Raqb’al chaq’rab’ 697-2019

re li Nimla Molam Aj Kolol

Chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol
xb’ihomal Ch’och’ Fénix
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

2
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Rajlil perel

1. Li xraqb’al li chaq’rab’ re li Nimla Molam Aj Kolol

Chaq’rab’ 5

K’a’ ut naq aajel ru li Sumk’uub’ 169 sa’ xraqb’al raatin

li Nimla molam Aj Kolol Chaq’rab’ 8

2. Chank ru naq xk’ojla li k’anjel chi rix xpikb’al xb’ihomal

li ch’och’ sa’ li na’a’jej 10

3. Chank ru nab’eeresimank junaq li patz’ok reheb’ li komonil

jo’ naxye li Sumk’uub’ (convenio) 169 13

K’a’ ut naq aajel ru li patz’ok 17

Chank ru xb’eeresinkil li patz’ok jo’ chank ru naq naxpatz’

li xraq’b’al ru raatin li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’ 18

4. Naq ak xb’eeresimank li patz’ok K’a’ ru tk’ulmnaq rik’in

li sumk’uub’ xqaye chaq 24

Wi’ xsumeman xb’eejik li k’anjel chi rix xpikb’al xb’ihomal

li ch’och’ 24
K’a’ ru nak’ulmank wi’ laa’o xtenamital laj Ralch’och’
ink’a’ naqachaq’b’e li k’anjel chi rix xpikb’al xb’ihomal
li ch’och’ 26

Xb’eeresinkil: xk’eeb’al chi nawe’k li na’leb’ 30

Xch’olob’ankil junqaq aatin 39

3
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

4
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

1 Li xraqb’al li chaq’rab’ re li
Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Xtuqub’ankil
xb’eeresinkil li
na’leb’
“Laa’o ralal xk’ajol li Loq’laj Ch’och’, k’uub’anb’ilo
rik’in ch’och’. Li naqatzeka naqataw sa’ li loq’laj
ch’och’. Eb’ li qamama’ qixa’an nake’xk’ut chaq
chi qu naq tento roxloq’inkil xb’aan naq a’an
naxk’e li qayu’am”.
Tz’ilok ix chi rix li sutam, tasal II, raqal 10.8.1.1
re xteepaleb’ laj Ralch’och’

Sa’ li xb’een raqal

a’in wotzomaq li
Laa’in qana’ Roos, wankin El Estor, laa’in jun na’leb’ sa’ komonil
xcheekelal li k’aleb’aal ut tinseeraq’i b’ayaq eerik’in
chi rix eb’ li nima’,
chi rix k’a’ ut naq li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’
li loq’laj tzuultaq’a,
kixye raatin b’ar wi’ nak’utunk li usilal sa’ li Patz’ok
eb’ li k’iche’ ut
rikineb’ li xtenamiteb’ laj Ralch’och’, jo’ rik’in li k’a’
ru xb’aanu laj pikol xb’ihomal choxaach’och’ Fénix. li loq’laj nab’ej
Jultik tz’aqal we k’a’ ru kik’ulmank chaq: Ch’och’. Chank ru
na’oxloq’iman ut
Sa’ li 17 xb’e li po abril re li hab’ 2006, li Roq
na’ilman. B’ar wank
ruq’il Awa’b’ej chi rix li xmetz’ew ut xb’ihomal
li oxloq’ink tento raj
li choxach’och’ kixsume chaq li k’anjel rik’in li
xsumenkil 1208, re xk’eeb’al xhoonal xb’eeresinkil xb’eeresinkil cho’q
li k’anjel: “LEXT-049-05” chi rix xpikb’al xb’ihomal li re li loq’laj Ch’och’.
choxaach’och’ rik’in li k’ab’a’ Aj pikom b’ihomal B’ar wank rusilal eb’
ch’och’ Fénix. li nima’, tzuultaq’a
Li xhuhil li k’anjel a’in kixk’e xhoonal li Molam re ut k’iche’ sa’ xyu’am
Watemaal chi rix Niquel CGN, re resinkil sa’ eb’ li junaq k’aleb’aal
tzuultaq’a chi xjunil li xb’ihomal jo’ li Níquel, Cobalto, malaj teepalil.
Hierro, Cromo ut Magnesio, moqon nake’xk’ayi
5
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

sa’ jalan chik nimla tenamit. Rik’in li k’anjel a’in ke’xrahob’tesi ut ke’xkamsi
eb’ li nima’, li tzuultaq’a, k’iche’, loq’laj ch’och’ ut ke’xrahob’tesi chi xjunil li
qach’ooch’el.
Li Molam re Watemaal chi rix Niquel kixpatz’ rokik cho’q re xk’anjelankil li na’ajej
247.9978 km2. Li na’ajej a’in jwal nim ut naxrahob’tesiheb’ li k’aleb’aal wankeb’
sa’ xsutam eb’ li tenamit: San Antonio Se’ Nahuq’, Chi K’ajb’om, Panzós re Alta
Verapaz ut El Estor re Izabal. Rik’in li rokikeb’, naru nake’risi chi xjunil xb’ihoomal
li ch’och’ chi ru 25 hab’.
Naq li Roq ruq’ awab’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li ch’och’ Ministerio de
Energía y Minas nayeemank re, kixchaq’b’e li k’anjel a’in, kixmux xk’ulub’eb’
laj Ralch’och’, li xtz’aqonikeb’ ut li xpatz’b’al reheb’ rub’eetal li k’anjel jo’ wi’
xk’eeb’al li esilal re te’xnaw raj.
A’in naraj xyeeb’al naq, toj maji’aq naxchaq’b’e xb’aanunkil li xk’anjeleb’,
tento raj naq xe’oken xtenamiteb’ laj Ralch’och’ sa’ xsumenkil malaj ink’a’
li k’anjel a’in, tento raj xpatz’mank reheb’ ma nake’xk’ulub’an xch’ool ut
a’an xyeeb’al raatineb’ chi rix, jo’ chank ru naq nake’xb’eeresi li xyu’ameb’,
xwankjikeb’ ut xk’a’uxleb’.
Rik’in li k’anjel te’hulaq sa’ eb’ li k’aleb’aal ut te’xrahob’tesi li xyu’am laj
Ralch’och’, tento li patz’ok rik’ineb’ li k’aleb’aal junjunq jo’ wi’ xk’eeb’al chi
6
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

xjunil li esil chi rix k’a’ ru li k’anjel, b’ar wank rusil malaj xch’a’ajkilal cho’q reheb’,
re naq chi kama’in a’anaqeb’ te’yehoq re ma te’xsume malaj ink’a’, ab’an
rub’eetal xtiklajik li k’anjel.
Jo’kan aj wi’, li Roq ruq’il awa’b’ej chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li ch’och’ sa’
xsumenkil li k’anjel a’in kixmux aj wi’ eb’ li chaq’rab’ jo’:

Li xxaqab'ankil chaq Li xxaqab'ankil

raatineb' eb' li k'iila raatineb' li tenamit re
tenamit chi rix América chi rix
Xk'ulub'eb' laj xk'ulub'eb' laj
Ralch’och’ Ralch’och’

Sumk'uub' 169 chi rix

Li Xnimal Xhuhil
Xtenamiteb' laj
Chaq'rab' re
Ralch’och’ ut xch'uutal
Watemaal
tenamit

Linjunkab’al ut laa’in, laa’o xtenamit aj Ralch’och’ aj Q’eqchi’, wanko sa’ li

na’ajej b’arwi’ yook chi rahob’tesiik xb’aan li k’anjel chi rix xpikb’al li xb’ihomal
li ch’och’. Li k’anjel a’in, jwal yook xsachb’al malaj xjalb’al li qanajteril na’leb’,
qayehom b’aanuhom, qapaab’aal, chank ru qawanjik, jwal naxrahob’tesi aj
wi’ li komonil wank sa’ k’aleb’aal.
Li na’leb’ a’in, jwal naxrahob’tesi naab’al li ixq ut winq, jo’kan naq xqapatz’
chi ru li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’, rik’in jun li tz’iib’anb’il hu, b’ar wi’
xpatz’mank naq te’roxloq’i li qak’ulub’ jo’ komonil ut jo’ tenamit aj Raalch’och’.
Eb’ li xnimqal ru aj Raqol Aatin re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’ ke’xye raatin
naq li Roq ruq’ awab’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li ch’och’ kixmux chaq
li qak’ulub’, jo’kan ut naq tento tb’eeresi junaq li patz’ok rik’ineb’ xtenamit aj
Ralch’och’ li wanko sa’ xsutam li na’ajej ramb’il xb’aaneb’ laj pikol ch’och’.
7
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

• K’a’ ut naq aajel ru li Sumk’uub’ 169 sa’ xraqb’al raatin li Nimla molam
Aj Kolol Chaq’rab’
Li Sumk’uub’ 169 reheb’ xtenamiteb’ut xch’uutaleb’ laj Ralch’och’ re li
sumkomonil chi rix k’anjel OIT- a’an jun li taqlank chi ru ruuchich’och’ xkolb’aleb’
li xk’ulub’eb’ laj Ralch’och’, b’ar wi’ li tenamit Watemaal kixsume chaq
roxloq’inkil.
Li sumk’uub’ a’in, naxch’olob’ chank ru xb’eeresinkil li patz’ok sa’ xyanqileb’ li
k’aleb’aal aj Ralch’och’.

Junqaq k’ulub’ reheb’ laj Ralch’och’ naxkuutu li Sumk’uub’ 169 a’aneb’:

K'ulub' chi rix li ch'och' ut xteepalil.

K'ulub' chi rix xtusub'ankil ru li k'anjel cho'q re elk chi

ub'ej sa' xteepalil jo' wi sa' li xsutam.

K'ulub' chi rix roksinkil, rilb'al ut roxloq'inkil eb' li k'a' re

ru ak re wi' li choxaach’och’.

K'ulub' chi rix xwanjik li xk'anjeleb' re xtawb'al

xtumin li komonil wank ut xb'eeresinkil jo' chank ru
nake'xk'uub' rib'.

8
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Li Nimla Molam aj Kolol Chaq’rab’, re xyeeb’al raatin, kixkuutu rib’ sa’ li 15 raqalil
li Sumk’uub’ 169. Li xraqalil chaq’rab’ a’in naxye:

“1. Li xk’ulub’eb’ li tenamit chi rix xb’ihomal li choxaach’och’ wank

sa’ xna’ajeb’, tento roxloq’inkil chi tz’aqal reeru jo’ wi’ te’xnaw ut
t-taw ru xk’ulub’ re roksinkil, xb’eeresinkil ut xkolb’al eb’ li k’a’ reeru
a’an.
2. Naq li na’ajej rehaq li awa’b’ejilal malaj li k’a’ reeru re sutam te’risi
xb’ihomal malaj a’an li a’yaal re sa’ xb’eeneb’ li k’a’ reeru wanqeb’
sa’ li na’ajej, eb’ li awa’b’ejilal tento naq tpatz’eb’ aj wi’ reheb’ li
tenamit wanqeb’ chi xk’atq ut naru aj wi’ nake’rahob’tesiik, jo’ wi’
k’a’ ru tb’aanu cho’q re xk’eeb’al li rokikeb’ laj k’anjel re xpikb’al
xb’ihomal li k’a’ reeru. Li patz’ok a’in k’anjelaq re rilb’al ma ink’a’
te’muxe’q xk’ulub’eb’ li poyanam jo’ wi’ rilb’al chi tz’aqal reeru
chank ru naq te’xb’eeresi li k’anjel a’in sa’ eb’ li na’ajej junjunq.
Eb’ li tenamit malaj k’aleb’aal tento te’okenq re rilb’al b’ar wank
rusilal jo’ wi’ rilb’al ma ink’a’ te’rahob’tesiiq malaj chank ru naq
te’k’ajk’amuuq wi’ wank rahilal te’xyu’ami xb’aan li k’anjel a’an”.
Sumk’uub’ 169, raqal 15

9
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

2 Chank ru naq xk’ojla li k’anjel

chi rix xpikb’al xb’ihomal li
ch’och’ sa’ li na’a’jej

Xtuqub’ankil
xb’eeresinkil li
na’leb’

Aatinan rik’ineb’ li
yookeb’ chi tz’aqonk,
ma nake’ril chank ru
naq nake’xk’aama
rib’ li tzuultaq’a malaj
k’iche’, chank ru naq
nake’k’utunk chi najt.
K’a’uxlamaq chank
ru naq nake’xk’aama
rib’ li tzuul, jo’ kan
aj wi’ naq xnume’ li
kutank re xb’eeresinki
li k’anjel chi rix
sumenkil xpikb’al
xb’ihomal li ch’och’.
10
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Qawa’ Manu’ a’an insum’aatin, a’an kixtz’iib’a eb’ li kutan ut k’anjel ke’b’eeresiman
re xsumenkil rokikeb’ li molam nake’pikok xb’ihomal li ch’och’ Fénix, a’aneb’ a’in:

K’anjel xb’eeresi chaq li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li
ch’och’ cho’q re xsumenkil rokikeb’ li molam aj pikol b’ihomal ch’och’ Fénix

21 re octubre re 31 re octubre re 4 re noviembre re 9 re enero re 20 re enero re

li hab’ 2005 li hab’ 2005 li hab’ 2005 li hab’ 2006 li hab’ 2006
Li CGN kixq’axtesi li Li CGN kixq’axtesi li Wankeb’ poyanam Li xraqalil Li xraqalil
xpatzom re li –Roq tz’ilok ix chi rix sa’ junesal jo’ wi’ aj molam chi rix rilb’al
ruq’ awab’ejilal chi chankk ru te’okenq na’ol chaq’rab’ rilb’al li sutam xchaab’ilal
rix metz’ew ut sa’ li sutam re ke’xye naq ink’a’ kixye raatin rusilal li sutam
b’ihomal ch’och’, xb’eeresinkil li te’xsumela li k’anjel naq naru kixchaq’b’e li
re naq te’sumeeq k’anjel sa’ li na’ajej a’an, xb’aan xpikb’al xtz’ilb’al rix li
chi ruheb’ xpikb’al 6.29 Km2 b’ar wi’ xyu’ameb’, xb’ihomal li sutam.
247,9978 Km2 sa’ twanq xpikb’al li xwankjikeb’ laj ch’och’.
xteepal Izabal ut ch’och’. Ralch’och’ sa’ eb’ li
Alta Verapaz chi ru na’ajej a’an.
25 hab’.

30 re marzo re 30 re enero re 25 re enero re 24 re enero re

li hab’ 2006 li hab’ 2006 li hab’ 2006 li hab’ 2006
Li xraqalil xtz’ilb’al li Li xraqalil li rilb’al Ab’anan li xraqalil Li xraqalil li xtz’ilb’al li
na’ajej chi rix pikok li k’ulub’ chi rix xb’eeresinkil na’ajej chi rix pikok
ch’och’ kixye naq naru xpikb’al xpikb’al li ch’och’ ch’och’ kixye naq li
nachaq’b’eman li xb’ihomal li wank sa’ li na’ajaj xchaq’rab’il li pikok
na’ajej ke’xpatz’ ch’och’ kixye a’an kixye naq li b’ihomal naxsume
247,9978 Km2. Li xraqalil naq li esilal patz’om xpikb’al o’xukuut na’aejej
naril li k’anjel chi rix pikok naxsumela chi naxsumela chi ink’a’ numenaq 20Km2 ut
ch’och’ kixye naq xjunil li xjunil li li k’anjel a’an naxq’ax
xe’b’eeresimank chi napatz’man. napatz’man. xk’ihal li na’ajej jo’kan
xjunil li na’leb’. naq tento xtz’ilb’al rix.

31 re marzo re 6 re abril re 16 re abril re 17 re abril re

li hab’ 2006 li hab’ 2006 li hab’ 2006 li hab’ 2006
Li xraqalil chaq’rab’ re Li nakolok rix li Li xjolomil li Li Roq ruq’il awa’b’ejilal
Roq ruq’ awa’b’ejikal tenamit chi ru molam chi rix li chi rix xb’ihomal li ch’och’
chi rix pikok b’ihomal chaq’rab’ kixsumela pikok b’ihomal kixtuqub’ raatin rik’in li ajl
ch’och’ kixye naq li raatin li xraqalil ch’och’ kixye 1208 re naq tixsumela li
ink’a’ tpatz’oq rik’ineb’ chaq’rab’ re li Roq raatin naq tk’e xb’eeresinkil li k’anjel chi rix
laj Ralch’och’, xb’aan ruq’ awa’b’ejilal chi xb’eehik li xpikb’al xb’ihomal li
naq maawa’ reheb’ li rix li patz’ok rik’ineb’ patz’om chi rix li ch’och’ yook xpatz’b’al li
ch’och’. laj Ralch’och’. k’anjel a’in. molam Fenix. LEXT-049-05”
11
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Li Nimla Molam aj Kolol Chaq’rab’ kixraq naq, li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi
rix xmetz’ew ut xb’ihomal li ch’och’ ink’a’ kixb’eeresi li patz’ok jo’ chank ru
tuqub’anb’il sa’ li Sumk’uub’ 169 re li OIT. Li kixb’aanu a’an ka’aj wi’ xb’eeresinkil li
k’anjel rik’in li hu napatz’mank ab’an moko naxsume ta chi xjunil li napatz’mank
malaj chank ru nab’eeresimank junaq patz’ok k’a’uxl.
Jo’kan aj wi’ xye naq eb’ li xcha’al Xmolamil waklesinel sa’ tenamit ut sa’
k’aleb’aal ink’a’ ilb’ileb’ chi ru chaq’rab’ jo’ aj jolominel reheb’ xtenamital aj
Ralch’och’ sa’ li k’anjel chi rix patz’ok, xb’aan naq xkomoneb’ aj wi’ rib’ rik’in
xk’uub’lal li awa’b’ejilal ut ink’a’ ak xmolamil wi’ laj Ralch’och’.
Sa’ xk’ab’a’ a’in xk’e xtaqlahom li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew
ut xb’ihomal li ch’och’ b’ar wi’ tento tb’eeresi li patz’ok jo’ chank ru naq
tuqub’anb’il sa’ li Sumk’uub’ 169 re li OIT.
12
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Chank ru Xtuqub’ankil

3 nab’eeresimank junaq li
patz’ok reheb’ li komonil
xb’eeresinkil li
na’leb’
jo’ naxye li Sumk’uub’
(convenio) 169

Anaqwan xhoonalil xb’eeresinkil li patz’ok, jo’kan

naq tqapatz’ qana’leb’ reheb’ li ak xe’q’aj
xe’sutq’i, re naq tqasik’ li sahil wank cho’q
reheb’ li junjunq chi k’aleb’aal ut na’ajej, cho’q Li xraqb’al chaq’rab’
xk’e chaq li Nimla
reheb’ li qalal qak’ajol ut cho’q re xkolb’al ut
Molam Aj Kolol
roxloq’inkil li Na’ch’och’. Jo’kan naq, chank ru
Chaq’rab’ naxye
b’i’ nab’eeresimank junaq patz’ok. naq tento li patz’ok
reheb’ li xtenamitul
eb’ laj Ralch’och’ chi
rix k’a’ ru tk’ulmanq
rik’ineb’ li tzuultaq’a,
nima’, k’iche’, rik’in
li loq’laj ch’och’
ut li na’aj te’xram
laj pikol b’ihomal
ch’och’ malaj chi
rix li ch’a’ajkilal naru
naxk’am chaq li
k’anjel a’in. Chi xjunil
li raatineb’ txokmanq
chaq rik’in li patz’ok
tento xb’eeresinkil.
Sa’ li rox raqal a’in
too’aatinaq chi rix
chank ru xb’eeresinkil
li patz’ok ut li
na’leb’ tento aj wi’
xb’eeresinkil chi rix.

13
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Jo’ naxye li Sumk’uub’ 169, li patz’ok naru xb’eeresinkil chi kama’in:

Naraj xyeeb’al: jo’ chank ru

Naraj xyeeb’al:
naq k’aynaqeb’ xb’eeresinkil li
chi maak’a’ b’alaq’ik chi
xna’leb’eb’ jo’ wi’ li xyehom
moko ra’al ut yib’ aj na’leb’
b’aanuhom

Jo' naq nake'xb'eeresi Xb’eeresinkil sa’ xyaalal re

xyu'ameb' ut xna’leb’eb’ li naq kama’an aj wi’ te’xye li
komonil xk’a’uxleb’ ut raatineb’

Chank ru
xb'eeresinkil
junaq patz'ok

K’eeb’ilaq
Rub’eetal
resil
A’yaal
xk’a’uxl

Naraj xyeeb’al:
Naraj xyeeb’al: naq
naq toj maji’
tento xyeeb’al k’a’ ru
naxaqab’aman junaq
Naraj xyeeb’al naq: rusilal malaj rahilal ut
chaq’rab’, tustuukil
ink’a’ mimb’ilaqeb’ ch’a’ajkilal naru
k’anjel, k’anjel re
ru jo’ wi’ ink’a’ naxk’am chaq li
xchaab’ilob’resinkil li
b’alaq’inb’ilaqeb’ re k’anjel, chaq’rab’
na’ajej, malaj junaq
xyeeb’al raatineb’. malaj na’leb’ t-ajmanq
k’anjel re xpikb’al
xb’eeresinkil.
xb’ihomal li
choxaach’och’.
14
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Chi rix naq ak xk’eemank sa’ ajl li Sumk’uub’ 169, li awab’ejilal tento sa’
xb’een naq li patz’ok tb’aanumanq chi chaabil.
Junqaq na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’een a’an:

Na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal

xb’eeresinkil sa’ xhoonalil li patz’ok
Rilb’al ut xk’aak’alenkil naq li k’anjel
1 a’in moko yal ta re xpaab’ankil li
napatz’e’ ut yal re xk’utb’al naq
tb’aanumanq.
Li esilal tento sahaq xtawb’al
ru, tz’aqal reeru, kutan saqen
xb’aanunkil ut sa’ raatinob’aaleb’
li k’aleb’aal aj Ralch’och’. 2
Roxloq’inkil li xyehom b’aanuhom
komonil ut xk’eeb’al chaq li esil Xyeeb’al li resilal chank ru naq
rub’eetal re naq tawb’ilaq ru. t-okenq li k’anjel sa’ li na’ajej, k’a’ ru li
ch’a’ajkilal, rahilal, rusilal jo’ wi’ chank
ru naq t-okenq aj wi’ chi roxloq’inkil
3 malaj xrahob’tesinkil li choxaach’och’,
sa’ li xtuminal, xyehom b’aanuhom,
komonil wank jo’ wi’ li xkawilaleb’ li
Xk’eeb’al resil li rajom, b’ar tz’aqal poyanam.
tb’aanumanq, k’a’ ru chi k’anjelil, jo’
k’ihal tram, chank ru te’k’anjelaq, jo’
k’ihal li hoonal tram li k’anjel, ma truuq 4
txok wi’ chik rib’ li choxa ch’och’ ut
aniheb’ t-rahob’tesi.

Tento naq eb’ laj Ralch’och’

te’okenq ut ttz’aqonq chi xtawb’al
5 rusilal li k’anjel a’in, ab’an wi’ nawank
li xrahob’tesinkileb’ tento aj wi’
xk’ajk’aamunkileb’.

Rilb’al naq ink’a’ te’rahob’tesiiq

li xk’a’uxleb’, xna’leb’eb’ ut
xwanjikeb’ laj Ralch’och’ jo’ wi’ toj 6
b’ar naru nake’rahob’tesiik.

15
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Eb’ laj Ralch’och’ naru nake’oken chi

xyiib’ankil, xk’uub’ankil ut xna’leb’ankil
eb’ li k’anjel chi rix xwaklesinkil li
xtuminal, xkomonil wank jo’ wi’ 7
li xyehom b’aanuhom naq naru
nake’rahob’tesiik.
Rilb’al naq eb’ laj Ralch’och’
te’xye li xk’a’uxl, xna’leb’ sa’ chi
xjunil li xb’eeresinkil li k’anjel jo’ wi’
8 xk’eeb’al chi’ nawe’k li xk’a’uxleb’
ut li reek’ahomeb’ re xb’eeresinkil li
patz’ok.
Xtuqub’ankil chank ru xtz’aqonikeb’
laj Ralch’och’ chi xtawb’al li rusilal li
k’anjel nak’a’uxlaman xb’eeresinkil,
jo’ wi’ rilb’al ma relik chi yaal te’xtaw 9
li xb’eeresinkileb’ li xyu’am chi
tz’aqal reeru.
Teneb’anb’il naq te’xtz’il xb’eenwa
ma naru malaj ink’a’ xb’eeresinkil
li k’anjel, jo’ wi’ rilb’al li rusilal malaj
ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq sa’
10 li sutam. Jo’kan aj wi’ xb’eeresinkil
li patz’ok, k’eeb’al resil ut ink’a’
xnimb’aleb’ ru laj ralch’och’ re naq
te’xsume.

Xk’aak’alenkil chi tz’aqal reeru naq

tb’eeresimanq li chaab’il wank sa’
xyanqeb’ laj Ralch’och’, jo’ jun
11 k’ulub’ej jo’ poyanam, b’ar wi’ ink’a’
te’xk’e sa’ xiwxiw li xyu’ameb’ ut li
xwanjikeb’.

16
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

• K’a’ ut naq aajel ru li patz’ok

Laa’o, jo’ aj Ralch’och’ ralal xk’ajolo li loq’laj ch’och’. A’an qana’ jo’kan naq
oxlo’q chi qu. Naqaram li loq’laj ch’och’ ut naqoksi sa’ komonil re xnumsinkil
li kutan junjunq. Jo’kan naq sa’ li patz’ok tento te’xk’e sa’ ajl li sumwank ut
sumyu’am, naraj xyeeb’al naq te’xk’e sa’ ajl xloq’al li ch’och’ jo’ wi’ li k’a’ reeru
wankeb’ sa’ li choxaach’och’.
Junaq patz’ok chi rix xb’eeresikil junaq k’anjel sa’ xyanqeb’ laj Ralch’och’,
tento naq twanq li komon tz’aqonk sa’ juntaq’eetilal ut sa’ sahil wank, re naq
te’xye raatin, te’xk’ulub’a jo’ wi’ sa’ xb’eeresinkil li k’anjel mare chi rix xpikb’al
xb’ihomal li ch’och’, malaj li k’a’ reeru re li choxaach’och’. Ut li qatz’aqonik
tento xb’eeresikil jo’ chank ru naqab’eeresi aj wi’ li qayu’am.
Jo’kan naq aajel ru li sum’aatinak sa’ xyanqeb’ li k’iila ch’uut b’ar wi’
te’k’eemanq sa’ ajl li na’leb’ chi rix li xyu’ameb’ jo’ wi’ li xk’a’uxleb’ jo’ chank ru
xchaab’ilob’resinkil li xyu’ameb’ ut li xwaklesinkil rib’eb’. Li xk’uub’lal xtenamiteb’
laj Ralch’och’ moko kach’in ta xwankil chi ru li awa’b’ejilal re li tenamit. 17
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

• Chank ru xb’eeresinkil li patz’ok jo’ chank ru naq naxpatz’ li xraq’b’al

ru raatin li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’
Cho’q re xb’eeresinkil li patz’ok, li roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam ut
choxaach’och’, li molam re Watemaal chi rix Níquel ut li Roq ruq’ awa’b’ejilal
chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li ch’och’, teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li na’leb’ ut
li hoonal tento te’roxloq’i, jo’kan naq aajel ru tqanaw. Qilaq:

Na’leb’ xb’eeresinkil, ani sa’ aj b’een teneb’anb’il ut li xhoonalil

xaqab’anb’il chaq xb’aan li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’
sa’ xraqb’al raatin 697-2020 cho’q re xb’eeresinkil li patz’ok sa’
xyanqeb’ xtenamital laj Ralch’och’

18 RE JUNIO 2020
Li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’
xraq raatin 697-2019, b’ar wi’ naxye
naq tento xpatz’b’aleb’ reheb’ laj
Ralch’och’ yokokeb’ chi rahob’tesiik
xb’aan li molam aj pikol xb’ihomal li
ch’och’ Fénix sa’ eb’ li na’a’ej San
Antonio Se’ Nahu’q’, Aj chi K’ajb’on
21 RE MARZO 2021
ut Panzós re Alta Verapaz ut El Estor
Li xraqb’al chaq’rab’ ak tuqub’anb’il
aran ut Izabal.
nakana chi tz’aqal, naraj xyeeb’al naq
chalen utan li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi
rix sutam ut choxaach’och’, li molam re
Níquel CGN ut li Roq ruq’ awa’b’ejilal
chi rix xb’ihomal ch’och’ teneb’anb’il
sa’ xb’eeneb’ roxloq’inkil li na’leb’
21 RE ABRIL 2021
Eb’ li qas qiitz’in ke’xq’axtesi
naxye li xraqb’al ru li chaq’rab’.
xkolb’aleb’ rix rik’in li jitom a’in, eb’
li molam ak xe’yeeman chaq, ut
nake’jultikaman sa’ li xraqb’al li
chaq’rab’ jo’ li molam yook chi pikok
re xb’ihomal li ch’och’ xe’k’ehe’ resil
reheb’ chi ru chaq’rab’ naq tento
Chalen sa’ li hoonal a’an maak’a’ te’xsumela chi xjunil li teneb’anb’il
chik kutan xaqab’anb’il cho’q re sa’ xb’eeneb’ jo’ wi’ sa’ li hoonal
li junjunq chi k’anjel, yal b’an chik nayeeman sa’ li xraqb’al chaq’rab’.
nayeemank jarub’ kutan naru
nake’nume’ sa’ xyanq li junjunq chi
k’anjel tento xb’eeresinkil.
18
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

15 kutank
Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam
ut choxaach’och’ naxtaqla resil
naq tk’osmanq li na’ajej yookokeb’
xramb’al laj pikol b’ihomal 6.29 km2. 10 kutank
Li CGN tento naq t-ril li na’jej yook
xramb’al ut t-taqla resil re li Roq
10 kutank ruq’ awa’b’ejilal chi rix Sutam ut
Li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam Choxaach’och’.
ut choxaach’och’ naxye raatin chi
rix li na’a’jej naxram li pikok ch’och’
ut naxye reheb’ laj CGN naq tento
te’rak’ob’resi li xtuslal xk’anjeleb’ chi
rix sutam. Ut tento naq chi ru 2 kutan
te’xtaqla sa’ chi xjunil eb’ li molam
15 kutank
wankeb’ rilom.
Li CGN tento naq t-ak’ob’resi li xtuslal
xk’anjel chi rix sutam ut xtaqlankil li
resilal sa’ li roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix
sutam ut choxaach’och’.
10 kutank
Li Roq ruq’il awa’b’ejilal chi rix sutam
ut choxaach’och’ tento naq t-tz’il rix
ut tye raatin chi rix li xtuslal k’anjel chi
rix sutam xe’rak’ob’resi. 10 kutank
Li roq ruq’il awab’ejilal chi rix xb’ihomal
li choxaach’och’ naxk’e jun li b’oqok
sa’ raatinob’aaleb’ laj Ralch’och’ re
xtikib’ankil li k’anjel chi rix patz’ok. Eb’
laj Ralch’och’ te’tz’aqonq sa’ li k’anjel
a’in tento naq wanqeb’ xkuutal
18 PO xb’aan li roq ruq’il awab’ejilal a’in.
Li roq ruq’il Awab’ejilal chi rix
xb’ihomal li choxaach’och’ tento
tb’aanu xtusb’al chank ru t-uxq li
patz’ok ut xhoonalil li patz’ok, tento
tb’aanu li naxye li sumk’uub’ 169 re li
OIT ut li raatin li Nimla Molam Aj Kolol
Chaq’rab’.

19
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Li xb’eeresinkil li patz’ok, naxk’am chaq xhoonalil ut xna’leb’il, qilaq:

1 2 3 4

maji’aq li
Xkawresinkil li
rub’eetal patz’ok Sa’ li Patz’ok Chi rix patz’ok
patz’ok
ut li patz’ok

Anaqwan qanawaq chi rix li junjunq chi hoonal malaj na’leb’:

Xb’ehil li naleb’ jo’ chank ru naxye li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Rub’eetal li kawresink patz’ok ut sa’ li patz’ok
a) Li roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix Sutam ut Choxaach’och’ tento naq tk’utb’esi
chi ruheb’ li k’aleb’aal resil chank ru naq li pik’ok b’ihomal ch’och’ yook
chi xrahob’tesinkileb’ li nima’, k’iche’, tzuultaq’a ut wank chik xkomon,
b’ar wi’ tk’anjelaq li molam aj pikol b’ihomal ch’och’, xb’aan naq li esilal
a’in tk’anjelaq sa’ li na’leb’ chi rix xkawresinkil li patz’ok ut sa’ li patz’ok.
b) Li roq ruq’il awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li choxach’och
tento naq tk’e jun li b’oqok sa’ raatinob’aaleb’ laj Ralch’och’ wankeb’
sa’ li na’ajej a’an, li b’oqok tento naq tk’e resil yalaq ta b’ar, re naq eb’
li k’aleb’aal te’xxaqab’ chaq kiib’ ani k’utb’esinq reheb’ ut kiib’ li ani
te’kanaaq jo’ uuchil: xch’uutal aj jolominel na’ajej, k’aleb’aal wankeb’
sa’ li sutam b’ar wi’ yook li pikok ch’och’, jo’ chank ru naq te’xk’a’auxla
a’aneb’, te’xxaqab’ li ani te’jolominq reheb’ jo’ chank ru k’aynaqeb’
xb’aanunkil sa’ xwankjikeb’; Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix yehom ut
b’atz’unk; Roq ruq’il awa’b’ejilal chi rix sutam ut choxaach’och’; Xch’uutal
aj jolominel k’aleb’aal; aj jolominel k’anjel chi rix k’ulub’ pikok b’ihomal
ch’och’ re li molam Fénix; aj jolominel molam chi rix xk’ulub’ li poyanam;
Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal choxaach’och’;
nimla Tzoleb’aal San Carlos re Watemaal; Xnimal ru tzoleb’aal maawa’
re awa’b’ej li wankeb’ sa’ xch’uutal aj waklesinel tenamit; xch’uutal
awa’b’ejilal chi rix sum’aatinak.
20
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Cho’q qe laa’o li k’aleb’aal; tootz’aq:

1. Xk’uub’ankil qib’ chi us, ut rab’inkil chi us li resil li k’anjel te’xb’eeresi.
2. Li junjunq chi k’aleb’aal tento tsik’ ani te’jolominq reheb’ ut ani te’aatinaq
chaq, li xaqab’ank a’in tento naq te’xb’eeresi jo’ chank ru k’aynaqeb’ chaq
xb’aanunkil a’yaal li xwanjikeb’ ut yehom b’aanuhom.
3. Eb’ li te’xaqab’aaq tento naq te’roxloq’i raatineb’ ut xk’a’uxleb’ li k’aleb’aal
ut a’an tento te’xye sa’ li ch’uutam tb’eeresimanq sa’ li xkawresinkil li patz’ok
ut sa’ li patz’ok, jo’ wi’, xk’eeb’al li esilal re chi xjunil li xk’aleb’aal.
A’in xtawmank chaq jo’ xkuutal li na’leb’ sa’ li 66 raqal Xnimal Ruhil Chaq’rab’
re Watemaal.

Xtuslal ru li xkawresinkil patz’ok

a) Eb’ li nake’tz’aqon a’aneb’ li nake’yehok

xhoonalil li xb’een patz’ok. Eb’ li molam chi rix
tzolok chi rix li na’leb’ nake’xk’e resil chi tz’aqal
reeru. Eb’ li poyanam nake’oken te’xye chank
ru nake’xk’a’uxla tb’eeresimanq li patz’ok.
Laa’o jo’ aj Ralch’och’ naru naqapatz’
qana’leb’ rik’ineb’ li wankeb’ xtzolb’al ut
naqak’a’uxla naq naru nakohe’xtenq’a.
Tento naq tqak’utb’esi resilal li qawanjik sa’
Xna’leb’il k’aaynaqil na’leb’, chank ru naq k’uub’k’uuko,
nab’eeres aniho’, li qayehom b’aanuhom, chi xjunil li esilal
a’in tqaye sa’ li qaatinob’aal aj wi’.
imank

b) Tento naq twanq li xb’ehil naq ink’a’ ttawmanq

li sumk’uub’, sum’aatinak malaj li ink’a’
tk’ulub’amanq.

c) Nak’uub’aman jun li xtuslal ru li kutan b’ar wi’

tk’utunq li xkutankil malaj q’ehil li patz’ok.

21
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Xhoonal xb’eeresinkil li patz’ok

Chi rix naq ak xkawresiman chaq li patz’ok, nawan li xb’eeresinkil li patz’ok.
Li hoonal a’in jwal aajel ru naq li xaqab’anb’ileb’ chi tz’aqonk, te’roxloq’i
reek’ahom li k’aleb’aal, xb’aan naq a’an xyaab’ xkux li komonil.

a) Eb’ li nake’tz’aqon nake’sum’aatinak sa’ xyaalal

re naq te’xtaw aj wi’ li sumk’uub’ sa’ komonil.

b) Li xmolamil re awa’b’ej chi rix li sum’aatinak sa’

tuqtuukilal, naru na’oken chi xb’eeresinkil li
k’anjel malaj re xtuqub’ankil aj wi’ ru wi’ naq
ink’a’ natawman li sumk’uub’. Eb’ laj na’ol
na’leb’ yal yooqeb’ chi ochb’eenink ut
maa’ani te’xkol malaj taaqe jwal aajeleb’ ru
sa’ li k’anjel a’in.

c) Li xmolamil xk’ulub’eb’ li poyanam yal yooq chi

Xna’leb’il ilok naq yooqeb’ xb’eeresinkil li k’anjel.
nab’eeres
imank d) Naq traqe’q li k’anjel chi rix patz’ok, tento
xtz’iib’ankil sa’ junaq reetalil hu, chi xjunil li
sumk’uub’. Jo’ kan aj wi’ te’xk’e sa’ ajl k’a’ ru
xyeeman chi rix xb’eeresinkil li k’anjel; chank ru
naq t-oxloq’imanq li sumk’uub’ xe’wulak wi’; li
na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li xe’oken
sa’ li patz’ok a’in.

e) Naq t-raqe’q li xb’eeresinkil li patz’ok, li Roq

ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li
choxaach’och’ tk’e sa’ ajl chi xjunil li
xxaqab’aman sa’ li xsumenkil li xk’anjel laj pikol
xb’ihomal ch’och’, jo’ chank ru xyeemank sa’ li
patz’ok. Wank re 15 kutan wank re xb’aanunkil
li k’anjel a’in.

22
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Naru aj wi’ naq li xb’eeresinkil li patz’ok ink’a’ nawank xb’aanunkil, malaj

natikib’aman li k’anjel ut ink’a’ naraqman. Li na’leb’ a’in ke’xk’a’uxla aj wi’ chaq
laj Raqol aatin re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’, qilaq k’a’ ru xe’xye chaq:

K’a’ ru nak’ulmank wi’ ink’a’ nawan xb’eeresinkil li patz’ok

Wi’ mare chank naq ink’a’ tb’eeresimankq li patz’ok malaj ink’a’ traqmanq, li
Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’ xye naq:

Wi’ ink’a’ ch’olch’o ani sa’ aj b’een naq ink’a’ xwan

malaj ink’a’ xraqman junaq patz’ok, li xch’uutal aj
ilol re xchaq’rab’ t-okenq re naq tb’eeresimanq li
k’anjel ut t-raqmanq aj wi’ chi tz’aqal reeru.

Wi’ li awa’b’ejilal wank re, yalaq ani li yook chi

tz’aqonq naru naxpatz’ naq tb’eeresimanq li k’anjel
chi rix li patz’ok. Li xch’uutal aj ilok re xchaqrab’il
tye k’a’ ru tento xb’aanunkil, jo’ chank ru naq
tuqub’anb’il sa’ li chaq’rab’, li tento te’roxloq’i ut
b’eeresi li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew
ut xb’ihomal li choxaach’och’ malaj jalan chik laj
k’anjel wank chi sa’ li awa’b’ejilal.

Wi’ wank sa’ xb’een li Xmolamil Watemaal re Níquel,

li xch’uutal aj ilol chaq’rab’ tento naq tixb’oqeb’ li
yookeb’ chi tz’aqonk ut t-rab’i k’a’ ru li tento te’xye
ut chi rix a’an t-raq li xrokikeb’ sa’ li pikok b’ihomal
ch’och’. Li CGN tento naq tb’eeresi chi xjunil li aajel
ru, re xraqb’al li xk’anjel jo’ wi’ xyiib’ankil malaj
xk’ajk’amunkil k’a’ ru xe’xpo’ malaj li xe’xrahob’tesi.

Wi’ teneb’anb’il sa’ xb’een li xch’uutal laj Ralch’och’

wankeb’ sa’ li na’ajej b’ar wi’ yook li k’anjel, li
ch’uutal aj ilok chaq’rab’ tento naq tch’olob’ naq
kama’an ut tento naq tye raatin naq t-ilmanq chi
tz’aqal reeru li k’a’ ru yook chi k’ulmank ut chank ru
xtawb’al xyaalal.
23
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

4 Naq ak xb’eeresimank
li patz’ok K’a’ ru tk’ulmnaq
rik’in li sumk’uub’ xqaye chaq

Naq t-raqe’q xb’eeresinkil li patz’ok, tento naq

Xtuqub’ankil
yooqo aj wi’ chi tz’aqonk chi tz’aqal reeru re rilb’al
xb’eeresinkil li ma yook chi b’eersimank li k’a’ ru li na’leb’ xtuqla
na’leb’ chaq sa’ li patz’ok.
Ak xqaye naq kiib’ ru xsumenkil li patz’ok: li xk’eeb’al
xhoonaleb’ re naq te’xpik xb’ihomal li ch’och’
malaj t-raqmanq xb’aanunkil li k’anjel a’an malaj
sumemanq xk’eeb’al xkomon li k’anjel.
Qilaq k’a’ ru nak’ulmank sa’ li junjunq chi na’leb’
naru nawan.

• Wi’ xsumeman xb’eejik li k’anjel chi rix xpikb’al

Ch’olob’ naq li xb’ihomal li ch’och’
patz’ok naru naxk’am Wi’ nasumeman li xb’eejik li k’anjel chi rix xpikb’al
chaq kiib’ li b’e, jun
xb’ihoomal li ch’och’, eb’ li nake’jolomink re li roq ruq’
naq te’xk’e xkomon
awa’b’ejilal nake’oken arin, tento naq teneb’anb’il
xb’eeresinkil li k’anjel
rik’in li pikok xb’ihomal sa’ xb’eeneb’ xb’eeresinkil li na’leb’ a’in:
li ch’och’, malaj
te’xraq chi xjunajwa.
Jo’kan naq aajel ru Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew
nawb’al chi tz’aqal ut xb’ihomal li ch’och’
reeru k’a’ ru nachal
chi rix li patz’ok, ut
k’a’ ru naxtaaqe
aj wi’ li junjunq chi • Sa’ xb’een teneb’anb’il naq
aatin nak’ulub’aman, te’b’eeresimanq li na’leb’ xe’xtuqub’
jo’kan naq aajel ru li chaq sa’li patz’ok.
sum’aatinak chi rix li
na’leb’ a’an.
24
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam ut choxaach’och’

• Xpatz’b’al xtuslal li k’anjel chi rix xkolb’al li sutam rajlal 3 chihab’, a’yaal
jarub’ chihab’ nawank xb’eeresinkil li k’anjel chi rix xpikb’al li xb’ihomal
li ch’och’.

• Xchaab’ilob’resinkil ut xb’eeresinkil li k’anjel cho’q re xkolb’al li sutam b’ar

wi’ xb’eresiman li pikok ch’och’. Tento naq tk’aak’ale naq te’xb’eeresi
chi tz’aqal reeru li na’leb’ chi rix xtz’ilb’al chi tz’aqal reeru t-okenq li
pikok ch’och’ sa’ xkolb’al li sutam.

• Xjolominkil cho’q re rilb’al naq li k’anjel ink’a’ t-rahob’tesi li sutam ut wi’

xrahob’tesi tento rilb’al chank ru naq te’xyiib’ malaj te’risi li rahob’tesiik
sa’ eb’ li na’ajej reheb’ laj Ralch’och’.

• Rilb’al ut xtusb’al k’anjel re rilb’al naq ink’a’ te’xtz’ajni li ha’ wanqeb’

sa’ xiwxiw xb’aan li pikok ch’och’.

• Xtaqlankil naq tk’aak’alemanq li na’aj nake’xram laj pikol xb’ihomal

xch’och’, rajlal ‘ox’ox po.

Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix kawilal ut rilb’al li komonil wank

• Tento xtz’ilb’al rix chank ru xwankjikeb’ ut xkawilal sa’ li na’ajej b’ar

wi’ yook li pikok b’ihomal ch’och’ re rilb’al ma ink’a’ nake’tikla chaq
yajel xb’aan li k’anjel nake’xb’eeresi sa’ li na’ajej a’an.

• Rilb’al ut xb’eeresinkil li na’leb’ re naq kawaqeb’ laj k’anjel nake’pikok

ch’och’ jo’ wi’ xkawilaleb’ li poyanam wankeb’ sa’ li na’ajej a’an.

• Rilb’al ut xb’eeresinkil rajlal ‘ox’ox po xchaab’ilal li ha’ re uk’e’k

natawmank sa’ li na’ajej b’ar wi’ nake’pikok xb’ihomal ch’och’.

25
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li

choxaach’och’ ut roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam ut
choxaach’och’, sa’ komonil tento:

• Rilb’al ma tb’eeresimanq chi tz’aqal reeru li junjunq chi k’anjel

xe’tuqub’aman re naq ink’a’ tawmanq li rahilal malaj rahob’tesiik
xb’aan li k’anjel chi rix pikok ch’och’, re a’in tento naq te’xk’uub’ li ch’uut
re xk’aak’alenkil li k’anjel junjunq. Sa’ eb’ li kok’ ch’uut te’k’aak’alenq
tento naq twanqeb’ aj tz’ilol na’leb’ li ink’a’ wanqeb’ sa’ xch’uutal
eb’ li molam a’an, jo’ eb’ laj tz’ilol na’leb’ chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal
li choxaach’och’ re San Carlos de Guatemala ut li xmolamil re tzolok
chi rix sutam ut choxch’och’ re li tzoleb’aal Del Valle re Watemaal.

• Li roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix sutam ut choxaach’och’ tento naq tk’e
resil re li xch’uutal laj tz’ilol chaq’rab’ chi rix li esilal yooqeb’ aj wi’
xk’ulb’al a’aneb’. Li roq ruq’ awa’b’ejilal a’in naru naxraq li k’anjel
chi rix pikok ch’och’ malaj xb’eeresinkil li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’
li poyanam ink’a’ nake’xb’eeresi chi tz’aqal reeru li na’leb’ a’in ut
nake’t’ane’ sa’ li muxuk malaj q’etok chaq’rab’. Jo’kan aj wi’ naru
naxb’eeresi li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ aj k’anjel re li awa’b’ejilal wi’
nake’xq’et li chaq’rab’ ut na’leb’ xtuqub’aman chaq.

Chi xjunileb’ laj k’anjel re li awa’b’ejilal wi’ ink’a’ nake’xb’eeresi li junjunq chi
na’leb’ ut k’anjel xtuqub’ chaq Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’, te’teneb’aaq
chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’.

• K’a’ ru nak’ulmank wi’ laa’o xtenamital laj Ralch’och’ ink’a’

naqachaq’b’e li k’anjel chi rix xpikb’al xb’ihomal li ch’och’
Li xraqb’al chaq’rab’ ink’a’ naxye ab’an sa’ li Xnimal ru xhuhil xchaq’rab’il
Watemaal ut sa’ li Sumk’uub’ 169 re li OIT, li awa’b’ejilal tento naq:

26
Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Xb’eeresinkil k’anjel re naq txok wi’ chik

li xchaab’ilal li ch’och’, li ha’ ut li sutam
xrahob’tesiik xb’aan li k’anjel chi rix xpikb’al
xb’ihomal li ch’och’.

Xsik’b’al xyaalal ut xk’ajk’aamunkil chi xjunil

li rahob’tesiik rik’in xwanjikeb’ ut xyehom
xb’aanuhemeb’ xwan sa’ xb’eeneb’ li tenamit
reheb’ aj Ralch’och’ wankeb’ sa’ li na’ajej
a’an.

Xb’eeresinkil li na’leb’ re naq eb’ li tenamit

reheb’ lajRalch’och’ twanqeb’ xkawilal
ut chank ru naq te’k’anjelaq chi rajlal re
xnumsinkil li kutan ut re li waklesink ib’ aj wi’.

Rilb’al naq taa’elq ut taaxik li k’anjel chi rix

pikok b’ihomal ch’och’ wank sa’ li na’ajej a’an.

Xb’eeresinkil li na’eb’ chi rix awimq ut sutam

re xk’eeb’aleb’ xkawresinkil eb’ li k’aleb’aal
ut chi kama’an te’xtaw aj wi’ xtumineb’ ut
xk’anjeleb’.
27
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Li k’aleb’aal ut li junjkab’al tento naq:

Xyiib’ankil ut xb’eeresinkil li k’anjel

chi rix li waklesink ib’ sa’ juntaq’eetil
Xk’anjelankil li ch’och’, awk chi ru ut
b’ar wi’ ink’a’ t-rahob’tesimanq li
roxloq’inkil.
sutam, komonil wank ut li xtawb’al li
xtuminal.

Reechaninkil wi’ chik eb’ li K’anjelak sa’ komonil re xtawb’al li

oxloq’inb’il na’ajej wankeb’ raj sa’ sahil wank wi’ kisach malaj kimajelo’
li na’aj ramb’il xb’aaneb’ laj pikol xb’aan li k’anjel chi rix xpikb’al
xb’ihomal ch’och’. xb’ihomal li ch’och’.

Anaqwan naq ak naqanaw k’a’ ru xye chaq li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’,
chi rix li k’ulub’ chi rix patz’ok reheb’ li tenemait aj Ralch’och’ rahob’tesinb’ileb’
chaq xb’aan li molam aj pikol xb’ihomal ch’och’ Fénix. Jo’kan naq anaqwan
28
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

tento xjultikankil chank ru naq eb’ li qamama’ qixa’an ke’k’ulun chaq ut

ke’xk’uub’ chaq eb’ li k’aleb’aal junjunq. Naab’alo tz’aqal naqasik’ b’ayaq
li ch’och’ b’ar wi’ tqak’ojob’ li qochoch, ut toruuq xk’anjelankil li ch’och’,
junqaq tana qe yooko chaq chi eelelik xb’aan li ch’e’ok ib’, rahob’tesiik,
junqaqeb’ tana chik xb’aan naq ink’a’ chik nake’raj wank rub’el roq ruq’ eb’
laj asyent, qaj raj wank sa’ sahil wank, sa’ komonil. Xjultikankil chi xjunil a’in
tento naq tqak’a’uxla chi tz’aqal reeru, k’a’ ru li jwal chaab’il cho’q qe laa’o
li poyanam, cho’q reheb’ li qalal qak’ajol ut cho’q re li qana’ Ch’och’, a’an li
jwal tooxtenq’a chi xnawb’al k’a’ ru li qaatin tqaye ut k’a’ ru tqachaq’b’e. sa’
li patz’ok...

“Laa’o jo’ aj Ralch’och’ ralal

xk’ajolo li loq’laj Na’ch’och’. Tento
sa’ qab’een rilb’al naq kawaq, naq
ink’a’ t-oq xyaj ut saqaq twanq wi’,
A’in jun nimla k’anjel teneb’anb’il
sa’ qab’een. Wi’ li poyanam naxq’et
malaj naxmux li na’leb’ a’in, naxq’et
aj wi’ xchaq’rab’il li sahil wank rik’in
li choxaach’och’.
Aj jolominel sa’ xyanqeb’ aj
Q’eqchi’
29
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

Xb’eeresinkil:
xk’eeb’al chi nawe’k li na’leb’

Laa’at naru nakak’uub’ junaq ch’uutam b’ar wi’ taak’e chi

nawe’k li xraqb’al chaq’rab’ xk’e chaq li Molam aj tuqub’anel
xchaq’rab’il li tenamit Watmeaal.

Xb’een na’leb’
• Sik’ junaq li na’ajej yamyo b’ar wi’ naru te’wanq 10 malaj 15
chi poyanam, li tento rilb’al a’an naq ink’a’ te’xtuub’ rib’eb’
malaj jwal ch’uutch’uuqeb’ xb’aan li kaqi yajel.

Xkab’ na’leb’
• Xb’oqb’al eb’ li qas qiitz’in b’ar wi’ nayeeman li xkutankil,
xhoonalil ut li na’ajaj re li ch’uutam.

• Aajel ru rilb’al k’a’ ru hoonal ut kutankil nake’ru li qas qiitz’in,

(ma q’ela, ewu, sa’ xyanqil kutan malaj sa’ xraqik xamaan).

• Li ch’uutam a’in naxram kaahib’ hoonal. Wi’ eb’ li qasqiitz’in

maak’a’eb’ xhoonal naru xb’eeresinkil kiib’ oxib’ ch’uutam,
toj reetal xb’eeresinkil chi junil li na’leb’ tento te’xnaw.

Rox na’leb’
• Anaqwan nak’eeman xk’utb’al li k’a’ ru tento xb’aanunkil.

30
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

1 Li xraqb’al li chaq’rab’ re li
Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

chank ru xk’anjelankil li na’leb’ a’in sa’ ch’uut

Sa’ xtiklajik
• Oksi li xtuqub’ankil xb’eeresinkil ru li na’leb’ re
xtikib’ankil li aatinak chi rix li xraqb’al chaq’rab’ li
natawman sa’ li perel 5 rik’in li eetalil:
• Ab’i ut ye laak’a’uxl chi rix li k’a’ ru nake’xye chi rix
li loq’laj Ch’och’ li komon yookeb’ chi tz’aqonk.
Chi rix a’an seeraq’i b’ar wank li raatineb’ chi rix
xraqb’al li chaq’rab’ xb’aaneb’ li Nimla Molam
aj Kolok Chaq’rab’ chi rix li xpikb’al li xb’ihomal li ch’och’ xb’aaneb’ li
molam Fénix.
• K’utb’esi ut wotz li raqal 15 re li Sumk’uub’ 169 b’ar wi’ xkuuta rib’
li Molam aj tuqub’anel xchaq’rab’il li tenamit cho’q re xyeeb’al ut
xraqb’al chaq li chaq’rab’ chi rix.

K’anjel
• K’am junaq li che’ re rawb’al, k’am aj wi’ li ha’.
• Li che’ naru rawb’al aran chi nach’ b’ar wi’ xb’eeresiman li ch’uutam.
Wi’ maak’a’ li na’ajej yamyo re rawb’al li che’, sik’ junaq k’a’ reeru
b’ar wi’ naru rawb’al.

31
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

• K’e li ch’och’ sa’ kok’ k’a’ reeru ut jek’i sa’ xyanqeb’ li poyanam
yookeb’ chi tz’aqonk re naq sa’ komonil te’raw li che’. Naq li junjunq
chi poyanam tk’e b’ayaq li ch’och’ re rawb’al li che’, patz’ reheb’ ma
jultik reheb’ chi rix k’a’ ru na’aatinak li xraqb’al li chaq’rab’ xe’xb’aanu
chaq wank xk’utb’al li patz’om:
a) Jo’q’e kisumemank chaq li k’anjel re xpikb’al li xb’ihomal li ch’och’
xb’aan li Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix Metz’ew ut xb’ihomal li
ch’och’.
b) B’ar wankeb’ li na’ajej naxram ut naxrahob’tesi.
c) K’a’ ru kixye chaq li Molam aj tuqub’anel xchaq’rab’il li xtenamitul
Watemaal.
d) K’a’ rueb’ li k’ulub’ reheb’ laj Ralch’och’ naxkol rix li Sumk’uub’169.
• Naq ak xe’oken chi xjunileb’ chi xk’eeb’al li ch’och’, patz’ reheb’
k’a’ chik ru t-raj li che’ re xraqb’al rawb’al. Wi’ te’xye ha’, patz’ naq
te’xk’e b’ayaq li ha’. Wi’ te’xye saq’e, patz’ reheb’ b’ar raj te’xk’e li
che’ re naq taakute’q xb’aan li saq’e. Ye laak’a’uxl chank ru naq li
che’ naraj li jalanjalanq chi k’a’ reeru re naq taaruuq chi k’iik ut ak re
wi’ li xk’anjel li junjunq chi k’a’ reeru sa’ xk’iijik. Jo’kan aj wi’ li junjunq
reheb’ li poyanam yookeb’ chi tz’aqonk wank k’a’ ru li na’leb’ jwal
aajel ru te’xye malaj tk’e chi rix li xraq’b’al chaq li chaq’rab’. wank sut
naqak’a’uxla naq moko jo’kan ta.

Xraqb’al
• Ch’olob’ chi ruheb’ chank ru naq li xraqb’al chaq’rab’ xk’e chaq
li Molam aj tuqub’anel chaq’rab’ re tenamitul jwal wank rilom rik’in
chi qajunilo, jo’kan naq aajel ru xnawb’al k’a’ ru nak’ulmank, k’a’ ru
tk’ulmanq, jo’kan naq aajel aj wi’ ru xyeeb’al li qak’a’uxl ut tz’aqonk.

32
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

2 Chank ru naq xk’ojla li k’anjel

chi rix xpikb’al xb’ihomal li
ch’och’ sa’ li na’a’jej

Chank ru xb’eeresinkil li na’leb’ a’in sa’ ch’uut

Sa’ xtiklajik
• Oksi li xb’eeresinkil xtuqub’ankil li na’leb’ re li
na’leb’ a’in, natawman sa’ li perel 10, rik’in li
eetalil.

• Juntaq’eeti li tzoltzookil tzuul rik’in eb’ li tz’imaj

ut kutan, jo’ chank ru nab’eeresimank chaq li
na’leb’ cho’q re xsumenkil chaq li k’anjel a’in.
Wotz rik’ineb’ li komon eb’ li po, kutan ut k’anjel xe’b’eeresiman chaq
cho’q re xsumenkil li xk’anjel li molam aj pikol xb’ihomal ch’och’ Fénix.
Oxlaju li resil kutan jwal aajeleb’ ru sa’ eb’ li junjunq chi molam malaj
raqalil molam li ke’xye chaq raatineb’ ut ke’xsumela chaq li k’anjel
a’in.

K’anjel
• K’e xkomon li na’leb’ chi rix eb’ li tzuul ut eb’ li k’iche’. Tz’iib’a li oxlaju
chi q’ehil kutan sa’ junjunq chi perel hu, li junjunq chi perel a’an
naxk’utb’esi jun li tzuul malaj k’iche’. B’oqeb’ li komon yookeb’ chi

33
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

tz’aqonk naq te’xk’e rib’ sa’ junaq li sursu ab’an ka’aj wi’ jun jachal li
sursu te’xk’uub’. K’eheb’ jun li noq’l re li junjunq chi poyanam. Chi rix
a’an chi raqro k’e reheb’ li poyanam jun li perel rik’in li xq’ehil kutan
jun chapleb’ t’ikr malaj letzleb’ re naq te’xt’ilob’resi sa’ li hu. K’e reetal
naq chi tustu yooq chi xik li xq’ehil kutan. Kama’an yooqat toj reetal
taachoy xjek’inkil li perel junjunq.

Xraqb’al
• Xok chi xjunil li k’a’ reeru xk’anjelak cha wu ut ch’olob’eb’ chi ru k’a’ ut
naq aajel ru xnawb’al li na’leb’ jo’ chank ru naq li Nimla Molam aj Kolok
Chaq’rab’ kixk’e chaq sa’ ajl ut kixtuqub’ naq tento xpatz’b’aleb’ re
laj Ralch’och’ li raatineb’, xk’a’uxleb’ ut reek’ahomeb’ chi rix li k’anjel,
naraj xyeeb’al li wankeb’ chi tz’aqonk sa’ li hoonal a’an.

34
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

3 Chank ru nab’eeresimank junaq li

patz’ok reheb’ li komonil jo’ naxye li
Sumk’uub’ (convenio) 169

Chank ru xb’eeresinkil li na’leb’ sa’ ch’uut

Sa’ xtiklajik
• Oksi li xb’eeresinkil xtuqub’ankil li na’leb’ re li
na’leb’ a’in, natawman sa’ li perel 13, rik’in li
eetalil.
• Jek’ ru li na’leb’ re li raqal a’an sa’ kiib’:
a) Li xb’een raqal naxye qe chank ru tento
xb’eeresinkil li patz’ok jo tuqub’anb’il chaq
sa’ li Sumk’uub’169, jo’ wi’ li na’leb’ teneb’anb’il chaq sa’ xb’een
li Awa’b’ejilal re Watmaal sa’ xb’eeresinkil li patz’ok ut chank ru
xb’eeresinkil jo’ chank ru xwanjikeb’ malaj xyu’ameb’ laj ralch’och’.
b) Li xkab’ raqal naxye qe chank ru xb’eeresinkil li patz’ok. wank li
xna’leb’il chank xb’eeresinkil, li xq’ehil xb’aanunkil, sa’ xb’een ani
teneb’anb’il xb’aanunkil, ut li na’leb’ chi rix wi’ ink’a’ nab’eeresimank
malaj raqman li patz’ok.

K’anjel
• Cho’q re li xb’een raqal, wotz rik’ineb’ li komon k’a’ ru xyaalalil li oob’ chi
na’leb’ naxtuqub’ li Sumk’uub’169. Wi’ nake’xye xk’a’uxl li komon chi
rix naq maji’ nab’eeresimank li na’leb’ a’an sa’ eb’ li kutan anaqwan,
patz’ naq te’xk’e malaj te’xye junaq xk’utb’al ut te’xch’olob’chank ru
naq ink’a’ nab’eeresimank. Chi rix a’an k’utb’esi chi ruheb’ b’ar wank li
na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’een li Awa’b’ejilal. Chi rix a’an, tikib’ wi’ chik li
sum’aatinak sa’ li ch’uut ut ab’i k’a’ ru li k’a’uxl nake’xye li komon chi rix,

35
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

ma ak xb’eeresiman li na’leb’ a’an malaj chank ru wank toj anaqwan.

Sa’ xraqik k’utb’eisheb’ chi ruheb’ b’ar wank li na’leb’ nake’xjayali rib’
rik’in li xtenamiteb’ laj Ralch’och’. Ab’i k’a’ ru li xk’a’uxleb’ chi rix ut ye
laawaatin aj wi’ laa’at.
• Jultika re li ch’uut yook chi tz’aqonk naq toj maji’ nahulak xhoonalil li
xkawresinkil li patz’ok, tento naq li junjunq chi k’aleb’aal malaj na’ajej
tsik’ ani li ruuchileb’, li sik’ok malaj xaqab’ank te’xb’aanu a’yaal
chank ru naq k’uub’k’uukeb’ sa’ li komonil wank malaj chank ru naq
nake’xb’eeresi li xwanjikeb’ ut yu’am, li xaqab’ank a’in tento naq
sa’ junaq ch’uutam b’ar wi’ te’okenq chi xjunileb’, li te’xaqab’aaq
a’aneb’ li te’tz’aqonq sa’ li patz’ok a’in. Eb’ li te’xaqab’aaq tento naq
te’roxloq’i li raatineb’ ut k’a’uxleb’ li komonil aj Ralch’och’eb’ aj wi’ ut
tento naq te’xye li raatin li komonil naq twanq li xkawresinkil li patz’ok ut
sa’ xb’eeresinkil aj wi’ li patz’o, jo’kan aj wi’, tento naq te’xk’eresil re li
k’aleb’aal chi rix li k’a’ ru yook chi k’ulmank.
• Ch’olob’ chi tz’aqal reeru k’a’ ut naq li xkab’ raqal a’in jwal aajel ru
xb’aan naq arin nayeemank chank ru nab’eeresimank li patz’ok rik’in
li junjunq chi na’leb’ naxk’am chaq xb’aanunkil. Jek’ ru li ch’uut sa’
kiib’. Jun li ch’uut tz’il rix li xkawresinkil li patz’ok, ut li jun chik tk’anjela
xb’eeresinkil li patz’ok. Q’axtesi re li junjunq chi ch’uut li na’leb’
nake’b’eeresimank chi sa’ li junjunq chi k’anjel. Patz’ re l junjunq chi
ch’uut li na’leb’ a’in: a) tyaab’asi li junjunq chi na’leb’, te’xtusub’ ru, ut
wi’ wank xpatz’omeb’ naru aj wi’ xpatz’b’al re xch’olob’ankil chank ru;
b) Yeheb’ re naq te’xk’utb’esi li na’leb’ tb’eeresi li jun chik chi ch’uut.
K’e 20 k’asal xhoonal malaj 30 k’asal li hoonal chi rix a’an li junjunq chi
ch’uut twotz li xk’anjel xb’aanu. Li ch’uut yooq chi ab’ink naru naxye
raatin chi rix li xe’xwotz li ch’uut jun chik, jo’kan aj wi’ tento xyeeb’al ma
xtaw ru malaj ink’a’, k’a’ ru xb’aanunkil sa’ li junjunq chi raqal. K’utb’esi
li xq’ehil kutan wank re xb’eeresinkil, ani teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’,
k’a’ ru k’anjel tento xb’aanunkil, jo’kan aj wi’ xyeeb’al k’a’ ru tk’ulmanq
wi’ ink’a’ nawan xb’eeresinkil li patz’ok.

Xraqb’al
• Kanab’ li hoonal cho’q re li patz’ok ut k’e reetal naq ch’olch’ooq
chi us li na’leb’ junjunq re naq ink’a’ twanq li sachk. K’eheb’ xhoonal
eb’ li komon junch’ol re naq te’xsume aj wi’ li patz’om junjunq chi rix li
k’anjel aj wi’.
36
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

4 Naq ak xb’eeresimank
li patz’ok K’a’ ru tk’ulmnaq
rik’in li sumk’uub’ xqaye chaq

chank ru xb’eeresinkil li na’leb’ sa’ ch’uut

Sa’ xtiklajik
• Oksi li xb’eeresinkil xtuqub’ankil li na’leb’ re
li raqal a’in, natwman sa’ li perel 16, rik’in li
eetalil a’in.
• Jultika naq jo’ ru li patz’ok kiib’ xb’ehil: naru
nasumeman li xb’eejik li xpikb’al li ch’och’
malaj nasumemank naq ink’a’ chik te’xb’aanu li k’anjel. Jo’kan naq
tento rilb’al k’a’ ru tk’ulmanq sa’ li junjunq chi na’leb’ naru nawan.

K’anjel
• Jek’ xyanq eb’ li ch’uut, aran aj wi’ sa’ li na’ajej b’ar wi’ ch’utch’uukex.
Jun li ch’uut tixk’utb’esi naq t-raj te’xk’e xkomon li k’anjel re xpikb’al
xb’ihomal li ch’och’. Li junchik ch’uut tk’utb’esi naq ink’a’ nake’xsume
li k’anjel chi rix pikok b’ihomal ch’och’. Yeheb’ re li junjun chi
ch’uut us ta ink’a’ naxk’ulub’a ru rik’in li na’leb’ xe’tz’aq, te’xk’am

37
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

xk’a’auxlankil k’a’ ru k’ulmanq sa’ li junjunq chi na’leb’ hulaj kab’ej.

Kanab’ naq te’k’anjelaq chi ru 15 k’asal re naq te’xk’am xk’a’uxlankil
ut te’sum’aatinaq chi rix. Chi rix a’an li junjunq chi ch’uut twotz k’a’
ru xna’leb’a chaq chi rix. Ab’i chi tz’aqal li k’a’ ru naxye li junjunq chi
ch’uut. Wotz li na’leb’ chi rix ut k’e li hoonal re naq eb’ li komon te’xye
aj wi’ li xk’a’uxleb’. Chi rix naq ak xawab’iheb’ k’utb’esi k’a’ ru naru
nak’ulmank sa’ li junjunq chi na’leb’, jo’ chank ru wank sa’ li hu a’in.

Xraqb’al
• Kanab’ li hoonal re rilb’al ma wank li na’leb’ toj maji’ ch’olch’o chi
us, malaj patz’om chi rix li k’a’ ru tk’ulmanq sa’ li junjunq chi na’leb’.
Patz’eb’ wi’ chik reheb’ naq te’xk’e rib’ sa’ kotko. Ye wi’ chik li k’a’uxl
xe’xwotz chaq sa’ xtiklajik chi rix li loq’laj ch’och’ ut chank ru rilb’al
ut roxloq’inkil. Ch’olob’ chank ru naq nakoowan sa’ sumwank sa’
komonil. Ut cho’q re xraqb’al poq’poq’i laawuq’ cho’q reheb’ li
komonil yookeb’ chi tz’aqonk.

38
 Raqb’al chaq’rab’ 697-2019 re li Nimla Molam Aj Kolol Chaq’rab’

Xch’olob’ankil junqaq aatin

Sa’ li perel a’in tqach’olob’ kiib’ oxib’ aatin malaj na’leb’ xe’oksimank sa’
li hu a’in.
Nanawmank naq wankeb’ li aatin ak tuqub’anb’ileb’ sa’ kaxlan’aatin
jo’ xk’ab’a’eb’ li molam. Ab’an sa’ Q’eqchi’ naqajayali xyeeb’al, jo’kan
naq anawank tqatuseb’ xk’ab’a’eb’ li junjunq chi molam jo’ chank ru naq
xqoksi chaq.
• Corte de constitucionalidad: Nimla Molam aj Kolol Chaq’rab’
Xk’eemank chi kama’in xb’aan naq li molam a’in li nim xwankil
chi rix xkolb’al eb’ li chaq’rab’, malaj xyeeb’al raatin ma yook chi
b’eeresimank chi tz’aqal reeru.
• Ministerio de Energía y Minas: Roq ruq’ awa’b’ejilal chi rix xmetz’ew ut
xb’ihomal li choxaach’och’
Li molam a’in wank rub’el xtaql li awa’b’ejilal ut a’an aj wi’ xcha’alil
chi xb’eeresinkil li awa’b’ejink, jo’kan naq nak’eemank jo’ roq ruq’ li
awa’b’ejilal ut li xk’anjel a’an rilb’al ut xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li
na’leb’ chi rix xmetz’ew ut xb’ihomal li choxaach’och’.
• Ministerio de Medio Ambiente: Roq ruq’ awab’ejilal chi rix sutam ut
choxaach’och’
Jo’kan aj wi’ li molam a’in wank rub’el xtaql li awa’b’ej ut jun reheb’
li molam nak’uubank aj wi’ re li xcha’alil li awa’b’ejilal. Li xk’anjel a’an
xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li na’leb’ chi rix xkolb’al ut rilb’al li sutam
ut choxaach’och’.
• Tribunal de Amparo: Xch’uutal kolb’ak’ulub’
A’an li xch’uutalil eb’ laj raqol chaq’rab’ li nake’xb’eeresi li tiikilal,
a’aneb’ li nake’k’ehok malaj nake’xram junaq li kolb’akulub’ li mare
ak xsumemank malaj ink’a’, xb’aan junaq chik li molam malaj raqal
chaq’rab’. 39
 Raqb’al chaq’rab’ chi rix risinkil laj pikol xb’ihomal Ch’och’ Fénix

• Tribunal de Amparo de primer grado: Xch’uutal kolb’ak’ulub’ xb’een

teram
A’an li xch’uutalil eb’ laj raqol chaq’rab’ li nake’xb’eeresi li tiikilal,
a’aneb’ li nake’k’ehok malaj nake’xram junaq li kolb’akulub’.
Nayeemank naq li xb’een teram a’an li xch’uutal li ak nake’xnaw chi
rix k’a’ ru li kolb’ak’ulub’ ut nake’xsik’ xyaalalil.

• Wankeb’ aj wi’ li aatin xe’oksimank cho’q re xjalb’al ru li Sumk’uub’ 169.

Sa’ kaxlan’aatin nayeeman re: Convenio 169 de Pueblos Indígenas
y Tribales en países independientes de la Organización Internacional
del Trabajo –OIT-: Sumk’uub’ 169 chi rix eb’ lajRalch’och’ ut xchuutalil
sa’ eb’ li nimqi tenamit ak xjuneseb’ nake’ril rib’ ut wankeb’ sa’ li
ch’uut re nimqi tenamit chi rix k’anjelak- OIT.
A’an jun li sumk’uub’ li kik’uub’aman chaq cho’q re xkolb’al rix
xk’ulub’eb’ eb’ li tenamit reheb’ laj Ralch’och’ ut xsik’b’al li tiikilal sa’
li komonil wank.

• Jun chik li aatin x’oksimank chaq a’an Raqb’al chaq’rab’ sa’

kaxlan’aatin nayeemank re Sentencia.

Li xyaalalil xwotzb’al xch’olob’ankil li aatin a’in, a’an re naq tqanaw chank

ru nayeeman sa’ q’eqchi’, xb’aan naq mare chank naq tk’anjelaq chi wu
hulaj kab’ej.

40