adj.
Tzunshilut Tzuntzejtzen
Naja nitzunshilut: Yo soy cabello rubio. Juan tzuntzejtzen: Juan es cabello ralo.

Cabello Cabello rizado


Anat. Adj.
−Tzunkal Tzunpusulnaj
Nutzunkal: Mi cabello. Naja nitzunpusujnaj: Yo soy cabello
rizado.
Cabello canoso (casi todo blanco)
288
Adj. Cabeza
Tzunhistastuk Anat.
Naja nitzunhistastuk: Yo soy cabello −Tzuntekun
canoso (casi todo blanco, pero con cabe- Nutzuntekun: Mi cabeza.
llos oscuros).
Cabeza ancha
Cabello canoso (todo blanco) Adj.
Adj. Tzunpatawak
Tzunhistak Ne uchpanwas tzunpatawak: La escoba
Naja nitzunhistak: Yo soy cabello canoso es cabeza ancha.
(todo blanco).
Cabeza de piedra (tonto)
Cabello muerto. Peluca Adj.
Sust. Tzuntet
Tzunkalmiktuk Titzuntet: Eres tonto (inútil).
Ne tzunkalmiktuk: La peluca.
Cabeza descubierta
Cabello muy rizado Adj.
Adj. Tzunpetztituk
Tzunmurushuj Lucio yawi ka tiupan tzunpetztituk: Lucio
Naja nitzunmurushuj: Yo soy cabello muy va a la iglesia sin sombrero.
rizado.
Cabeza dura (necio)
Cabello negro con canas (con pocas Adj.
Tzuntakwawak Cada uno; uno por uno
Titzuntakwawak: Eres cabeza dura Sust.
(necio). Sejsika
Shikwi se lala sejsika: Agarre una naran-
Cabeza hueca (tonto) ja uno cada uno.
Adj.
Tzunshulun Caderón
Titzunshulun: Eres cabeza hueca (ton- Adj.
to). Tzintumawak
Maria tzintumawak: María tiene caderas
Cabezón grandes.
Adj.
Tzuntekon Caer naturalmente (frutas, agua)
Lucio tzuntekon: Lucio es cabezón. V.I.
Shini
Cacahuate; maní Shinik ne lala: Se cayó la naranja.
Bot.
Kakawete Caer parado
Ne kakawete: Él cacahuate, el maní. Adj.
Ajkaijkatuk
Cacao Lucio ajkaijkatuk: Cayó parado.
Bot.
Kakawat Caerse
Iwan ne ish kakawat tikchiwat chuku- V.I.
289
lat: Con la semilla del cacao hacemos Wetzi
chocolate. Juan wetzki: Juan se cayó.
Wetzi at: Llueve.
Cacarear
V.I. Caerse de un lugar alto
Mukakasua V.I.
Ne tijlan mukakasua: La gallina caca- Kuwetzi
rea. Ma´ sa´ nikuwetzi: No vaya a ser que
me caiga (de lo alto).
Cacarico (camarón)
Zoo. Café
Tzunchichik Adj.
Ne tzunchichik: El camarón cacarico. Kupuknaj
Itachishka kupuknaj: Color café.
Cacaxte
Sust. Café (Bebida)
Kakash Sust.
Ne kakash kiwika kumal: El cacaxte Ush
lleva comales. Ne ush tutunik: El café caliente.

Cachetón Café (multicolor)


Adj. Adj.
Kamapujputzin Kupuknajtuk
Lucio kamapujputzin: Lucio es cachetón. Itachishka kupuknajtuk: Color café
(multicolor). Tutunik
Ne iayu tijlan tutunik: la sopa de gallina
Café de maíz; espuma está caliente.
Sust. Naja nitutunik: estoy caliente (libido).
Pusunka Juan kipia tutunik: Juan tiene fiebre.
Ne apan kichiwa ipusunka: El río hace
espuma. Callar a
V.T.
Café; té (Agua caliente) −Takaktulia
Sust. Niu-niktakaktulia Juan: Voy a callar a
Atutun Juan.
Ajwiak ne atutun: Es rico el café.
Callarse
Caimán V.I.
Zoo. Takaktu
Sipakti Nitakaktuk: Me callé.
Ne sipakti se tekwani: El caimán es un
depredador. Callo (pie)
Sust.
Caimito −Ikshikakawyu
Sust. Muikshikakawyu: Tu callo (del pie).
Tiltzaput
Ne tilzaput: El caimito. Calmarse tranquilizarse
V.I.
290
Calavera (Historia) Muyulsewia
Mito. Naja nimuyulsewia: Yo me calmo.
Tzuntekumat
Ne tzuntekumat miake ukchupi: Los Calumniar (hablar mal de otro)
tzuntekumat se multiplican más. V.T.
−Tejtenewa
Calcetín Niu-niktejtenewa: Voy a calumniar a
Sust. Juan.
−ikshitzajka
Nuikshitzajka: Mi calcetín. Calvo (con entradas muy pronuncia-
das)
Calentar Adj.
V.T. Kwashipetz
−Tutunia Juan kwashipetz: Juan es calvo (con
Niktutunia ne takwal: Caliento la comi- entradas muy pronunciadas).
da.
Calvo (toda la cabeza)
Calentarse Adj.
V.I. Tzunshipetz
Mututunia Juan tzunshipetz: Juan es calvo (de toda
Mumutunia ne at: Se calienta el agua. la cabeza).

Caliente (temperatura, sexual, fiebre) Calzón; calzoncillo


Adj. Sust.
Mashtat Campana
Ne mashtat: El calzón. Sust.
Tzilin
Camanance Ne tzilin: La campana.
Anat.
Kamanantzin Campo
Galanchin mukamanantzin: Es bonito tu Sust.
camanance. Kojtan
Ne kojtan: El campo.
Cámara fotográfica
Neo. Canal
Takwikwilchiwalis Sust.
Ne takwikwilchiwalis: La cámara foto- −Uj
gráfica. Ne iuj at: El canal de agua.

Camarón Canasto
Zoo. Sust.
Chakalin Chikiwit
Ne chakalin: El camarón. Ne chikiwit: El canasto, nuchikiw: mi
canasto.
Camarón pequeño
Zoo. Canción
Muku Sust.
Ne muku ajwiak: El camarón pequeño Takwikalis
291
es rico. Ne takwikalis: La canción.

Camarona pequeña Cangrejo


Zoo. Zoo.
Yeska Tekwisij
Ne yeska ajwiak: La camaroncita es rica. Ne tekwisij: El cangrejo.

Cambiar (revisando las cosas) Canino (diente humano); colmillo


V.T. (animales)
−Ishpata Anat.
Niu-nikishpata ini tumat: Voy a cambiar −Tankwich
este tomate. Nutankwich: Mi diente canino.

Cambiar; traducir Cansarse de estar sentado


V.T. V.I.
−Pata Mutzinkutia
Shikpata tik Kastiya: Tradúcelo en Nimutzinkutiaka: Ya me cansé de estar
español. sentado.
Nikpata nukoton: Me cambio la camisa.
Cantante
Camote Sust.
Sust. Takwikani
Kamuj chiltik Ne takwikani: El cantante.
Ne kamuj chiltik: El camote.
Cantar Cara
V.I. Anat.
Takwika −Ishkalyu
Naja nitakwika: Yo canto. Nuishkalyu: Mi cara.

Cantarle a Caracol
V.T. Zoo.
−Takwikalia Shuti
Niu-niktakwikalia Maria: Voy a cantarle Ne shuti mukutilana: El caracol se
a María. arrastra.

Cantaro Carambola
Sust. Sust.
Tzutzukul Sital tzaput
Ne tzutzukul: El cantaro. Ne sital tzaput: La carambola.

Cantón Carao
Sust. Sust.
Kojtantechan Kalawa
Ne Kojtan techan: El cantón. Ne kalawa: El carao.

Caña Careta
Bot. Sust.
Uat −Ishtzajka
292
Ne uat: La caña. Nuishtzajka: Mi careta.

Cañal Cargador (bultos)


Sust. Sust.
Uatal Tasajsakani
Ne uatal: El cañal. Lucio tasajsakani: Lucio es acarreador
de bultos.
Capar; castar; esterilizar
V.T. Cargar en la espalpa
−Shinachkutuna V.T.
Niu-nikshinachkutuna ne turuj: Voy a −Teputzwia
castrar al toro. Niu-nikteputzwia nukushtal: Yo llego en
la espal mi costal.
Caparazón
Sust. Carne
−Shulunyu Sust.
Ne ayutzin kipia ishulunyu: La tortuga Nakat
tiene caparazón. Ne nakat: La carne.

Capulín Carne de; músculo


Bot. Anat.
Kapulin −Nakayu
Ne ikuyu kapulin: El árbol de capulín. Ne inakayu turuj: La carne de res.
Nunakayu: Mi músculo.
Caro Awetziyan
Sust. Awetziyan ajku: La cascada alta.
Wey ipatiw
¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale? Casi ahogarse
Wey ipatiw: Caro. V.I.
Chupi ipatiw: Barato. Amisawi
Maria amisawi: María casi se ahoga.
Carrizo
Bot. Casi raquítico
Akat Adj.
Ne akat weyaya: Ya está creciendo el Kuwaktuk
carrizo. Ne pelu kuwaktuk: El perro esta casi
raquítico.
Casa; estructura fisica
Sust. Catorce
Kal Sust.
Nukal: Mi casa. Majtakti nawi
Ne majtakti nawi: El catorce.
Casampulga
Zoo. Catorce mil
Chiltukat Sust.
Ne chiltukat: La casampulga. Majtakti nawi shikipil
Majtakti nawi shikipil: Catorce mil.
Casar a
293
V.T. Caulote
−Namiktia Bot.
Niu-nikinnamiktia Juan wan Maria: Yo Kwakulut
voy a casar a Juan y María. Ikuyu kwawulut: Palo de caulote.

Casarse Cazado
V.I. Adj.
Munamiktia Tapewil
Niu-nimunamiktia iwan Maria: Yo me voy Ne masat tapewil: El venado cazado.
a casar con María.
Cazar (montear)
Casarse en secreto V.I.
V.I. Mutapewilia
Muichtakanamiktia Naja nimutapewilia: Yo voy a cazar para
Lucio wan Juana muichtakanamiktijket: mí.
Lucio y Juana se casaron en secreto.
Cazar para (montear)
Cascabel V.T.
Zoo. −Tapewilia
Kwechwaj Naja nikintapewilia numiekawan: Yo
Ne kwechwaj: La cascabel. cazo para mi familia.

Cascada Cebadera; matata


Sust. Sust.
Matat Apauyani
Numataw: Mi matata. Ne apauyani takwika: El chonte canta
(cenzontle).
Cebra
Zoo. Cepillarse; lavarse los dientes; enjua-
Kawash wawasujtuk garse
Ne kawash wawasujtuk: La cebra (caba- V.I.
llo rayado). Mutenhapaka
Naja nimutenhapaka: Yo me cepillo los
Ceiba dientes.
Bot.
Puchut Cepillo de dientes
Ne puchut: La ceiba. Neo.
Mutenhapakalis
Cejas; pestañas Naja nimutenhapaka iwan ne mutenha-
Anat. pakalis: Yo me cepillo los dientes con el
−Ishtzujtzunyu cepillo de dientes.
Nuishtzijtzunyu: Mis pestañas.
Cequia (regadillo hecho por el hombre)
Celeste Sust.
Adj. Aw
Kushushuknaj Ne aw pal kiajwiliat tzakat: La cequia es
Itachishka kushushuknaj: Color celeste. para regar el zacate.
294
Celeste (multicolor) Cerca (con referencia a algo)
Adj. Adv.
Kushushuwishtuk −Nawak
Itachishka kushushuwishtuk: Color Ne tijlan nemi inawak ne kwawit: La
celeste (multicolor). gallina está cerca del árbol.

Cempasúchil Cerca; ahí no más


Bot. Adv.
Senpual Unisan
Ne senpual shuchit: La flor de muerto Unisan nemi ne tamachtiluyan: Ahí cer-
cempasúchil. ca está la escuela.
Unisan Witz: Viene cerca.
Cenefa del refajo
Sust. Cercar (hacer un cerco)
Ikwajkwaselijka V.T.
Ne ikwajkwaselijka: La cenefa del refajo. −Kulalwia
Niu-nikulalwia nukal: Voy a cercar mi
Ceniza casa.
Sust.
Neshti Cerco
Ne neshti: La ceniza. Sust.
Kulal
Cenzontle Ne kulal: El cerco.
Zoo.
Cerdo Juan.
Zoo.
Kupis Cerro; volcán; montaña
Ne kupis: El cerdo. Sust.
Tepet
Cerdo Ne tepet: El cerro.
Zoo. Ne tepet kimima tit: El volcán.
Kuyamet
Ne kuyamet: El cerdo. Cerveza; licores (lit. agua amarga)
Sust.
Cerdo (recién nacido) At chichik
Zoo. Ne at chichik tatawantia: La cerveza
Kuyantzin embriaga.
Ne kuyantzin: El cerdito.
Chalatenango
Cerebro Topo.
Anat. Shalatenanku
−Tzuntishyu Galanchin Shalatenanku: Chalatenango
Nutzuntishyu: Mi cerebro. es bonito (lugar rodeado de arena y
agua).
Cerrar la boca; encerrar
V.T. Chalchuapa
−Tentzakwa Topo.
Niu-niktentzakwa ne pelu: Voy a en- Chalchiwapan
295
cerrar al perro (le cerraré la puerta al Galanchin Chalchiwapan: Chalchuapa
perro). es bonita (dónde abunda el jade).
Shiktentzakwa Juan: Ciérrale la boca a
Juan. Chalina; reboso
Sust.
Cerrar; tapar −Kwajtzin
V.T. Nukwajtzin: Mi chalina, reboso.
−Tzakwa
Niu-niktzakwa ne kumit: Voy a tapar la Chamuscar
olla. V.T.
−Chichinua
Cerrarle el ojo a alguien (Como coque- Niu-nikchichinua ne kuke: Chamuscare
teando) el garrobo.
V.T.
−Ishmujmutzwia Charco (lodo)
Maria kishmujmutzwia Juan: María le Sust.
cierra el ojo a Juan (coqueteándole). Apulul
Keman temu ne tepeyat naka at pulul:
Cerrarse la boca; encerrarse Cuando baja la creciente queda el agua
V.I. lodosa.
Mutentzakwa
Niu-nimutentzakwa: Me voy a encerrar Chato
(cerrar la puerta de la casa). Adj.
Shimutentzakwa Juan: Tápate la boca Yakapatashnaj
Lucio yakapatashnaj: Lucio es chato. Chilate
Sust.
Chayul (mosquito) Chilat
Zoo. Ne chilat: El chilate.
Sayulin
Ne sayulin: El chayul (mosquito). Chilatear ollar; curar ollas
V.I.
Chiboludo Pupuchkumit
Adj. Maria pupuchkumit: María chilatea las
Tzujtzukulnaj ollas (cura).
Ne awil tzujtzukulnaj: El juguete es
chiboludo. Chilayo
Sust.
Chicharra Chilayu
Zoo. Ne chilayu: El chilayo.
Chikirin
Ne chikirin takwika: La chicharra canta. Chile
Sust.
Chichicaste Chil
Bot. Ne chil: El chile.
Tzitzikas
Ne tzitzikas: El chichicaste. Chile chiltepe
Sust.
Chichipince Chiltekpin
296
Bot. Ne chiltekpin: El chiltepe.
Chijchipintzin
Ne chijchipintzin pajti: El chichipince es −Chililwia
medicinal. V.T.
Echarle chile (a algo)
Chicote Niu-nikchiliwia nutaiwan: Voy a echarle
Zoo. chile a mi comida.
Chiku
Ne chiku patani: El chicote vuela. Chilipuca
Sust.
Chicote (negro) Pacheko
Zoo. Ne iayu pacheko ajwiak: La sopa de
Ishmermejo chilipuca es rica.
Ne ishmermejo: El chicote (negro).
Chiltota
Chil waktuk Zoo.
Sust. Chiltutut
Chile wake Ne chiltutut patani: La chiltota canta.
Ne chil waktuk: El chile wake.
Chimol
Chilacayote Sust.
Sust. Chilmul
Chilakayut Ajwiak ne chilmul: Es rico el chimol.
Ne chilakayut: El chilacayote.
Chimpinilla chispas.
Anat.
−Ikshiumiyu Chocolate
Nuikshiumiyu: Mi chimpinilla. Sust.
Chukulat
Chimuelo de la parte de enfrente; Ne chukulat: El chocolate.
cholco
Adj. Chompipe
Tanshujshulech Zoo.
Lucio tanshujshulech: Lucio no tiene los Kwajakulut
dientes de enfrente. Ne kwajakulut: El chompipe (pavo).

Chimuelo; cholco Chompipe


Adj. Zoo.
Tankujkutu Wewechuj
Lucio tankujkutu: Lucio es cholco. Ne wewechuj: El chompipe.

Chinche Chompipe (susto)


Zoo. Mito.
Chinchin Walchake
Ne chinchin: La chinche. Ne walchake se kwajakulut: El walchake
es un chompipe.
Chinear o tener a alguien en su regazo
V.T. Chorreado (por madurez)
297
−Metzpanua Adj.
Nikmetzpanua ne shulut: Yo chineo al Atuluchnaj
bebe en mi regazo. Ne kinia atuluchnaj, sujsul uksituk El
guineo chorrea, está muy maduro.
Chingaste
Sust. Chufle
−Tzinkachyu Bot.
Ne itzinkachyu ne atul: El chingaste del Chujle
atol. Ne chujle: La chufle.

Chipilín Chumelo
Bot. Zoo.
Kilit Chumelu
Ne iayu kilit: La sopa de chipilín. Ne chumelu patani: La chumelo vuela.

Chirivisco; rama; palitos Chupar


Sust. V.T.
Kutzitzin −Chichi
Ne kutzitzin: El chirivisco. Nikchichi ne nekti: Chupo el dulce.

Chispa Cicatriz
Sust. Sust.
Ishtemuyut Pelech
Ne tit kimima ishtemuyut: El fuego tira Nakak nuwan ne pelech: Me quedó una
cicatriz. Sust.
Ume pual majtakti shikipil
Ciempiés Ume pual majtakti shikipil: Cincuenta
Zoo. mil.
Petasul
Ne petasul: El ciempiés. Cincuenta y cinco
Sust.
Ciempiés de río Ume pual kashtul
Zoo. Ne ume pual kashtul: El cincuenta y
Apetasul cinco.
Ne apetasul: El ciempiés de agua.
Cincuenta y cuatro
Cien Sust.
Sust. Ume pual majtakti nawi
Se tzunti Ne ume pual majtakti nawi: El cincuenta
Ne se tzunti: El ciento. y cuatro.

Cien mil Cincuenta y dos


Sust. Sust.
Se tzunti shikipil Ume pual majtakti ume
Se tzunti shikipil: Cien mil. Ne ume pual majtakti ume: El cincuenta
y dos.
Ciguapate
Bot. Cincuenta y nueve
298
Siwapaj Sust.
Ne ikuyu siwapaj: El palo de ciguapate. Ume pual kashtul nawi
Ne ume pual kashtul nawi: El cincuenta
Cincho; cinturón y nueve.
Sust.
Tajkuilpika Cincuenta y ocho
Nutajkuilpika: Mi cincho, cinturón. Sust.
Ume pual kashtul yey
Cinco Ne ume pual kashtul yey: El cincuenta y
Sust. ocho.
Makwil
Ne makwil: El cinco. Cincuenta y seis
Sust.
Cinco mil Ume pual kashtul se
Sust. Ne ume pual kashtul se: El cincuenta y
Makwil shikipil seis.
Makwil shikipil: Cinco mil.
Cincuenta y siete
Cincuenta Sust.
Sust. Ume pual kashtul ume
Ume pual majtakti Ne ume pual kashtul ume: El cincuenta
Ne ume pual majtakti: El cincuenta. y siete.

Cincuenta mil Cincuenta y tres


Sust. Niu-nikwentia Juan: Arroparé a Juan
Ume pual majtakti yey (ponerle algo encima, una frazada).
Ne ume pual majtakti yey: El cincuenta
y tres. Cobijarse
V.I.
Cincuenta y uno Mukwentia
Sust. Naja nimukwentia: Me cobijo.
Ume pual majtakti se
Ne ume pual majtakti se: El cincuenta Cocer maíz
y uno. V.I.
Neshketza
Cintura Maria neshketza: María cuece maíz.
Anat.
−Pitzajka Cocer; cocinar (algo)
Nupitzajka: Mi cintura. V.T.
−Mana
Círculo Nikmana ne et: Yo cuezo los frijoles
Sust. (cocino).
Yawal
Ne yawal: El círculo. Cocer; cocinar (sin decir que)
Ne yawal kipia miak itajtachishka: El V.I.
arcoíris. Tamana
Naja nitamana: Yo cocino.
Clara (huevo)
299
Sust. Cocido; maduro
Istaka Adj.
Ne iistaka teksisti: La clara de huevo. Uksi
Ne puyuj kenhayuk shushuik, teuk uksi:
Coatepeque El pollo todavía está crudo, aún no está
Topo. cocido.
Kuatepet Ne awakat uksik: El aguacate se madu-
Sujsul galanchin Kuatepet: Coatepeque ró.
es muy bonito (cerro de la serpiente).
Cocido; sancochado
Cobija; sábana Adj.
Sust. Tamanti
−Kwenyu Ne puyuj tamanti: El pollo sancochado.
Nukwenyu: Mi cobija.
Cocinero; chef
Cobijar a; arropar a Sust.
V.T. Tamanani
−Kwejkwentia Ne tamanani: El cocinero.
Niu-nikwejkwentia ne shulut: Voy a cobi-
jar al bebe (muy bien arropado). Cocodrilo
Zoo.
Cobijar a; arropar a Lanwach
V.T. Ne lanwach se tekwani: El caimán es un
−Kwentia depredador.
Codo Anat.
Anat. −Tzinweyaka
−Masalijka Ne itzinweyaka ne mistun: La cola del
Numasalijka: Mi codo. gato.
Ne itzinweyaka kunakas: La raíz del
Codorniz conacaste.
Zoo.
Sulin Colgado
Ne sulin takwika: La codorniz canta. Adj.
Wilantuk
Codorniz Ne awakat wilantuk: El aguacate colga-
Zoo. do.
Welchas
Ne welchas: La codorniz. Colgado (como una cortina o un ahor-
cado)
Codorniz Adj.
Zoo. Kuilantuk
Welchas Kuilantuk ne kwachti: La cortina colga-
Ne welchas: La codorniz. da.

Cojear Colgarse; estar colgado


V.I. V.I.
Tatayaka Mukunaktia
Lucio tatayaka: Lucio cojea. Nimukunaktia: Yo me cuelgo.
300
Cojo Colibrí
Adj. Zoo.
Lenkech Witzitzil
Lucio lenkech: Lucio es cojo. Ne witzitzil patani: El colibrí vuela.

Cojoyo Collar
Bot. Sust.
Itzun Kuskat
Ne itzun se shuchit: El cojoyo de la flor. Ne Kuskat: El collar.

Cojutepeque Color; apariencia; aspecto


Topo. Adv.
Kushultepet −Tachishka
Naja niwitz ka Kushultepet: Yo vengo de ¿Tay itachishka?: ¿Qué color es?
Cojutepeque (cerro del faisán). ¿Ken itachishka?: ¿Cómo es su aparien-
cia?
Cola corta (animales)
Anat. Coloradilla
−Tzinkutu Zoo.
Ne itzinkutu tuchti: La cola del conejo Talsawat
(corta). Ne talsawat: La coloradilla.

Cola larga (animales); raíz (planta) Colorado; manzana


Adj. un tamal de elote.
Tataknaj
Maria tataknaj: María está colorada. Comer (sin decir qué)
V.I.
Coloreado; pintado Takwa
Adj. Niu-nitakwa: Voy a comer.
Kwikwilnaj
Ne ikwikwil kwikwilnaj: El dibujo colo- Cometa
reado. Sust.
Sitalkuat
Columna vertebral Ne sitalkuat: El cometa.
Anat.
−Teputzumiyu Comida (de maíz)
Nutepetzumiyu: Mi columna vertebral. Sust.
Takwal
Comal Niu-nikejekua ne takwal: Voy a probar la
Sust. comida.
Kumal
Ne kumal: El comal. Comida (no de maíz, lo que comple-
menta mi tortilla)
Comalapa Sust.
Topo. Taiwan
Kumalapan Sujsul ajwiak nutaiwan: Muy rica mi
Galanchin Kumalapan: Comalapa es comida.
301
bonita (dónde abundan los comales).
Cómo
Comején; termita Adv.
Zoo. Ken
Talshinach ¿Ken tinemi?: ¿Cómo estás?
Ne talshinach: El comején
Como (causa)
Comenzar Adv.
V.I. Namej
Pewa Namej tesu nikmati: Como yo no sé.
Naja nipewa: Yo comienzo. Naja nikiski namej nunan nemi wejka:
Yo salí como mi mamá está lejos (para
Comenzar a hacer algo dar una explicación).
V.T.
−Tzintia Como si fuera
Niu-niktzintia nitakwa: Voy a comenzar Adv.
a comer. Kachka
Niu-niktzintia nitapaka: Voy a comenzar Kachka yaja: Como que es él.
a lavar. Kachka Lucio: Como que es Lucio.

Comer (algo) Compañero; compañera; compadre


V.T. Sust.
−Kwa −Kumpa
Niu-nikwa se shulkuch: Voy a comerme Nukumpa: Mi compañero, mi compañe-
ra. Juan nemi iwan Lucio: Juan está con
Nukujkumpawan: Mis compañeros, mis Lucio.
compañeras.
Con ellos mismos (otra vez)
Completar; ajustar; añadir; cumplir Adv.
V.T. Inwansan
−Ajshitilia Naka inwansan: Se queda con ellos
Niu-nikajshitilia: Lo voy a ajustar, a com- mismos (de nuevo).
plementar.
Con ellos o ellas
Completarse (con éxito) Pronom.
V.I. Inwan
Yekawi Juan nemi inwan itejtekuwan: Juan está
Yekawik ne awilti: Se terminó bien el con sus padres.
juego.
Yekawika mukoton: Ya terminé tu cami- Con nosotros
sa. Pronom.
Tuwan
Compositor musical Shitakwikan tuwan: Canta con nosotros.
Sust.
Takwikalismawawasuani Con nosotros mismos (otra vez)
Ne takwikalismawawasuani: El escritor Adv.
musical. Tuwansan
Naka tuwansan: Se queda con nosotros
302
Comprar (algo) (de nuevo).
V.T.
−Kua Con ustedes
Niu-nikua lala: Voy a comprar naranjas. Pronom.
Anmuwan
Comprar (sin decir qué) ¿María nemi anmuwan?: ¿María está
V.I. con ustedes?
Takua
Niu-nitakua: Voy a ir a comprar. Con ustedes mismos (otra vez)
Adv.
Comprarle algo a alguien Anmuwansan
V.T. Naka anmuwansan: Se queda con uste-
−Kuilia des mismos (de nuevo).
Niu-nikuilia Juan ume tumat: Yo le com-
pro a Juan dos tomates. Conacaste
Bot.
Con el mismo; con la misma Kunakas
Adj. Ne kunakas: El conacaste.
Iwansan
Iwansan ne taijtik: Con el mismo plato. Conducir; manejar
V.I.
Con él o ella Muwika
Pronom. Naja nimuwika tik ne tawikani: Yo me
Iwan llevo en el carro.
Conejo Niu-nikpajpawia nusiwaw: Voy a contem-
Zoo. plar a mi esposa.
Tuchti
Ne tuchti tzitzikwini: El conejo brinca Contigo
mucho. Pronom.
Muwan
Conmigo Naja ninemi muwan: Quiero estar con-
Pronom. tigo.
Nuwan
Nikneki ma shinemi nuwan: Quiero que Contigo mismo (otra vez)
estés conmigo. Adv.
Muwansan
Conmigo mismo (otra vez) Naka muwansan: Se queda contigo (de
Adj. nuevo).
Nuwansan
Naka nuwansan: Se queda conmigo (de Contrar, dar empleo
nuevo). V.T.
−Takewa
Conocer un lugar Nechtakewket: Me contrataron.
V.I. Niu-niktaweka Lucio: Voy a contratar a
Teshmati Lucio.
Naja niteshmati Witzapan: Yo conozco
Santo Domingo de Guzmán. Copal
Naja niteshmati Sentzunhat: Yo conozco Sust.
303
Sonsonate. Kupal
Ne kupal: El copal.
Conocer; reconocer a alguien
V.T. Corazón
−Ishmati Anat.
Naja nikishmatia Maria: Yo conozco a −Yulu
María. Nuyulu: Mi corazón.

Contador Corbata
Sust. Neo.
Tapuani −Kechilpika
Ne tapuani: El contador. Ne nukechilpika: Mi corbata.

Contar (números) Cordón umbilical


V.T. Anat.
−Pua −Shikmekayu
Naja nikpua ne ish tawial: Yo cuento Ne ishikmekayu shulut: El cordón umbili-
unos granos de maíz. cal del bebe.

Contemplar; ser cariñoso con alguien Corredor


V.T. Sust.
−Pajpawia Mutaluani
Niu-nikpajpawia ne shulut: Voy a con- Ne mutaluani: El corredor.
templar al bebé.
Correr −Shima
V.I. Niu-nikshima Juan: Voy rasurar a Juan.
Mutalua
Naja nimutalua: Yo corro. Cortar en trozos
V.T.
Correr a alguien; echar (con la voz) −Pitzakua
V.T. Nikpitzakua ne talwentzin: Corto en
−Kutujtuka trocitos la papa.
Naja nikutujtukak Lucio: yo corrí a Juan.
Cortar en varias partes
Correr para alcanzar a alguien V.T.
V.T. −Kujkutuna
−ikshajsi Niu-nikujkutuna ne amat: Voy a cortar
Niu-nikikshajsi Juan: Voy a correr para en varios pedazos el papel.
alcanzar a Juan.
Cortar en varias partes pequeñas;
Cortado (fruta) desmenuzar
Adj. V.T.
Tatekti −Mumushua
Ne lala tatekti: La naranja cortada. Niu-nikmumushua ne amat: Voy a cortar
en varios pedazos pequeños el papel.
Cortar (fruta) Niu-nikmumushua ne puyuj: Voy a des-
V.T. menuzar el pollo.
−Teki
304
Naja nikteki se lala: Yo corto una naran- Cortar leña; leñar
ja (del árbol). V.I.
Kwajkwawi
Cortar (papel, tela, cabello) Naja nikwajkwawi: Yo corto leña.
V.T.
−Kutuna Cortarse el pelo o rasurarse
Niu-nikutuna ne amat: Voy a cortar el V.I.
papel. Mushima
Niu-nimushima: Me voy a rasurar.
Cortar a la mitad
V.T. Corto; chulunco
−Tajkukutuna Adj.
Niu-niktajkukutuna ne lala: Voy a cortar Tzinkujkutu
a la mitad la naranja. Ne mukwey tzinkujkutu naka muwan: Tu
falda te queda chulunca.
Cortar el cabello (largo)
V.T. Corto; cuto
−Tzunkutuna Adj.
Niktzunkutuna Maria: Le corto el pelo a Kutu
María. Ne nusala naka nuwan kutu: El pantalón
me queda corto.
Cortar el pelo o rasurar (a alguien);
pelar fruta con cuchillo Cosas (Conocidas y tangibles)
V.T. Sust.
Dajdatka Kutush
Ne dajdatka nupal: Mis cosas (tangi- Ne kutush: La cotuza.
bles)
Coyol (fruta)
Cosas (Desconocidas y no tangibles) Sust.
Sust. Kuyul
Tajtaysan Ne kuyul: El coyol (fruta).
Niu-nikua tajtaysan: Voy a ir a comprar
cosas. Coyote
Zoo.
Cosecha Kuyut
Sust. Ne kuyut kuyuchuka: El coyote aúlla.
Tapishkal
Ne tapshkal: La cosecha. Cráneo
Anat.
Coser −Tzunhumiyu
V.T. Nutzunhumiyu: Mi cráneo.
−Tzuma
Naja niktzuma nukoton: Yo coso mi Crecer (personas, animales y arboles)
camisa. V.I.
Weya
Coser (sin decir que) Ne kwakwitchin weya: El arbolito está
V.I. creciendo.
Tatzuma Juancito weyaya: Juancito ya está cre-
305
Naja nitatzuma: Yo coso. ciendo.

Cosido Crecer y volverse abundante


Adj. V.I.
Tatzunti Samawaya
Ne wipil tatzunti: La camisa esta cosida. Ne shashakachnaj samawaya: El arroz
abunda (crece).
Costal; saco Ne et samawaya: El frijol abunda.
Sust.
Kushtal Creciente del río
Ne kushtal: El costal. Sust.
Tepeyat
Costilla Temu ne tepeyat: Bajando la creciente.
Anat.
−Nakastanhumiyu Creciente; corriente (río)
Nunajnakastanhumiyu: Mis costillas. Sust.
Tepeyat
Costurera; sastre Walejku ne tepeyat ika kimaka at: Viene
Sust. la correntada porque está lloviendo
Tatzumani (creciente).
Ne tatzumani: El costurero.
Creído (alguien que se cree mucho)
Cotuza Adj.
Zoo. Tetelka
Maria tetelka: María es creída. ¿Keman tiu-tiwitz?: ¿Cuándo vas a
venir?
Cresta (chorcha)
Sust. Cuánto (exclamativo)
−Tzunshuchiyu Adj.
Ne itzunshuchiyu tijlan: La cresta de la Keskich
gallina. ¡Keskich sijsiwatket nemi!: ¡Cuántas
mujeres hay! (exclamación)
Criar animales
V.T. Cuánto (interrogativo)
−Chantia Adv.
Naja nikchantia tijlan: Yo crío gallinas. Keski
¿Ka keski metzmakaket?: ¿En cuánto se
Criar personas (o animales) lo dieron?
V.T. ¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale?
−Iskalia ¿Keski sijsiwatket nemi?: ¿Cuántas
Naja nikiskalij Renato: Yo crié a Renato. mujeres hay? (interrogativo)

Cristofué (ave) Cuarenta


Zoo. Sust.
Tzunpalej Ume pual
Ne tzunpalej: El cristofué. Ne ume pual: El cuarenta.

Cuadrado Cuarenta mil


306
Sust. Sust.
Nawi itech Ume pual shikipil
Ne nawi itech: El cuadrado. Ume pual shikipil: Cuarenta mil.

Cuadriculado Cuarenta y cinco


Adj. Sust.
Silin Ume pual makwil
Ne wipil silin: La blusa es cuadriculada. Ne ume pual makwil: El cuarenta y
cinco.
Cuajmol
Sust. Cuarenta y cuatro
Kiajmul Sust.
Naja nimaltia iwan kiajmul: Yo me baño Ume pual nawi
con cuajmol. Ne ume pual nawi: El cuarenta y cuatro.

Cuál Cuarenta y dos


Adv. Sust.
Tiawel Ume pual ume
¿Tiawel tikneki?: ¿Cuál quieres? Ne ume pual ume: El cuarenta y dos.
¿Ka tiawel tikneki?: ¿De cuál quieres?
Cuarenta y nueve
Cuándo Sust.
Adv. Ume pual chiknawi
Keman Ne ume pual chiknawi: El cuarenta y
nueve. Nawi tzunti: Cuatrocientos.

Cuarenta y ocho Cuatrocientos mil


Sust. Sust.
Ume pual chikwey Nawi tzunti shikipil
Ne ume pual chikwey: El cuarenta y Nawi tzunti shikipil: Cuatrocientos mil.
ocho.
Cubrirle la cara a
Cuarenta y seis V.T.
Sust. −Ishtzakwa
Ume pual chikwasen Lucio kishtzakwa Maria: Lucio le tapa la
Ne ume pual chikwasen: El cuarenta y cara a María.
seis.
Cubrirse la cara; cerrar los ojos
Cuarenta y siete V.I.
Sust. Muishtzakwa
Ume pual chikume Lucio muishtzakwa: Lucio se tapa la
Ne ume pual chikume: El cuarenta y cara.
siete.
Cucaracha
Cuarenta y tres Zoo.
Sust. Kupatznaj
Ume pual yey Ne kupatznaj: La cucaracha.
Ne ume pual yey: El cuarenta y tres.
307
Cucaracha
Cuarenta y uno Zoo.
Sust. Kalpatznaj
Ume pual se Ne kalpatzanaj weli patani: La cucara-
Ne ume pual se: El cuarenta y uno. cha puede volar.

Cuarteto Cuchara; volteador


Sust. Sust.
Najnawi Kwelpaj
Ne najnawi: El cuarteto. Ne kwelpaj: La cuchara.

Cuatro Cuello
Sust. Anat.
Nawi −Kechkuyu
Ne nawi: El cuatro. Nukechkuyu: Mi cuello.

Cuatro mil Cuello corto


Sust. Adj.
Nawi shikipil Kechtulupu
Nawi shikipil: Cuatro mil. Juan kechtulupu: Juan es cuello corto.

Cuatrocientos Cuello de la camisa


Sust. Sust.
Nawi tzunti Ikechkwenyu
Ne ikechkwenyu: El cuello de la camisa. Niktajpia ne shulut: Cuido al bebé.

Cuento; historia Cuidarse


Sust. V.I.
Casoj Mutajpia
Niu-nimetzinhilwia se casoj: Voy a con- Nimutajpia: Me cuido.
tarles una historia.
Cuñada
Cuerno Sust.
Anat. −Wes
−Tzunkwawyu Nuwes: Mi cuñada.
Ne itzunkwawyu ne turuj: El cuerno del Nujnuwes: Mis cuñadas.
toro.
Cuñado
Cuero (piel de animal) Sust.
Sust. −Wejpul
Kwetashti Nuwejpul: Mi cuñado.
Ne nukajkak kichiwtiwit iwan kwetashti: Nuwejwejpul: Mis cuñados.
Mis zapatos de cuero.
Curar (sin decir a quién)
Cuero cabelludo V.I.
Anat. Tapajtia
−Tzunhewayu Ne tapajtiani tapajtia: El doctor cura.
Nutzunhewayu: Mi cuero cabelludo.
308
Curar a
Cuero de (animal) V.T.
Sust. −Pajtia
−Kwetashyu Niu-nikpajtia Lucio: Voy a curar a Lucio.
Ne ikwetashyu turuj: El cuero de res.
Curarse
Cuerpo V.I.
Sust. Pajti
−Weyka Nipajtik: Me curé, me sané.
Nuweyka: Mi cuerpo.
Cuscatancingo
Cueshte; masa muy bien hecha Topo.
Sust. Kuskatantzinku
Kechtik Galanchin Kuskatantzinku: Cuscatan-
Ne kechtik: El cueste. cingo es bonito (Lugar del pequeño
Cuscatlán).
Cueva profunda
Sust. Cusuco
Tekunkunyua Zoo.
Ne tekunkunyua: La cueva profunda. Chupulul
Ne chupulul: El cusuco.
Cuidar a
V.T. Cuyancúa
−Tajpia Zoo.
Kuyankuat
Ne kuyankuat: La cuyancúa.

Cuyuya de izote
Bot.
Yulitzut
Ne yulitzut: El cuyuya de izote.

309
310
D
Dañarse (internamente) Muyawalua mutzuntekun: Estás marea-
V.I. do.
Muijtakua
Juan muijtakuj ika tesu kikwa dajdatka Dar; pegar (golpear)
yek: Juan se daña a si mismo porque no V.T.
se alimenta bien. −Maka
Naiu-nikmaka se takulis: Voy a dar un
Dañarse los ojos regalo.
V.I. Niawa nimetzka: Ya te voy a dar (pegar).
Muishtakua
Ma´ shimuishtaku: No te dañes los ojos Dar; pegar (sin decir que o a quién)
(por frotarse o echarse algo). V.I.
Tamaka
Dar a luz; parir; criar (animales y perso- Niu-nitamaka: Voy a dar.
nas)
V.I. Darle vueltas a alguien o rodear algo
Tiskalia V.T.
Maria yawi tiskalia: María va a parir. −Yawaltulia
Nikyawalultia ne piltzín: Yo le doy vueltas
Dar brillo; trapear; lustrar zapatos a un niño (girándolo).
V.T.
−Peyunia De bajo
Niu-nikpeyunia nukajkak: Voy a lustrar Adv.
mis zapatos (para sacarle brillo). −Tan
311
Ne mistun nemi ka itan ne patznaj: Eñ
Dar cachetada; cachetear gato está debajo de la mesa.
V.T.
−Kamawiteki De nada
Maria kikamawiteki Lucio: María cache- Interj.
tea a Lucio. Tesu datka
¡Payush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De
Dar su palabra nada!
Interj.
Yajaya De puntillas
Yajaya timuitat musta: Nos vemos ma- Adj.
ñana (con seguridad). Tzijkwil
Taja tinejnemi tzijkwil: Tú andas de
Dar vuelta de gato puntillas.
V.I. Yaja mijtutia tzijkwil: Ella baila de pun-
Mutzujtzunpilua tillas.
Naja nimutzujtzunpilua: Yo doy vuelta de
gato. De repente
Sust.
Dar vueltas en sí mismo Pa´
V.I. Pa´ nikitak: De repente vi.
Muyawalua Pa´ nikaki nechnutza: De repente me
Naja nimuyawalua: Yo estoy dando vuel- habla.
vas (girando). Pa´ nikita wetzi: De repente vi que se
cayó. V.I.
Pa´ titkitat wetzi at: De repente llovió. Mutekitilia
Naja nimutekitilia: Yo me dedico a
De repente; repentinamente (de forma trabajar.
sorpresiva)
Adv. Dedos de la mano
Tawel Anat.
Tawel wetzki Juan: Juan de repente se −Mapipil
cayó. Numapipil: Mis dedos de la mano.
Se numapipil: Mi dedo de la mano.
Deber; tener una deuda
V.I. Dedos del pie
Tawikilia Anat.
Lucio tawikilia: Lucio debe. −Ikshipipil
Se nuikshipipil: Mi dedo del pie.
Deberle a
V.T. Dejar algo a alguien; encomendar;
−Wikilia heredar
Naja nikwikilia Maria: Yo le debo a V.T.
María. −Ajkawilia
Niu-nikinhajkawilia ne dajdatka nupal
Decágono nuujukichpiltzin: Yo les voy a dejar mis
Sust. cosas a mis hijos. (Herencia)
Majtakti itech
312
Ne majtakti itech: El decágono. Dejar escapar a alguien o algo
V.T.
Decir (hablar en general, no dirigiéndo- −Chulultia
se a nadie) Niu-nikchulultia ne tutut: Voy a dejar que
V.I. se vaya el pájaro.
Ina
Naja nina ka ne sijsikatket welit taj- Dejar; abandonar
taketzat nawat: Yo digo que las mujeres V.T.
pueden hablar en náhuat. −Ajkawa
Nechajkaw ika tea nechneki: Me dejó
Decir algo a alguien, contar (historias) porque ya no me quiere.
V.T.
−Ilwia Dejarse (hacer algo)
Maria nechilwij: María me dijo. V.I.
Mutemaka
Declararse; entregarse; dejarse ver; Nimutemakak ma nechshijshikuj Juan:
salir de un escondite; exponerse Dejé que me engañara Juan.
V.I. Ma´ shuchimutemaka senpa: No te
Muneshtia dejes otra vez.
Naja nimuneshti ika te nechajsiket: Yo
salí, me dejé ver porque no me encon- Delante de (mientras camina)
traron. Adv.
−Yakak
Dedicarse a trabajar Nikwika nuyakak: Lo llevo delante de mí.
Shipanu nuyakak: Pasa delante de mí. Pati
Yawi muyakak: Va delante de ti. Ne at takwawak patik: El hielo se derri-
Yawi tuyakak: Va delante de nosotros. tió.

Derrumbarse
Delgado V.I.
Adj. Talishkupini
Pichawak Talishkupinik: Se derrumbó la tierra.
Naja nipichawak: Yo soy delgado.
Desafilado
Delgado (como una serpiente) Adj.
Adj. Tanpish
Pilishnaj Ne takutunaya tanpish: La tijera no
Ne kuat pilishnaj: La culebra delgadita. tiene filo.

Depredador; jaguar Desaparecer a; perder a


Sust. V.T.
Tekwani −Pulua
Ne tekwani: Él come gente (depreda- Ne lujlun kipuluj ne tuchti: El mago des-
dor). Jaguar, puma, león. apareció al conejo.

Derecha Desaparecer; perderse


Adv. V.I.
−Ishnakastan Puliwi
313
Juan nemi nuishnakastan: Juan está a Lucio puliwik: Lucio desapareció.
mi derecha.
Descabezar
Derecha V.T.
Neo. −Kechkupina
−Maltapach Niu-nikechkupina ne tijlan: Voy a desca-
Ne kwawit nemi ka numaltapach: El bezar a la gallina.
árbol está a mi derecha.
Descarapelado; descascarado
Derramarse Adj.
V.I. Pinulchini
Kushini Ne tepusti pinulchini: El hierro se desca-
Ne et kushinik ika ne kushtal tzayantuk: rapela (por óxido).
El frijol se derramó porque el costal está
roto. Descoser; desamarrar
V.T.
Derretir −Sutuma
V.T. Niu-niksutuma nuwipil: Voy a descoser
−Patiltia mi camisa.
Naja nikpatiltia ne imantekayu: Yo derri-
to la margarita. Descoserse
V.I.
Derretirse Sutumi
V.I. Sutumik ne wipil: Se descoció mi blusa.
Desear a alguien o algo Desnucar
V.T. V.T.
−Elewia −Kechkeluna
Nikelewia uni tanutzalis: Deseo ese Niu-nikechkeluna ne tijlan: voy a desnu-
teléfono. car a la gallina

Desgranar Desnudar a
V.T. V.T.
−Uya −Petzna
Nikuta ne sinti: Desgrano el maíz. Nikpetzna ne shulut: desnudo al bebe

Desgranar maíz Desnudarse


V.T. V.I.
−Tawia Mupetztilia
Nitawia: Yo desgrano el maíz. Niu-nimupetztilia: yo me voy a desvestir
(desnudar)
Desherbar
V.T. Desnudo
−Mewa Adj.
Niu-nikmewa: Voy a desherbar. Petztituk
Nipetztituk: estoy desnudo
Desierto
Sust. Desnutrido
Waktal Adj.
314
Ne waktal: El desierto. Kuiwisnaj
Ne pelu kuiwisnaj: el perro desnutrido
Deslumbrar
V.T. Desordenar (buscando)
−Ishmuta V.T.
Nechishtawilua wan nechishmuta: Me −Wilewa
alumbra la cara y me deslumbra. Ne pelu kiwilewa ne tal: el perro desor-
dena la tierra (rascando)
Desmayarse
V.I. Desovar (poner huevo)
Majmatami V.I.
Pedro majamatamik: Pedro se desmayó. Tapishua
Ne tijlan tapishua: la gallina pone huevo
Desnalgado
Adj. Despacio, con calma
Tzinhujumit Adj.
Lucio tzinhujumit: Lucio es desnalgado Nejmach
Ninejnemi nejmachchin: camino despa-
Desnalgado (por vejez) cio
Adj.
Tzinmajmalach Despatarrado
Lucio tzinmajmalach: Lucio es desnal- Adj.
gado Shejshelnaj
Lucio shejshelnaj wetzki: Lucio se cayó
despatarrado. Desplasarse sentado; moverse de un
lugar a otro sentado (como en una
Despegar banca)
V.T. V.I.
−Kupina Mutzinkishtia
Niu-nikupina ne amat: Yo voy a arrancar Niu-nimutzinkishtia ka né: Me voy a mo-
la hoja. ver para allá (sin levantarse del asiento).

Despegarse Desplazarse; moverse de un lugar a


V.I. otro
Ajkewi V.I.
Ajkewik: Se despegó. Mijkwani
Niu-nimijkwani ka né: Me voy a mover
Despeinar a para allá.
V.T.
−Tzunpajsulua Después de pasado mañana
Niu-niktzunpajsulua Maria: Voy a despei- Adv.
nar a María. Ipan wipta
Timuitat ka ipan wipta: Nos vemos des-
Despeinarse pués de pasado mañana (cuatro días
V.I. después, incluido el día en que se está).
Mutzunpajsulua
Naja nimutzunpajsulua: Yo me despei- Después; luego; rápido
no. Adv.
315
Nemanha
Desperdiciarse Niwitz nemanha: Vuelvo rápido.
V.I. Nalejku nemanha: Llego rápido.
Tzunpulua Niu-nikisa nemanha: Me voy en un
Tea niu-nimuneki, uni ma tzunpulua: Ya momento.
no voy a necesitarlo, eso que se desper-
dicie. Destapar; abrir (completamente)
V.T.
Despertar a −Tapua
V.T. Niktapua ne amatchi: Abro el libro.
−Ishatia
Niu-nikishatia Juan: Voy a despertar a Detergente en polvo
Juan. Neo.
Tewti shapun
Despertarse Ini tewti shapun yek: Este detergente en
V.I. polvo es bueno.
Isa
Niu-nisa peyna: Me voy a despertar Devanarse
temprano. V.I.
Shajshakwaliwia
Despistado Naja nishajshakwaliwij: Yo me devané.
Adj.
Tzunpulujtuk Diablo
Lucio Tzunpulujtuk: Lucio es despistado. Sust.
Kujkul Sust.
Ne kujkul: El diablo. Kashtul nawi
Ne kashtul nawi: El diecinueve.
Diadema
Sust. Diecinueve mil
−Tzunhilpika Sust.
Nutzunhilpika: Mi diadema. Kashtul nawi shikipil
Kashtul nawi shikipil: Diecinueve mil.
Diarrea
Sust. Dieciocho
Apitzalis Sust.
Yaja kipia apitzalis: Él tiene diarrea. Kashtul yey
Ne kashtul yey: El dieciocho.
Dibujante; pintor
Sust. Dieciocho mil
Takwikwiluani Sust.
Ne takwikwiluani: El dibujante. Kashtul yey shikipil
Kashtul yey shikipil: Dieciocho mil.
Dibujar
V.T. Dieciséis
−Tajkwilua Sust.
Niktajkwilua se kal: Yo dibujo una casa. Kashtul se
Naja niktajkwilua se shajkal: Dibujo una Ne kashtul se: El dieciséis.
casa de dos agua.
316
Dieciséis mil
Dibujar y pintar Sust.
V.T. Kashtul se shikipil
−Kwikwilua Kashtul se shikipil: Dieciséis mil.
Shikwikwilukan: Dibujen y pinten.
Diecisiete
Dibujo (con color); foto Sust.
Sust. Kastul ume
−Kwikwil Ne kastul ume: El diecisiete.
Ne ikwikwil nunan: El dibujo de mi
mamá (la foto). Diecisiete mil
Sust.
Dibujo sin color (contorno) Kashtul ume shikipil
Sust. Kashtul ume shikipil: Diecisiete mil.
Tilkwil
Ne tilkwil: El dibujo (negro). Diente
Anat.
Diciembre −Tan
Neo. Nutan: mi diente. Nutajtan: Mis dientes.
Metzti majtakti ume
Ne metzti majtakti ume: El mes de Dientón (alguien con dientes grandes)
diciembre. Adj.
Tanputz
Diecinueve Lucio tanputz: Lucio es dientón.
Diez Doblar la milpa
Sust. V.I.
Majtakti Tapusteki
Ne majtakti: El diez. Lucio tapusteki: Lucio dobla la milpa.

Diez Mil Doblar y dar forma (ropa, papel: como


Sust. origami)
Majtakti shikipil V.T.
Majtakti shikipil: Diez mil. −Kwelpachua
Niu-nikwelpachua ne nukwajkwach: Yo
Difícil doblo mi ropa.
Adj. Niu-nikwelpachua nukwenyu: Yo doblo
Uej mi cobija.
Uej nutekiw: Mi trabajo es difícil.
Doblar; curvear
Diminuto V.T.
Adj. −Tepusteki
Shalnaj Niktepustekik ne kwawitchin: Doblé la
Ne ish istak shalnaj: El grano de sal es plantita (curvear un palo).
diminuto.
Doblarle (a algo a alguien)
Dinero V.T.
Sust. −Kwetilua
Tumin Lucio kikwetiluj ne imey Juan: Lucio le
317
Ne tumin: El dinero. esguinzó (dobló) la mano a Juan.

Dinero (moneda) Doblarse, esguinzarse


Sust. V.I.
Yawaltumin Mukwetua
Ne yawaltumin: La moneda. Lucio mukwetuj: Lucio se esguinzó.

Dislocarse Doble; grueso


V.I. Adj.
Petuni Tilawak
Petunik ikechtan Lucio: Lucio se dislocó. Ne nukwey tilawak: Mi refajo es doble
(grueso).
División; hacha; bisturí Ne amat tilawak: El papel es doble.
Neo.
Tatzayanilis Doce
Ne tatzayanilis: La división. Sust.
Ne tatzayanilis tamej: El bisturí es filoso Majtakti ume
(algo para dividir, cortar). Ne majtakti ume: El doce.

Doblar a; zafarse (dislocarse) Doce mil


V.T. Sust.
−Kwetua Majtakti ume shikipil
Yaja kikwetuj ne iikshi: Él se zafó el pie. Majtakti ume shikipil: Doce mil.
Tikwetuj mumey: Te zafaste la mano.
Doctor; curandero; enfermero Dormir
Sust. V.I.
Tapajtiani Kuchi
Ne tapajtiani: El doctor. Naja nikuchi: Yo duermo.

Doler Dormir en un árbol


V.T. V.I.
−Kukua Kwakuchi
¿Metzkukua?: ¿Te duele? Ne tijlan kwakuchi: La gallina duerme en
el árbol.
Dolor
Sust. Dormir juntos (relaciones sexuales)
Titika V.I.
¿Kan nemi ne titika?: ¿Dónde está el Senkuchi
dolor? Tisenkuchket: Nosotros dormimos jun-
Ka nikan nemi titika: Aquí está el dolor tos (tuvimos relaciones sexuales)
Ankisenkuchket: Ustedes tuvieron rela-
Dolor del corazón (angina de pecho) ciones sexuales.
V.I. Senkuchket: Ellos tuvieron relaciones
Yultitika sexuales.
Juan yultitikak: A Juan le dolía su pecho.
Dos
Domingo Sust.
Neo. Ume
318
Tunal chikume Ne ume: El dos.
Ne tunal chikume: El día domingo.
Dos mil
Dónde Sust.
Adv. Ume shikipil
Kan Ume shikipil: Dos mil.
¿Kan nemi muchan?: ¿Dónde está tu
casa? Doscientos
Sust.
Doradito Ume tzunti
Adj. Ume tzunti: Doscientos.
Tultikchin
Ne teksisti tultikchin: El huevo doradito. Doscientos mil
Sust.
Dorado Ume tzunti shikipil
Adj. Ume tzunti shikipil: Doscientos mil.
Kutultik
Itachishka kutultik: Color dorado. Dueño
Sust.
Dorado (alimento) −Tekuyu
Adj. Naja nitekuyu: Yo soy el dueño.
Tultiaka Naja nimutekuyu: Yo soy tu dueño.
Ne puyuj tultiaka: El pollo dorado. Itekuyu ne tepet: El dueño del cerro.
Dulce
Adj.
Tzupelek
Ne matzaj tzupelek: La piña es dulce.

Dulce de atado; caramelos


Sust.
Nekti
Ne nekti: El dulce de atado.

Dureza de carnes o frutas


Adj.
Ijichnaj
Ne inakayu turuj ijichnaj: La carne de
res esta dura.

Duro
Adj.
Takwawak
Ne tet takwawak: La piedra es dura.

Duro (Por falto de cocimiento)


Adj.
Ishkajkamu
319
Ne et kenhayuk ishkajkamu: El frijol
todavía está duro (por falta de cocimien-
to).
320
E
Ebrio; borracho solamente se echa agua.
Adj.
Tawantuk Eclipse lunar
Lucio tawantuk: Lucio es borracho. Sust.
Kwalu ne metzti
Echar espuma Ne kwalu ne metzti: El eclipse lunar.
V.I.
Pusuni Eclipse solar
Ne apan pusuni: El agua echa espuma. Sust.
Kwalu ne tunal
Echar espuma Ne kwalu ne tunal: El eclipse solar.
V.I.
Tenpusuni Ejekat (deidad)
Ne kuyamet tenpusuni keman kwalani: Mito.
El cerdo echa espuma de la boca cuan- Ejekat
do está enojado. Tajtzin Ejekat weli patani: Don norte
puede bailar.
Echar zancadia
V.T. Ejote
−Ikshitilana Sust.
Niu-nikikshitilana Juan: le voy a echar Eshut
zancadia a Juan. Ne eshut: El ejote.

Echarle cal Él es; ella es; eso es


321
V.T. Pronom.
−Teneshwia Yajané
Nikteneshwia ne tawial: Le echo cal al Yajané taichtekini: Él es el ladrón.
maíz.
El Salvador; San Salvador
Echarle los perros (para atacar) Topo.
V.T. Kuskatan
−Pelukwaltia Naja niweitz ka Kuskatan: Yo vengo de
Niu-nikpelukwaltia ne kuyamet: Le voy a El Salvador (tierra de collares).
echar los perros al cerdo.
Él, ella
Echarse a perder P.Pers
V.I. Ya´
Tzunpuliwi Ya´ nemi yek: Él está bien.
Ne lala tzunpuliwi: Las naranjas se
desperdiciaron. Él; ella
Ne lala tzunpuliwi ka nupanpa: Las na- P.Pers
ranjas se perdieron por mi culpa Yaja
Yaja nemi yek: Él está bien.
Echarse agua como bañando pero sin
restregarse ni enjabonarse El; la; los; las
V.I. Art.
Muatepewa Ne
Ne piltzín maya muatepewa: El niño Ne at: El agua.
Ne kakti: El zapato. Emborracharse; endrogarse (mucho)
Ne sijsiwatket: Las mujeres. V.I.
Ne tajtakamet: Los hombres. Tzuntawana
Nitzuntawanki: Yo me emborraché (pier-
Elefante de la razón por alcohol o drogas).
Zoo.
Yakaweyak Embriagar a
Ne yakaweyak: El elefante (por su trom- V.T.
pa larga). −Tawantia
Naja niktawantij Juan: Yo embriagué a
Ellos; ellas Juan.
P.Pers
Yejemet Empañado
Yejemet nemit yek: Ellos están bien. Adj.
Ishkunyua
Elote Ishkunyua uni: Eso está empañado.
Sust.
Elut Empañar
Ne elut: El elote. V.T.
−Ishkunyuwantilia
Elote sin granos Niu-nikishkunyuwantilia uni: Voy a em-
Sust. pañar eso.
Tulunku
Ne tulunku: El elote sin granos. Empapado
322
Adj.
Elotear; echar elotes Pipisnaj
V.I. Ne pelu pipisnaj: El perro empapado.
Elukisa
Elukisa ne mil: Está dando elotes la Empujar
milpa. V.T.
−Ishtupewa
Embarazar (personas); preñar (anima- Niu-nikishtupewa Lucio: Voy a empujar
les) a Lucio.
V.T.
−Utztilia En (algo que está puesto o parado en
Niu-nikutztilia Maria: Yo voy a embarazar un plano vertical)
a María. Adv.
Tech
Embarrado (sucio) Tech numey: En mi mano.
Adj. Tech muishkalyu: En tu cara.
Tishijtuk Tech imajkul: En su brazo.
Ne ujti tishijtuk kwitat: El camino sucio Ne kulut nemi tech mutepepusta: El
(embarrado) de estiércol. alacrán está en tu espalda.
Tech itapepechul: En la pared.
Emborracharse (un poco)
V.I. En frente
Mutawantia Adv.
Nimutawantia: Me embriago. −Ishpan
Ne tuchti nemi ka ishpan ne kal: El Encerrar
conejo está enfrente de la casa. V.T.
−Kaltzakwa
En medio (de dos cosas) Niu-nikaltzakwa ne pelu: Voy a encerrar
Adv. al perro (encerrarlo dentro de la casa).
Tatajku
Ne istak nemi tatajku pal ne susul tik ne Encerrarse
panti: En la bandera el blanco está en V.I.
medio del azul. Mukaltzakwa
Niu-nimukaltzakwa: Me voy a encerrar.
En medio; al centro (de algo, una cosa)
Adv. Encía
Tajku Anat.
Niu-niktalia nutajkuilpika ka nutajku: Me −Tannakayu
voy a poner mi cincho en medio. Nutannakayu: Mi encía.

En un solo lugar; el mismo lugar Encima; montado


Adv. Adv.
Sansenkak Tijpakul
Nimetzchia sansenkak: Te espero en el Nutijpakul: Encima de mí, montado en
mismo lugar. mí.
Itijpakul ne patznaj: Encima de la mesa.
Encalambrado (calambre)
Med. Encima; sobre
323
Tzitzintik Adv.
Tzitzintik mukshi: Se acalambró tu pie −jpak
(te dio calambre). Ne tuchti nemi ka nujpak: El conejo esta
sobre mí.
Encariñarse; apreciar
V.T. Encogerse
−Matiltia V.I.
Naja nikmatiltia María: Yo aprecio a Chikitia
María. An chikitia ne metzti: Hoy se hace pe-
Ma´ shikmatilti Juan: No te encariñes queña la luna (menguando).
de Juan.
Encogerse (personas o animales)
Encender el fuego V.I.
V.T. Mukujkuyulua
−Untuwia Naja nimukujkuyulua ika nisekmiki: Yo
Niu-nikuntuwia ne tit: Voy a encender el me encojo porque tengo frío.
fuego.
Encogerse (telas o plantas)
Encender; darle fuego a V.I.
V.I. Mukuluchua
−Timaka Ne kwachti mukuluchua kan panu ne te-
Niu-niktimaka ne amat: Voy a encender pusti tutunik: La tela se encoje cuando
el papel. pasa la plancha.
Encontrar Enfermo (de gravedad)
V.T. Sust.
−Ajsi Kukuyani
Naja nikajsik ne nukajkak: Encontré mis Ne kukuyani: El enfermo (grave).
zapatos.
Enfermo (levemente)
Encontrarse Sust.
V.I. Kukush
Munamiki Ne kukush: Enfermo (leve).
Naja nimunamiki iwan María: Yo me
encuentro con María. Enflorar
V.T.
Encontrarse con varias personas −Shuchiwia
V.I. Shikinshuchiwikan ne anmutajtatano-
Munajnamiki ywan: Enfloren a sus abuelos.
Tiu-timunajnamikit: Nos vamos a encon-
trar varios. Enfrente (más alejado que -ishpan)
Adv.
Encorvado (por beber o vejez) −Melajkan
Adj. Ne kwawit nemi numelajkan: El árbol
Pajpatashnaj está enfrente de mí.
Lucio pajpatashnaj: Lucio está encorva-
do. Enfriar
V.T.
324
Endulzar −Seselia
V.T. Nikseselia ne atutun: Enfrío el café.
−Tzupeleltia
Niu-niktzupeleltia ne atutun: Voy a en- Enfriarse
dulzar el café. V.I.
Seseya
Endurarse Ne at seseya tik ne sesekalis: El agua se
V.I. enfría en la refrigeradora.
Takwawaya
Ne kumit takwawayak: La olla se endu- Engañar; mentir; ser infiel
ró. V.T.
−Shijshikua
Enero Nechshijshikuj: Me engaño.
Neo.
Metzti se Engañarse
Ne metzti se: El mes de enero. V.I.
Mushijshikua
Enfermedad Ma´ shimushijshuku: No te engañes.
Sust.
Kukulis Engendrar
Ne kukulis: La enfermedad. V.T.
Ne wey kukulis: Pandemia. −Shinachtia
¿Ken nesik ne kukulis?: ¿Cuáles son sus Ne turuj kishinachtia ne siwaturuj: El
síntomas? toro engendra a la vaca.
Engordar Lucio Ishyajyan: Lucio es delicado.
V.T.
−Tumawaltia Enojar; hacer enojar
Niu-niktumawaltia ne tijlan: Voy a engor- V.T.
dar a la gallina. −Kwalantia
Naja nikwalantia María: Yo hago enojar
Engrosarse; hacerse grueso; engordar a María.
V.I.
Chamawakisa Enojarse
Juan chamawakisa: Juan está engordan- V.I.
do, haciendo grueso. Mukwalantia
Naja nemanha nimukwalantia: Yo me
Enjabonar enojo rápido.
V.T.
−Shapunwia Enrojecido
Niu-nikshapunwia nusala: Voy a enjabo- Adj.
nar mi pantalón. Chichilnaj
Muishkalyu chichilnaj: Tu cara enrojeci-
Enjabonarse da.
V.I.
Mushapunwia Enrollar
Niu-nimushapunwia: Me voy a enjabo- V.T.
nar. −Kujkuyulua
Niu-nikujkuyulua ne ichti: Voy a enrollar
325
Enlace la pita.
Neo.
Ilpika Enrollar (en forma de tubo)
Shiktukti ne ilpika: Mándale el enlace. V.T.
−Uyulua
Enlodar Niu-nikuyulua ne amat: Voy a enrollar el
V.T. papel.
−Pululwia
Niu-nikpululwia nukajkak: Voy a enlodar Enrollarse (serpientes)
mis zapatos. V.I.
Muyawalchiwa
Enlodarse Ne kuat muyawalchiwa: La culebra se
V.I. enrolla.
Mupulultia
Naja nimupulultij: Me enlodé. Enrollado
Adj.
Enneblinado Kuyulijtuk
Adj. Ne amekalis kuyulijtuk: La manguera
Tamishtentuk está enrollada.
An tamishtentuk: Hoy esta enneblinado.
Enséñame; deme (quiero ver)
Enojado (persona); delicado Apost.
Adj. Katia
Ishyajyan Katia se, niu-nikita: Deme uno, quiero
verlo. V.T.
Katia se, nikneki nikita: Enséñeme, −Talpachua
quiero verlo. Lucio kitalpachuj isiwaw: Lucio enterró a
su esposa.
Enseñar (educar)
V.T. Entilar
−Machtia V.T.
Naja nikmachtia ne nawat: Yo enseño −Tilwia
náhuat. Niktilwia ne kumit: Yo entilo la olla.

Enseñar (sin decir qué) Entilarse; llenarse de tila


V.I. V.I.
Tamachtia Mukutijtilwia
Nitamachtia: Yo enseño, yo educo (sin Naja nimukutijtilwij: Yo me entilé.
decir qué).
Entonces
Ensuciar (por polvo y grasa) Adv.
V.T. Kunij
−Susulpuknajchiwa Kunij nechilwij: Entonces me dijo.
Niksusulpuknajchiwki nukwajkwach:
Ensucié mi ropa (con polvo y grasa). Entrar
V.I.
Ensuciar (por polvo y tierra) Kalaki
V.T. Naja nikalaki: Yo entro.
326
−Puknajchiwa
Nikpuknajchiwki nukajkak: Ensucié mis Entre (dos cosas)
zapatos (con tierra o polvo). Adv.
−Tzalan
Ensuciar; embarrar (con grasa) Naja ninemi intzalan ne kwajkwawit: Yo
V.T. estoy entre los arboles (dos árboles).
−Susulwia
Niu-niksusulwia ne patznaj: Voy a emba- Entre (más de dos cosas)
rrar la mesa (ensuciar). Adv.
−Tzajtzalan
Ensuciarse (de grasa) Naja ninemi intzajtzalan ne kwajkwawit:
V.I. Yo estoy entre los arboles (más de dos).
Mususulwia
Mususulwij nukotón: Se ensució mi Entrepierna; ingle
camisa (con grasa). Anat.
−Mashak
Enterarse de repente (de forma sor- Numajmashak: Mis ingles.
prendente)
V.T. Envejecer (hombre)
−Tawelmati V.I.
Naja niktawelmatki ika Maria walaj: Yo Chuletkisa
me sorprendí porque María vino. Juan chuletkisa: Juan está envejecien-
do.
Enterrar
Envejecer (mujer) Ne ishinyu ne michin: La escama del
V.T. pez.
Lamajchinkisa
María lamajchinkisa: María está enveje- Escaparse; fugarse
ciendo. V.I.
Chulua
Enviar; mandar (algo o a alguien) Ne tutut chuluj: El pájaro se escapó.
V.T.
−Tuktia Escarabajo
Niu-niktuktia ne amat: Voy a mandar la Zoo.
carta. Talichkwa
Ne tatuktiani techtuktia: El jefe nos Ne talichkwa: El escarabajo.
manda.
Escarbar
Envolver V.T.
V.T. −Ichkwa
−Kimilua Niu-nikichkwa: Voy a escarbar.
Naja nikimilua ne shukulch: Yo envuelvo
el tamal de elote. Escarbar; arar
V.I.
Epacina Talichkwa
Bot. Ne tuchti talichkwa: El conejo escarba.
Patzinan Niu-nitalichkwa: Yo voy a arar.
Ne patzinan: La epacina.
327
Escoba
Epazote Sust.
Bot. Tuchpanwas
Epatzin Ne tuchpanwas: La escoba.
Ne epatzin: El epazote.
Escoba
Erizarse Sust.
V.I. Uchpanwas
Sejsepuwia Ne uchpanwas: La escoba.
Naja nisejsepuwi: Me ericé.
Esconder
Eructar V.T.
V.I. −Inaya
Ajputza Naja nikinaya nutumin: Yo escondo mi
Naja niajputza: Yo eructo. dinero.

Escalera Esconderse
Neo. V.I.
Taksalis Minaya
Ne taksalis: La escalera. Naja niminaya keman timawiltiat: Yo me
escondo cuando jugamos.
Escama
Anat. Escondido o secreto
−Shinyu Adj.
Ichtaka Ese
Ne siwat ichtaka (ne ichtakasiwat): Pronom.
Amante, mujer escondida. Yajuni
¿Yajuni tisat tisat mupal?: ¿Ese lápiz es
Escribir (digitar) tuyo?
V.I.
Tawawasua Espacio sobre la viga del techo por
Naja nitawawasua: Yo digito. donde entra aire o luz
Sust.
Escribir (digitar), rayar −Tuskatan
V.T. Ne ituskatan ne kal: El espacio donde
−Wawasua entra claridad o aire a la casa.
Nikwawasua se takwikalis: Escribo una
canción. Espalda
Anat.
Escribir a mano (algo) −Teputzta
V.T. Nuteputzta: Mi espalda.
−Mawawasua
Naja nikmawawasua se takwikalis: Yo Espalda baja
escribo una canción. Anat.
−Tzinkujku
Escribir a mano (sin decir qué) Nutzinkujku: Mi espalda baja.
V.I.
Tamawawasua Espantar moscas
328
Naja nitamawawasua: Yo escribo a V.I.
mano. Mumuyupeyuwa
Naja nimumuyupeyuwa: Yo estoy espan-
Escritor tando moscas.
Sust.
Tawawasuani Espanto; fantasma
Ne tawawasuani: El escritor. Sust.
Tamutil
Escuela Ne tamutil: El espanto.
Sust.
Tamachtiluyan Esparcirse
Ne piltzín yawi ka tamachtiluyan: El niño V.I.
va a la escuela. Musentalua
Musentalua ne et keman niktzunpilua
Escupir ne kushtal talchi: Se esparce el frijol
V.T. cuando vacío el costal en el sueño.
−Chijcha
Niu-nimetzchijcha: Te escupiré. Esperar (por un momento)
V.T.
Escupitajo −Chayuk
Sust. Nikchayuk: Yo lo espero.
Tachijchal Tikchayuk: Estás esperándolo.
Ne tachijchal: El escupitajo. Kichayuk: Lo está esperando.
Tikchayakan: Esperémoslo.
Shikchayakan: Espérenlo (por corto −Shulejyu
tiempo). Nushulejyu: Mi marido (esposo).

Espulgar
Esperar (sin límite de tiempo) V.T.
V.T. −Tzujtzunyektia
−Chia Nechtzujtzunyektia nunan: Me espulga
Shinechchia: Espérame. mi mamá.

Espeso Espulgar
Adj. V.T.
Tzukultik −Tzunpepeta
Ne atutun tzukultik: El café está espeso. Niu-niktzunpepeta María: Voy a espulgar
a María.
Espina
Sust. Espulgarse (animales)
Witzti V.I.
Ne witzti: La espina. Muyejyektia
Ne tijlan muyejyektia: La gallina se
Espina de espulga.
Sust.
−Witzyu Esquina
Ne iwitzyu michin: La espina del pez. Sust.
Ishku
329
Espinal Ne kal nemi ka ishku ne ujti: La casa
Bot. está en la esquina de la calle.
Witztal
Ne witztal: El espinal. Está madurando; estar creciendo
Adj.
Espinoso Chikawaya
Adj. Ne ayuj chikawaya: El ayote está madu-
Witztituk rando.
Ne itzinu ne kwawit witztituk: El tronco Ne turujchin chikawaya: El ternerito está
del árbol es espinoso. creciendo.

Esponjarse Está maduro; creció


V.T. Adj.
Mupusunia Chikawtuk
Ne mistun mupusunia: El garo se es- Ne ayuj chikawtuk: El ayote maduro.
ponja. Ne turujchin chikawtuk: El ternerito
creció.
Esposa Metzti chikawtuk: Luna Sasona (crecien-
Sust. te).
−Siwaw
Nusiwaw: Mi mujer (esposa). Estampido (ruido muy intenso, como el
que produce un arma de fuego)
Esposo Sust.
Sust. −Tzutzunka
Itzutzunka ne tamiktialis: El estampi- V.I.
do del cañón (la arma), el sonido de Musewia
disparo. Naja nimusewi: Estoy descansando.

Estar alegre de corazón Estar embarazada (plural)


V.I. Adj.
Yulpaki Ujutzititiwit
Naja niyulpaki: Yo estoy alegre de cora- Tiujutzititiwit: Estamos embarazadas.
zón (mi corazón sonríe). Anhujutzititiwit: Ustedes están embara-
zadas.
Estar bien cansado (emocionalmente, Yejemet ujutzititiwit: Ellas están emba-
anímicamente) razadas.
V.I.
Sutawa Estar embarazada (singular)
Su naja ninemi tantunal niu-nisutawa: Si Adj.
yo estoy bajo el sol me voy a cansar. Utztituk
Niutztituk: Yo estoy embarazada.
Estar cansando (físicamente) Tiutztituk: Tú estás embarazada.
V.I. Yaja utztituk: Ella está embarazada.
Kujkutia
Lucio kujkutiak: Lucio se cansó. Estar en peligro (en alerta, con miedo)
V.I.
Estar con resaca (de goma) Sajsayti
V.I. Nemi se tekwani, naja nimajmawi ika
330
Ishkwakwa nisajsayti: Hay un jaguar, tengo miedo
Naja nitatwik nishkwakwa: Yo amanecí porque estoy en peligro.
con resaca.
Estar engordando; estar haciéndose
Estar criando; creciendo a alguien grueso
V.T. V.I.
−Weyaltia Chamawaya
María kiweyaltij Juan: María creció (crió) Juan Chamawaya: Juan está engordan-
a Juan. do, se está haciendo grueso, robusto.

Estar de cabeza (cabeza abajo) Estar enojado


V.I. V.I.
Tzunpilkatuk Kwalani
Ne tzinakan tzunpilkatuk wan kia né Lucio Kwalani: Lucio está enojado.
takwa: El murciélago está cabeza abajo
y así come. Estar feliz (sonreír); tener el rostro
alegre
Estar de mal humor; irritabilidad V.T.
V.I. Ishpajpaki
Muishyajyanwia Naja nishpajpaki: Yo estoy feliz (con mi
Naja nimuishyajyanwia: Estoy de mal rostro alegre).
humor.
Estar hirviendo
Estar descansando V.I.
Kwakwalaka Adj.
Kwakwalaka ne at: Está hirviendo el Ijkatuk
agua. Naja nijkatuk: Estoy parado.

Estar inquieto Estar pesado (pesar mucho)


V.I. V.I.
Mukekelutza Eteka
Ne piltzín mukekelutza: El niño inquieto. Ne chikiwit eteka: El canasto está
pesado.
Estar insertado (empalado)
V.I. Estar poco ebrios
Kusiwia V.I.
Nanawatzin kusiwij tik ne witzti: Nana- Tzujtzunyajtuk
huatzin se insertó en las espinas. Naja nitzujtzunyajtuk: Yo estoy medio
ebrio.
Estar juntos Tejemet titzujtzunyajket: Nosotros esta-
V.I. mos medio ebrios.
Sennemi
Tisennemit: Estamos juntos. Estar quieto; en paz
V.I.
Estar mocoso Nejmachnemi
V.I. Naja ninejmachnemi: Yo estoy quieto.
Yakatzulkisa
Niyakatzulkisa: Estoy mocoso. Estar solo
331
Adj.
Estar mojado −sel
Adj. Tesu ninemi nusel: No estoy solo.
Ajwituk
Ajwituk ne wipil: La blusa está mojada. Estar tieso (rígido); erecto
V.I.
Estar muy alegre de corazón Kutituk
V.I. Naja nikutituk ika nisekmiki: Yo estoy
Yulpajpaki tieso porque tengo frio.
Naja niyulpajpaki: yo estoy muy alegre
de corazón (mi corazón sonríe mucho). Estar triste (demasiado)
V.I.
Estar muy enfermo −Yulu chuka
V.I. Ne iyulu Juan chuka: El corazón de Juan
Kukuya llora (está muy triste).
Juan kukuya: Juan está enfermo.
Estar triste (un poco); decepcionado
Estar muy enojado (cara agachada)
V.I. V.I.
Yulkwalani Ishpijpilti
Lucio yulkwalani: Lucio está enojado de Juan ishpijpilti: Juan está triste.
corazón.
Estar un poco enfermo
Estar parado; de pie; erecto V.I.
Kukunawi Ne ichti mejmelawtuk: La pita extendida.
Juan kukunawi: Juan está un poco
enfermo. Estirado
Adj.
Estar un poco enojado Tilintuk
V.I. Ne ichti tilintuk: La pita está estirada.
Ishkwalani
Naja nishkwalani: Yo estoy un poco Estirar
enojado. V.T.
−Petawa
Estar vivo (singular) Niu-nikpetawa ne ikechkwenyu ne ko-
Adj. ton: Voy a estirar el cuello de la camisa.
Yultuk
Naja niyultuk: Yo estoy vivo. Estirar
Taja tiyultuk: Tú estás vivo. V.T.
Yaja yultuk: Él está vivo. −Weyakilia
Niu-nikweyakilia nusala pal kashantia:
Estar vivos (plural) Voy a estirarlo para que afloje.
Adj.
Yujyultiwit Estirar; desenrollar; extender
Tejemet tiyujyultiwit: Nosotros estamos V.T.
vivos. −Melawa
Anmejemet anyujyultiwit: Estedes están Niu-nikmejmelawa ne ichti: Voy a exten-
vivos. der la pita.
332
Yejemet yujyultiwit: Ellos están vivos.
Estirarse
Estar; haber; hay V.I.
V.I. Mumejmelawa
Nemi Naja nimumejmelawa: Yo me estoy
Ninemi yek: Estoy bien. estirando (al despertarse o al estar
Nemi kukumutzin: Hay pupusas. cansado).
Nemi takwal: Hay comida.
Estirarse (elástico)
Estatura V.I.
Adj. Weyaki
−Ajkupanka Nusala weyaki: Mi pantalón es elástico
Nuajkupanka: Mi estatura. (stretch).
Ne kwawit tumak iajkupanka: El árbol es Ne mekat weyaki: El vejuco se alarga.
muy alto (grande su estatura). Ne kuat weyaki: La culebra se alarga.

Este Estirarse (personas)


Pronom. V.I.
Yajini Muwejweyakilia
¿Yajini tisat mupal?: ¿Este lápiz es tuyo? Naja nimuwejweyakilia kajka peyna: Yo
me estiro en las mañanas.
Estirado
Adj. Estirarse (ropa, animales)
Mejmelawtuk V.I.
Muweyakilia Sust.
Ne kuat muweyakilia: La culebra se Ikman −siwaw
estira. ikman nusiwaw: Mi exmujer (esposa).

Estómago Exesposo
Anat. Sust.
−Elishku Ikman −shulejyu
Nuelishku: Mi estómago. Ikman nushulejyu: Mi exesposo.

Estornudar Exponer a alguien; entregar a alguien;


V.I. echar de cabeza a alguien
Ajkwechiwi V.T.
Taja tiajkwechiwi: Tú estornudas. −Neshtia
Niu-nikneshtia Juan ika yaja kipia se
Estrecho; angosto iichtakasiwaw: Yo voy a echar de cabeza
Adj. a Juan porque tiene una amante.
Tzuyutzik
Ne ujti tzuyutztik: El camino angosto. Exprimido
Adj.
Estrella Patzkatuk
Sust. Ne lala patzkatuk: La naranja exprimida.
Sital
Ne sijsital mutaluat: Lluvia de estrellas. Exprimir; ordeñar
Ne sital shinik: Estrella fugaz. V.T.
333
Ne sital: La estrella. −Patzka
Nikpatzka ne lala: Exprimo la naranja.
Estrellado (hay muchas estrellas)
Adj. Extendido
Sitalijtuk Adj.
An sitalijtuk: Hoy está estrellado. Chayawtuk
Ne tawial chayawtuk: El maíz tendido.
Estreñido
Adj. Extranjero; de otro país o pueblo;
Mutzintzaktuk ladino
Lucio mutzintzaktuk: Lucio está estre- Sust.
ñido. Ejkuni
Yaja ejkuni: Él es de afuera.
Estudiante
Sust.
Mumachtiani
Ne mumachtiani: El estudiante.

Estufa
Neo.
Tamanalis
Ne tamanalis: La estufa.

Exesposa
334
F
Fácil Feo; fea
Adj. Adj.
Tesu uej Tesu galanchin
Tesu uej nutekiw: Es fácil mi trabajo. Juan tesu galanchin: Juan es feo.

Faisán o pafil Fiar; dar fiado


Zoo. V.T.
Kushul −Takwiltia
Ne kushul: El pafil, el faisán. Niu-nimetztakwiltia: Yo te voy a fiar.

Faja Fiesta (grande); festividad como la


Sust. navidad o fiestas patronales
Pashaj Sust.
Nupashaj: Mi faja. Lilish
Ne lilish pal ne techan: La fiesta patro-
Fajero (del bebe) nal.
Sust.
−Panyal Fiesta (pequeña); acto de festejo don-
Naja niktalia ne ipanyal shulut: Yo le de quebramos piñata y bailamos
pongo el fajero al bebé. Sust.
Ilwit
Familia Ne nuilwiw: Mi fiesta.
Sust.
−Miekawan Filoso
335
Numiekawan: Mi familia. Adj.
Tamej
Fantasma; algo encantado Ne takutunaya tamej: La tijera es filosa.
Sust.
Paraje Filtrarse (líquidos)
Ne paraje: El fantasma. V.I.
Chichipika
Faringitis; ardor o irritación de la farin- Ne atiluni chichipika: El agua se le sale
ge por acidez o reflujo a la taza (se filtra y gotea, porque está
V.I. quebrada).
Yulchichinaka
Niyulchichinaka: Me arde la faringe (por Flamenco
agruras o acidez). Zoo.
Metzweweyak
Farmacia Ne metzweweyak: El flamenco (patas
Sust. largas).
Kalpajti
Juana tekiti tik se kalpajti: Juana trabaja Flojo (un manojo de algo)
en una farmacia. Adj.
Tijtilintuk
Febrero Ne kwajkwawit tijtilintuk: La leña está
Neo. floja.
Metzti ume
Ne metzti ume: El mes de febrero. Flojo; holgado
Adj. ¿Ken nuijtuk?: ¿Cómo soy (mi forma de
Kashantik ser)?
Nusala naka nuwan kashantik: Mi pan- ¿Ken ijtuk ne techan?: Como es el
talón me queda flojo. pueblo?
¿Ken ijtuk ne kwawit?: ¿Cómo es el
Flor árbol (su forma)?
Bot.
Shuchit Freir
Ne shuchit: La flor. V.T.
−Tzuyunia
Flor de Naja niktzuyunia se pula: Yo frío un
Bot. plátano.
−Shuchiyu
Ishuchiyu ayuj: La flor de ayote. Frente
Anat.
Flor de azahar −Kwatapal
Bot. Nukwatapal: Mi frente.
Taishkwep
Ikuyu taishkwep: El palo de azahar. Frentudo
Adj.
Flor de izote Kwashulun
Bot. Taja tikwashulun: Tú eres frentudo.
Ishuchiyu itzut
Galanchin ne ishuchiyu itzut: Es bonita Fresa
336
la flor de izote. Neo.
Chilshukut
Florecer Ne chilshukut: La fresa.
V.I.
Shuchikisa Frijol
Ne nawat shuchikisa: El náhuat florece. Sust.
Et
Flotar (en agua) Ne et: El frijol.
V.I.
Muaketza Frijol blanco
Nimuaketza: Yo floto (en el agua). Sust.
Istaket
Fluidos sexuales (semen, squirting) Ne istaket: El frijol blanco.
Sust.
−Teayu Frijol de milpa
Nuteayu: Mi líquido sexual (semen o Bot.
fluido de eyaculación femenina). Sinhet
Ne sinhet: El frijol de milpa.
Forma (cosas); forma de ser (perso-
nas). Frijol seco sin sopa
Adj. V.T.
Ijtuk Mujmulu
¿Ken ijtuk Maria?: ¿Cómo es María (su Et mujmulu: Frijol seco, sin sopa.
forma de ser)?
Frio (temperatura)
Adj.
Sesek
Ne at tzupelek sesek: El refresco está
frío.
An tatwik sesek: Hoy amaneció frío.

Friolento
Adj.
Sekkalaktuk
Lucio sekkalaktuk: Lucio es friolento.

Frito
Adj.
Tatzuyunti
Ne et tatzuyunti: El frijol frito.

Frotarse la cara
V.I.
Muishpuyawa
Nimuishpuyawa: Me froto los ojos.

Fruto; cosecha
Sust.
337
Itakil
Ne lala se itakil: La naranja es una fruta.

Fuego
Sust.
Tit
Ne tit: El fuego.

Fuerte (persona)
Adj.
Tetzijtzinal
Lucio tejtetzilnaj: Lucio es fuerte.
338
G
Gallina Ne kojtan mistun: El gato montés.
Zoo.
Tijlan Gavilán
Ne tijlan tapishua: La gallina pone Zoo.
huevo. Tujti
Ne tujti patani: El gavilán vuela.
Gallo
Zoo. Gay
Ukichpuyuj Sust.
Ne ukichpuyuj: El gallo. Siwayulu
Carlos siwayulu: Carlos tiene corazón de
Garganta mujer, es gay (siente atracción por otro
Anat. hombre).
−Tuskak
Nutuskak: Mi garganta. Gay (joven)
Sust.
Garrapata Píltzínsiwat
Zoo. Carlos se píltzinsiwat: Carlos es un niño
Teshkan o joven muy femenino (siente atracción
Ne teshkan: La garrapata. por otros adolescentes).

Garrapata (del ganado) Geco enano collarejo


Zoo. Zoo.
Shalnajteshkan Talsipaket
339
Ne shalnajteshkan: La garrapata (de Ne talpasiket: El geco.
ganado), mostacilla (comúnmente
conocida). Gemelo
Sust.
Garrobo Kuati
Zoo. Ne kuati: el gemelo.
Keshpu
Ne keshpu se kojtanchanej: El garrobo Genitales internos (masculinos y feme-
es un animal (de campo). ninos)
Anat.
Gato Shinachti
Zoo. Ne ishinach ne takat: Los genitales
Mistun internos del hombre (testículos).
Ne mistun: El gato. Ne ishinach ne siwat: Los genitales
internos de la mujer (ovarios).
Gato (de)
Zoo. Gente; persona
−Mish Sust.
Numish: Mi gato. −Knew
Nuknew: Mi hermano (gente, persona).
Mumish: Tu gato.
Gato montés Gente; personas
Zoo. Sust.
Kojtan mistun −Ikniwan
Tuijikniwan: Nuestros hermanos (la Gracias
gente, las personas). Interj.
Payush
Golpear ¡Payush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De
V.T. nada!
−Chalua
Shikchajchalukan anmumey: Aplaudan Grada; nivel; escalón
(golpeen sus manos). Sust.
Taksal
Golpear algo para agarrarlo (al cazar) Ne taksalis kipia tajtaksal: La escalera
V.T. tiene escalones.
−Itzkiltia
Niu-nikitzkiltia ne kuke: Voy a pegarle al Grada; peldaño
garrobo (con una piedra). Sust.
Taksaluni
Golpearse Ne taksaluni: El peldaño, la grada.
V.I.
Muchalua Grada; peldaño
Ne piltzín muchaluj: El niño se golpeó. Sust.
Taksaya
Gordo Ne taksaya: El peldaño, la grada.
Adj.
Tumawak Granadilla
Yaja tumawak: Él es gordo. Sust.
340
Winkulash
Gorgojo (del maíz) Ne winkulash: La granadilla.
Zoo.
Tennakayu Grande (cholo) animales; frutas y
Kisa tennakayu tik ne tawial: Sale el cosas
gorgojo en el maíz. Adj.
Ishachi
Gorro; gorra Ne ishachi chakalin kipia tumak ima-
Sust. jmatekwaya: El camarón (cholo) tiene
−Tzuntzajka tenazas.
Nutzuntzajka: Mi gorro, gorra. Ishachi ne kuat: Grande la culebra.
Ne ishachi lala: Naranja cholotona,
Gotear grande.
V.I. Ne ishachi kal: La casa grandota.
Chichipini Ne ishachi kwawit: El árbol grandote.
Ne iswat chichipina keman tatwik sujsul
ajwech: Las hojas gotean cuando ama- Grande (cosas, personas)
neció con mucho rocío. Adj.
Ombrón
Gracias Ne chikiwit ombrón: El canasto grande.
Interj.
Padiush Grande (cosas, personas)
¡Padiush! - ¡Tesu datka!: ¡Gracias! - ¡De Adj.
nada! Tumak
Ne chikiwit tumak: El canasto grande. Ne shipilin tzikwini: El grillo brinca.

Granizo Grillo de barraco


Sust. Zoo.
Ishsesek Yualpiani
Ne ish sesek kalwika kukulis: El granizo Ne yualpiani tajpiani: El grillo de barran-
trae enfermedades. co (monte) nos cuida.

Grano (piel) Gris


Med. Adj.
Sawat Neshnaj
Kipia sajsawat: Tiene granos (piel). Itachishka neshnaj: Color gris.

Grano de maíz Gris (multicolor)


Sust. Adj.
Tawial Neshnajtuk
Ne tawial: El maíz desgranado. Itachishka neshnajtuk: Color gris (mul-
ticolor).
Grano de maíz del nixtamal
Sust. Gritar (personas); rugido (animales)
Pishki V.I.
Ne pishki: El grano de maíz del nixtamal. Tzajtzi
Naja nitzajtzi: Yo grito.
Grasa (corporal) Ne tekwani tzajtzik: El jaguar rugió.
341
Sust.
−Tumajka Gritar de forma fallida (desafinado);
Ne itumajka kuyamet: La manteca de canto mal entonado de un ave
cerdo. V.I.
Waktzajtzi
Grasoso; mantecoso Ne ukichpuyuj waktzajtzij: El gallo cantó
Adj. desafinado.
Chawi
Shikapaka mumejmey ika chawi: Lávate Gritarle a
las manos porque estás grasoso. V.T.
−Tzajtzilia
Graznar Niu-niktzajtzilia Juan: Voy a gritarle a
V.I. Juan.
Tzajtzakti
Ne patush tzajtzakti: El pato grazna. Grueso; gordo
Adj.
Grillo Tepuntik
Zoo. Tepuntik ne tamal: La tortilla es gruesa.
Chipilin Tepuntik ne amachti: El libro es grueso.
Ne chipilin tzitzikwini: El grillo salta.
Gruñir (animales); roncar (personas)
Grillo V.I.
Zoo. Tuskatzatzawaka
Shipilin Ne pelu tuskatzatzawaka: El perro
gruñe. agua.
Juan tuskatzatzawaka: Juan ronca.
Guayaba
Guacalchía Sust.
Zoo. Chalukut
Wajkalchia Ne chalukut: La guayaba.
Ne wajkalchía: La guacalchía.
Güiligüixte
Guacamaya Bot.
Zoo. Wiliwitzti
Kakalut Ne wiliwitzti: El güiligüixte.
Ne kakalut patani: La guacamaya vuela.
Guineo; banana
Guachipilín Sust.
Bot. Kinia
Wachipilin Ne kinia: El guineo.
Ne wachipilin: El guachipilín.
Guitarra
Guaje blanco Sust.
Bot. Mekawewet
Washin Ne mekawewet: La guitarra.
Ne washin: El guaje blanco.
Güisquil
Guanaba Sust.
342
Sust. Witzayuj
Tushijtza Ne witzayuj: El güisquil.
Ne tushijtza: La guanaba.
Güiste
Guante Sust.
Sust. Wishti
−Matzajka Ne wishti: El güiste.
Numajmatzajka: Mis guantes.
Grueso; robusto (cilíndrico)
Guardar Adj.
V.T. Chamawak
−Ana Chamawak ne itzinu kwawit: El tronco
Naja nikana ne amachti: Yo guardo el del árbol es grueso.
libro. Chamawak ne kuat: La culebra es grue-
sa (robusta).
Guardia; policía
Sust. Gusano
Tajpiani Zoo.
Ne tajpiani: El guardián. Kwilin
Ne kwilin: El gusano.
Guax (halcón reidor)
Zoo. Gusano medidor
Waktzin Zoo.
Ne waktzin kinutza at: El guax llama el Tamachiwakwilin
Ne tamachiwakwilin: El gusano medidor.

Gusano quemador
Zoo.
Tzitzikaskwilin
Ne tzitzikaskwilin: El gusano quemador.

Gusnay (planta)
Bot.
Kushtan
Ajwiak ne kushtan: El gusnay es rico.

Gustar
Sust.
−Gustuj
Nugustuj ne iayu tijlan: Me gusta la sopa
de gallina.

343
344
H
Haber (en negativo: no haber: no hay) Naja niyultaketza: Yo pienso.
Adv.
Kanaj Hablar con el corazón; pensar; orar
Tesu kanaj: No hay. (repetidas veces)
Tea kanaj tunal: Ya no hay sol. V.I.
Ye kanaj metzti: No hay luna. Yujyultajkaketza
Naja niyujyultajtaketza iwan Nuteku Tiut:
Habitante Yo le oro a Dios.
Adj.
−Chanej Hablar con las manos; signar (lenguaje
Naja niKuskatanchanej: Yo soy salvado- de señas)
reño. V.I.
Naja niKushultepetchanej: Yo soy coju- Majmataketza
tepecano. Naja nimajmataketza: Yo hablo con las
Tejemet tiKuskatanchanejket: Nosotos manos (lenguaje de señas).
somos salvadoreños (habitantes de
Kuskatan). Hablar con los ojos; hacer señas; mirar
fuerte; intimidar o suplicar con la
Habla interno (hablar con uno mismo) mirada
V.I. V.T.
Tzuntaketza −Ishnutza
Juan tzuntaketza: Juan habla consigo Naja nikishnutza numanuj: Yo le hablo
mismo. con los ojos a mi hermano (hacer señas,
apachar el ojo).
345
Habla ronco
V.I. Hablar con otra persona de alguien
Wajwasa más
Naja niwajwasa: Hablo ronco. V.T.
−Ajajsi
Hablantín Naja nikajajsi Juan iwan María: Yo estoy
Adj. hablando de Juan con María.
Chachalka
Nichachalka: Soy hablantín. Hablar de forma obscena, con malas
palabras o en doble sentido
Hablar V.I.
V.I. Chuntaltaketza
Taketza Ma´ shichutaltaketza: No hables vulgari-
Naja nitaketza: Yo hablo. dades.

Hablar con alguien Hablar mientras reímos


V.T. V.I.
−Tajtaketzalia Tenpapalaka
Naja niktajtaketzalia María: Yo hablo Nitenpapalaka: Yo hablo y me río.
con María.
Hablar mucho
Hablar con el corazón; pensar; orar V.I.
V.I. Tajtaketza
Yultaketza Naja nitajtaketza nawat: Yo hablo mu-
cho náhuat. María ishtatala: María es hacendosa.

Hablar mucho; de forma molesta sin Hacer


cansarse V.T.
V.I. −Chiwa
Chachalaka Niu-nikchiwa kukumutzin: Voy a hacer
María chachalaka: María habla sin pupusas.
parar.
Hacer algo a la carrera
Hablar picardías, obscenidades V.T.
V.I. −Melakchiwa
Taweltaketza Naja nikmelakchiwa nukaltekiw: Yo hago
Lucio taweltaketza: Lucio habla picar- a la carrera mi tarea.
días.
Hacer algo bien; arreglar algo
Hablar rápido; hablar mucho V.T.
Adj. −Ekchiwa
Tenpapal Naja nikekchiwa: Yo estoy arreglándolo.
Lucio tenpapal: Lucio habla rápido.
Hacer algo rápido
Hace mucho tiempo atrás; muy anti- V.T.
guo; antiguos; indígenas −Tajtawelchiwa
Adv. Naja niktajtawelchiwa nutekiw: Hago mi
Ijikman trabajo a la carrera.
346
Ne tutajtatanoywan ijikman: Mis ances-
tros. Hacer bailar
V.T.
Hace rato −Ijtutiltia
Adv. Niu-nikijtutiltia ne piltzín: Voy a hacer
Yewasan bailar al niño.
Yewasan nimaltij: Hace rato me bañé.
Yewasan nikiski: Hace rato salí. Hacer caricias o apretar con cariño el
Yewasan yajki: Hace rato se fue. rostro
V.T.
Hace todo (trabajo) −Sejsepua
Sust. Niu-niksejsepua mukajkamachal: Te voy
Taselej a pellizcarte los cachetes (con amor).
Lucio taselej: Lucio hace de todo (traba-
jando). Hacer casas
V.I.
Hace un momento Kalchiwa
Adv. Naja nikalchiwa: Yo hago casas.
Yakin
Yakin nalejku: Vine hace un momento. Hacer comales
V.I.
Hacendoso Kumalchiwa
Adj. Naja nikumalchiwa: Yo hago comales.
Ishtatala
Hacer cosquillas (para llamar a alguien, para despedirlo,
V.T. para insultarlo).
−Chijchikilua
Niu-nimetzchijchikilua: Te voy a hacer Hacer temblar algo
cosquillas. V.T.
−Ijtzikilua
Hacer la trinchera de leña; hacer el Niu-nikijtzikilua ne patznaj: Yo hago tem-
pante de leña blar a la mesa (como en un sismo).
V.I.
Kutapanti Hacer tronar algo (como quebrando)
Naja nikutapanti: Estoy haciendo la V.T.
trinchera, el pante de leña. −Tzalantia
Niktzalantia numajmapipil: Trueno mis
Hacer llorar dedos.
V.T.
−Chukaltia Hacerse el rogado
Niu-nikchukaltia ne piltzín: Voy a hacer V.I.
llorar al niño. Mukunejneki
María mukunejneki: María se hace la
Hacer ollas rogada.
V.I.
Kunchiwa Hacerse grande
Naja nikunchiwa: Yo hago ollas. V.I.
Ombronkisa
347
Hacer que alguien se orine Ne piltzín onbronkisa: El niño se hace
V.T. grande.
−Shishaltia
Niu-nikshishaltia ne piltzín ika nikchijchi- Hacerse inútil por vejez (hombre)
kilua: Voy a hacer que se orine el niño V.I.
porque le estoy haciendo cosquillas. Shuretpalakisa
Lucio shuretpalakisa: Lucio se hace
Hacer resbalar inútil por vejez.
V.T.
−Shipinua Hacerse inútil por vejez (mujer)
Niu-nikshipinua ne kwachti: Voy a desli- V.I.
zar el mantel (hacer que se caiga). Lamajtzinkisa
Juana lamajtzinkisa: Juana se hace
Hacer ruido al comer; chapotear (agua inútil por vejez.
o lodo)
V.I. Hacerse más (muchos)
Plajplachti V.I.
Lucio plajpachti: Lucio hace ruido al Miake
comer. Ne tzuntekumat miake ukchupi: Los
tzuntekumaj se hacen más.
Hacer señas (gestos, muecas)
V.T. Hacerse; convertirse
−Ishchuwilia V.I.
Nikishchuwilia: Le estoy haciendo señas Muchiwa
Naja nimuchiwa ken se kuyamet: Yo me Hay tiempo
convierto en cerdo. Adv.
Ipanhuk
Jalar Ipanhuk nitakwa: Hay tiempo para que
V.T. coma.
−Tilana
Niktilana ne mekat: Jalo la cuerda. Heces; excremento
Sust.
Halar cosas del agua Kwitat
V.T. Ne ikwit tijlan: El excremento de la
−Atilana gallina.
Nikatilana ne matamichin: Yo jalo la
atarraya. Heptágono
Sust.
Hamaca Chikume itech
Neo. Ne chikume itech: El heptágono.
Chayuntilis
Ninemi tik ne chayuntilis: Estoy en la Herir a
hamaca. V.T.
−Tzunteki
Hambruna; hambre Niu-niktzunteki Juan: Voy a ir a herir a
Sust. Juan.
Mayan
Katka nemituya sujsul mayan: Antes Herirse
348
había mucha hambruna. V.I.
Mutzunteki
Haragán Yakin nimutzuntek: Hace ratos me herí.
Adj.
Tishkwit Hermana mayor (de hombre)
Lucio tishkwit: Lucio es haragán. Sust.
−Eltiw
Haraganes Nueltiw: Mi hermana mayor (de hom-
Adj. bre).
Tishkwimet
Juan wan Lucio tishkwimet: Juan y Lucio Hermana mayor (de mujer)
son haraganes. Sust.
−Pipi
Harina de Nupipi: Mi hermana mayor (de mujer).
Sust.
−Tewyu Hermanas mayores (de hombre)
Itewyu shashakachnaj: Harina de arroz. Sust.
−Eltiwan
Hasta mañana; mañana de nuevo Nueltiwan: Mis hermanas mayores (de
Adv. hombre).
Mustayuk
Mustayuk tamachatiani: Hasta mañana Hermanas mayores (de mujer)
profesor. Sust.
−Pipiwan
Nupipiwan: Mis hermanas mayores (de Sust.
mujer). Chupi −Ikawan
Chupi nuikawan: Mis hermanastros
Hermanastra mayor (de hombre) menores, mis hermanastras menores
Sust. (de hombre y mujer).
Chupi −Eltiw
Chupi nueltiw: Mi hermanastra mayor Hermano mayor
(de hombre). Sust.
−Manuj
Hermanastra mayor (de mujer) Numanuj: Mi hermano mayor (de hom-
Sust. bre y mujer).
Chupi −Pipi
Chupi nupipi: Mi hermanastra mayor (de Hermano menor; hermana menor
mujer). Sust.
−Ikaw
Hermanastras mayores (de hombre) Nuikaw: Mi hermano o hermana menor
Sust. (de hombre y mujer).
Chupi −Eltiwan
Chupi nueltiwan: Mis hermanastras Hermanos mayores
mayores (de hombre). Sust.
−Majmanujwan
Hermanastras mayores (de mujer) Numajmanujwan: Mis hermanos mayo-
Sust. res (de hombre y mujer).
Chupi −Pipiwan
349
Chupi nupipiwan: Mis hermanastras Hermanos menores; hermanas meno-
mayores (de mujer). res
Sust.
Hermanastro mayor −Ikawan
Sust. Nuikawan: Mis hermanos menores,
Chupi −Manuj mis hermanas menores (de hombre y
Chupi numanuj: Mi hermanastro mayor mujer).
(de hombre y mujer).
Herramienta útil para realizar algu-
Hermanastro menor; hermanastra na profesión (instrumentos, armas,
menor equipo)
Sust. Neo.
Chupi −Ikaw Tapalewis
Chupi nuikaw: Mi hermanastro o herma- Ne itapalewis ne tajpiani: El arma del
nastra menor (de hombre y mujer). policía.

Hermanastros mayores Hervir


Sust. V.T.
Chupi −Majmanujwan −Kwakwalatza
Chupi numajmanujwan: Mis hermanas- Nikwakwalatza ne at: Yo hiervo agua.
tros mayores (de hombre y mujer).
Hexágono
Hermanastros menores; hermanastras Sust.
menores Chikwasen itech
Ne chikwasen itech: El hexagon. −Siwakunew
Nusiwakunew: Mi hija (de mujer).
Hielo
Sust. Hija adoptada (de mujer)
At takwawak Sust.
Te nikneki at takwawak: No quiero hielo. −Tiskalsiwakunew
Nutiskalsiwakunew: Mi hija adoptada
Hierba (de mujer).
Bot.
Jaral Hija adoptiva (de hombre)
Ne jaral: La hierba. Sust.
−Tiskalsiwapíltzin
Hierba del susto Nutiskalsiwapíltzin: Mi hija adoptiva (de
Bot. hombre).
Jaral tamuti
Ne jaral tamuti: La hierba del susto. Hijas (de hombre)
Sust.
Hierba medicinal −Sijsiwapíltzin
Bot. Nusijsiwapíltzin: Mis hijas (de hombre).
Jaral tapajtiani
Ne chijchipintzin jaral tapajtiani: El chi- Hijas (de mujer)
chipince es hierba medicinal. Sust.
−Sijsiwakunew
Hierbas aromáticas (hierbabuena, Nusijsiwakunew: Mis hijas (de mujer).
350
romero, cilantro)
Bot. Hijas adoptivas (de hombre)
Jaral puputuka Sust.
Ne jaral puputuka: Manojo de hierbas −Tiskalsijsiwapíltzin
de olor (cualquier hierba aromática, usa- Nusijsiwapíltzin: Mis hijas (de hombre).
da en la cocina).
Hijas adoptivas (de mujer)
Hierro; metal; cualquier cosa metálica Sust.
Sust. −Tiskalsijsiwakunew
Tepusti Nutiskalsijsiwakunew: Mis hijas adopti-
Ne tepusti: El hierro. vas (de mujer).

Hígado Hijastra (de hombre)


Anat. Sust.
−Eltapach −Tepal −Siwapíltzin
Nueltapach: Mi hígado. Nutepal nusiwapíltzin: Mi hijastra (de
hombre).
Hija (de hombre)
Sust. Hijastra (de mujer)
−Siwapíltzin Sust.
Nusiwapíltzin: Mi hija (de hombre). −Tepal −Siwakunew
Nutepal nusiwakunew: Mi hijastra (de
Hija (de mujer) mujer).
Sust.
Hijastras (de hombre) Hijastros; hijastras (de mujer)
Sust. Sust.
−Tejtepal −Sijsiwapíltzin −Tejtepal −Pilawan
Nutejtepal nusijsiwapíltzin: Mis hijastras Nutejtepal nupilawan: Mis hijastros, mis
(de hombre). hijastras (de mujer).

Hijastras (de mujer) Hijo (de hombre)


Sust. Sust.
−Tejtepal −Sijsiwakunew −Píltzin
Nutejtepal nusijsiwakunew: Mis hijastras Nupíltzin: Mi hijo (de hombre).
(de mujer).
Hijo (de mujer)
Hijastro (de hombre) Sust.
Sust. −Ukichkunew
−Tepal −Píltzin Nuukichkunew: Mi hijo (de mujer).
Nutepal nupíltzin: Mi hijastro (de hom-
bre). Hijo adoptado (de mujer)
Sust.
Hijastro (de mujer) −Tiskalukichkunew
Sust. Nutiskalukichkunew: Mi hijo adoptado
−Tepal−Ukichkunew (de mujer).
Nutepal nukichkunew: Mi hijastro (de
mujer). Hijo adoptado; hija adoptada (de
mujer)
351
Hijastro; hijastra (de mujer) Sust.
Sust. −Tiskalkunew
−Tepal−Kunew Nutiskalkunew: Mi hijo adoptado, mi hija
Nutepal nukunew: Mi hijastro, mi hijas- adoptada (de mujer).
tra (de mujer).
Hijo adoptivo (de hombre)
Hijastros (de hombre) Sust.
Sust. −Tiskalpíltzin
−Tejtepal −Ujukichpíltzin Nutiskalpíltzin: Mi hijo adoptivo (de
Nutejtepal nuujukichpíltzin: Mis hijastros hombre).
(de hombre).
Hijo o hija menor
Hijastros (de mujer) Sust.
Sust. Tzinpe
−Tejtepal −Ujukichkunew Nutzinpe: Mi último hijo (menor).
Nutejtepal nuujukichkunew: Mis hijas-
tros (de mujer). Hijo varón (mujer)
Sust.
Hijastros; hijastras (de hombre) −Telpuch
Sust. Nutelpuch: Mi hijo.
−Tejtepal −Pijpipil
Nutejtepal nupijpipil: Mis hijastros, mis Hijo; hija (de mujer)
hijastras (del hombre). Sust.
−Kunew
Nukunew: Mi hijo, mi hija (de mujer). −Pilawan
Nupilawan: Mis hijos, mis hijas (grupo
Hijos (de hombre) de descendientes de la mujer).
Sust.
−Ujukichpíltzin Hilo
Nuujukichpíltzin: Mis hijos (de hombre). Sust.
Iluyu
Hijos (de mujer) Ne iluyu koton: El hilo de la camisa.
Sust.
−Ujukichkunew Hinchado
Nuujukichkunew: Mis hijos (de mujer). Adj.
Suluntuk
Hijos adoptivos (de hombre) Numapipil suluntuk: Mi dedo hinchado.
Sust.
−Tiskalujukichpíltzin Hincharse
Nutishkalujukichpíltzin: Mis hijos adopti- V.I.
vos (de hombre). Suluni
Sulinik ne numapipil: Se me hinchó el
Hijos adoptivos (de mujer) dedo.
Sust.
−Tiskalujukichkunew Hincharse de la cara
Nutiskalujukichkunew: Mis hijos adopti- V.I.
vos (de mujer). Ishsujsulunia
Juana ishsujsulunik: Juana se hinchó de
352
Hijos adoptivos; hijas adoptivas (de la cara.
hombre)
Sust. Hincharse de los pies
−Tiskalpijpipil V.I.
Nutiskalpijpipil: Mis hijos adoptivos, mis Ijikshisulunia
hijas adoptivas (grupo de hijos adopti- Lucio ijikshisulunik: Lucio se hinchó de
vos del hombre). sus pies.

Hijos adoptivos; hijas adoptivas (de Hipopótamo


mujer) Zoo.
Sust. Kuyamet at
−Tiskalpilawan Ne kuyamet at: El hipopótamo (cerdo de
Nutiskalpilawan: Mis hijos adoptivos, agua).
mis hijas adoptivas (grupo de hijos
adoptivos de la mujer). Hogar; el espacio donde convive la
familia
Hijos; hijas (de hombre) Sust.
Sust. −Chan
−Pijpipil Nuchan: Mi hogar.
Nupijpipil: Mis hijos, mis hijas (grupo de
descendientes del hombre). Hoja
Bot.
Hijos, hijas (de mujer) Iswat
Sust. Ne iswat: La hoja.
Hojear un libro o papel Ne kunanakat: El hongo.
V.I.
Amapepeta Horcón
Naja niamapepeta: Estoy hojeando el Sust.
libro. Taketzal
Ne taketzal: El horcón.
Hollín
Sust. Hormiga
Kalkwach Zoo.
Ne kalkwach: El hollín. Tzikat
Nechtzupin se tzikat: Me picó una
Hoja de (para indicar que le pertenece hormiga.
a una planta o árbol)
Sust. Hormiga colorada
-Iswayu Zoo.
Ne iswayu ne makwiliswat: La hoja del Chiltzikat
maquilishuat. Ne chiltzikat tatzupina: La hormiga
colorada pica.
Hombre inútil (ofensa)
Adj. Hormiga corunca
Takapala Zoo.
Ne takapala: El hombre inútil. Kulutzikat
Nechtzupin se kulutzikat: Me picó una
Hombros hormiga corunca.
353
Anat.
−Kechtan Hormiga garriadora
Se nukechtan: Mi hombro. Zoo.
Nukechtan: Mis hombros. Tiltzikat
Ne tiltzikat tatzupina: La hormiga garria-
Hondilla dora pica.
Sust.
Tematat Hormiga telepate
Nutemataw: Mi hondilla. Zoo.
Talepatzikat
Hondo Ne talepatzikat: La hormiga telepate.
Adj.
Miktan Hormiguero
Tesu miktan: No es hondo. Sust.
Chantzikat
Hongos (piel) Ne chantzikat: El hormiguero.
Med. Ne ichan tzikat: La casa de la hormiga.
Yuyumukalis
Lucio kipia yuyumukalis: Lucio tiene Horno (artesanal)
hongos. Neo.
Kaltit
Hongos de los arboles Ne kaltit: El horno (artesanal, de adobe
Bot. o bloque).
Kunanakat
Horno (de estufa o microondas) Hueso
Neo. Anat.
Tatunialis Umit
Ne tatunialis: El horno (de estufa o Ne umit: El hueso.
microondas).
Hueso de
Horqueta Anat.
Sust. −Umiyu
Amajtzal Nuumiyu: Mi hueso.
Ne amatzjal nemi pal tiktaliat ne shulun
iwan at: La horqueta está para poner el Huevo
porrón de agua. Sust.
Teksisti
Hospital Sital teksisti: Huevo estrellado.
Sust. Teksisti takwawak: Huevo duro.
Kaltapajtiani Teksisti mumushuj: Huevo revuelto.
Ne tapajtiani nemi tik ne kaltapajtiani: Teksisti tamanti: Huevo tibio.
El doctor está en el hospital. Teksisti tepuntik: Huevo en torta.

Hoy; ahora Huipi, blusa


Adv. Sust.
An Wipil
An sesek: Hoy esta frío. An kisak ne Nuwipil: Mi huipil, mi blusa.
tunal: Hoy salió el sol.
354
Huiscoyol
Hoyo Bot.
Sust. Witzkuyul
Ishmiktan Ne witzkuyul: El huiscoyol.
Ne chechekejtzin kichiwki se ishmiktan
itech ne kwawit: El pájaro carpintero Huistomate
hizo un hoyo en el árbol. Bot.
Witztumat
Huatal Ne witztumat: El huistomate.
Bot.
Ujuatal Huitlacoche
Miak ujuatal nemi: Hay muchos huata- Bot.
les. Ikwitarbolario
Ne ikwitarbolario: El huitlacoche.
Huataliar
V.I. Hule
Tashawa Bot.
Niu-nitashawa: Voy a huataliar. Ujle
Ne ikuyu ujle: Palo de hule.
Huérfano; desamparado (niño)
Sust. Humareda (hay mucho humo)
Nujnuntzin Adj.
Ne piltzín nujnuntzin: El niño es huérfa- Tapuktituk
no. An tapuktituk: Hoy hay mucho humo.
Humear
V.I.
Pukisa
Ne tepet pukisa: El volcán humea.

Humo
Sust.
Pukti
Ne pukti: El humo.

Hundirse
V.I.
Tzintemu
Juan tzintemu tik ne at: Juan se hunde
en el agua.
Tzintemuk ne kal: Se inundó la casa.

Hundirse; ahogarse
V.I.
Atuki
Yaja atukik: Él se ahogó (hundió).

Huso
Sust.
355
Tzutzupas
Ne tzutzupas: El huso.
356
I
Icaco Sust.
Sust. Tiupan
Ishkashukut Ne tiupan: La iglesia.
Ne ishkashukut: El icaco.
Igual
Ichanmiche Adv.
Topo. Kenha
Ichanmichin Juan itukey kenha naja: Juan se llama
Galanchin ne Ichanmichin: Ichanmiche igual a mí.
es bonito (hogar del pez).
Iguana
Ichtakachuka Zoo.
V.I. Siwakuke
Llorar En secreto (disimuladamente) Ne siwakuke se kojtanchanej: La iguana
Taja tiichtakachuka: Tú lloras en secreto es un animal (de campo).
(disimuladamente).
Ilamatepec
Ichtakakwalani Topo.
V.I. Ilamatepet
Estar enojado en secreto (disimulada- Ne tepet itukey Ilamatepet: El volcán se
mente) llama Ilamatepec (cerro de la anciana).
Taja tiichtakakwalani: Tú estás enojado
en secreto (de forma disimulada). Ilopango
Topo.
357
Ichtakapaki Shilupanku
V.I. Galanchin Shilupanku: Ilopango es boni-
Estar contento o riéndose en secreto to (lugar dónde abundan los jilotes).
(disimuladamente)
Naja niichtakapaki: Yo me río o estoy Impresora
alegre en secreto (disimulando). Neo.
Tepuskwikwilchiwalis
−Ichtakasiwaw Ne tepuskwikwilchiwalis: La impresora.
Sust.
Amante (mujer) Incensario
Nuichtakasiwaw: Mi amante (mujer). Sust.
Tapupuchtialis
−Ichtakatakaw Ne tapupuchtialis: El incensario.
Sust.
Amante (hombre) Inclinado
Nuichtakatakaw: Mi amante (hombre). Adj.
Melak
Idioma; palabras Ne ujti ijkatuk: la calle inclinada.
Sust.
Tajtaketzalis Indiferente; que no le importa nada
Ne tajtaketzalis nawat: El idioma ná- Adj.
huat. Ishkalyukwawit
Taja tiishkalyukwawit: Sos indiferente.
Iglesia
Inocente; ingenuo Nuijijtimekayu: Mis intestinos.
Adj.
Mele Invierno
Taja timele: Tú eres ingenuo. Sust.
Shupan
Insertar (empalar); enhebrar Ne shupan: El invierno.
V.T. Yasnekia ne tunalku wan witz ne shu-
−Kusua pan: Solsticio de invierno.
Niu-nikusua ne tijlan pal tultia: Voy a
empalar la gallina para que se dore. Invisible
Naja nikusua: Yo enhebro. Sust.
Tesu nesi
Insípido Ne ejekat tesu nesi: El viento es invisi-
Adj. ble.
Asesek
Ne at asesek: El agua es insípida. Inyectar en el brazo
Ne taiwan nakak asesek: La comida V.T.
quedó simple. −Matzupina
Niu-nikmatzupina: Voy a inyectarte.
Instrumento con el que se quitan las
bases de las olla Ir
Sust. V.I.
Tatzinkutunaya Yawi
Ne tatzinkutunaya: El cortabases (de Yaja yawi iwan María: Él va con María.
358
olla o comales).
Izalco
Instrumento musical Topo.
Sust. Itzshalku
Sonchiwalis Galanchin Itzshalku: Izalco es bonito
Shikita ne sonchiwalis: mira el instru- (lugar de las arenas de obsidiana).
mento musical (hacedor de música)
Izquierda
Instrumento musical eléctrico Neo.
Sust. −Mayulka
Tepusonchiwalis Ne kwawit nemi ka numayulka: El Árbol
Ne tepusonchiwalis galanchin: Es bonito está a mi izquierda.
el instrumento musical eléctrico (metá-
lico).

Insultar
V.I.
−Tujtumakilwia
Niu-niktujtumakilwia Juan: Voy a insultar
a Juan.

Intestinos
Anat.
−Ijijtimekayu
J 359
Jabón Jícara
Sust. Sust.
Shapun Shikal
Ne shapun pal nimaltia: El jabón para Ne shikal: La jícara.
bañarme.
Jila
Jabón líquido; champú Bot.
Neo. Shila
At shapun Ne ikuyu shila: El palo de jila.
Ini se yankwik at shapoom: Este es un
champú nuevo. Jilote
Bot.
Jade Shilut
Sust. Ne shilut: El jilote.
Chalchiwit
Ne chalchiwit: El jade. Jilotear
V.I.
Jefe; presidente Shilukisa
Sust. Shilukisaya: ya está jiloteando.
Tatuktiani
Ne tatuktiani: El jefe. Jiote (enfermedad): árbol de jiote
Sust.
Jején Ishinyu
Zoo. Ne kwawit ishinyu: El palo de jiote.
360
Shalmuyut
Ne shalmuyut: El jején. Jiquilite
Bot.
Jengibre Witzkilit
Bot. Ne witzkilit: El jiquilite.
Talwentzin tekwa
Ne talwentzin tekwa: El jengibre Jirafa
Zoo.
Jeringa Kechweyak
Sust. Ne kechweyak: La jirafa (cuello largo).
Tatzupinalis
Ne tatzupinalis: La jeringa. Jocote
Sust.
Jeta (Hocico del cerdo o el jabalí) Shukut
Sust. Ne shukut: El jocote.
−Tenshumpe
Ne itenshumpe kuyamet: La jeta del Jocote cimarrón
cerdo. Bot.
Shukupiluas
Jícama Ne Shukupiluas: El jocote cimarrón.
Sust.
Shikamaj Jocote jobo
Ne shikamaj: La jícama. Bot.
Shikupiluas
Ne shikupiluas: El jocote jobo. Metzti chikwasen
Ne metzti chikwasen: El mes de junio.
Jorabado
Adj. Junto a mi (a mis dos lados: izquierda
Teputzmuku y derecha)
Lucio teputzmuku: Lucio es jorobado. Adj.
−Najnakastan
Juego Ne tuijiknikwan nemi nunajnakastan:
Sust. Las personas están a mi lado.
Awilti
Naja nipaki ipanpa ne awilti: Yo me río Juntos (afijo)
por el juego. Adj.
Sen−
Jueves Tisennemit: Nosotros estamos juntos.
Neo. Ansentekitit: Ustedes están juntos.
Tunal nawi Sennejnemit: Ellos caminan juntos.
Ne tunal nawi: El día jueves.

Jugador
Sust.
Mawiltiani
Naja nimawiltiani: Yo soy jugador.

Jugar
361
V.I.
Mawiltia
Naja nimawiltia iwan ne awil: Yo juego
con mi juguete.

Jugar (con algo)


V.T.
−Awiltia
Naja nikawiltia ne awil: Yo juego (con) el
juguete.

Juguete
Sust.
Awil
Nimawiltia iwan ne awil: Juego con el
juguete.

Julio
Neo.
Metzti chikume
Ne metzti chikume: El mes de julio.

Junio
Neo.
362
L
La cima; la punta plato.
Adv.
−Tzunpan Lámpara o algo que alumbre (foco,
Ne mishti nemi ka itzunpan ne tepet: La candela, candíl)
nube está en la punta del cerro. Sust.
Tawil
Labio leporino Ne tawil: La lámpara.
Adj.
Tenkutu Lampiño (de rostro)
Lucio tenkutu: Lucio (tiene) labio lepo- Sust.
rino. Tenshipetz
Lucio tenshipetz: Lucio es lampiño.
Labios
Anat. Langosta (plaga)
−Tenshipal Zoo.
Nutenshipal: Mis labios. Chapulin
Se nutenshipal: Mi labio. Ne chapulin kikwa ne mil: La langosta
se come la milpa.
Labiudo
Adj. Lápiz; lapicero
Tentilawak Sust.
Lucio tentilawak: Lucio es labiudo. Tisat
Ne tisat: El lápiz.
Ladrón
363
Sust. Largo
Taichtekini Adj.
Ne taichtekini: El ladrón. Weyak
Ne sala weyak: El pantalón largo.
Lagartija
Zoo. Largo y puntudo
Kakawani Adj.
Ne kakawani se kojtanchanej: La lagarti- Kuweyak
ja es un animal (de campo). Ne itzinweyaka ne kuat kuweyak: La cola
de la culebra es larga y puntuda.
Lago; laguna
Sust. Laringe
Wey at Anat.
Ne wey at: El lago. −Kupak
Nukupak: Mi laringe.
Lágrima
Sust. Latir (corazón)
−Ishayu V.I.
Temu nuishayu: Mi lágrima cae. Pojpokti
Ne tapajtiani kikaki ken pojpikti nuyulu:
Lamer El doctor oye como late mi corazón.
V.T.
−Ishpalua Latir acelerado del corazón (por ner-
Niu-nikishpalua ne taijtik: Voy a lamer el vios o un presentimiento)
V.I. V.I.
Yujyululini Mutzunkalhapaka
Niyujyululini: Mi corazón está latiendo Nimutzunkalhapaka: Yo me lavo el pelo.
acelerado.
Lavarse el trasero
Lavadero V.I.
Sust. Mutzinpaka
Tapakaluyan Niu-nimutzinpaka: Me voy a lavar el
Ne tapakaluyan: El lavadero. trasero.

Lavado Lavarse la cara


Adj. V.I.
Tapakti Muishapaka
Nukoton tapakti: Mi camisa está lavada. Nimuishapaka: Yo me lavo la cara.

Lavadora Lavarse las manos


Neo. V.I.
Tapakalis Mumapaka
Ne tapakalis: La lavadora. Naja nimumapaka: Yo me lavo las
manos.
Lavandera; libélula (insecto)
Sust. Lavarse los pies
Tapakani V.I.
Ne tapakani: La lavandera. Muikshiapaka
364
Nimuikshiapaka: Yo me lavo los pies.
Lavar
V.T. Leer (lit. hablar el papel)
−Paka V.I.
Nikpaka ne taijtik: Lavo el plato. Amataketza
Naja niamataketza ne amachti: Yo leo
Lavar (superficialmente) el libro.
V.T.
−Ishpaka Leer (lit. ver el papel)
Naja nikishpaka ne taijtik: Yo lavo el V.I.
plato (superficialmente). Amatachia
Naja niamatachia ne amachti: Yo leo el
Lavar con agua libro.
V.T.
−Apaka Lejanía de (distancia)
Nikapaka ne taijtik: Lavo el plato (con Sust.
agua). −Wejkatika
¿Keski iwejkatika nemi ne tamachtilu-
Lavarse el estómago (abdomen) yan?: ¿Qué tan lejos está la escuela?
V.I.
Muijtiapaka Lejos
Nimuijtiapaka: Yo me lavo el estómago. Adv.
Wejka
Lavarse el pelo Ninemi wejka ipal muchan: Estoy lejos
de tu casa. Levantar la cabeza
V.I.
Lengua Mukechketza
Anat. Ne pelu mukechketza: El perro levanta
−Tennakayu la cabeza.
Nutennakayu: Mi lengua.
Levantar; recoger
Lengua de señas V.T.
Sust. −Ketza
Majmataketzalis Niu-niketza ne uchpanwas: Voy a reco-
Ne majmataketzalis: El lenguaje de ger la escoba.
señas.
Levantarse (cuando los niños comien-
Lentes zan a caminar y aprenden a pararse)
Sust. V.I.
−Ishajsika Mukeketza
Nuishajsika: Mis lentes. Ne siwapil mukeketza: La niña ya puede
pararse (ya hace solitos).
Lesbiana
Sust. Levantarse; pararse
Takayulu V.I.
Carlota takayulu: Carlota tiene corazón Muketza
de hombre, es lesbiana (siente atrac- Niu-nimuketza peyna: Me levantaré
ción por otra mujer). temprano.
365
Lesbiana (joven) Libro
Sust. Sust.
Siwapiltzín Amachti
Carlota se siwapiltzín: Carlota es una Tepuntik ne amachti: El libro grueso.
niña o joven muy masculina (siente
atracción por otras adolescentes). Licuadora; molino
Neo.
Letra; signo Tatisilis
Sust. Ne tatisilis: La licuadora.
Tajkwilulchin
Ne tajkwilulchin “A”: La letra “A”. Liendre
Zoo.
Levantar (algo); alzar Ajsilti
V.T. Yaja kipia ajsilti: Ella tiene liendres.
−Ajkukia
Niu-nikajkukia numey: Voy a levantar mi Ligoso o pegajoso (por sudor o cuando
mano. la comida se descompone)
Adj.
Levantar algo y dejarlo inclinado Shulewi
V.T. Naja nishujshulewi: Estoy muy ligoso y
−Melakketza pegajoso (por haber sudado).
Niu-nikmelakketza ne uchpanwas: Voy a
levantar la escoba y la dejare inclinada. Limpiar
V.T. Ajkatek
−Pupua Ajkatek ne kushtalchin: No pesa la
Naja nikpupua ne tzijtalijka: Yo limpio la mochila.
silla.
Llaga
Limpiar Med.
V.T. Chiraj
−Pupuwia Kiski se chiraj nutech: Me salió una
Niu-nikpupuwia ne patznaj: Voy a limpiar llaga.
la mesa.
Llamar el tunal (quitar el susto)
Limpiar (superficialmente) V.T.
V.T. −Tunalnutza
−Ishpupua Niu-niktunalnutza María: Voy a llamarle
Naja nikpupua nuishajsika: Yo limpio el tunal a María.
mis lentes (suave, superficialmente).
Llamar; hablar
Limpiar el trasero V.T.
V.T. −Nutza
−Tzinpupua Niknutza María: Le hablo a María.
Niu-niktzinpupua ne shulut: Yo le limpio
el trasero al niño. Llamar; hablar (sin decir a quién)
V.I.
Limpiarse el trasero Tanutza
366
V.I. Naja nitanutza: Yo llamo (sin decir a
Mutzinpupua quién).
Naja nimutzinpupua: Yo me limpio el
trasero. Llegar
V.I.
Liso (textura, cabello) Ajsi
Adj. Niajsika: Ya llegué.
Alawak
Uni alawak: Eso es liso. Llegar juntos
V.I.
Liso; ligoso Senhajsi
Adj. Tejemet tisenhajsiket: Nosotros llega-
Alawak mos juntos.
Ne iewayu kinia alawak: La cascara de
guineo es lisa. Llegar; arribar
V.I.
Trenza; listón Ejku
Sust. Nalejkuka: Ya llegué.
Tajkwil
Ne chiltik tajkwil: El listón rojo. Llenar
Nutajkwil: Mi trenza. V.T.
−Tema
Liviano; que no pesa Niu-niktema ne tzutzukul: Voy a llenar el
Adj. cántaro.
Llenar a otra persona V.I.
V.T. Tutuka
−Ishwitia Nitutuka niaw: Voy preciso.
Niu-nikishwitia Lucio: Voy a llenar a
Lucio (por darle de comer). Llorar
V.I.
Llenarse; satisfacerse (por comer) Chuka
V.I. Tichuka: Tú lloras.
Ishwi
Niu-nitakwa wan niu-nishwi: Voy a comer Llorar por alguien o algo
y voy a llenarme. V.T.
−Chukilia
Lleno Juan kichukilia imanuj: Juan llora a su
Adj. hermano.
Tentuk
Ne tzutzukul tentuk: El cántaro está Llover
lleno. V.I.
Wetzi at
Llevar An wetzi at: Hoy está lloviendo.
V.I.
Tawika Lloviznar (pringar)
Nitawika: Yo llevo (sin decir qué). V.I.
Shijshini
Llevar Tea kimaka wey at, maya shijshini: Ya no
367
V.T. llueve, solo está pringando.
−Wika
Niu-nikwika nuchikiw: Voy a llevar mi Lluvia con sol
canasto. V.I.
Munamiktia ne masat
Llevar a alguien al frente An tachia ne tunal wan kimaka at, anka
V.T. munamiktia ne masat: Hoy está alum-
−Yakawika brando el sol y está lloviendo, quizá se
Nikyawawia María: Yo llevo adelante a está casando la venada.
María.
Lo que sea; lo que encuentre; cual-
Llevar algo en el costado o cintura quier cosa
V.T. Det.
−Shiknalua Kajaya
Niu-nikshiknalua ne chikiwit: Voy a llevar Kajaya nikajsi: Lo que sea que encuen-
el canasto en la cintura. tre (cualquier cosa).

Llevar en el hombro Lo; la; le


V.T. Pronom.
−Kechtanua K(i)
Naja nikechtanua ne chiwikit: Yo llevo el Kineki: Lo quiere.
canasto en el hombro. Tikelkaw: Lo olvidó.

Llevar prisa Loco


Adj. Los; las; les (ustedes)
Tzunhejekat Pronom.
Lucio tzunhejekat: Lucio es loco. Metzin
Metzinneki: Los quiere (a ustedes).
Loco (lit. cabeza arruinada)
Adj. Luciérnaga
Tzunhijtakawtuk Zoo.
Ne tzunhijtakawtuk tiajwa: El loco rega- Ishpitzin
ña. Ne ishpitzin patani: La luciérnaga vuela.

Loco (medio loco) Luego; después; rápido


Adj. Adv.
Ishejekat Neman
Pedro ishejekat: Pedro es medio loco Niwitz neman: Vuelvo rápido.
(habla sin sentido, pero no es loco com- Nalejku neman: Llego rápido.
pletamente). Niu-nikisa neman: Me voy en un mo-
mento.
Lodo
Sust. Luna creciente
Pulul Sust.
Ne pulul: El lodo. Chikawtuk metzti
Ne chikawtuk metzti: La luna creciente.
Lombriz; parásito
Zoo. Luna cuarto menguante
368
Piyal Sust.
Ne piyal: La lombriz. Yasnekia ne metzti
Yasnekia ne metzti: Luna cuarto men-
Longitud guante.
Sust.
−Weyaka Luna llena
Ne iweyaka nusala: Lo largo de mi Sust.
pantalón. Tentuk metzti
Ne tentuk metzti: La luna llena.
Lora (serpiente); mecasala
Zoo. Luna menguante
Shushuknajkuat Sust.
Ne shushuknajkuat: La mecasala (cule- Chikitia ne metzti
bra verde). Chikitia ne metzti: Luna menguante.

Loroco Luna nueva


Bot. Sust.
Masakilit Yankwik metzti
Ne masakilit: El loroco. Ne yankwik metzti: La luna nueva.

Los; las; les (ellos) Luna tierna


Pronom. Sust.
Kin Selek metzti
Kinneki: Los quiere (a ellos). Ne selek metzti: La luna tierna.
Lunar (del cuerpo)
Sust.
−Sawayu
Musawayu: Tu lunar (del cuerpo).

Lunar (del rostro)


Sust.
−Ishsawayu
Nuishsawayu: Mi lunar (del rostro).

Lunes
Neo.
Tunal se
Ne tunal se: El día lunes.

369
370
M
Machacar; destripar Madurar (algo)
V.T. V.T.
−Chajchakwania −Ukshitia
María kichajchakwania ne et: María está Niu-nikukshitia ne awakat: Voy a madu-
machacando los frijoles. rar los aguacates.

Machucar Maguey; pita


V.T. Bot.
−Kumatilua Ichti
Nikumatiluj imey Juan: Machuqué la Iwan ne ichti kichiwat ne chayunti: Con
mano de Juan. la pita de maguey se hace la hamaca.

Machucarse Magullado
V.I. Adj.
Mukumatilua Majmalintuk
Nimukumatiluj: Me machuqué. Ne tumat majmalintuk: El tomate está
magullado.
Madera podrida
Sust. Maicillo
Kupala Sust.
Ne kupala: La madera podrida. Alborota
Ne tijlan kikwa alborota: La gallina come
Madrastra maicillo.
Sust.
371
−Tenan Maíz nuevo
Nutenan: Mi madrastra. Sust.
Kamawak
Madre adoptiva Sinti kamawak: Maíz nuevo (fresco).
Sust.
−Tepal −Nan Mal hablado; malcriado
Nutepal nunan: Mi madre adoptiva. Adj.
Chuntal
Madrina Taja tichuntal: Tú eres malcriado.
Sust.
−Ipan −nan Mal; malo
Nuipan nunan: Mi madrina. Adv.
Tesu yek
Madrugada Lucio nemi tesu yek: Lucio está mal.
Adv.
Tapuyawa Malacate
Ka tapuyawa: En la madrugada. Sust.
Malakat
Madurar Ne malakat: El malacate.
V.I.
Ishtultia Malcriado (dice malas palabras)
Ne kinia ishtultia: El guineo está madu- Adj.
rando. Tenpajpala
Lucio tenpajpala: Lucio es malcriado.
Malencarado −Tenhametzkalyu
Adj. Nutenhametzkalyu: Mi mandíbula.
Ishtanwitz
Lucio ishtanwitz: Lucio es malencarado. Manga de camisa
Sust.
Malos espíritus Imey
Sust. Ne imey koton: La manga de la camisa.
Kujkulwan
Ne kujkulwan: Los malos espíritus. Mangle
Bot.
Mamá Shikwawit
Sust. Ne ikuyu shikwawit: El palo de mangle.
−Nan
Nunan: Mi mamá. Manguera
Neo.
Mamar (pecho) Amekalis
V.I. Ne amekalis: La manguera.
Chichi
Ne shulut chichi: El bebé está maman- Mano
do. Anat.
−Mey
Mamaso Numey: Mi mano.
Sust. Numejmey: Mis manos.
Majmatzu
372
Ajwiak ne majmatzu: Es rico el mamaso. Mano de la piedra de moler (metate)
Sust.
Mamey Imey ne metat
Sust. Iwan ne imey ne metat nikpayana ne
Tetzaput neshtamal: Con la mano de la piedra
Ne tetzaput: El mamey. muelo el maíz.

Mamón (fruta) Mantel; manta de tortilla


Sust. Sust.
Talpashukut Tamalkwach
Ne talpashukut: El mamón. Ne tamalkwach: La manta de tortilla.

Manco (que le falta una mano) Manune


Adj. Bot.
Makutu Maluni
Carlos makutu: Carlos es manco. Ne maluni: Manune.

Mandarina Manzana de Adán


Sust. Anat.
Muyulala −Tuskabolajyu
Ne muyulala: La mandarina. Nutuskabolajyu: Mi manzana de Adán.

Mandíbula Manzana de Adán


Anat. Anat.
−Tuskaumiyu Marchitarse
Nutuskaumiyu: Mi manzana de Adán. V.I.
Mijmiki
Mañana (día siguiente) Ne shuchit mijmikik: La flor se marchitó.
Adv.
Musta Marchitarse (se arruga)
Timuitat musta: Nos vemos mañana. V.I.
Majmalini
Mañana (parte del día); temprano Ne shuchit majmalinik: la flor se mar-
Adv. chitó.
Peyna
Niu-nikisa ka peyna: Saldré en la maña- Marea alta (cuando se llena el mar)
na. V.I.
Tatemi
Mapache An tatemi ne wey puyek at: Hoy el mar
Zoo. tiene marea alta.
Mapachin
Ne mapachin mumapaka: El mapache Marea baja (cuando baja el mar)
se lava las manos. Sust.
Kashawika
Maquilishuat Ne wey puyek at kashawika: El mar baja
Bot. (marea baja).
Makwiliswat
Ne makwiliswat shuchikisa: El maquili- Mariposa
373
shuat florece. Zoo.
Papalut
Maquillar Ne papalut patani: La mariposa vuela.
V.T.
−Ishmawaltia Mariquita (insecto)
Niu-nikishmawaltia María: Voy a maqui- Zoo.
llar a María. Ayutzin jaral
Ne ayutzin jaral: La mariquita (la tortu-
Maquillarse guita de monte).
V.I.
Muishmawaltia Martes
María muishmawaltia: María se maqui- Neo.
lla. Tunal ume
Ne tunal ume: El día martes.
Mar
Sust. Marzo
Wey puyek at Neo.
Ne wey puyek at: El mar. Metzti yey
Ne metzti yey: El mes de marzo.
Marañón
Sust. Masa
Akashmut Sust.
Ne akashmut: El marañón. Tishti
Ne tishti: La masa.
Masacuata Ne kuyut kuyuchuka: El coyote aúlla.
Zoo.
Masakuat Mayo
Ne masakuat mukutilana: La masacua- Neo.
ta se arrastra. Metzti makwil
Ne metzti makwil: El mes de mayo.
Masajear (aplicar masajeando)
Sust. Mazorca de maíz
Mujmuyawa Sust.
Shimujmuyawa ne pajti: Masajéate la Sinti
medicina (frotando). Ne sinti: La mazorca.

Máscara Mazorcas de maíz enanas (mini mazor-


Sust. cas)
−Ishkwawyu Sust.
Nuishkwawyu: Mi máscara. Ulupíltzin
Ne ulupíltzin: La mazorca enana (mini
Mascarilla (tapaboca) mazorcas).
Sust.
−Tentzajka Mazorca pequeña; frutos pequeños
Nutentzajka: Mi mascarilla. Sust.
Mulkit
Masticar (algo) Ne pula mulkit: Los plátanos pequeños
V.T. (los últimos del árbol).
374
−Kwajkwa
Niu-nikwajkwa yek ne takwal: Voy a mas- Me
ticar bien la comida. Pronom.
Nech
Masticar (sin decir que) Nechneki: Me quiere.
V.I.
Takwajkwa Mecapal
Niu-nitakwajkwa yek: Voy a masticar Sust.
bien. Mekapal
Ne mekapal: El mecapal.
Matalí (planta)
Bot. Mecedora
Matalin Neo.
Ne matalin: El matalí. Tatziwilis
Ninemi tik ne tatziwilis: Estoy en la
Matar a mecedora.
V.T.
−Miktia Media noche
Niu-nikmiktia ne kulut: Voy a matar al Sust.
alacrán. Tajkutayua
Ka tajkutayua: A media noche.
Maullar
V.I. Medicina
Kuyuchuka Sust.
Pajti Mercado
Ne tapajtiani nechmakak pajti: El doctor Sust.
me dio medicina. Tiankis
Niu-nitakua ka tiankis: Iré a comprar al
Medio día mercado.
Adv.
Tajkutunal Mecer
Ka tajkutunal: Al medio día. V.T.
−Chayuntia
Mejilla Naja nikchayuntia Maria: Yo mezo a
Anat. María.
−Kamachal
Nukamachal: Mi mejilla. Mecerse
V.I.
Melón Muchayuntia
Sust. Naja nimuchayuntia: Yo me mezo.
Melumekat
Ne melumekat: El melón. Metapán
Topo.
Menear; mover Metapan
V.T. Sujsul galanchin Metapan: Metapán es
−Ulintia muy bonito (dónde abunda el maguey).
Niu-nikulintia ne iswat: Voy a mover la
hoja. Meter
375
V.T.
Menor de edad (en comparación a −Ishtuka
otro) Niu-nikishtuka Juan tik ne at: Voy a
Sust. meter a Juan en el agua.
Tzintejtenesh
Lucio tzintejtenesh nupal: Lucio es Meter
menor que yo. V.T.
−Kalaktia
Mentiroso Naja nikalaktia ne mistun: Yo entro al
Sust. gato.
Tashijshikuani
Lucio tashijshikuani: Lucio es mentiroso. Meterse
V.I.
Mentón Muishtuka
Anat. Shimuishtuka: Metete (entren).
−Tentzikaw
Nutentzikaw: Mi mentón. Mezquino
Med.
Menstruación Chipin
Med. Juan kipia se chipin: Juan tiene un
Chintu mezquino.
Ninejnemi iwan ne chintu: Ando con la
menstruación. Mi(s)
P.Pos.
Nu Tunalmil
Nunan: Mi madre. Ne tunalmil: La milpa de verano.

Michapa Mío(s)
Topo. Adj.
Michinhapan Nupal
Galanchin Michinhapan: Michapa es Ne mistun nupal: El gato es mío.
bonito (dónde abundan los peces).
Mira, ve
Mico Apost.
Zoo. I´
Tzikok Shikita, i´: Mire, ve.
Ne tzikok: El mico.
Mirón
Miedoso Adj.
Adj. Ishpel
Tzinshuti Lucio ishpel: Lucio es mirón (mira mu-
Juan tzinshuti: Juana es miedosa. cho, fisgón).

Miércoles Mochila; cartera; bolso; bolsa


Neo. Sust.
Tunal yey Kushtalchin
Ne tunal yey: El día miércoles. Ne kushtalchin: La mochila.
376
Migajas Moco
Sust. Sust.
−Pajpalyu Yakatzul
Ne ipajpalyu tishti tzupelek: Las migajas Kipia sujsul yakatzul: Tiene muchos
del pan dulce. mocos.

Migajoso (suelta migajas) Moco (del chompipe)


Adj. Sust.
Pusulnaj −Nakayakatzul
Ini tishti tzupelek pusulnaj: Este pan Ne inakayakatzul ne kwajakulut: El
dulce es migajoso. moco del chompipe (apéndice que cuel-
ga hacia delante sobre el pico).
Mil
Sust. Mojar (a guacaladas)
Se shikipil V.T.
Se shikipil: Mil. −Atepewa
Nikatepewa ne pelu: Yo mojo al perro.
Milpa
Bot. Mojar; regar
Mil V.T.
Ne mil: La milpa. −Ajwilia
Naja nikajwilia ne shuchit: Yo riego la
Milpa de verano flor.
Sust.
Mojarse Asumi
V.I. Ne asumi: El mono.
Ajwi
Niajwik: Me mojé. Mora
Bot.
Moler el maíz (en la piedra) Iswat chichik
V.T. Ne iayu iswat pajti: La sopa de mora es
−Tzunpayana medicina.
Niktzunpayana ne tawial: Yo muelo el
maíz. Mora (hierba)
Bot.
Moler muy bien Iswat chichik
V.T. Ne iswat chichik: La mora (hierba).
−Kwechua
Niu-nikwechua ijpak ne metat: Voy a Morado
moler muy bien sobre la piedra. Adj.
Pushawak
Moler un poco (no tan bien) Itachishka pushawak: Color morado.
V.T.
−Tzuntisi Morado (multicolor)
Niktzuntisi ne tawial: Yo muelo el maíz Adj.
(un poco). Pushawatuk
Itachishka pushawatuk: Color morado
Moler, licuar (multicolor).
377
V.T.
−Tisi Morder
Niu-niktisi chupi nuew: Yo moleré un V.T.
poco de frijoles. −Tankwa
Ne pelu kitankwaj Juan: El perro mordió
Molesto a Juan.
Adj.
Yumuch Morder (sin decir a quién)
Lucio yumuch: Lucio es molesto (no cae V.I.
bien). Tatankwa
Ne pelu tatankwa: El perro muerde.
Molido
Adj. Moreno (color de piel)
Tatisti Adj.
Ne et tatisti: El frijol molido. Tiltikchin
Naja nitiltikchin: Yo soy moreno.
Mollera (niño)
Anat. Morirse
−Tzintew V.I.
Ne itzintew ne shulut temu: La mollera Miki
del niño baja. Ne tutut mikik: El pájaro murió.

Mono Morirse de susto


Zoo. V.I.
Tunalmiki Tenhulini
Lucio tunalmikik: Lucio murió de susto. María nechita wan maya tenhulin: María
me mira y solo mueve la boca.
Morro (grande); huacal
Bot. Moverse (levemente)
Wajkal V.I.
Ne arbolarios nesiket tik se wajkal: Los Ulini
huracaneros nacieron de un morro. Tesu ulini: No se mueve.

Morro de potrero (pequeño) Moverse (mucho); ejercitarse


Bot. V.I.
Tzakawajkal Muujulintia
Ne tzakawajkal nemi intzalan ne tzakat: Naja nimuujulintia: Yo me estoy ejerci-
El morro de potrero está entre zacate. tando (moviéndose).

Mosca Mozote
Zoo. Bot.
Muyut Musut
Ne muyut patani: La mosca vuela. Ne mozote: El mozote.

Mosca de desagüe (mosca pequeña) Muchilwia


Zoo. V.I.
Lejlenpumuyut Enchilarse
Ne lejlepumuyut: La mosca de desagüe. Naja nimuchilwij: Yo me enchilé.
378
Moscardón (moscarrón) Mucho (contable)
Zoo. Adv.
Ijkwich Miak
Ne ijkwich patani: El moscardón vuela. Miak sijsiwatket: Muchas mujeres.
Miak itajtakil: Muchas frutas.
Mostrar; enseñar
V.T. Mucho (incontable); grandioso
−Ilwitia Adv.
Niu-nikilwitia nuwipil: Voy a enseñarte Wey
mi blusa. Wey at: Mucha agua.
Wey takwal: Mucha comida.
Motate Yaja se wey siwat: Ella es una gran mu-
Bot. jer (grandiosa, importante).
Muta
Ne mutat: El motate. Mudado (recién mudado)
Adj.
Mover (algo) Shulech
V.T. Ne kuat shulech: La culebra acaba de
−Ulintia mudar piel.
Nikulintia ne shulut: Yo muevo al bebé.
Muerto
Mover los labios (sin hablar) Sust.
V.I. Mikini
Ne mikini: El muerto. Muro de bajareque o de piedra
Sust.
Mujer inútil (ofensa) Tewipanti
Adj. Ne tewipanti: El muro de bajareque.
Siwapala
Ne siwapala: La mujer inútil. Música
Sust.
Multiplicación Son
Neo. Ne son: La música.
Tamutkitilis
Ne tamutkitilis: La multiplicación. Música de
Sust.
Multiplicar (Hacer crecer en número −Sonyu
algo) Ne isonyu wewet: El son del tambor.
V.T.
−Mutkitia Músico
Jesús kimutkiltij ne michin: Jesús multi- Sust.
plicó los peces. Sonchiwani
Ne sonchiwani: El músico (el hacedor de
Multiplicar; hacer que abunde música).
V.T.
−Miakiltia Músico (de instrumentos de percusión)
Niu-nikmiakilia ne takwal: Voy a hacer Sust.
que abunde la comida. Tatzutzunani
379
Nitatzutzunani: Yo músico (con instru-
Multiplicarse mentos de percusión).
V.I.
Mutki Mutenpelua
Ne Tzuntekumat mutki: Los tzuntekumaj V.I.
se multiplican. Abrir la boca. Bostezar
Naja nimutenpeluj: Yo bostecé (abrí mi
Muñeca (de la mano) boca).
Anat.
−Makechtan Mutzujtzunketza
Numakechtan: La muñeca. V.I.
Dar vuelta de gato
Murciélago Naja nimutzujtzunketza: Yo doy vuelta
Zoo. de gato.
Tzinakan
Ne tzinakan tzunpilkatuk wan kia né Muy oloroso; muy fragante
takwa: El murciélago está cabeza abajo Adj.
y así come. Tatapukatuk
Ne shuchit tatapukatuk: La flor es muy
Muro fragante.
Sust.
Tepanti Muy podrido; inservible
Ne tepanti: El muro. Adj.
Pajpala
Ne koton pajpala: La camisa podrida,
inservible.

Muy; mucho (incontable, para verbos y


emociones)
Adv.
Sujsul
Sujsul ajwiak nutaiwan: Muy rica mi
comida.
Ninemi sujsul yek: Estoy muy bien.

380
N 381
Nacazcol nahuahablante.
Bot.
Nakaskulut Náhuat
Ne nakaskulut: El nacazcol. Sust.
Nawat
Nacer Ne nawat: El náhuat.
V.I.
Nesi Nalga (glúteo)
Naja ninesik: Yo nací. Anat.
−Tzinkamak
Nacer de huevos (eclosión) Nutzijtzinkamak: Mis nalgas (mis
V.I. glúteos).
Kupini
Naja nikchia ma kupini ne puyuj: Estoy Nalgón
esperando que nazcan los pollos (eclo- Adj.
sionar). Tzijtzinnanatz
María tzijtzinnanatz: María es nalgona.
Nacimiento de agua
Sust. Nance
Apunian Sust.
Ka né nemi ne apunian: Allá está el Nan
nacimiento (de agua). Ne nan: El nance.

Nada; cero Naranja


382
Sust. Sust.
Te datka Lala
Te datka: De nada. Ne lala: La naranja.
Te daka nakak: Nada quedó.
Nariz
Nadar Anat.
V.I. −Yak
Ajamapachua Nuyak: mi narzin, mutzaktuk ne muyak:
Naja niajamapachua: Yo nado. Se te tapó la nariz.

Nadar Negrearse ; ennegrecerse


V.I. V.I.
Apajpalua Kutiltia
Ne michin apajpalua: El pez nada. Naja nikutiltij ika ninemik tan tunal: Yo
me negreé porque es estuve bajo el sol.
Nadie
Sust. Negro (multicolor)
Tesu akaj Adj.
Tesu akaj walaj: Nadie vino. Tiltituk
Itachishka tiltituk: Color negro (multico-
Nahuahablante lor).
Sust.
Nawatajtaketzani Negro pálido (desteñido)
Naja ninawatajtaketzani: Yo soy un Adj.
Atiltik Noya
Itachishka atiltik: Color negro pálido Ne noya: La niña.
(desteñido).
Ne atiltik sala: El pantalón negro pálido Niña o joven
(descolorido). Sust.
Siwapil
−Neshnajwia Ne siwapil mijtutia: La niña baila.
V.T.
Encenizar Niño
Nikneshnajwia ne kumit: Yo encenice la Sust.
olla. Noy
Ne noy: El niño.
Ni (negación)
Conj. Niño o joven
Nan Sust.
Nan se: Ni uno. Piltzín
Nan tiltik nan istak: Ni negro ni blanco. Ne piltzín welia mutalua: El niño ya
puede correr.
Nido
Sust. Níspero
Chantutut Sust.
Ne chantutut: El nido de pájaro. Muyutzaput
Ne ichan tutut: La casa del pájaro. Ne muyutzaput: El níspero.
383
Nieto; nieta Nixtamal
Sust. Sust.
−Ishwiyu Neshtamal
Nuishwiyu: Mi nieto, mi nieta (de hom- Ne neshtamal: El maíz cocido, el nixta-
bre y mujer). mal.

Nietos; nietas Nixtamalero (Venus)


Sust. Sust.
−Ijishwiyuwan Neshtamalani
Nuijishwiyuwan: Mis nietos, mis nietas Ne neshtamalani: El nixtamalero
(de hombre y mujer). (Venus).

Nigua No
Zoo. Adv.
Tzulaj Tesu
Ne tzulaj: La nigua. Tesu nikneki: No lo quiero.
Te nikneki: No lo quiero.
Ninguno
Adv. No (para imperativos - forma corta)
Nan se Adv.
Nan se tijlan: Ninguna gallina. Ma´
Ma´ shikita: No lo veas.
Niña
Sust. No (para imperativos)
Adv. Tejemetsan tiwalajket: Nomás nosotros
Maka vinimos (solamente nosotros)¨.
Maka shikita: No lo veas.
Nomás tú
No vaya a ser Adv.
Adv. Tajasan
Ma´ sa´ Tajasan tiwalaj: Nomás tu viniste (sola-
Ma´ sa´ niwetzi: No vaya a ser que me mente tú).
caiga.
Ma sa´ wetzi at: No vaya a ser que Nomás ustedes
llueva. Adv.
Ma sa´ nitayuawi tik ne ujti: No vaya Anmejemetsan
a ser que me agarre la noche en el Anmejemetsan anwalajket: Nomás uste-
camino. des vinieron (solamente ustedes).
Ma sa´ nimuishpulu: No vaya a ser que
me pierda. Nomás yo
Ma sa´ nimutati: No vaya a ser que me Adv.
queme. Najasan
Najasan niwalaj: Nomás yo vine (sola-
Noche (parte del día) mente yo).
Adv.
Tayua Nombrar
Niu-nikisa ka tayua: Saldré en la noche. V.T.
−Tukeytia
384
Nomás (apenas, nada más) Naja niktukeytia Juan: Voy a nombrar a
Adv. Juan (decir el nombre).
San
San niajsi ka nuchan: Nomás llego a mi Nombre
casa. Sust.
San nipewa: Nomás comienzo. −Tukay
San nalwika: Nada más lo traigo. Nutukay: Mi nombre.
San nimaltia: Nomás me baño.
Nombre (forma antigua)
Nomás él o ella Sust.
Adv. −Tukey
Yajasan Nutukey: No nombre.
Yajasan walaj: Nomás ella vino (sola-
mente ella). Nonágono
Sust.
Nomás ellos o ellas Chiknawi itech
Adv. Ne chiknawi itech: El nonágono.
Yejemetsan
Yejemetsan walajket: Nomás ellos vinie- Nopal; tuna
ron (solamente ellos). Bot.
Witztuna
Nomás nosotros Ne witztuna: El nopal.
Adv.
Tejemetsan Nos
Pronom. Noventa y nueve
Tech− Sust.
Techneki: Nos quiere. Nawi pual kashtul nawi
Ne nawi pual kashtul nawi: El noventa y
Nostoros; nosotras nueve.
P.Pers
Tejemet Noventa y ocho
Tejemet tinemit yek: Nosotros estamos Sust.
bien. Nawi pual kashtul yey
Ne nawi pual kashtul yey: El noventa y
Novecientos ocho.
Sust.
Chiknawi tzunti Noventa y seis
Chiknawi tzunti: Novecientos. Sust.
Nawi pual kashtul se
Novecientos mil Ne nawi pual kashtul se: El noventa y
Sust. seis.
Chiknawi tzunti shikipil
Chiknawi tzunti shikipil: Novecientos mil. Noventa y siete
Sust.
Noventa Nawi pual kashtul ume
Sust. Ne nawi pual kashtul ume: El noventa y
Nawi pual majtakti siete.
Ne nawi pual majtakti: El noventa.
385
Noventa y tres
Noventa mil Sust.
Sust. Nawi pual majtakti yey
Nawi pual majtakti shikipil Ne nawi pual majtakti yey: El noventa y
Nawi pual majtakti shikipil: Noventa mil. tres.

Noventa y cinco Noventa y uno


Sust. Sust.
Nawi pual kashtul Nawi pual majtakti se
Ne nawi pual kashtul: El noventa y Ne nawi pual majtakti se: El noventa y
cinco. uno.

Noventa y cuatro Noviembre


Sust. Neo.
Nawi pual majtakti nawi Metzti majtakti se
Ne nawi pual majtakti nawi: El noventa Ne metzti majtakti se: El mes de no-
y cuatro. viembre.

Noventa y dos Nube; neblina


Sust. Sust.
Nawi pual majtakti ume Mishti
Ne nawi pual majtakti ume: El noventa Ne mishti kitzakwa ne tunal: La nube
y dos. tapa el sol.
Nublado Ne chiknawi: El nueve.
V.I.
Yuwaki Nueve mil
Anka yawi kimaka at ika yuwaki: Quizás Sust.
va a llover porque esta nublado. Chiknawi shikipil
Chiknawi shikipil: Nueve mil.
Nublado
Adj. Nuevo
Yuwakituk Adj.
Yewasan yuwakituk: Hace rato esta Yankwik
nublado. Nukoton yankwik: Mi camisa es nueva.

Nublarse de la vista; ver negro (por Número


debilidad) Sust.
V.I. Tapual
Ishkunyuwaki Ne tapual se: El número uno.
Lucio ishkunyuwakik: A Lucio se le nubló
la vista. Números
Sust.
Nudillos Tajtapual
Anat. Ne tajtapual: Los números.
−Mapipilsalijka
Numapipilsalijka: Mis nudillos. Nunca
Adv.
386
Nudo de la caña Te keman
Sust. Te keman niu-nimetzelkawa: Nunca te
Inelpach voy a olvidar.
Ne inelpach: El nudo de la caña.

Nuera
Sust.
−Siwamun
Nusiwamun: Mi nuera.
Nusijsiwamun: Mis nueras.

Nuestro(s)
P.Pos.
Tu
Tunan: Nuestra madre.

Nuestro(s)
Adj.
Tupal
Ne mistun tupal: El gato es nuestro.

Nueve
Sust.
Chiknawi
O 387
O Sust.
Conj. Nawi pual ume
U Ne nawi pual ume: El ochenta y dos.
Istak u tultik: Blanco o negro.
Ochenta y nueve
Obedecer; respetar Sust.
V.T. Nawi pual chiknawi
−Takamati Ne nawi pual chiknawi: El ochenta y
María te kitakamati inan: María no obe- nueve.
dece a su mamá.
Ochenta y ocho
Obediente Sust.
Adj. Nawi pual chikwey
Tatakamatini Ne nawi pual chikwey: El ochenta y
Lucio tatakamatini: Lucio es obediente. ocho.

Obsidiana; centella Ochenta y seis


Sust. Sust.
Itztit Nawi pual chikwasen
Ne itztit: La obsidiana. Ne nawi pual chikwasen: El ochenta y
seis.
Ocelote
Zoo. Ochenta y siete
Ucelut Sust.
388
Ne ucelut se tekwani: El ocelote es un Nawi pual chikume
depredador. Ne nawi pual chikume: El ochenta y
siete.
Ochenta
Sust. Ochenta y tres
Nawi pual Sust.
Ne nawi pual: El ochenta. Nawi pual yey
Ne nawi pual yey: El ochenta y tres.
Ochenta mil
Sust. Ochenta y uno
Nawi pual shikipil Sust.
Nawi pual shikipil: Ochenta mil. Nawi pual se
Ne nawi pual se: El ochenta y uno.
Ochenta y cinco
Sust. Ocho
Nawi pual makwil Sust.
Ne nawi pual makwil: El ochenta y cinco. Chikwey
Ne chikwey: El ocho.
Ochenta y cuatro
Sust. Ocho mil
Nawi pual nawi Sust.
Ne nawi pual nawi: El ochenta y cuatro. Chikwey shikipil
Chikwey shikipil: Ocho mil.
Ochenta y dos
Ochocientos Sust.
Sust. Kanchul
Chikwey tzunti Ne kanchul: La ofrenda de los muertos.
Chikwey tzunti: Ochocientos.
Oír
Ochocientos mil V.T.
Sust. −Kaki
Chikwey tzunti shikipil Naja nikakine takwikalis: Yo oigo la
Chikwey tzunti shikipil: Ochocientos mil. canción.

Ocote Oír (sin decir que)


Bot. V.I.
Ukut Takaki
Ne ukut: El ocote. Naja nitakaki: Yo oigo (sin decir qué).

Octágono Oír (Tener audición)


Sust. V.I.
Chikwey itech Takakalis
Ne chikwey itech: El octágono. Naja nitakakalis: Yo oigo (capacidad de
oír).
Octeto
Sust. Ojala; primero Dios
Chijchikwey Interj.
Ne chijchikwey: El octeto. Weliajaya
389
Weliajaya timuitat musta: Ojalá nos
Octubre veamos mañana.
Neo.
Metzti majtakti Ojo
Ne metzti majtakti: El mes de octubre. Anat.
−Ish
Odiar Nuish: mi ojo. Nujnuish: Mis ojos.
V.T.
−Ishijia Ojo lloroso
Naja nikishijia Juan: Yo odio a Juan. V.I.
Nechishijiat: Me odian. −Ishchuka
Muishchuka: Tu ojo lloroso.
Ofender Mujmuishchukat: Tus ojos llorosos.
V.I.
−Ijilwi Ojos chinos
Nechijilwij: Me ofendió. Adj.
Ishkukuchi
Ofrenda Lucio ishkukuchi: Lucio es chino (ojos).
Sust.
Tamakalis Ojos saltados
Naja nikmaka Nuteku Tiut se tamakalis: Adj.
Yo le doy a Dios una ofrenda. Ishtijtilitekwisij
Lucio ishtijtilitekwisij: Lucio (tiene) ojos
Ofrenda (día de muertos) saltados.
Ojushte Ombligo
Bot. Anat.
Ujush −Shik
Ne ikuyu ujush: El palo de ojushte. Nushik: Mi ombligo.

Oler Once
V.T. Sust.
−Ajnekua Maktakti se
Naja nikajnekua ne shuchit: Yo huelo la Ne maktakti se: El once.
flor.
Once mil
Oler a muerto Sust.
V.I. Majtakti se shikipil
Ijiukisa Majtakti se shikipil: Once mil.
Ijiukisa ne mikini: Apesta el muerto.
Opaco
Olla Adj.
Sust. Te tzitzinaka
Kumit Uni te tzitzinaka: Eso es opaco.
Ne kumit: La olla.
Oreja
Olla de Anat.
Sust. −Nakas
−Kun Nunakas: Mi oreja.
390
Nukun: Mi olla.
Orejón
Olor a humedad (a cosas viejas, con Adj.
moho) Nakastijtili
Adj. Lucio nakastijtili: Lucio es orejón.
Tzikajiak
Tzikajiak ne amachti: El libro huele a vie- Orilla
jo (con humedad o moho). Adv.
Itenpan
Oloroso; fragante Ne itenpan ne apan: La orilla del río.
Adj. Ne itenpan ne ustut: La orilla del barran-
Puputuka co.
Ne shuchit puputuka: La flor es olorosa.
Orilla
Olote Adv.
Sust. Ten−
Ulut Tenhujti: Orilla de la calle.
Ne ulut: El olote. Tenhapan: Orilla del río.
Tenhat: Orilla del agua.
Olvidar
V.T. Orilla de la calle
−Elkawa Adv.
Niu-nimetzelkawa: Te voy a olvidar. Tenhujti
Ne pelu nemi tenhujti: El perro está a la
orilla de la calle. Ujuksenpa
Shinakan ujuksenpa: Díganlo de nuevo.
Orilla del río
Adv. Otra vez (repetir después de la primera
Tenhapan vez); de nuevo
Ne kwawit nemi tenhapan: El árbol está Adv.
a la orilla del río. Uksenpa
Shina senpa: Dígalo otra vez (primera
Orilla del río; ir al baño (defecar) vez).
Sust. Shina uksenpa: Dígalo otra vez (des-
Tatenpan pués de la primera).
Niaw ka tatenpan: Voy al baño (defecar).
Otra vez (repetir por primera vez); de
Orina nuevo
Sust. Adv.
Shishti Senpa
Ne ishish ne mistun: La orina del gato. Shina senpa: Dígalo otra vez (primera
vez).
Orinado (está orinado) Sshina uksenpa: Dígalo otra vez (des-
Adj. pués de la primera).
Tashisha
Ne kwachti tashisha: El trapo orinado. Otro más; uno más
Pronom.
Orinarse Ukseuk
391
V.I. Shinechmaka ukse: Dame otro más
Mushisha (primera).
Niu-nimushisha: Voy a orinar. Shinechmaka ukseuk: Deme otro más
Timushisha tutunik: Tienes mal de orín. (segunda vez).

Oscurecer Oveja
V.I. Zoo.
Yuwaki Ichkamasat
Anhan yuwakik: Ahorita se oscureció. Ne ichkamasat: La oveja.

Oscurecerse (por lluvia o la noche)


V.I.
Kunyuwaki
Kunyuwaki ika yawi wetzi at: Está oscuro
porque va a llover.

Oscuridad; oscuro
Sust.
Kunyua
Ka tayua kunyua: En la noche esta
oscura.

Otra vez (dirigido a un grupo); de nuevo


Adv.
392
P
Pacun Pago (pasaje)
Bot. Sust.
Pakun Tashtawalis
Ne pakun: El pacun. Nutashtawalis: Mi pago.

Padrastro País
Sust. Sust.
−Teteku −Talyu
Nuteteku: Mi padrastro. Nutalyu: Mi país.

Padre adoptivo Pájaro carpintero


Sust. Zoo.
−Tepal −Teku Chekekejtzin
Nutepal nuteku: Mi padre adoptivo. Ne chekekejtzin takwika: El pájaro car-
pintero canta.
Padres (madre y padre)
Sust. Pajilla
−Tejtekuwan Neo.
Nutejtekuwan: Mis padres (madre y Tapipinalis
padre). Nikpipina iwan ne tapipinalis ne at
tzupelek: Estoy chupando el jugo con la
Padres adoptivos (madre y padre) pajilla.
Sust.
−Tejtepal −tejtekuwan Pajuil
393
Nutejtepal nutejtekuwan: Mis padres Zoo.
adoptivos (madre y padre). Pafil
Ne pafil patani: El pajuil vuela.
Padrino
Sust. Palabras del corazón; pensamientos;
−Ipan −teku ideas
Nuipan nuteku: Mi padrino. Sust.
Yultajtaketzalis
Padrinos Nuyultajtaketzalis: Mis palabras del
Sust. corazón (mis pensamientos, mis ideas).
−Ijipantekuwan
Nuijipantekuwan: Mis padrinos. Pálido
Adj.
Pagar (sin decir a quién) Apilich
V.I. Lucio apilich: Lucio es pálido.
Tashtawa
Niu-nitashtawa: Voy a pagar. Pálido
Adj.
Pagarle a Apilichnaj
V.T. Lucio apilichnaj: Lucio es pálido.
−Tashtawia
Niu-niktashtawia María: Yo le voy a Palma de la mano
pagar a María. Anat.
−Matashkal
Numatashkal: Mi palma de la mano. −Kutz
Nukujkutz: Mis pantorrillas (segmento
Palmear; hacer tortillas o pupusas comprendido entre la rodilla y el pie).
V.T.
−Tashkalultia Pañuelo
Naja niktashkalultia ne kukumutzin: Yo Sust.
hago pupusas (palmear). Kwachtzin
Nukwachtzin: Mi pañuelo.
Palmera
Bot. Papá
Suyat Sust.
Ne suyat: La palmera. −Teku
Nuteku: Mi papá.
Pan dulce
Sust. Papa; ñame; tubérculo
Tishti tzupelek Sust.
Ne tishti tzupelek: El pan dulce. Talwentzin
Ne talwentzin: La papa.
Pan francés
Sust. Papera
Tishti asesek Med.
Ne tishti asesek: El pan francés. Pusa
Kipia pusa itech ikechkuyu: Tiene pape-
Panchimalco ras en su cuello.
394
Topo.
Panchimalku Par; pareja
Sujsul galanchin Panchimalku: Panchi- Sust.
malco es muy bonito (lugar de escudos Ujume
y banderas). Ne ujume: La pareja.

Pandear; torcer Para; de


V.T. Prep.
−Kwelua Pal
Niu-nikwelua ne tepusti: Voy a pandear ¡Timumachtikan Nawat pal te miki!:
el alambre. ¡Aprendamos náhuat para que no
muera!
Pantalón Pal ne tamachtiani: Del profesor.
Sust.
Sala Pararse de puntitas
Nusala: Mi pantalón. V.I.
Mutzijkwilua
Pantano Nimutzijkwilua: Estoy de puntitas.
Sust.
Talapuni Pararse en agua
Ne talapuni: El pantano. V.I.
Ataksa
Pantorrilla (pierna) Naja niataksa: Yo me paro en el agua.
Anat.
Pared −Panultia
Sust. Shikpanulti nupal: Pásamelo.
Tapepechul
Ne itapepechu ne kal: La pared de la Pasar de repente (rápido)
casa. V.I.
Tawelpanu
Parir (animales); dar a luz (personas) María tawelpanuk: María pasó de pron-
V.I. to.
Tapuni
Ne mistun yawi tapuni: La gata va a Pasar por un río o agua
parir. V.I.
Apanu
Parir; dar a luz Niapanu: Paso por agua.
V.T.
−Puni Pasar varias veces
Laura yawi kipuni ne shulut: Laura dará V.I.
a luz al bebé. Pajpanu
Niu-nipajpanu: Voy a pasar varias veces.
Paro cardíaco
V.I. Pascua
Yulmiki Bot.
Juan yulmikik: Juan murió del corazón Kwetashuchit
(le dio un paro cardíaco). Ne kwetashuchit: La pascua.
395
Parpadear Pasear
V.I. V.I.
Muishmujmutzwia Pashalua
Naja nimuishmujmutzwia: Yo parpadeo. Nipashalua: Yo paseo.

Parque Pasear a
Sust. V.T.
Tajkutechan −Pashalultia
Niu-nipashalua ka tajkutechan: Iré a Nikpashalua ne pelu: Yo paseo al perro.
pasear al parque.
Paste
Pasado mañana Sust.
Adv. Pashti
Wipta Naja nimaltia iwan ne pashti: Yo me
Timuitat wipta: Nos vemos pasado baño con paste.
mañana.
−Patawakchiwa
Pasar V.T.
V.I. Ampliar
Panu Niu-nikpatawakchiwa ne ujti: Voy a am-
Niu-nipanu: Voy a pasar. pliar la calle.

Pasar algo a alguien Pataxte


V.T. Bot.
Patach Ne Siwanawa kipatzka itajtalwayu tik ne
Ne patach: El petaxte. at chichik: La Siguanaba se exprime sus
pechos grandes y caídos en la chicha.
Patear; aplicar fuerza con los pies a un
objeto Pedazo (madera)
V.I. Sust.
Taksa Kukutu
Niu-niktaksa ijpak ne tzikat: Voy a patear Ne kukutu: Pedazo de madera.
a la hormiga.
Pedazo; porción
Paterna Sust.
Sust. Takutun
Kushi Se takutun: Un pedazo.
Ne kushi: La paterna.
Pedimento de mano (acto)
Patio Sust.
Sust. Tajtuli
Iténkal Ne tajtuli: El pedimento.
Itenkal pal ne nuchan ajwi: El patio de
mi casa de moja. Pedir
V.T.
Pato −Tajtani
Zoo. Niu-niktajtani se lala Juana: Voy a ir a
Patush pedirle una naranja a Juana.
396
Ne patush tzajtzakti: El pato grazna.
Pedir fiado
Payaso; alguien que se dedica a hacer V.T.
reír −Takwi
Neo. ¿Tiu-tiktakwi?: ¿Vas a ir a fiar?
Tapakiltiani Shinechtakwilti: Fíeme.
Taja titapakiltiani: Tú eres payaso.
Ne tapakiltiani: El payaso. Pedir la mano (pedir matrimonio)
V.T.
Pecho (de hombre) −Tajtalulia
Anat. Niu-niktajtalulia María: Voy a ir a pedir la
−Elpetz mano de María.
Nuelpetz: Mi pecho (de hombre). Juan walaj nechtajtalulia: Juan llegó a
pedir mi mano.
Pechos (mujer); ubre (animal)
Anat. Pedregal
−Chichiwal Sust.
Ne ichichiwal ne siwaturuj: Las ubres de Tetal
la vaca. Ne tetal: El pedregal.
Nuchichiwal: Mis pechos (mujer).
Pedregal (con piedras pequeñas)
Pechos grandes y caídos Adj.
Adj. Tetzijtzintal
−Talwayu Ne tejtzijtzilnaj: El pedregal (con rocas
pequeñas). Tashipewti
Ne lala tashipewti: La naranja pelada.
Pegado
Adj. Pelador
Salijtuk Neo.
Ne amat salijtuk: El papel pegado. Tashimalis
Ne tashimalis: El pelador.
Pegado (estar muy junto)
Adj. Pelaje; plumaje
Tastuk Anat.
Juan tastuk tech María: Juan está pega- −Ujmiyu
do a María. Ne iujmiyu ne tijlan: El plumaje de la
gallina.
Pegado a; junto a Ne iujmiyu ne mistun: El pelo del gato.
Adv.
−Tech Pelar (frutos)
Pedro yawi nutech: Pedro va pegado a V.T.
mi. −Shipewa
Nikshipewa ne kinia: Pelo el guineo.
Pegajoso; pegamento
Adj. Pelarse (mudando de piel)
Sasalik V.I.
Uni sasalik: Eso es pegajoso. Shipewi
Tishipewi: Estás pelando.
397
Pegar Ne kuat shipewik: La culebra mudó.
V.T.
−Salua Peleador; luchador
Niu-niksalua ne amat: Voy a pegar el Sust.
papel. Tasumani
Ne tasumani: El luchador.
Peinar a
V.T. Pelear
−Tzikwastia V.I.
Niu-niktzikwastia María: Voy a peinar a Musuma
María. Naja nimusuma iwan Lucio: yo me peleo
con Lucio.
Peinarse
V.I. Pelear a golpes
Mutzikwastia V.T.
Naja nimutzikwastia: Yo me peino. −Suma
Niu-Niksuma Juan: Voy a pegarle a Juan.
Peine
Sust. Peligroso
Tzikuas Adj.
Ne tzikuas: El peine. Tesajsay
Ka né tesajsay: Allá es peligroso.
Pelado (sin cascara)
Adj. Pellizcar
V.T. Peñascos
−Itztiwia Sust.
Niu-nimetzitztiwia: Te voy a pellizcar. Tapetatuk
Ne tapetatuk: El peñasco.
Peludo; despeinado
Adj. Pepenance
Pajsulijtuk Bot.
Ne pelu pajsulijtuk: El perro peludo. Shukumasat
Ne shukumasat: El pepenance.
Pene
Anat. Pepesca
−Ukichyu Zoo.
Nuukichyu: Mi pene (genitales masculi- Pepetzka
nos externos). Ajwiak ne pepetzka: Es rica la pepesca.

Pene (forma vulgar o callejera de lla- Pepexte; trapo para carga al hombro
mar al pene) que usan los hombres
Sust. Sust.
Wilut −Pejpech
Ne wilut: El pene (forma vulgar). Nupejpech: Mi pepexte.

Pensamiento; idea Pepino


Sust. Sust.
Yultaketzalis Akulash
398
Nuyultaketzalis: Mi palabra del corazón Ne akulash: El pepino.
(mi pensamiento, mi idea).
Pequeño (cosas, personas)
Pensar; imaginar; planear Adj.
V.T. Chikitik
−Ishkejketza Ne chikiwit chikitik: El canasto pequeño.
Tesu nikishkejketza kan: No me imagino
donde. Pequeño (de poca altura)
Adj.
Pentágono Chapachin
Sust. Yaja chapachin: Él es pequeño.
Makwil itech
Ne makwil itech: El pentagon. Pequeño (de poca altura)
Adj.
Peña Tzapachin
Sust. Yaja tzapachin: Él es pequeño.
Tapetat
Tumak tapetat: Peña grande Pequeño (niño de baja estatura)
Adj.
Peña (no tan sólida) Pachachin
Sust. Ne piltzín pachachin: El niño pequeño
Talpushak (es más pequeño que los otros niños de
Ne talpushak: La peña (no tan sólida). su edad).
Pequeño y gordo Persona con dientes encimados
Sust. Adj.
Tulupu Tantijtili
Ne kinia tulupu: El guineo pequeño y Lucio tantijtili: Lucio tiene los dientes
gordo. encimados (montados).

Pera Persona intimidante (que causa miedo


Neo. por su apariencia o hechos)
Atzaput Adj.
Ne atzaput: La pera. Tejtemuti
Witzaya ne tejtemuti: Ya viene el intimi-
Perder a alguien (llevar a perderlo) dador (una persona que asusta a otros).
V.I.
−Ishpulultia Persona mala (mujer)
Niu-nikishpulultia ne pelu: Voy a ir a Adj.
perder al perro. Siwakulut
Ne siwakulut: La mujer mala.
Perder de vista a alguien
V.T. Persona mala (hombre)
−Ishpulua Adj.
Nikishpulua Juan, tea nikitak: Perdí de Ukichkulut
vista a Juan, ya no lo vi. Ne ukichkulut: el hombre malo.

Perderse Persona mala y astuta (hombre)


399
V.I. Adj.
Muishpulua Ukichkulut
Lucio Muishpuluj: Lucio se perdió. Ne ukichkuat: el hombre malo y astuto.

Perezoso Persona mala y astuta (mujer)


Adj. Adj.
Tatziwis Siwakuat
Ne mistun tatziwis: El gato perezoso. Ne siwakuat: la mujer mala y astuto.

Perfume Persona o animal descuidado; sucio y


Sust. desarreglado
Puputukalis Adj.
Ne puputukalis: El perfume. Talpujpunka
Lucio talpujpunka: Lucio es descuidado
Perico (desarreglado).
Zoo.
Shushuknaj tutut Persona pequeña y gorda
Ne shushuknaj tutut patani: El perico Zoo.
vuela. Tetepu
Lucio tetepu: Lucio es pequeño y gordo.
Perro
Zoo. Persona que camina con las piernas
Pelu muy abiertas; patizambo
Ne pelu nupal: Mi perro. Adj.
Tzinpajpatash −Tamachiwa
Lucio tzinpajpatash: Lucio es patizambo Niu-niktamachiwa se almud et wan se
(camina con las piernas abiertas). almun tawial: Voy a pesar una arroba de
frijol y una arroba de maíz.
Persona que camina de forma rígida
Sust. Pescador
Tzinkutituk Sust.
Juan tzinkutituk: Juan camina rígido. Michinhitzkiani
Ne michinhitzkiani: El pescador.
Persona que mueve el trasero al cami-
nar (coqueteando) Petate
Adj. Sust.
Tzinhajanka Petat
María tzinhajanka: María mueve el tra- Ne petat: El petate.
sero al caminar.
Pez ecaite
Persona que pasa aspirando (como Zoo.
que tiene gripe) Michinkakti
Adj. Ne michinkakti: El pez caite.
Yakamujmutz
Lucio yakamujmutzwia: Lucio pasa aspi- Pez globo
rando (como que tiene gripe). Zoo.
Michinkumal
Persona que solo ve por un ojo, pero Ne michinkumal: El pez globo.
400
tiene los dos
Adj. Pez sierra
Ishmeretz Zoo.
Pedro ishmeretz: Pedro ve por un ojo. Tamejmichin
Ne tamejmichin: El pez sierra.
Persona un poco encorvada
Adj. Pez; pescado
Tzinyulijtuk Zoo.
Lucio tzinkuyulijtuk: Persona un poco Michin
encorvada Ne michin: El pez.

Perulapán Pezón
Topo. Anat.
Pululuapan −Chichiyak
Galanchin Pululuapan: Perulapán es Nuchichiyak: Mi pezón.
bonito (dónde abundan los pululos).
Pezote
Pesado Zoo.
Adj. Petzu
Etek Ne petzu: El pezote.
Etek ne chikiwit: Pesa el canasto.
Picado (madera, frutos, dientes)
Pesar; medir Adj.
V.T. Kwalutuk
Ne sinti kwalutuk: El maíz picado. Piedra de afilar
Sust.
Picante; picor Ashaluas
V.I. Ne ashaluas: La piedra de afilar.
Tekwa
Ne chil tekwa: El chile picante. Piel
Anat.
Picar; pinchar −Ewayu
V.T. Nuewayu: Mi piel.
−Tzupina
Ne kulut tatzupina: El alacrán pica. Pierna (muslo)
Anat.
Picarse (madera, frutos, dientes) −Metzkuyu
V.I. Numetzkuyu: Mi muslo, mi pierna (parte
Kwalu de la pierna que va desde la cadera
Ne tawial kwalu: El maíz se está pican- hasta la rodilla).
do.
Piernas largas
Picarse (un poco); comenzar a picarse Adj.
V.I. Tzinhajku
Kwajkwalu Nitzinhajku: Soy piernas largas.
Kwajkwalu ne tawial: Se comenzó a
picar el maíz. Pijuy (garrapatero)
Zoo.
401
Pichiche Tzikmuyu
Zoo. Ne tzikmuyu kikwa teshkan: El pijuy
Pishishi come garrapatas.
Ne pishishi galanchin: El pichiche es
bonito. Pingüino
Zoo.
Pico de gallina (chismoso) Atutut
Adj. Ne atutut: El pingüino (pájaro de agua).
Tentijlan
Titentijlan: Eres un pico de gallina Pino
(chambrosa). Bot.
Akalukwawit
Pie Ne akalukwawit: El pino.
Anat.
−kshi Pinol
Nukshi: Mi pie. Sust.
Mukshi: Tu pie. Pinul
Nujnukshi: Mis pies. Ne pinul: El pinol.

Piedra Pinol de maíz


Sust. Sust.
Tet Chukulapinul
Ne tet: La piedra. Ajwiak ne chukulapinul: Es rico el pinol
de maíz.
Piña Planchar; alisar
Sust. V.T.
Matzaj −Mejmelawa
Ne matzaj: La piña. Niu-nikmejmelawa nukwajkwach: Voy a
planchar mi ropa.
Piojillo de aves
Zoo. Planeta
Ishtakayut Sust.
Ne tijlan kipia ishtakayut: La gallina Talsital
tiene piojillo. Ne talsital: El planeta.

Piojo Plano; mesa


Zoo. Adj.
Atin Patznaj
Ne atin patani: El piojo vuela. Ne tal patznaj: La Tierra es plana.

Piscina Planta del pie


Sust. Anat.
Aputzijtuk −Ikshitashkal
Ne aputzijtuk: La piscina. Nuikshitashkal: Mi planta del pie.

Pito Platanillo
Sust. Bot.
Taishpitzani Neshiswat
402
Ne taishpitzani: El pito. Neshiswat ajwiak: El platanillo es rico.

Pito (árbol) Plátano


Bot. Sust.
Kulekeme Pula
Ne kulekeme: El palo de pito. Ne pula: El plátano.
Ne ishuchiyu kulekeme ajwiak: La flor
de pito es rica. Plátano en miel
Sust.
Pizarrón Pulanekti
Sust. Ne pulanekti: El plátano en miel.
Tilpatznaj
Ne tilpatznaj: El pizarrón. Plateado
Adj.
Placenta Kuneshnaj
Sust. Itachishka kuneshnaj: Color plateado.
−Parisyu
Ne iparisyu: La placenta. Plato; traste
Sust.
Planchado (liso, estirado) Taijtik
Adj. Ne taijtik: El plato.
Melawaya
Nuwipil melawaya: Mi blusa está plan- Pobre (económicamente o sentir lasti-
chada. ma por algo)
Adj. Pollo (gallo)
Chichiuk Zoo.
Ne pelu chichiukchin: Pobrecito el perro. Puyuj
Ne puyuj tishkal: El pollo asado.
Poco (contable)
Adv. Polvo
Nawijchin Sust.
Nawijchin lala naka: Quedan poquitas Tewti
naranjas. Ne tewti shapun: El detergente en polvo.
Nawijchin sijsiwatket nemi: Hay poca
mujer. Polvoso
Adj.
Poco (incontable) Tewtital
Adv. Ne ujti tewtital: El camino polvoso.
Chupi
Chupi at: Poca agua. Poner
V.T.
Poco a poco −Talia
Adv. Naja niktalia nushumpe: Yo me pongo el
Chujchupika sombrero.
Naja nimumachtia nawat chujchupika:
Yo aprendo náhuat poco a poco. Poner (cosas con bases pequeñas)
V.T.
Poder −Tzukulua
403
V.I. Niktzukulua ne atiluni: Yo pongo el vaso.
Weli Niktzukulua ne shulun: Yo pongo la
Naja niweli nawat: Yo puedo náhuat. botella.

Podrido Poner (huevo, desovar)


Adj. V.T.
Palantuk −Pishua
Ne sinti palantuk: El maíz podrido. Ne tijlan kipishua ne teksisti: La gallina
pone el huevo.
Podrido; inservible
Adj. Poner algo sobre otra cosa (hacer un
Pala rimero)
Ne wajkal pala: El guacal podrido. V.T.
−Nepanua
Podrirse Naja niknepanua ne amachti: Yo pongo
V.I. el libro (haciendo un rimero).
Palani Naja niknejnepanu nukshi: Yo cruzo mis
Ne wajkal palani: El guacal se está piernas.
pudriendo.
Poner atención; ser inteligente
Polen V.T.
Bot. −Tzuntalia
−Shuchitewyu Naja niktzuntalia ne nawat: Yo le pongo
Ne ishuchitewyu: El polen de la flor. cabeza al náhuat (ser bueno, inteligen-
te). −Nakaswia
Niu-niknawaswia: Le pondré orejas a la
Poner boca abajo algo olla.
V.T.
−ishtapachua Ponerse a gatas (en cuatro)
Naja nikishtapachua ne taijtik: Yo pongo V.I.
boca abajo el plato. Mutzunketza
Juana mutzinketza: Juana está a gatas.
Poner boca arriba algo
V.T. Ponerse firme
−ishajketzua V.I.
Naja nikishajketzua ne taijtik: Yo pongo Muchijchimuketza
boca arriba el plato. Shimuchijchimuketza iwan mupilawan
pal metztakamatit: Ponte firme con tus
Poner cuña hijos para que te obedezcan.
V.T.
−Tetunwia Poquito
Niu-niktetunwia ne patznaj: Voy a poner Adv.
una cuña a la masa. Chupichin
Shinechmaka chupichin at: Dame un
Poner el pie (al caminar o subir esca- poquito de agua.
leras)
V.T. Por eso
−Taksaltia Conec.
404
Niktaksaltia nukshi: Yo pongo el pie (al Yajika
caminar o subir escaleras). Yajika nimumachtia nawat: Por eso
estudio náhuat.
Poner en vergüenza a alguien; humillar
V.T. Por qué
−Ishpinawaltia Adv.
María kishpinawaltia Juan: María pone Taika
en vergüenza a Juan. ¿Taika timumachtia nawat? Ika nugus-
tuj: ¿Por qué estudias náhuat? Porque
Poner un tapón o tapadera me gusta.
V.T.
−Tzuntzakwa Porque
Niu-niktzuntzakwa ne shulun: Voy a Adv.
tapar la botella. Ika
¿Taika timumachtia nawat? Ika nugus-
Poner varias cosas en rimero (una tuj: ¿Por qué estudias náhuat? Porque
sobre otra) me gusta.
V.T.
−Nejnepanua Posición fetal
Naja niknejnepanua ne taijtik: Yo hago Adj.
un rimero de platos. Tzinpuntuk
Nikuchi tzinuntuk: Duermo en posición
Ponerle orejas a la olla fetal.
V.T.
Pozol Primero; antes
Sust. Adv.
Pusul Achtu
Ne pusul: El pozol. Niu-nitakwa achtu: Voy a comer primero.
Nikpata nukwajkwach achtu: Me cam-
Precio; valor biaré la ropa primero.
Sust.
−Patiw Probar
¿Keski ipatiw?: ¿Cuánto vale? V.T.
Wey ipatiw: Caro. −Ejekua
Chupi ipatiw: Barato. Niu-nikejekua ne takwal: Voy a probar la
comida.
Pregunta; petición
Sust. Profesor; instructor
Tajtanilis Sust.
Se tajtanilis: Una pregunta, una peti- Tamachtiani
ción. Ne tamachtiani: El profesor.

Preguntar Promiscuo
V.T. Adj.
−Tajtanilia Tzintutunik
Niu-niktajtanilia Juan kan kinamakat Juan tzintutunik: Juan es promiscuo.
lala: Voy a ir a preguntarle a Juan donde
venden naranjas. Prostituirse
405
V.I.
Preocuparse Munamaka
V.I. Yaja munamaka: Ella se vende (prosti-
Mumutia tuye).
Ma´ shimumuti: No te preocupes (no te
asustes). Prostituta
Sust.
Presentir; sentir Munamakani
V.T. Taja timunamakani: Tú te vendes (eres
−Yulmati prostituta).
Naja niyulmati ka nimetzneki: Yo siento
que te quiero. Provocar risa a otro
V.T.
Presionar; aplastar −Pakiltia
V.I. Niu-nimetzpakiltia: Yo te hare reír.
Kumatilua
Nechkumatiluj nukshi: Me pateó el pie Pucuyo (ave)
(aplastó, apretó). Zoo.
Pukuyuj
Primeras tortillas de la hija Ne pukuyuj: El pucuyo.
Sust.
−Mashuchiw Pueblo; ciudad
Numashuchiw: Las primeras tortillas Sust.
hechas por mi hija. Techan
Ne techan: El pueblo. Zoo.
Pukuyuj
Puente Ne pukuyuj: El pucuyo.
Sust.
Tapanualis Pueblo; ciudad
Ne tapanualis: El puente. Sust.
Niu-nipanu tik ne tapanualis: Pasaré en Techan
el puente. Ne techan: El pueblo.

Probar Puente
V.T. Sust.
−Ejekua Tapanualis
Niu-nikejekua ne takwal: Voy a probar la Ne tapanualis: El puente.
comida. Niu-nipanu tik ne tapanualis: Pasaré en
el puente.
Profesor; instructor
Sust. Puercoespín; erizo
Tamachtiani Zoo.
Ne tamachtiani: El profesor. Witztakwatzin
Ne witztakwatzin: El puercoespín.
Promiscuo
Adj. Puerta; ventana
Tzintutunik Sust.
Juan tzintutunik: Juan es promiscuo. Itentzajka
406
Ne itentzajka wan ne itentzajkachin: La
Prostituirse puerta y la ventana.
V.I.
Munamaka Pues; entonces.
Yaja munamaka: Ella se vende (prosti- Conj.
tuye). Tel
Tiawit, tel!: ¡Vamos, pues!
Prostituta
Sust. Pujar (bebé)
Munamakani V.I.
Taja timunamakani: Tú te vendes (eres Muishtititza
prostituta). Ne shulut muishtititza: El bebé puja.

Provocar risa a otro Pujar (dolor, placer)


V.T. V.I.
−Pakiltia Kikinaka
Niu-nimetzpakiltia: Yo te hare reír. Maria kikinaka: María puja.

Prueba, examen Pulga


Sust. Zoo.
Taejekulis Tekpin
Ne taejekulis: El examen. Ne tekpin: La pulga

Pucuyo (ave) Pulmón (del ganado); bofe


Sust. Kalkukumutzin
Pujpus Juana tekiti tik se kalkukumutzin: Juana
Ne pujpus: El bofe. trabaja en una pupusería.

Pulmones Pus
Anat. Med.
Ejekateni −pajpaletia Temal
Ejekateni nupajpaletia: Mis pulmones. Kikwij temal mumapipil: Se infectó tu
dedo (agarro pus tu dedo).
Pulpo
Zoo.
Atukat
Ne atukat: El pulpo.

Pulsera
Sust.
−Makuskat
Numakuskat: Mi pulsera.

Pululo; pez sambo


Zoo.
Pululu
Ne pululu: El pululo.
407
Puntudo
Adj.
Tzuntamej
Ne tisat tzuntamej: El lápiz puntudo.

Puñado (lo poquito que tengo en mi


mano)
Sust.
Tamaitzkil
Nutamaitzkil: Mi puñado (lo que llevo
en mi mano).

Pupusa
Sust.
Kukumutzin
Ne kukumutzin: La pupusa.

Pupusera
Sust.
Kukumutzinchiwani
Ne kukumutzinchiwani: La pupusera.

Pupusería
Sust.
408
Q
Qué (interrogativo) −Tajtankeluna
Adv. Niu-niktajtankeluna Juan: Voy a quebrar-
Tay le los dientes a Juan.
¿Tay tikpia?: ¿Qué tienes?
Quebrarse
Que (subjuntivo) V.I.
Conj. Keluni
Ma Kelunik muumiyu: Se quebró tu hueso.
Naja nikneki ma shinemi nuwan: Yo
quiero que estés conmigo. Quebrarse el pie
Naja nikneki ma shinechpalewi: Yo quie- V.I.
ro que me ayudes. Muikshikeluna
Timuikshikelun: Te quebraste el pie.
Que está madurando o crudo; falto de
cocimiento Quebrarse la mano
Adj. V.I.
Shushuik Mumakeluna
Ne kinia shushuik: El guineo esta sazón. Timumakelun: Te quebraste la mano.
Ne inakayu kuyamet shushik, tesu uksi-
tuk: La carne de cerdo esta cruda, no se Quedarse; quedar
ha cocido. V.I.
Naka
Que no está bien molido Naka yek nuwan: Me queda bien.
Adj.
409
Payashnaj Quejarse
Payashnaj ne tishti: El maíz no está bien V.I.
molido. Kikinaka
Ne shulunt kikinaka ika kukuya: El bebé
Quebrar se queja porque está enfermo.
V.T.
−Tapana Quejarse de alguien; denunciar a
Niu-niktapana ne atiluni: Voy a quebrar alguien
la tasa (reventar). V.T.
−Tajtawelia
Quebrar Niu-nimetztajtawelia: Te voy a ir a de-
V.T. nunciar (acusar).
−Keluna
Tikelun muumiyu: Te quebraste tu Quemado
hueso. Adj.
Tatak
Quebrar (maíz); moler Ne tamal tatak: La tortilla quemada.
V.T.
−Payana Quemado
Nikpayana ne neshtamal: Estoy que- Adj.
brando el maíz. Tatatuk
Ne tamal tatatuk: La tortilla quemada.
Quebrarle los dientes
V.T. Quemar a alguien con agua
V.T. −Neki
−Apsulwia Naja nikneki nunan: Yo quiero a mi
Nikapsulwij Luis: Yo quemé a Luis con mamá.
agua (caliente).
Queso
Quemar ollas Sust.
V.T. Tishti puyek
Kuntatia Ne tishti puyek: El queso.
María kuntatia: María quema ollas.
Queso amarillo
Quemar; encender (electrodomésticos) Sust.
V.T. Tishti tultik
−Tatia Ne tishti tultik: El queso amarillo.
Shimijkwani ma sa´ nimetztati: Apártate
no vaya a ser que te queme. Quetzal
Niu-niktatia ne tanutzalis: Voy a encen- Zoo.
der el celular. Ketzaltutut
Ne ketzaltutut patani: El quetzal vuela.
Quemare levemente
V.I. Quetzaltepeque
Muchichinua Topo.
Timuchichinuj: Te quemaste (leve). Ketzaltepet
Galanchin Ketzaltepet: Quetzaltepeque
Quemarse es bonito (cerro del quetzal).
410
V.I.
Mutatia Quién
Timutatij: Te quemaste. Adv.
Kaj
Quemarse (cosas) ¿Kaj kimati?: ¿Quién sabe?
V.I.
Tata Quince
Ne tamal tata: La tortilla se está que- Sust.
mando. Kashtul
Ne kashtul: El quince.
Quemarse (por el sol)
V.I. Quince mil
Mutunaltatia Sust.
Lucio mutunaltatia: Lucio se quema (por Kashtul shikipil
el sol). Kashtul shikipil: Quince mil.

Quemarse con agua Quinientos


V.I. Sust.
Muapsulwia Makwil tzunti
Muapsulwij Juan: Juan se quemó con Makwil tzunti: Quinientos.
agua (caliente)
Quinientos mil
Querer Sust.
V.T. Makwil tzunti shikipil
Makwil tzunti shikipil: Quinientos mil.

Quinteto
Sust.
Majmakwil
Ne majmakwil: El quinteto.

Quitar
V.T.
−Ishtilia
Ume nikishtilia se naka se: A dos le
quito uno queda uno.

Quitar la base del comal y la olla (al


hacerlo)
V.I.
Tatzinkutuna
Nitatzinkutuna: Yo le quito la base a la
olla.

Quitar una tapadera o tapón


V.T.
−Tzuntapua
Niu-niktzuntapua ne shulun: Voy a abrir
411
la botella.

Quitarle la base a (olla o comal)


V.T.
−Tzinkutuna
Niktzinkutuna ne kumit: Le quito la base
a la olla.

Quizas sí (casi seguro)


Adv.
Anka kia
Tejkia? Anka kia! :¿Es cierto? ¡Quizás sí!

Quizás sí (dudando)
Adv.
Ishanka kia
¿Tejkia? Ishanka kia: ¿Es cierto? Quizás

Quizás; tal vez; probablemente


Adv.
Anka
Anka yaja: Quizás es él.
Anka kia: Quizás sí.
412
R
Rabo de cerdo (enrollada) Kanawak
Sust. Ne nukwey kanawak: Mi refajo es ralito.
−Tzinyuyulijtuk Ne amat kanawak: El papel es delgado
Ne itzinkuyulijtuk kuyamet: La cola del (ralo).
cerdo.
Ralo; traslucido; transparente; claro;
Radio también llaman así al vidrio porque es
Neo. transparente
Tepustajtaketzalis Adj.
Ne tepustajtaketzalis: La radio. Tzatzasnaj
Ne at tzatzasnajchin: El agua es clarita.
Rajado Kushtalchin tzatzasnaj: La bolsa es
Adj. transparente.
Tatzayanti Ne shulun tzatzasnaj: La botella trans-
Ne kwawit tatzayanti: La leña rajada. parente.

Rajar (superficialmente) Ramada; canopy (toldo); casa de dos


V.T. aguas
−Ishtzayana Sust.
Niu-nikishtzayana se michin: Voy a rajar Shajkal
un pescado. Ne ishajkal tijlan: La ramada de la
gallina.
Rajar leña para trincherar o pantear Ne shajkal: El canopy.
V.I. Ne shajkal: La casa de dos aguas.
413
Kutapana
Nikutapana: Estoy rajando leña para Rana; sapo
atrincherar. Zoo.
Kalat
Rajar; romper Ne kalat: La rana.
V.T.
−Tzayana Rápido
Niu-niktzayana ne kwachti: Voy a romper Adj.
la tela. Talul
Niu-niktzayana se kutkut: Voy a rajar Ninejnemi talul: Camino rápido.
una fruta.
Raquítico (personas o animales)
Rallador Adj.
Neo. Tetzwaktuk
Tawawanalis Ne pelu tetzwaktuk: El perro esta raquí-
Ne tawawanalis: El rallador. tico.

Ralo (líquidos) Rascarse la cabeza


Adj. V.I.
Achijchipa Mutzunwawana
Achijchipa ne atutun: El café está ralo. Nimutzunwawana: Me rasco la cabeza.

Ralo; delgado Rasurar el bigote


Adj. V.T.
−Tenshima Kanen
Niu-niktenshima Juan: Le rasuraré el Kanenmuestuk: Solo sentado.
bigote a Juan. Kanentachia: Solo mira (se queda ido).
Kanentakwa: Solo come.
Rasurarle (rostro)
V.T. Rebalsarse
−Kamakshijshima V.I.
Niu-nikamakshijshima Juan: Voy a rasu- Muishkwepa
rar a Juan (barba y bigote). Ne at istak muishkwepki: La leche se
rebalsó.
Rasurarse (axila) Ne tzutzukul muishkwepa: El cántaro
V.I. rebalsa.
Mukushunshima
María mukushunshima: María se rasura Rebuscarse
(la axila). V.I.
Muishtemua
Rasurarse (rostro) Niu-nimuishtemua: Me voy a rebuscar.
V.I.
Mukamakshijshima Rechazar; desaprobar
Niu-nimukamakshijshima: Voy a rasurar- Sust.
me (barba y bigote). Ishtesuyek
¿Ishyek? Ishtesuyek: ¿Está bien? No lo
Rasurarse el bigote veo bien (desaprobar, rechazar).
V.I.
414
Mutenshima Rechinar
Niu-nimutenshima: Me rasuraré el V.I.
bigote. Ririchti
Ririchti nutajtan: Rechinan mis dientes.
Ratón
Zoo. Recibir algo; atrapar (algo que nos han
Kimichin tirado)
Ne kimichin mutalua: El ratón corre. V.T.
−Manamiki
Rayado Niu-nikmanamiki: Lo voy a recibir (algo
Adj. que me tiraron).
Wawasujtuk
Nukoton wawasujtuk: Mi camisa es Recipiente para guardar cosas (bote-
rayada. lla, caja)
Sust.
Rayos solares (rayos crepusculares) Shulun
Sust. Ne shulun: La botella.
Iishtzujtzunyu ne tunal
Sujsul galanchin ne iishtzujtzunyu ne Recoger
tunal: Qué bonitos los rayos solares. V.T.
−Pejpena
Realizar una acción de forma directa; Naja nikpejpena ne nan: Yo recojo los
ido nances.
Adj.
Recoger leña Refajo; falda
V.I. Sust.
Kupejpena Kweyat
María kupejpena: María recoge leña. Ne kweyat: El refajo, la falda.
Nikupejpena: Yo recojo ramas.
Reflejo; espejo (donde puede ver o
Recoger y escoger verte)
V.T. Sust.
−Ishpejpena Tachialis
Naja nikishpejpena ne nan: Yo recojo los Ne tachialis: El reflejo, espejo.
nances (y escojo los que me gustan).
Refrigeradora
Recordar Neo.
V.T. Sesekalis
−Elnamiki Ne sesekalis: La refrigeradora.
Naja nikelnamiki: Yo me acuerdo.
Regadera
Recordarle Neo.
V.T. Shijshinilis
−Elnamiktilia Ne shijshinilis: La regadera.
Niu-nimetzelnamiktilia: Voy a hacerte re-
cordar (Hacerle recordar a alguien algo). Regados; esparcido (en el suelo)
Adj.
Recto (derecho, no curvo) Sentalijtuk
415
Adj. Shinik ne tawial wan naka sentalijtuk:
Tesu kwelnaj Se me cayó el maíz y quedó regado.
Ne kwawit tesu kwelnaj: El árbol recto.
Regalar
Redondo V.T.
Adj. −Takulia
Yawaltik Niu-niktakulia se lala María: Le voy a
Ne kumal yawaltik: El comal redondo. regalar una naranja a María.

Reducir; estrechar Regalar (algo de otra persona)


V.T. V.T.
−Tzuyutztikchiwa −Takuliltia
Niu-niktzuyutztikchiwa ne ujti: Voy a Niu-niktakuliltia se takulis Juana: Voy a
estrechar la calle. regalarle un regalo a Juana (porque me
quedo o el destinatario original no llegó)
Refajarse; ponerse refajo
V.I. Regalar (sin decir qué)
Mukweytia V.I.
Naja nimukweytia: Yo me refajo. Tatakulia
Nitatakulia: Yo regalo (sin decir qué).
Refajo de; falda de
Sust. Regañar a (personas); ladrar a (perro)
−Kwey V.T.
Nukwey: Mi refajo, mi falda. −Ajwa
Nunan nechajwa: Mi mamá me regaña. Sust.
Ne pelu nechajwa: El perro me ladra. Tanshijshipe´
Witzaya tanshijshipe: Ya viene el relám-
Regañar sin decir a quien (personas); pago.
ladrar sin decir a quien (perro)
V.I. Reloj
Tiajwa Neo.
Ne pelu tiajwa: El perro ladra. Horajpiani
Tzunhijtakawtuk tiajwa: El loco regaña. Nuhorajpiani: Mi reloj.

Regar; esparcir (botándolo) Remojar; chuponear; meter en agua


V.T. V.T.
−Shinia −Apachua
Niu-nikshinia ne tawial tik ne tal: Yo Niu-nikyamanilia ne tishti tzupelek ika
riego el maíz en el suelo. nikapachua tik ne atutun: Voy a ablan-
dar el pan dulce porque lo chuponeo en
Regazo el café.
Anat.
−Metzpan Rendidor, abundante
Numetzpan: Mi regazo. Adj.
Samawak
Regresar; perdonar; devolver Ne tumin samawak katka: El dinero
V.T. abundaba antes (rendía).
−Kwepilia
416
Nuteku Tiut techkwepiliat: Dios nos Renovar
perdona. V.T.
−Yankwilia
Reírse como loco Niu-nikyankwilia nuamaw: Voy a renovar
V.I. mi documento.
Ejekapaki
Lucio ejekapaki: Lucio se ríe como loco. Rectángulo
Sust.
Reírse; burlarse de alguien Itech weyak
V.T. Ne itech weyak: El rectángulo.
−Pakilia
Nimetzpakilia: Me río de ti. Repartir
V.I.
Rejuvenecer (hombre) Tamajmaka
V.I. Niu-nitamajmaka ne nakatamal: Voy a
Piltzinkisa repartir los tamales.
Lucio piltzinkiski: Lucio rejuveneció.
Repicar; sonar (una campana)
Rejuvenecer (mujer) V.T.
V.I. −Tzilinia
Siwapilkisa Niu-niktzilinia ne tzinili: Voy a repicar la
Juana siwapilkiski: Juana rejuveneció. campana.

Relámpago Requemarse; candilazo (nubes)


V.I. Restregar
Ajatata V.T.
Ajatata ne mishti: Se requema la nube −Shajshakwalua
(cuando la nube se pone anaranjada Niu-nikshajshakwalua nukoton: Voy a
por el sol). restregar mi camisa.

Res (toro) Restregar


Zoo. V.T.
Turuj −Shujshulewa
Ne inakayu turuj: La carne de res. Nikshujshulewa ne piltzín: Restriego al
niño.
Resbalarse; deslizarse
V.I. Restregarse
Shipinawi V.I.
Nishipinawik: Me deslicé. Mushujshulewa
Nimushujshulewa: Me restriego.
Resfriado
Med. Resucitar (luego de mucho tiempo)
Sesestuk V.I.
Tisesektuk: Tú estás resfriado (enfermo Yulkwi
por frío). Jesus muishyulkwi: Jesús resucitó.

Resfriarse (enfermarse por frío) Resucitar (rápido, luego de morir)


V.I. V.I.
417
Sekkalaki Muishyulkwi
Juana sekkalakik: Juana se resfrió. Ne takat muishyulkwi: El hombre resu-
citó.
Respirar
V.I. Resucitar a
Ijiumiki V.T.
Nijiumiki: Respiro. −Yulkwitia
Nuteku Tiut kiyulkwitij se takat: Mi padre
Responder; contestar Dios resucitó a un hombre.
V.T.
−Nankilia Retoñar
Niknankilia ne tamachtiani: Yo le contes- V.I.
to al profesor. Mulini
Mulinik ne ish: Retoñó la semilla.
Resta (sustracción)
Neo. Retoño; brote
Tajtaishtialis Bot.
Ne tajtaishtialis: La resta (sustracción). Mulinka
Ne shuchit kichiwki mulinka: La flor hizo
Restregar su retoño.
V.T.
−Ijchiki Retorcer
Nikijchiki nukwajkwach: Restriego mi V.T.
ropa. −Ishkumalina
Ma´ shikishkumalina ne koton: No Reverdeció (está verde: árboles)
retuerzas la camisa. Adj.
Shushuishtuk
Retorcer la ropa para sacarle el agua Shushuishtuk ne tzakat: El zacate rever-
V.T. decido.
−Apaktza
Niu-nikapaktza ne wipil: Yo voy a retor- Revisar
cer la blusa. V.T.
−Pepeta
Retumbo (motores, el mar, el viento) Naja nikpepeta ne nan: Yo reviso los
Sust. nances.
Titikwika
Titikwikane tawikani: Retumba el tren. Revisar a detalle algo
V.T.
Reunir; juntar; amontonar −Ishpepeta
V.T. Naja nikishpepeta ne nan: Yo reviso los
−Putzua nances a detalle.
Niu-nikputzua ne kupajsul: Voy a juntar
la basura. Revisarse (el cuerpo)
V.I.
Reunirnos; juntarnos; amontonarnos Mupepeta
V.I. Naja nimupepeta nuweyka: Yo me reviso
Musenputzua mi cuerpo.
Timusenputzukan: Reunámonos.
418
Revivir
Reventarle la cabeza V.T.
V.T. −Yulkwepa
−Tzuntapana Nikyulpekwa Juan: Yo revivo a Juan.
Naja niktzuntapan Lucio: Le reventé la
cabeza a Lucio. Revivirse
V.I.
Reventarse la boca Muyulkwepa
V.I. Nimuyulkwepki: Yo reviví.
Mutentapana
Timutentapan: te reventaste la boca. Revolver; menear
V.T.
Reventarse la cabeza −Nelua
V.I. Niu-niknelua ne atul: Voy a revolver el
Mutzuntapana atol (menear).
Juana mutzuntapan: Juana se reventó
la cabeza. Rico; adinerado
Adj.
Reventarse; quebrarse (objetos) Pujpudiente
V.I. Mario pujpudiente: Mario es rico.
Tapani
Ne shuchit tapani: La flor revienta. Rico; sabroso; delicioso
Tapanik ne atiluni: Se quebró la taza. Adj.
Ajwiak
Ne inakayu tishkal ajwiak: La carne Anat.
asada es rica. −Tewajka
Nutewajka: Mi rodilla.
Rigua
Sust. Rojo
Elutashkal Adj.
Ne elutashkal: la rigua. Chiltik
Itachishka chiltik: Color rojo.
Rimero; estar ordenados en un rimero
Sust. Rojo (multicolor)
Nepanhijtuk Adj.
Ne tamal nejnepanhijtuk: Las tortillas Chiltituk
están en rimero. Itachishka chiltituk: Color rojo (multico-
lor).
Río
Sust. Rojo pálido (desteñido)
Apan Adj.
Tuapan: Nuestro río. Achiltik
Itachishka achiltik: Color rojo pálido
Retirado (lejos) (desteñido).
Adv.
Wejkaya Rojo suave (pastel)
Wejkaya muchan: Está retirada tu casa Adj.
(lejos). Chiltikchin
419
Itachishka chiltikchin: Color rojo suave
Robar (pastel).
V.T.
−Ichteki Romper
Yaja kitek nusin: El robó mi maíz. V.T.
−Wilisua
Robarle a Niu-nikwilisua nukoton: Voy a romper mi
V.T. camisa.
−Ichtekilia
Ma´ shinechichtekili: No me robes (las Romperse; rajarse
cosas). V.I.
Tzayani
Rocío Tzanik nusala: Se rompió mi pantalón.
Sust. Tzayanik ne kwawit: Se rajó el palo.
Ajwech Tzajtzayanik ne mishti: Se rajaron las
An tatwik sujsul ajwech: Hoy amaneció nubes.
con mucho rocío.
Roncha (piel)
Rodar Med.
V.I. Shaltutun
Muishmimilua Ne shulunt kipia shaltutun: El bebé tie-
Ne tet muishmimilua: La piedra rueda. ne sarpullido (pequeñas ronchas rojas).

Rodilla Ronron
Zoo. Rostro muy arrugado (hombre y mujer)
Lujlún Adj.
Ne lujlún: El ronrón. Iswajwakal
Pedro ishwajwakal: Pedro está muy
Ropa (plural) arrugado de la cara.
Sust.
−Kwajkwach Rostro muy arrugado (hombre)
Nukwajkwach: Mi ropa (varias prendas). Adj.
Ishwajwakaltakat
Ropa de (singular) Lucio ishwajwakaltakal: Lucio está muy
Sust. arrugado de la cara.
−Kwach
Nukwach: Mi ropa (una prenda). Roto
Adj.
Rosado Wilisnaj
Adj. Ne iswayu kinia wilisnaj: La hoja de
Kuchiltik huerta rota.
Itachishka kuchiltik: Color rosado. Ne koton wilisnaj: La camisa rota.

Rosado (multicolor) Roto; picado; con hoyos


Adj. Adj.
Kuchiltituk Kukuyukatuk
Itachishka kuchiltituk: Color rosado Ne mukoton kukuyukatuk: Tu camisa
(multicolor). está llena de hoyos.
420
Rosado suave (pastel) Rugoso
Adj. Adj.
Kuchiltikchin Kujkuluchnaj
Itachishka kuchiltikchin: Color rosado Uni kujkuluchnaj: Eso es rugoso.
suave (pastel).

Rostro con acné o granos


Adj.
Ishtajtakal
Yaja ishtajtakal: Él tiene acné.

Rostro con acné severo


Adj.
Ishtapetat
Se ajakaj ishtapetat: Alguien tiene un
rostro con acné severo.

Rostro muy arrugada (mujer)


Adj.
Ishwajwakalsiwat
Juana ishwajwakalsiwat: Juana está
muy arrugada de cara.
S 421
Sábado V.T.
Neo. −Tzejtzelua
Tunal chikwasen Niu-niktzejtzelua ne kwawit: Voy a sacu-
Ne tunal chikwasen: El día sábado. dir el árbol.
Niu-niktzejtzelua nukoton: Voy a sacudir
Saber; creer mi camisa.
V.T.
−Mati Sacudirse
Naja nikmati nawat: Yo sé náhuat. V.I.
Mutzejtzelua
Sabor Ne pelu mutzejtzelua pal muwatza: El
Adj. perro se sacude para secarse.
−Ajwiaka
Nikmaka iajwiaka ne taiwan: Le echó Sahumear
consomé a la comida. V.T.
−Ishpupuchwia
Sacapuntas Niu-nikishpupuchwia kaj mumutij: Voy a
Sust. sahumear a quien tiene susto.
Tatzuntamejtialis
Ne tatzuntamejtialis: El sacapuntas. Sal
Sust.
Sacar Istat
V.T. Nikmaka istak: Le echo sal.
−Ishtia
422
María kishtia ne pelu: María saca al Salado
perro. Adj.
Puyek
Sacar el pecho (como en una pelea) Ne et puyek: El frijol salado.
V.I.
Mueltilinia Salamo
Niu-nimueltilinia keman nikneki nimusu- Bot.
ma: Voy a sacar el pecho cuando quiera Salamu
pelear. Ikuyu salamu: Palo de salamo.

Sacar punta (lápiz) Salar (echarle sal)


V.T. V.T.
−Tzuntamejtia −Puyeltia
Niu-niktzuntamejtia ne tisat: Voy a sa- Niu-nikpuyeltia ne iayu tijlan: Voy a salar
carle punta al lápiz. la sopa.

Sacarle carrera; correr a Salar; echar sal


V.T. V.T.
−Talultia −Istawia
Niktalultia ne pelu: Le saco carrera al Nikistawia ne nakat: Salo la carne.
perro.
Salir
Sacudir; mover algo o a alguien sacu- V.T.
diéndolo Kisa
Naja nikisa: Yo salgo. los pies (de la gota o agua que cayó y
rebotó del suelo).
Salir de escondidas
V.I. Saltamontes
Ichtakisa Zoo.
Naja nichtakakisa: Yo salgo de escondi- Tzinewilin
das. Ne tzinewilin: El saltamontes.

Salir tras de él o ella Saltar (mucho)


V.I. V.I.
Ipankisa Tzijtzikwini
Niipankisa: Yo salgo tras de ella. Naja nitzijtzikwini: Yo salto (mucho).

Salir tras de ellos o ellas Saltar en el agua


V.I. V.I.
Inhipankisa Ajatzikwini
Niinhipankisa: Yo salgo tras ellos. Naja niajatzikwini: Yo salto sobre el
agua.
Salir tras de mí
V.I. Saltar mucho (Varias veces)
Nuipankisa V.I.
Tinuipankisa: Tú sales tras de mí. Tzitzikwini
Ne tuchti tzitzikwini: El conejo brinca
Salir tras de ti mucho.
423
V.I.
Muipankisa Saltar muy alto
Nimuipankisa: Yo salgo tras de ti. V.I.
Ajkutzikwini
Salir tras de ustedes Ne kalat ajkutzikwini: El sapo brinca
V.I. alto.
Anmuipankisa
Nianmuipankisa: Yo salgo tras ustedes. Saltar sobre piedras
V.I.
Salir tras nosotros Tejtetzikwini
V.I. Naja nitejtetzikwini: Yo salto sobre
Tuipankisa piedras.
Tuipankisa: Sale tras nosotros.
Saltar; rebotar
Saliva (humanos) V.I.
Sust. Tzikwini
Chijchal Ne kalat tzikwini: El sapo brinca.
Ne chijchal: Saliva.
Saludar
Salpicar de una gota de agua cuando V.T.
rebota del suelo. −Tajpalua
V.I. Nimetztajpalua: Yo te saludo.
Tajtatzini
Tajtatzini ka ijpak nukshi: Me salpico en Saludo(s)
Sust. Santa Ana (dónde las mujeres sagra-
Tajpalulis das).
Ne tajpalulis: El saludo.
Santa María
San Marcos Bot.
Topo. Shutikilit
Kutakuskat Ikuyu shutikilit: Palo de santa María.
Galanchin Kutakuskat: San Marcos es
bonito (collar del monte). Santa Tecla
Topo.
San Martín Pulamil
Topo. Galanchin Pulamil: Santa Tecla es boni-
Pululapan ta (platanar).
Galanchin Pululapan: San Martín es
bonito (dónde abunda el lodo). Santo Domingo de Guzmán
Topo.
Sanarse; componerse Witzapan
V.I. Ne techan Witzapan: El pueblo de Santo
Yektia Domingo de Guzmán (río de espinas).
Niyektiaka: Ya me sané.
Lucio yawia yektia: Lucio ya se va a Sartén; freidora
componer. Sust.
Tatzuyunaya
Sandía Ne tatzuyunaya: El sartén, la freidora.
424
Sust.
Kutkut Satisfechos; llenos por alimentos
Ne kutkut: La sandía. (plural)
Adj.
Sangrar Ijishwitiwit
V.I. Tejemet tiijishwitiwit: Nosotros estamos
Eskisa llenos (satisfechos).
Eskisa mumapipil: Te sangra el dedo.
Satisfecho; lleno por alimentos (singu-
Sangre lar)
Sust. Adj.
Esti Ishwituk
Ne esti: La sangre. Naja niiswituk: Yo estoy lleno (satisfe-
cho).
Sangre de
Sust. Se acabó (no hay)
−Esyu Adj.
Nuesyu: Mi sangre. Tantuk
Tuesyu: nuestra sangre. Tantuk lala: Se acabaron las naranjas
(no hay).
Santa Ana
Topo. Secar
Siwatewakan V.T.
Ne techan Siwatewakan: La ciudad de −Watza
Nikwatza nukwajkwach: Yo seco mi Seiscientos
ropa. Sust.
Chikwasen tzunti
Secarse (la ropa) Chikwasen tzunti: Seiscientos.
V.I.
Waktukisa Seiscientos mil
Nukoton waktukisa: Mi camisa se está Sust.
secando. Chikwasen tzunti shikipil
Chikwasen tzunti shikipil: Seiscientos
Secarse (planta) mil.
V.I.
Wajwaki Sembrador
Ne shuchit wajwaki: La flor se está Sust.
secando. Tatukani
Ne tatukani: El sembrador.
Secarse (por estar mojado)
V.I. Sembrar (algo)
Muwatza V.T.
Achtu nimaltia wan neman nimuwatza: −Tuka
Primero me baño y después me seco. Niktuma tawial: Siembro maíz.

Secarse bajo el sol; insolarse Sembrar (sin decir que)


V.I. V.I.
Mutunalwatza Tatuka
425
Ne pelu mutunalwatza: El perro se seca Nitatuka: Yo siembro.
bajo el sol.
Naja nimutunalwatza: Yo me asoleo. Semilla de zapote
Sust.
Seco −Tzapuyulu
Adj. Ne itzapuyulu ne tzaput: La semilla del
Waktuk zapote.
Ne wipil waktuk: La blusa está seca.
Semilla; grano
Seguido Sust.
Adv. Ish
Sejsenpa Ne ish tawial: El grano de maíz.
Niwitz sejsenpa: Vengo seguido. Ish et: Semilla de frijol.
Ne ijish lala: Las semillas de naranja.
Seis
Sust. Sensuntepeque
Chikwasen Topo.
Ne chikwasen: El seis. Sentzuntepet
Galanchin Sentzuntepet: Sensuntepe-
Seis mil que es bonito (innumerables cerros).
Sust.
Chikwasen shikipil Sentado; puesto
Chikwasen shikipil: Seis mil. V.I.
Muestuk
Ne kumit muestuk: La olla sentada el muerto.
(puesta).
Naja nimuestuk: Estoy sentado. Sequía
Sust.
Sentarse Amikilis
V.I. Ne amikilis: La sequía.
Mutalia
Shimutalikan: Siéntense. Ser bueno
Adj.
Sentir ardor Yejka
V.I. Uni tesu yejka yek: Eso es malo.
Chichinaka Taja yejka yek nupal: Tú eres bueno
Chichinaka nuelishku: Me arde el estó- para mí.
mago. Ne pajti kia yejka yek nupal: La medici-
Chichinaka nuewayu: Me arde la piel na si es buena para mí.
(por quemadura solar).
Ser dueños de algo en conjunto
Sentir lastima (por alguien) Adj.
V.T. −Senpal
−Iknelia Ne kal tusenpan: La casa es de noso-
Naja nikiknelia ne pelu tetzwaktuk: Yo le tros (juntos).
tengo lastima al perro raquítico. Anmusenpal ne amachti: El libro es de
ustedes (juntos).
Señor; don
426
Sust. Ser iguales
Tajtzin Adv.
Ne tajtzin: El señor. Sanse
Juan wan Lucio sajsanse: Juan y Lucio
Señora; madrecita; doña son iguales.
Sust.
Nantzin Ser rápido; hábil o ágil
Ne nantzin: La señora. V.I.
Mutzinwewepa
Septeto Naja nimutzinwewepa: Yo soy hábil
Sust. (rápido).
Chijchikume
Ne chijchikume: El septeto. Serpiente
Zoo.
Septiembre Kuat
Neo. Ne kuat mukutilana: La culebra se
Metzti chiknawi arrastra.
Ne metzti chiknawi: El mes de septiem-
bre. Sesenta
Sust.
Sepultura Yey pual
Sust. Ne yey pual: El sesenta.
Shaput
Ne shaput pal mikini: La sepultura para Sesenta mil
Sust. Yey pual se
Yey pual shikipil Ne yey pual se: El sesenta y uno.
Yey pual shikipil: Sesenta mil.
Setecientos
Sesenta y cinco Sust.
Sust. Chikume tzunti
Yey pual makwil Chikume tzunti: Setecientos.
Ne yey pual makwil: El sesenta y cinco.
Setecientos mil
Sesenta y cuatro Sust.
Sust. Chikume tzunti shikipil
Yey pual nawi Chikume tzunti shikipil: Setecientos mil.
Ne yey pual nawi: El sesenta y cuatro.
Setenta
Sesenta y dos Sust.
Sust. Yey pual majtakti
Yey pual ume Ne yey pual majtakti: El setenta.
Ne yey pual ume: El sesenta y dos.
Setenta mil
Sesenta y nueve Sust.
Sust. Yey pual majtakti shikipil
Yey pual chiknawi Yey pual majtakti shikipil: Setenta mil.
Ne yey pual chiknawi: El sesenta y
nueve. Setenta y cinco
427
Sust.
Sesenta y ocho Yey pual kashtul
Sust. Ne yey pual kashtul: El setenta y cinco.
Yey pual chikwey
Ne yey pual chikwey: El sesenta y ocho. Setenta y cuatro
Sust.
Sesenta y seis Yey pual majtakti nawi
Sust. Ne yey pual majtakti nawi: El setenta y
Yey pual chikwasen cuatro.
Ne yey pual chikwasen: El sesenta y
seis. Setenta y dos
Sust.
Sesenta y siete Yey pual majtakti ume
Sust. Ne yey pual majtakti ume: El setenta y
Yey pual chikume dos.
Ne yey pual chikume: El sesenta y siete.
Setenta y nueve
Sesenta y tres Sust.
Sust. Yey pual kashtul nawi
Yey pual yey Ne yey pual kashtul nawi: El setenta y
Ne yey pual yey: El sesenta y tres. nueve.

Sesenta y uno Setenta y ocho


Sust. Sust.
Yey pual kashtul yey a untarle crema a mi mano.
Ne yey pual kashtul yey: El setenta y
ocho. Shinyu
V.I.
Setenta y seis Descamación (por enfermedad: jiote)
Sust. Ne pelu shinyu: El perro está desca-
Yey pual kashtul se mando (está sin pelo y pelando por una
Ne yey pual kashtul se: El setenta y seis. enfermedad en la piel).

Setenta y siete Pelón (sin plumas o cabello)


Sust. Adj.
Yey pual kashtul ume Shipe
Ne yey pual kashtul ume: El setenta y Ne puyuj shipe: El pollo shipe.
siete.
Shock nervioso
Setenta y tres Adj.
Sust. Tensesestuk
Yey pual majtakti yey Lucio tensesestuk: Lucio esta shockea-
Ne yey pual majtakti yey: El setenta y do.
tres.
Short
Setenta y uno Sust.
Sust. Sala kujkutu
Yey pual majtakti se Nusala kujkutu: Mi short.
428
Ne yey pual majtakti se: El setenta y
uno. Si
Conj.
Sexi; vanidoso (demasiado coqueto) Su
Adj. Su nikaki: Si oigo.
Tzinkekesh Su nikita: Si miro.
Lucio tzinkekesh: Lucio es demasiado Su nechnutza: Si me llama.
coqueto.

Sexteto Adv.
Sust. Eje
Chijchikwasen Eje, nikneki: Sí, quiero.
Ne chijchikwasen: El sexteto.
Si fuera
−Shapunwia Sust.
V.T. Ma katka
Enjabonar Ma katka naja nitapajtiani: Si fuera
Niu-nikshapunwia nukoton: Voy a enja- doctor.
bonar mi camisa. Ma katka naja kiuni: Si fuera así.

−Shawaltia Sí; claro


V.T. Adv.
Untarle Kia
Niu-nikshawaltia ne pajti ne numey: Voy Kia, nikneki: Claro que lo quiero.
Siembra Tenkikisi
Sust. Niu-nitenkikisi se takwikalis: Voy a silbar
Tatukal una canción.
Ne tatukal: La siembra.
Sincuya
Siempre Bot.
Adv. Tzinkuyat
Ishtikaya Ne tzinkuyat: La sincuya.
Naja ishtikaya niwitz sejsenpa: Yo siem-
pre vengo. Sisimite
Naja ishtikaya nitakua chanMarta: Yo Mito.
siempre compro en casa de Marta. Tzitzimit
Naja ishtikaya ninatuk kiuni: Yo siempre Ne tzitzimit: El sisimite.
he dicho así.
Sobar
Sien V.T.
Anat. −Puyawa
−Kwajtzijtzinyu Niu-nikpuyawa numey: Me sobo la
Nukwajtzijtzinyu: Mi sien. mano.

Siete Sobrepasar a alguien (en un camino)


Sust. V.T.
Chikume −Panawia
Ne chikume: El siete. Niu-nikpanawia María: Le voy a pasar a
429
María (en el camino).
Siete camisas (árbol)
Bot. Sobrino, sobrina
Pipiyan Sust.
Ne pipiyan: El siete camisas (árbol). −Pilu
Nupilu: Mi sobrino, mi sobrina.
Siete mil
Sust. Sobrinos; sobrinas
Chikume shikipil Sust.
Chikume shikipil: Siete mil. −Pijpiluwan
Nupijpiluwan: Mis sobrinos, mis sobri-
Sihuatepán (río) nas.
Sust.
Siwapan Socar algo
Ne siwatepan:EL Sihuatepán (río). V.T.
−Tetilia
Silbar Niu-niktetilia nutajkuilpika: Me socaré el
V.I. cincho.
Makikisi
Ne ejekat makikisi: El viento silba. Sol
Sust.
Silbar suave (cantando o haciendo un Tunal
sonido) Ne tunal: El sol.
V.I.
Solamente; solo Adj.
Sust. Nusel
Maya Tesu ninemi nusel: Yo no estoy solo.
Maya nikneki se: Solo quiero uno.
Soltar; liberar
Solo (que no tiene a nadie); punto V.T.
Sust. −Makishtia
Selka Niu-nikmakishtia ne pelu: Yo soltare al
Lucio selka: Lucio está solo. perro.

Solo él o ella Sombra


Adj. Sust.
Isel −Ekawyu
Tesu nemi isel: Ella no está sola. Nuekawyu: Mi sombra.

Solo ellos o ellas Sombrero


Adj. Sust.
Insel Shumpe
Tesu nemit insel: Ellos no están solos. Nushumpe: Mi sombrero.

Solo nosotros Sonarse la nariz


Adj. Sust.
Tusel Muyakapitza
Tesu tinemit tusel: No estamos solos. Shimuyakapitza: Suénate la nariz.
430
Naja nimuyakapitzak: Yo me soné la
Solo tú nariz.
Adj.
Musel Sonido de campanas o sonido suave
Tesu tinemi musel: Tú no estás solo. Sust.
Tzilini
Solo un poco Shikaki ne tzilini, kaj tatzilinia: Oí el soni-
Adv. do, quien estará haciéndolo.
Chupisan Ne horajpiani tzilini: El reloj suena.
Shinechmaka chupisan at: Dame solo
un poco de agua. Sonido de cosas chocando entre sí;
trueno
Solo uno Sust.
Adv. Tikwini
Semaya Keman ne tepeyat temu tikwini: Cuando
Naja nikneki semaya: Solo quiero uno. la creciente baja suena (piedras).

Solo ustedes Sonido de cosas quebrándose; rom-


Adj. piéndose o doblándose
Anmusel Sust.
Tesu annemit anmusel: Ustedes no Isanaka
están solos. Keman ne ejekat witz isanaka ne kwa-
jkwawit: Cuando el viento viene suenan
Solo yo los árboles.
Sonido de los pasos en tacón feliz.
V.I.
Tajtakti Sonrojar
María tajtakti: María taconea. V.T.
−Chijchiltia
Sonido de metales o motores Niu-nikchijchiltia María: Voy a sonrojar
Sust. (poner colorado).
Tzatzalaka
Ne tawikani tzatzalaka: El bus suena Sonsonate
(sonidos del metal o motor). Topo.
Tzatzanaka ne tepusti: Suena el metal Sentzunhat
(al arrastrarse). Galanchin Sentzunhat: Es bonito Sonso-
nate (innumerables aguas).
Sonido del aleteo u ondeo de las cosas
por el viento; aletear Soñar
Sust. V.T.
Papataka −Temiki
Ne tujtutut papataka: Los pájaros sue- María kitemik se kuat: María soñó una
nan (al aletear). culebra.
Ne panti papataka: La bandera suena
(al ondear). Sopa; jugo
Sust.
Sonido producido por animales o per- Iayu
sonas al respirar Ne iayu tijlan: La sopa de gallina.
431
Sust. Ne iayu lala: El jugo de naranja.
Sasawaka
Ne mistun sasawaka: El gato ronronea. Soplar
Ne ielpetz piltzín sasawaka ika tatasi: El V.T.
pecho del niño suena porque tiene tos. −Ishpitza
Ne takat tusksasawaka: El hombre Naja nikishpitza pal muluni ne tewti: Yo
ronca. soplo para que (se) vuele el polvo.

Sonidos fuertes; estruendos, truenos. Soplar (viento, ventilador)


Sust. V.I.
Tzalani Taishpitza
Keman ka ikajku tzalani yawi wetzi at: Tajtzin Ejekat taishpitza: Don Norte
Cuando el cielo truena va a llover. sopla.

Sonreír mucho; estar muy feliz Soplar algo que produzca un sonido
V.I. (pito, flauta)
Pajpaki V.T.
Naja nipajpaki: Yo estoy riéndome más, −Pitza
estoy muy feliz. Nikpitza ne shuti: Sueno el caracol.

Sonreír; estar feliz Soyapango


V.I. Topo.
Paki Suyapanku
Naja nipaki: Yo estoy riéndome, estoy Galanchin Suyapanku: Soyapango es
bonito (lugar dónde abundan las palme- −Pipina
ras). Kojtan muyut kipipina ne tuesyu: El
zancudo chupa la sangre.
Su(s)
P.Pos. Succionar; fumar
Anmu V.T.
Anmunan: Su madre (de ustedes). −Chichina
Niu-nikchichina ne atutun: Voy a succio-
Su(s) nar el café (dar un sorbo).
P.Pos. Nikchichina se tachichinalis: Estoy
I fumando un cigarro.
Inan: Su madre (de él o ella).
Sucio (por grasa)
Su(s) Adj.
P.Pos. Susulnaj
In(h) Susulnaj nuwipil: Mi blusa está sucia
Innan: Su madre (de ellos). (con manchas de grasa).

Suave; blando Sucio (por polvo y grasa)


Adj. Adj.
Yamanik Susulpuknaj
Uni yamanik: Eso es suave (blando). Susulpuknaj nukoton: Mi camisa está
sucia (con manchas de grasa y del
Suave; lento ambiente).
432
Adj.
Yulik Sucio (por polvo y tierra)
Nitaketza yulikchin: Hablo suavecito. Adj.
Puknaj
Subir algo (a lo alto); subir a redes Puknaj nukak: Mi zapato está sucio (de
sociales color café).
V.T.
−Tejkultia Sudar
Niktejkultia ne ikwikwil: Yo subo la foto. V.I.
Ajayutemu
Subir; trepar Ajayutemu muweyka: Suda tu cuerpo
V.I. (estas sudando).
Tejku
Niu-nitejku pal ne tawikani: Me subiré Suegra (de hombre)
al bus. Sust.
−Nan −siwaw
Subir; trepar (rápido) Ne inan nusiwaw: Mi suegra (la mamá
V.I. de mi esposa).
Kutejku
Ne mistun kutejku ijpak ne kwawit: El Suegra (de mujer)
gato sube rápidamente al árbol. Sust.
−Nan −shulejyu
Succionar; chupar Ne inan nushulejyu: Mi suegra (la mamá
V.T. de mi esposo).
Suegro (de hombre) ella).
Sust.
−Teku −siwaw Suyo(s) - de ellos
Ne iteku nusiwaw: Mi suegro (el papá de Adj.
mi esposa). Inpal
Ne mistun inpal: El gato es suyo (de
Suegro (de mujer) ellos).
Sust.
−Teku −shulejyu Suyo(s) - de ustedes
Ne iteku nushulejyu: Mi suegro (el papá Adj.
de mi esposo). Anmupal
Ne mistun anmupal: El gato es suyo (de
Suegros (de hombre) ustedes).
Sust.
−Tejtekuwan −siwaw
Ne itejtekuwan nusiwaw: Mis suegros
(los padres de mi esposa).

Suegros (de mujer)


Sust.
−Tejtekuwan −shulejyu
Ne itejtekuwan nushulejyu: Mis suegros
(los padres de mi esposo).
433
Suicidarse
V.I.
Mumiktia
Lucio mumiktij: Lucio se mató (suicidó).

Suma (adición)
Neo.
Tapujputzualis
Ne tapujputzualis: La suma (adición).

Sunzapote
Sust.
Tzuntzaput
Ne tzuntzaput: El sunzapote.

Suquinay
Bot.
Tzucuna
Ne tzucuna: El suquinay.

Suyo(s)
Adj.
Ipal
Ne mistun ipal yaja: El gato es suyo (de
434
T
Tablet; ebook Talepate
Neo. Zoo.
Tepusamachti Talepat
Ne tepusamachti yek: La tablet es Ne talepat tekwa: El talepate pica.
buena.
Talón
Tacuazín Anat.
Zoo. −Tzinteyu −Kshi
Takwatzin Ne itzinteyu nukshi: El talón de mi pie.
Ne takwatzin galanchin: El tacuazín es
bonito. Talpupa
Bot.
Tacuazin Talpupa
Zoo. Ne talpupa: La talpupa.
Kuchantzin
Ne kuchantzin: El tacuatzin. Taltuza
Zoo.
Talalaise (pez) Taltusan
Zoo. Ne taltusan: La taltuza.
Talalaktzin
Ne talalaktzin: Talalaise. Tamagas
Zoo.
Talapo; torogoz Tamakas
Zoo. Ne tamakas: El tamagas.
435
Talaputz
Ne talaputz patani: El torogoz vuela. Tamal (con carne)
Sust.
Talar Nakatamal
V.T. Nakatamal iwan puyuj: El tamal de
−Tzinewa pollo.
Niu-niktzinewa ne puchut: Voy a talar la
ceiba. Tamal de elote
Sust.
Talar (árboles) Shulkuch
V.I. Ne shulkuch: El tamal de elote.
Tatzinnewa
Niu-nitatzinewa: Voy a talar. Tamal de frijol; ticuco
Sust.
Talchinol Ijtikukuk
Sust. Ajwiak ne ijtikukuk: Es rico el ticuco.
Talshinul
Ne talshinul: El talchinol. Tamal pisque
Sust.
Talconete Tapik
Zoo. Ajwiak ne tapik: Es rico el tamal pisque.
Talkunet
Ne talkunet: El talconete. Tamarindo
Sust.
Ishkilinit Tapiscar
Ne ishkilinit: El tamarindo. V.I.
Tapishka
Tambalearse mucho Niu-nitapishka: Voy a tapiscar.
V.I.
Mukwekwetua Tapiscar el
Juan mukwekwetua yawi ika tawan- V.T.
tuk: Juan va tambaleando porque ha −Pishka
tomado. Niu-nikpishka ne sinti: Voy a ir a tapiscar
el maíz.
Tambalearse poco
V.I. Tararear (cantar en el corazón)
Tatayaka V.I.
Ne piltzín tatayaka ika teuk weli nejne- Yultakwika
mi: El niño tambalea porque todavía no Naja niyultakwika: Yo tarareo.
puede caminar.
Tardarse; atrasarse
También V.I.
Adv. Ishtuna
Nusan Lucio ishtuna pal walejku: Lucio se tarda
Naja nimijtutia wan nitakwika nusan: Yo para llegar.
bailo y canto también.
Tarde (parte del día)
Tambor Adv.
436
Sust. Tiutak
Wewet Niu-nikisa ka tiutak: Saldré en la tarde .
Ne wewet: El tambor.
Tarea (escolar, del hogar)
Tampupo Sust.
Bot. −Kaltekiw
Tanpupu Nukaltekiw: Mi tarea.
Ne tanpupu: El tampupo.
Tartamudear
Tanate; carga V.I.
Sust. Yujyulkunaki
Tanat Lucio yujyulkunaki: Lucio tartamudea.
Se tanat: En tanate.
Tayuyo
Tapadera; tapón Sust.
Sust. Tayuyu
−Tzajka Ne tayuyu: El tayuyo.
Ne itzajka ne shulun: El tapón de la
botella. Taza; vaso; recipiente para beber
Sust.
Tapesco, cama Atiluni
Sust. Niati tik ne atiluni: Yo tomo agua del
Tapech vaso.
Ne tapech: La cama.
Te Televisión
Pronom. Neo.
Metz Tepustachialis
Metzneki: Te quiere. Ne tepustachialis: La televisión.

Tecolote Temblar (físicamente por un susto o


Zoo. frio)
Tekulut V.I.
Ne tekulut patani: El tecolote vuela. Mukwekwelumati
Naja nimukwekwelulmati: Yo estoy
Tecomasuche temblando.
Bot.
Tekumashuchit Temblar (físico o un sismo)
Ne tekumashuchit: El tecomasuche. V.I.
Ijtzilika
Tecomate Ijtzilika ne tal: Tiembla la tierra.
Sust.
Tekumat Tempate
Ne tekumat: El tecomate. Bot.
Tenpaj
Teguilote Ne tenpaj: El tempate.
Bot.
Tewilut Temperatura de
Ne tewilut: El teguilote. Sust.
437
−Tutunka
Teja; ladrillo Ne itutunka ne tunal: El calor de sol.
Sust.
Taltatatuk Tempisque
Ne taltatatuk: El ladrillo. Bot.
Tenpiski
Tejer Ne tenpiski: El tempisque.
V.T.
−Pepechua Templar
Niu-nikpepechua ne kweyat: Yo voy a V.T.
tejer el refajo. −Tilintia
Niktilintia ne ichti pal niksua nukwa-
−Tekwalwia jkwach: Yo pongo templada la pita para
V.T. colgar su ropa.
Hacer picante (algo)
Niu-niktekwalwia nutaiwan: Voy a hacer Temporal (lluvia)
picante mi comida. Sust.
Tapayawit
Teléfono; celular An kichiwa tapayawit: Hoy hay temporal
Neo. (lluvia).
Tanutzalis
¿Kan nemi ne tanutzalis?: ¿Dónde está Tempranito
mi celular? Adv.
Peynasan
Niu-nisa peynasan: Voy a despertarme Tener a alguien quieto
tempranito. V.T.
−Nejmachpia
Tenamaste Naja niknejmachpia nukunew: Yo tengo
Sust. quieto a mi hijo.
Tenamas
Muneki yey tenamas: Necesita tres Tener asco; nauseas
tenamaste. V.I.
Elmuyawa
Tenancingo Nielmuyawa: Tengo nauseas.
Topo.
Tenantzinku Tener bocio
Sujsul galanchin Tenantzinku: Tenancin- Med.
go es muy bonito (lugar de la murallita). Tuskawewet
Lucio kipia tuskawewet: Lucio tiene
Tenaza (animal) bocio.
Sust.
−Matekwaya Tener calor
Ne imatekwaya ashalin: La tenaza del V.I.
ajalín. Kalormiki
¿Tikalormiki?: ¿Tienes calor?
Tender (ropa)
V.T. Tener diarrea
−Sua V.I.
438
Niksua ma waki: La tiendo para que se Akishtia
seque. Tiakishtia: Tienes diarrea.

Tender; extender algo Tener frío


V.T. V.I.
−Chayawa Sekmiki
Niu-nikchayawa ne tawial: Yo voy exten- Lucio sekmiki: Lucio tiene frío.
der el maíz.
Tener gases
Tendido (ropa) Adj.
Adj. Ejekatentuk
Sujtuk Ejekatentuk muijti: Estás soplado (tenés
Ne koton sujtuk: La camisa tendida. muchos gases).

Tenedor Tener goteo nasal


Sust. V.I.
Trinchi Yakatemu
Ne trinchi: El tenedor. Niyakatemu: Me escurre la nariz (mo-
cos).
Tener
V.T. Tener hambre
−Pia V.I.
Naja nikpia ume shiwit: Yo tengo dos Mayana
años. Taja timayana?: ¿Tenés hambre?
Tener hipo Tener seca la garganta por sed
V.I. V.I.
Tzukunawi Tuskawaki
Nitzukunawi: Tengo hipo. Tituskawaki: tenes La garganta seca
(por sed).
Tener la cara sucia
Adj. Tener sed
Ishkwikwil V.I.
Shimuishapaka ika tiishkwikwil: Lávate Amiki
la cara porque la tenés sucia. Taja tiamiki: Tú tienes sed.

Tener miedo Tener sueño; cabecear por sueño


V.I. V.I.
Majmawi Kukuchi
Nemi se tekwani, naja nimajmawi ika María kukuchi: María se está durmien-
nisajsayti: Hay un jaguar, tengo miedo do.
porque estoy en peligro.
Tener vergüenza; pena
Tener mucha hambre V.I.
V.I. Ishpinawa
Majmayana Naja nishpinawa: Yo tengo pena.
¿Taja timajmayana?: ¿Tenes mucha
hambre? Tenerle miedo a
V.T.
439
Tener mucho gases −Makasi
V.I. Naja nikmakasi ne kuat: Yo le tengo
Ijialtemi miedo a la culebra.
Tijialtemi: Estás soplado (tener gases).
Tenguereche
Tener pereza Zoo.
V.I. Tenkere
Tatziwi Ne tenkere: El tenguereche.
Nitatsiwi: Tengo pereza.
Tenquique
Tener picazón Bot.
V.I. Tenkikis
Yuyumuka Ne tenkikis: El tenquique.
Yuyumuka nuyulu: Estar emocionado
(tener picazón en el corazón). Teotepeque
Yuyumuka numatashkal: Me pica la Topo.
palma de mi mano. Tiutepet
Galanchin Tiutepet: Teotepeque es boni-
Tener que; deber de to (Cerro sagrado).
V.I.
Nemi pal Tepelcua
Nemi pal nimumachtia: Tengo que Zoo.
estudiar. Tepulkuat
Ne tepulkuat: La tepelcua.
Tepemechín Tías mayores (de parte de papá)
Zoo. Sust.
Tepemichin −Eltiwan −teku
Ne tepemichin: El tepemechín. Ne ieltiwan nuteku: Mis tías mayores (de
parte de papá).
Tepescuintle
Zoo. Tibio; algo que era caliente y se enfrió
Tepeskwinti un poco
Ne tepeskwinti: El tepescuintle. Adj.
Kuseseknaj
Teponahuaste Ne atutun kuseseknaj: El café esta frío.
Sust.
Tepunawas Tiburón
Ne tepunawas: El teponahuaste. Zoo.
Michintekwani
Terminarse; acabarse Ne michintekwani: El tiburón.
V.I.
Tami Tierno (frutos, animales y flores)
Tamik nutekiw: Se acabó mi trabajo. Adj.
Selek
Tetunte Ne kinia Selek: El guineo está tierno.
Sust. Ne kuyametchin selek: El cerdito está
Tetunka tierno.
Ne tetunka: El tetunte. Ne shuchit selek: La flor tierna.
440
Selek Metzti: Luna tierna.
Texistepeque
Topo. Tierra
Teksistepet Sust.
Galanchin Teksistepet: Texistepeque es Tal
bonito (cerro del huevo). Ne tal: La tierra.

Tía mayor (de parte de mamá) Tierra (planeta)


Sust. Sust.
−Pipi −nan Taltikpak
Ne ipipi nunan: Mi tía mayor (de parte Ne taltikpak: La Tierra.
de mamá).
Tierra arenosa
Tía mayor (de parte de papá) Sust.
Sust. Talashal
−Eltiw −teku Ne talashal: La tierra arenosa.
Ne ieltiw nuteku: Mi tía mayor (de parte
de papá). Terroso; sucio de tierra (persona)
Adj.
Tías mayores (de parte de mamá) Tajtaltzin
Sust. Lucio tajtaltzin: Lucio es terroso.
−Pipiwan −nan
Ne ipipiwan nunan: Mis tías mayores (de Tieso
parte de mamá). Adj.
Tzijtzilintuk Ne imajmanujwan nunan: Mis tíos mayo-
Ne tamal tzijtzilintuk nakak: La tortilla res (de parte de mamá).
quedo tiesa.
Tíos menores; tías menores (de parte
Tiguacal (cangrejo) mamá)
Zoo. Sust.
Tiwajkal −Ikawan −nan
Ne tiwajkal: El tiguacal. Ne iikawan nunan: Mis tíos menores,
mis tías menores (de parte de mamá).
Tile
Sust. Tíos menores; tías menores (de parte
Til papá)
Ne til: El tile. Sust.
−Ikawan −teku
Tío mayor (de parte de mamá) Ne iikawan nuteku: Mis tíos menores;
Sust. mis tías menores (de parte de papá).
−Manuj −nan
Ne imanuj nunan: Mi tío mayor (de parte Tirar algo a alguien
de mamá). V.T.
−Mamilia
Tío mayor (de parte de papá) Shinechmamili: tiramelo. Nikmamilia
Sust. Juan: Yo se lo tiro a Juan.
−Manuj −teku
Ne imanuj nuteku: Mi tío mayor (de Tirar o botar algo (accidentalmente o a
441
parte de papá). propósito)
V.T.
Tío menor; tía menor (de parte de −Tamima
papá) Niu-niktamima ne atiluni iwan at: Voy a
Sust. botar el vaso con agua.
−Ikaw −teku Te nikitak, niktamin ne at: No lo vi, boté
Ne iikaw nuteku: Mi tío o tía menor (de el agua.
parte papá).
Tirar piedras
Tío menor; tía menor (de parte mamá) V.T.
Sust. −Temima
−Ikaw −nan Niktemima ne pelu: Le tiro una piedra
Ne iikaw nunan: Mi tío o tía menor (de al perro.
parte de mamá).
Tirar piedras
Tíos mayores (de parte de papá) V.T.
Sust. −Tejtemima
−Majmanujwan −teku Niu-niktejtemima ne lala: Voy a hacer
Ne imajmanujwan nuteku: Mis tíos ma- que se caiga la naranja a pedradas.
yores (de parte de papá).
Tirar; arrojar (cerca)
Tíos mayores (de parte mamá) V.T.
Sust. −Mima
−Majmanujwan −nan Naja nikmima at: Yo tiro agua (cerca).
Tirar; arrojar (lejos) puerta de la casa de Juan.
V.T.
−Kumima Tocayo
Naja nikumima at: Yo tiro agua (lejos). Sust.
−Tuko
Tirarse al barranco Taja tinutuko: Tú eres mi tocayo.
V.I.
Muustutamima Todavía es temprano
Su naja nimuustutamima taja nusan V.I.
timuustutamima: Si yo me tiro al barran- Peynauk
co vos también te tiras. Ipanhuk, peynauk: Todavía hay tiempo,
es temprano aun.
Tirar al barranco
V.T. Todavía no
−Ustutamima Adv.
Niu-nikustutamina ne tet: Voy a tirar la Teuk
piedra al barranco. Teuk uksi: Todavía está verde (le falta
madurar).
Tizón
Sust. Todavía; aun
Tikwawit Adv.
Ne tikwawit: El tizón. Kenhayuk
Kenhayuk yek: Todavía está bien.
Toalla
442
Neo. Todo (tiempo y espacio, no tangible)
Muwatzalis Adv.
Ne muwatzalis: La toalla. Nujme
Nujme ne tanestuk: Todo el día
Tobillo
Anat. Todo; todos
−Ish -kshi Adv.
Ne iish nukshi: Mi tobillo. Muchi
Muchi ne sijsiwatket: Todas las mujeres.
Tocar
V.I. Todos los días
−Chijchimi Adv.
Nikchijchimi ne et: Estoy tocando el Mujmusta
frijol. Naja nimumachtia nawat mujmusta: Yo
estudio náhuat todos los días.
Tocar (puerta o instrumentos)
V.T. Todos nosotros
−Tzutzuna Sust.
Niktzutzuna ne wewet: Toco el tambor. Tumuchi
Tumuchi tejemet: Todos nosotros.
Tocar la puerta
V.T. Todos ustedes
−Tujtunwia Sust.
Niktujtunwia ne ikal Juan: Yo toco la Anmumuchi
Anmumuchi anmejemet: Todos ustedes. Naja nitashkalua: Yo estoy torteando
(haciendo tortillas).
Tomar agua
V.I. Tortilla
Ati Sust.
Naja niati: Yo tomo agua. Tamal
Ne tamal: La tortilla.
Tomate
Sust. Tortilla de maicillo crudo (yulomico)
Tumat Sust.
Ne tumat: El tomate. Yultamal
Ne yultamal: La tortilla de maicillo.
Tomate silvestre
Sust. Tortillera
Chiltumat Sust.
Ne chiltumat: El tomate silvestre. Tashkaluani
Ne tashkaluani: La tortillera.
Tonto; estúpido (muy tonto)
Adj. Tortola
Lejlenpu Zoo.
Lucio lejlenpu: Lucio es muy tonto. Kukurua
Ne kukurua patani: La tortolita vuela.
Topar; arrimar
V.T. Tortuga
443
−Tasa Zoo.
Niktasa ne tzintalijka itech ne tapepe- Ayutzin
chul: Topo la silla en la pared. Ne ayutzin: La tortuga.

Topar; arrimar (un poco) Tos (enfermedad)


V.T. Sust.
−Kutasa Tatasis
Nikutaksa ne tzintalijka itech ne tapepe- Kipia tatasis: Tiene tos.
chul: Topo un poco la silla en la pared.
Toser
Toparse V.I.
V.I. Tatasi
Mukutasa Titatasi: Tú estás tosiendo.
Nimukutasa itech ne tapepechul: Me
topo a la pared. Tostado
Adj.
Torcido; pando Shajshama
Adj. Ne pula shajshama: Tostada de plátano.
Kwelnaj
Ne kwawit kwelnaj: El árbol torcido. Tostado
Adj.
Tortear; hacer tortillas Shamantuk
V.I. Ne tamal shamantuk: La tortilla tostada.
Tashkalua
Tostador Tragar
Neo. V.T.
Shamanalis −Tulua
Ne shamanalis: El tostador. Naja nikwajkwa wan niktulua nutakwal:
Mastico y trago mi comida.
Tostador
Neo. Trampa para atrapar camarones
Tashamanialis Sust.
Ne tashamanialis: El tostador. Lunpe
Niu-niktalia ne lunpe pal nikitzkia chaka-
Tostar lin: Voy a poner la trampa para atrapar
V.T. camarones.
−Shamantia
Nikshamantia ne tamal: Yo tuesto la Trapo viejo; ropa vieja
tortilla. Sust.
Kwachpala
Tostar en comal Ne kwachpala: El trapo viejo.
V.T.
−Iseki Trapo; ropa; tela
Niu-nikisewi ne tawial: Yo voy a tostar el Sust.
maíz. Kwachti
Ne kwachti: La tela.
Trabado; colgado
Adj. Trasvasar; pasar de un recipiente a
444
Kunaktuk otro
Ne koton kunaktuk: La camisa está V.T.
colgada. −Ajkania
Naja nikajkania de atutun pal seseya:
Trabajador Yo trasvaso el café para que se enfríe
V.I. (pasar de una taza a otra).
Tekitini Niu-nikajkania ne et pal wetzi ne kupa-
Titekitini: Tú eres trabajador. jsul: Voy a traspasar el frijol para que
caiga la basura (pasarlo de un recipien-
Trabajador te a otro para que el viento lo limpie).
Sust.
Tekitini Trece
Ne tekitini: El trabajador. Sust.
Majtakti yey
Trabajo (de alguien) Ne majtakti yey: El trece.
Sust.
−Tekiw Trece mil
Nutekiw: Mi trabajo. Sust.
Majtakti yey shikipil
Trabar; colgar Majtakti yey shikipil: Trece mil.
V.T.
−Kunaktia Treinta
Niu-nikunaktia nukoton: Voy a colgar mi Sust.
camisa. Se pual majtakti
Ne se pual majtakti: El treinta. Se pual majtakti yey
Ne se pual majtakti yey: El treinta y tres.
Treinta mil
Sust. Treinta y uno
Se pual majtakti shikipil Sust.
Se pual majtakti shikipil: Treinta mil. Se pual majtakti se
Ne se pual majtakti se: El treinta y uno.
Treinta y cinco
Sust. Tren
Se pual kashtul Neo.
Ne se pual kashtul: El treinta y cinco. Tepuskwilin
Ne tepuskwilin: El tren.
Treinta y cuatro
Sust. Trenzar a
Se pual majtakti nawi V.T.
Ne se pual majtakti nawi: El treinta y −Tajkwiltia
cuatro. Niu-niktajkwiltia María: Voy a trenzar a
María.
Treinta y dos
Sust. Trenzarse; hacerse trenzas
Se pual majtakti ume V.I.
Ne se pual majtakti ume: El treinta y Mutajkwiltia
dos. Naja nimutajkwiltia: Yo me estoy tren-
zando.
445
Treinta y nueve
Sust. Tres
Se pual kashtul nawi Sust.
Ne se pual kashtul nawi: El treinta y Yey
nueve. Ne yey: El tres.

Treinta y ocho Tres mil


Sust. Sust.
Se pual kashtul yey Yey shikipil
Ne se pual kashtul yey: El treinta y ocho. Yey shikipil: Tres mil.

Treinta y seis Trescientos


Sust. Sust.
Se pual kashtul se Yey tzunti
Ne se pual kashtul se: El treinta y seis. Yey tzunti: Trescientos.

Treinta y siete Trescientos mil


Sust. Sust.
Se pual kashtul ume Yey tzunti shikipil
Ne se pual kashtul ume: El treinta y Yey tzunti shikipil: Trescientos mil.
siete.
Triángulo
Treinta y tres Sust.
Sust. Yey itech
Ne yey itech: El triángulo. Tatzunchalua
Ma´ sa´ nitatzunchalua: No vaya a ser
Trigueño (color de piel) que me tropiece.
Adj.
Chipawak Trueno (quebrando madera)
Naja nichipawak: Yo soy trigueño. Sust.
Trajtratzti
Trinchera; pante (leña) Ne kujkutzitzin trajtratzti: Las ramitas
Sust. truenan.
Panti
Ne panti: El pante de leña. Tu(s)
P.Pos.
Trio Mu
Sust. Munan: Tu madre.
Yejyey
Ne yejyey: El trio. Tú; vos; usted
P.Pers
Triturar; aplastar (alimentos) Ta´
V.T. Ta´ tinemi yek: Tú estás bien.
−Pachana
Niu-nikpachana ne tumat: Voya desha- Tú; vos; usted
cer, aplastar el tomate. P.Pers
Taja
Trompear Taja tinemi yek: Tú estás bien.
446
V.T.
−Tejtentapana Tuerto
Lucio kitejtentapan Juan: Lucio trompeó Adj.
a Juan. Ishnutuch
Pedro ishnutuch: Pedro es tuerto (le
Trompudo falta un ojo).
Adj.
Tenhujumit Tule
Taja titenhujumit: Vos sos trompudo. Bot.
Tule
Tronar (quebrando madera) Ne tule: El tule.
V.T.
−Tratzwia Tule
Niu-niktratziwia ne kutztitzin: Yo trueno Bot.
la ramita (quebrándola). Tuli
Ne tuli: El tule.
Tronar algo (a golpes)
V.T. Tuna
−Tikwiniltia Zoo.
Niu-niktikwiniltia ne tet: Voy a hacer Tuna
tronar las piedras. Ne tuna: La tuna.

Tropezarse Tunca que ha parido recientemente


V.I. Zoo.
Chachapal
Nikpia se chachapal: Tengo una cerda
que acaba de parir.

Tupido
Adj.
Pepechtik
Ne kulal pepechtik: El cerco tupido.

Turista; vago
Sust.
Pashaluani
Ne pashaluani: El viajero.

Tusa
Sust.
Tutumuch
Ne tutumuch: La tusa.

Tuyo(s)
Adj.
Mupal
Ne mistun mupal: El gato es tuyo.
447
Tuzero
Sust.
Tutumuchtal
Ne tutumuchtal: El tuzero.
448
U
Úlcera; llaga Se
Sust. Ne se: El uno.
Tzutzu
Ne tzutzu: La úlcera. Uno más
Pronom.
Ulcerar Ukse
V.I. Shinechmaka ukse: Dame otro más
Tzutzukisa (primera).
Tzutzukiski mukshi: Se ulceró tu pie. Shinechmaka ukseuk: Deme otro más
(segunda vez).
Ulo zapote
Sust. Unos; algunos (pocos)
Ulutzaput Pronom.
Ne ulutzaput: El ulo zapote. Sejse
Sejse ish tawial: Algunos granos de
Ultimo niño de la mujer que está em- maíz.
barazada (peche, pizote)
Adj. Untar (aplicar a toques)
Pitzut V.I.
Lucio Pitzut: Lucio es el último hijo de Mushawaltia
una mujer que está embarazada. Shimushawalti ne pajti: Aplícate la medi-
cina a toquecitos (untar con cuidado).
Un poco tonto; torpe
Adj. Uña (personas); pezuña
449
Ishlejlen Sust.
Pedro ishlejlen: Pedro es medio torpe. −Itztit
Nuitztit: Mi uña.
Una vez más; otra vez; en otra ocasión
Adv. Urraca
Ukseujti (uksiujti) Zoo.
Uksiujti niajki senpa: Otra vez volvía a ir. Tzunhilpituk
Weliajaya ukseujti: Ojala en otra vez. Ne tzunhilpituk: La urraca.

Una vez; en una ocasión USB (memoria)


Adv. Neo.
Seujti (siujti) Tepusteshkan
Seujti niwalaj: Una vez vine. Ne tepusteshkan: La USB.
Siujti niajsi ka né: Una vez llegue ahí.
Seujti ka né ninemi: Una vez estuve ahí. Ustedes
Universo; sistema solar (tierras juntas) P.Pers
Anmejemet
Universo Anmejemet annemit yek: Ustedes están
Sust. bien.
Sental
Ne sental: El universo (planetas juntos). Uva
Neo.
Uno Shukumekat
Sust. Ne shukumekat: La uva.
450
V
Va más (el, ella o ellos) Vamos más
V.I. V.I.
Yakuk Tiaukuk
Yakuk kuchi: Ella va a dormir más. Tiaukuk tinejnemit: Nosotros vamos a
Yakuk mumachtia: Él va a estudiar más. caminar más.
Yakuk maltiat: Ellos van a bañarse más. Tiaukuk tipashaluat: Vamos a pasear
más.
Vaca
Zoo. Van más (ellos o ellas)
Siwaturuj V.I.
Ne siwaturuj: La vaca. Yawiuk
Yawiuk mijtutiat: Van a bailar más.
Vaciar Yawiuk witzet ka nin: Van a venir aquí.
V.T.
−Tzunpilua
Niu-niktzunpilua ne kushtal: Voy a vaciar Van más (ustedes)
el costal. V.I.
Anyakuk
Vaciar (líquidos) Anyakuk antajtachiat: Ustedes van a ver
V.T. más.
−Tuyawa Anyakuk antakuat: Ustedes van a com-
Niu-niktuyawa chupi at: Voy a vaciar un prar más.
poco de agua.
Vapor
451
Vacío Sust.
Adj. Apukti
Kashawtuk Ne apukti: El vapor.
Ne shulun kashawtuk: La botella esta
vacía. Vara de medir; balanza; metro
Sust.
Vacío (medio vacío) Tamachiwalis
Adj. Ne tamachiwalis: El medidor (vara,
Tzunkashawtuk metro, pesa).
Ne shulun tzunkashawtuk: La botella
media llena. Varón; macho
Sust.
Vagar; andar de un lado a otro sin Ukich
hacer nada Ukich tutut: Pájaro macho.
V.I. Ukich shulut: Bebé varón
Kunejnemi
Juan kunejnemi: Juan anda vagando. Vas más
V.I.
Vaho de la boca; sacar humo de la Tiakuk
boca (frio o fumar) Tiaukuk tinejnemi: Vas a caminar más.
V.I. Tiakuk titakwat: Vas a comer más.
Tenpukisa
Lucio tenpukisa: Lucio saca humo de su Veinte
boca. Sust.
Se pual Veintiuno
Ne se pual: El veinte. Sust.
Se pual se
Veinte mil Ne se pual se: El veintiuno.
Sust.
Se pual shikipil Vejuco
Se pual shikipil: Veinte mil. Bot.
−Mekayu
Veinticinco Imekayu kutkut: Vejuco de sandía.
Sust.
Se pual makwil Vejuco que cuelga
Ne se pual makwil: El veinticinco. Bot.
Tzunmekayu
Veinticuatro Ne tzujtzunmekayu: Los vejucos que
Sust. cuelgan.
Se pual nawi
Ne se pual nawi: El veinticuatro. Vello axilar
Anat.
Veintidós −Kushunpajsu
Sust. Nukushunpajsu: Mi vello axilar.
Se pual ume
Ne se pual ume: El veintidós. Vello de las piernas
Anat.
Veintinueve −Ikshipajsu
452
Sust. Nuikshipajsu: Mis vellos de los pies.
Se pual chiknawi
Ne se pual chiknawi: El veintinueve. Vello de los brazos
Anat.
Veintiocho −Mapajsu
Sust. Numapajsu: Mis vellos de los brazos.
Se pual chikume
Ne se pual chikume: El veintiocho. Vello pectoral
Anat.
Veintiseis −Elpajsu
Sust. Nuelpajsu: Mi vello pectoral.
Se pual chikwasen
Ne se pual chikwasen: El veintiséis. Vello púbico
Anat.
Veintisiete −Mash
Sust. Numash: Mi vello púbico.
Se pual chikwey
Ne se pual chikwey: El veintisiete. Vellos
Sust.
Veintitres −Pajsu
Sust. Nupajsu: Mis vellos.
Se pual yey
Ne se pual yey: El veintitrés. Ven; vení
Apost.
Taku V.I.
Ka nin taku: Vení para acá. Witz
Naja niwitz: Yo vengo.
Vena
Anat. Ventilador
−Esyumekayu Neo.
Nuesyumekayu: Mi vena. Taishpitzalis
Niu-niksewia ne taishpitzalis: Voy a apa-
Venado gar el ventilador.
Zoo.
Masat Ventoso; gas; pedo
Ne masat: El venado. Sust.
Ijyal
Vendedor Nikishtij se iyal: Me tiré un pedo.
Sust.
Tanamakani Ver (algo)
Ne tanamakani: El vendedor. V.T.
−Ita
Vender Naja nikita María: Yo miro a María.
V.T.
−Namaka Ver (tener visión).; soleado (clima)
María kinamaka lala: María vende V.I.
naranjas. Tachia
Naja nitachia: Yo miro.
453
Vender (sin decir qué) An tachia ne tunal: Hoy el sol ve, está
V.I. alumbrando (está despejado).
Tanamaka
María tanamaka: María vende. Ver borroso
Med.
Venderle algo a alguien −Ishmijmish
V.T. mujmuishmijmish: Tú ves borroso.
−Namakilia
Naja niknamakilia Juan ume kinia: Yo le Ver para todos lados
vendo a Juan dos guineos. V.I.
Niknamakilij yey awakat Lucio: Yo le Tajtachia
vendí tres aguacates a Lucio. Naja nitajtachia: Yo veo para todos
lados.
Veneno; algo mortal (arma)
Sust. Ver; vigilar; vigiar; espiar
Tamiktialis V.T.
Ne tamiktialis: El veneno. −Pachiwia
Nikpachiwia ne siwapil: Estoy espiando
Vengan a la muchacha.
Apost.
Takumet Verano
Ka nin takumet: Vengan acá. Sust.
Tunalku
Venir Ne tunalku: El verano.
Yasnekia ne shupan wan witz ne tu- Sust.
nalku: Solsticio de verano. Ejekat
Pewa witz ne ejekat: Comienza a venir
Verdad; ¿es cierto?; ¿en serio? el viento.
Adv.
Tejkia Viento de montaña
¿Tejkia, nantzin?: ¿Es verdad, nantzin? Sust.
Tepejekat
Verde Witz ne tepejekat: Viene la brisa de la
Adj. montaña (aire fresco).
Shushuknaj
Itachishka shushuknaj: Color verde. Viento fuerte (que trae polvo, basura)
Sust.
Verde (multicolor) Ishtepajsu
Adj. Witz ne ishtepajsu: Viene el viento
Shushuwishtuk fuerte.
Itachishka shushuwishtuk: Color verde
(multicolor). Viernes
Neo.
Verde suave (pastel) Tunal makwil
Adj. Ne tunal makwil: El día viernes.
Shushuknajchin
Itachishka shushuknajchin: Color verde Viga madre
suave (pastel). Sust.
454
Iyulkalyu
Vergonzoso Ne iyulkalyu: La viga madre.
Sust.
Teshpinaw Visto bueno
Tesu nikchiwa ika teshpinaw: No lo hago Adj.
porque es vergonzoso. Ishyek
Ishyek nakak: Quedó bien (dando el
Vida; fuerza; energía, espíritu visto bueno).
Sust.
−Tunal Voladora (serpiente)
Nutunal: Mi vida, mi espíritu, mi energia, Zoo.
mi fuerza. Shuchikuat
Ne shuchikuat patani: La voladora
Video vuela.
Neo.
Ulinkwikwil Volar
Ne ulinkwikwil: El video. V.I.
Patani
Viejita Ne tutut patani: El pájaro vuela.
Sust.
Lamajchin Volar (hacer que vuele)
Ne lamajchin: La viejita. V.T.
−Pataniltia
Viento Niu-nikpataniltia ne tepuspatanichin:
Voy a volar el avioncito. cambio (vuelto).

Volar (polvo o partículas pequeñas) Vulva


V.I. Anat.
Muluni −Siwayu
Muluni ne tewti: Se vuela el polvo. Nusiwayu: Mi vulva (genitales femeninos
externos).
Voltear
V.T.
−Kwepa
Naja nikwepa ne tamal: Voy a voltear la
tortilla.

Voltear varias veces algo


V.T.
−Kwekwepa
Niu-nikwekwepa ne kukumtzin: Voy a
voltear varias veces la pupusa.

Voltearse; regresarse; convertirse


V.I.
Mukwepa
Niu-nimukwepa: Me voy a regresar.
Shimukwepa: Voltéate.
455
Vomitar
V.I.
Misuta
Lucio misutak: Lucio vomitó.

Voy más
V.I.
Niakuk
Niakuk nimujtutia: Voy a bailar más.
Niakuk nitakwa: Voy a comer más.
Niakuk nitekiti: Voy a trabajar más.

Vuelo bajo de las aves; como cuando


están aprendiendo
V.I.
Ajkupatani
Ne tutut ajkupatani: El pájaro vuela
poco (está aprendiendo).

Vuelto (cambio)
Sust.
Tapatalis
Shinechmaka nutapatalis: Deme mi
456
Y
Y Sa´
Conj. Sa´ se lala naka: Ya solamente una
Wan naranja queda.
María wan Juan: María y Juan. Sa´ naka se: Ya solo queda uno.
Sa´ chupichin: Ya solo un poquito.
Ya es de noche Sa´ an: Solo hoy.
V.I.
Tayuaya Yema
Tea niasneki tayuaya: Ya no iré, ya es de Sust.
noche. Tultika
Ne itultika teksisti: La yema de huevo.
Ya es tarde
V.I. Yema de los dedos de la mano
Tiutaka Anat.
Tea niasneki tiutaka: Ya no iré, ya es −Mapipilishkalyu
tarde. Numapipilishkalyu: Mis yemas de los
dedos de la mano.
Ya estar en un lugar (aquí) Se numapipilishkalyu: Una yema del
Adv. dedo de mi mano.
Nianka
Taku, nianka ninemi: Ven, acá estoy ya. Yema de los dedos del pie
Nianka tinemi: Ya estás acá. Anat.
−Ikshipilpilishkalyu
Ya no Nuikshipipilishkalyu: Mis yemas de los
457
Adv. dedos de mi pie.
Tea
Tea nikpia lala: ya no tengo naranjas. Yerno
Sust.
Ya no (para imperativos) −Mun
Adv. Numun: mi yerno, nujnumun: Mis yer-
Makaya nos.
Makaya shikita: Ya no lo veas.
Yo
Ya no hay tiempo (pasado y futuro) P.Pers
Adv. Na´
Tea ipan Na´ ninemi yek: Yo estoy bien.
Tea ipan nitakwaj: Ya no hubo tiempo de
comer. Yo
Tea ipan nikchiwa: Ya no hay tiempo de P.Pers
hacerlo. Naja
Naja ninemi yek: Yo estoy bien.
Ya otra vez
Adv. Yuca
Senpaya Sust.
Senpaya niwitz: Ya vengo otra vez. Kamuj
Ne kamuj: La yuca.
Ya solo
Adv.
458
Z 459
Zacamil Sust.
Topo. −Tuskashuchiyu
Tzakamil Ne ituskashuchiyu ne tijlan: El zarso de
Galanchin Tzakamil: Zacamil es bonito la gallina (la piel que cuelga debajo del
(zacatal). cuello de un gallo).

Zacate Zompopo
Bot. Zoo.
Tzakat Tzupupu
Ne tzakat: El zacate. Ne tzunpupu kipia iejejtapal: El zompo-
po tiene alas.
Zambo (pez)
Zoo. Zope
Ilamat Zoo.
Ne ilamat asesek: El zambo es simple. Kusman
Ne kusman patani: El zope vuela.
Zanate
Zoo.
Tzanat
Ne tzanat patani: El zanate vuela.

Zancudo
Zoo.
Kojtan muyut
460
Ne kojtan muyut kipipina tuesyu: El
zancudo chupa nuestra sangre.

Zapatero
Sust.
Kakchiwani
Ne kakchiwani: El zapatero.

Zapato de; calzado de


Sust.
−Kak
Nukak: Mi zapato.

Zapato; calzado (cualquier tipo)


Sust.
Kakti
Ne kakti: El zapato.

Zapote
Sust.
Tzaput
Ne tzaput: El zapote.

Zarso; barba roja (gallo)

También podría gustarte