Όπιο

Όπιο, κοινώς αφιόνι (επιστ. ορολογία: Lachryma papaveris) ονομάζεται ο αποξηραμένος γαλακτώδης χυμός που προέρχεται από ένα είδος παπαρούνας που ονομάζεται μήκων η υπνοφόρος (Papaver somniferum).^[1] Το όπιο περιέχει περίπου 25% αλκαλοειδή, ενώ μεταξύ αυτών έχει περιεκτικότητα περίπου 10~12% σε μορφίνη, από την οποία εξαρτάται η φαρμακολογική επενέργεια του.^[2][3] Η χημική επεξεργασία της μορφίνης παράγει την ηρωίνη που διακινείται στο παράνομο εμπόριο ναρκωτικών. Περιέχει επίσης κωδεΐνη και άλλα μη ναρκωτικά αλκαλοειδή όπως παπαβερίνη, θηβαΐνη και νοσκαπίνη.^[1][4]

Τα οπιούχα (μορφίνη, κωδεΐνη και θηβαΐνη) ασκούν τα κύρια αποτελέσματά τους στον εγκέφαλο και στο νωτιαίο μυελό. Η κύρια δράση τους είναι η ανακούφιση ή η καταστολή του πόνου. Ανακουφίζουν επίσης από το άγχος, προκαλούν χαλάρωση, υπνηλία και καταστολή, και μπορούν να μεταδώσουν μια κατάσταση ευφορίας ή άλλης ενισχυμένης διάθεσης. Τα οπιούχα έχουν επίσης σημαντικά φυσιολογικά αποτελέσματα: επιβραδύνουν την αναπνοή και τον καρδιακό παλμό, καταστέλλουν το αντανακλαστικό του βήχα και χαλαρώνουν τους λείους μύες της γαστρεντερικής οδού. Σκευάσματα από όπιο (αφέψημα, σκόνη, εκχύλισμα) χρησιμοποιούνται ως αντιδιαρροϊκά και παυσίπονα φάρμακα.^[3]

Το όπιο και τα παράγωγά του αποτελούν ναρκωτικές ουσίες που προκαλούν σωματική και ψυχολογική εξάρτηση.^[5][4] Με τη χρόνια χρήση, το σώμα αναπτύσσει μια ανοχή στα οπιούχα, έτσι ώστε να απαιτούνται προοδευτικά μεγαλύτερες δόσεις για να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα. Η ηρωίνη και η μορφίνη είναι πιο εθιστικά ναρκωτικά από το όπιο ή την κωδεΐνη. Η οξεία υπερδοσολογία οπίου προκαλεί αναπνευστική καταστολή που μπορεί να είναι θανατηφόρα.^[3]

Η νόμιμη παραγωγή οπίου επιτρέπεται βάσει της ενιαίας σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα ναρκωτικά του 1961 και άλλων διεθνών συνθηκών ναρκωτικών, υπό την επιφύλαξη αυστηρής εποπτείας από τις υπηρεσίες επιβολής του νόμου μεμονωμένων χωρών.^[6][7]

Η καλλιέργεια του οπίου ξεκινά από την Νεολιθική εποχή.^[8] Οι Σουμέριοι, οι Ασσύριοι, οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι Άραβες έκαναν εκτενή χρήση του οπίου που την εποχή εκείνη ήταν το πιο διαδεδομένο παυσίπονο, επιτρέποντας ακόμη την περάτωση διαφόρων μικρών εγχειρήσεων.^[9] Το όπιο σε συνδυασμό με κώνειο χρησιμοποιούνταν για να αποφέρει άμεσο και ανώδυνο θάνατο.^[10]

Η χρήση του ακατέργαστου οπίου συνεχίστηκε έως τον 19ο αιώνα οπότε τη θέση του πήρε η μορφίνη και τα παράγωγα της που μπορούσαν πλέον να χορηγηθούν σε ακριβή δόση. Την ίδια περίοδο (1840-1842) ξεσπά ο πόλεμος του οπίου μεταξύ Κίνας και Αγγλίας. Ο Αυτοκράτορας της Κίνας, ανήσυχος από την αυξανόμενη κατανάλωση οπίου, την οποία υποβοηθούσε το προστατευόμενο λαθρεμπόριο των Άγγλων, απαγόρευσε την εισαγωγή οπίου. Με την απόφαση αυτή 20.000 κιβώτια οπίου ρίχθηκαν στη θάλασσα, ενώ οι Άγγλοι απάντησαν με κήρυξη πολέμου.^[11] Μετά την κατάληψη της Σαγκάης οι Άγγλοι πέτυχαν τη Συνθήκη της Νανκίν σύμφωνα με την οποία άνοιξαν πολλά λιμάνια για το ευρωπαϊκό εμπόριο, κι έτσι άνοιξαν οι πύλες της Κίνας στους δυτικούς.^[12] Εκτός όμως από τον πόλεμο αυτό έγινε και δεύτερος πόλεμος του οπίου στα 1856-1860 μεταξύ Αγγλογάλλων και Κίνας.^[11]

Η παπαρούνα που παράγει το όπιο ευδοκιμεί σε αρκετές χώρες.^[13] Στη Νότιο Αμερική έχει απαγορευθεί η καλλιέργειά του και μόνο για συγκεκριμένους λόγους υπάρχει σε μεμονωμένα ιδρύματα. Οι μεγαλύτερες οπιοκαλλιέργειες βρίσκονται σε χώρες της Μέσης Ανατολής, της νοτιοανατολικής Ασίας και της Τουρκίας καθώς και σε πολλές χώρες της αμερικανικής ηπείρου. Οι χώρες αυτές προμηθεύουν όπιο σε φαρμακευτικά εργαστήρια αλλά πολύ συχνά πωλείται και στη μαύρη αγορά. Περί τα μέσα του 20ού αιώνα η Ινδία παρήγαγε 750 τόνους φαρμακευτικού οπίου, η Ιαπωνία 500 τόνους και η Τουρκία 365 τόνους. Από τις Ευρωπαϊκές χώρες η Βουλγαρία παράγει τη μεγαλύτερη ποσότητα (500 τόνους) με δεύτερη την πρώην Γιουγκοσλαβία (10 τόνους). Για την παρασκευή ναρκωτικών φαρμάκων, τις μεγαλύτερες ποσότητες οπίου καταναλώνουν η Ρωσία, η Γερμανία, οι Η.Π.Α. και η Ιαπωνία. Το όπιο της φαρμακοβιομηχανίας προέρχεται αποκλειστικά από την Εγγύς Ανατολή και κυρίως από τη Σμύρνη, ενώ τα προϊόντα της Άπω Ανατολής (όπιο των καπνιστών) έχουν ποικίλη σύνθεση, ανάλογα με την προέλευσή τους. Το όπιο της φαρμακοποιίας είναι το όπιο περιεκτικότητας 10% σε μορφίνη το οποίο έχει ληφθεί με κατάλληλη αραίωση. Συνήθως το καθαρό όπιο δεν φτάνει μακριά από την πηγή προέλευσής του πριν γίνει βάση μορφίνης. Αυτό συμβαίνει γιατί το καθαρό όπιο είναι πιο ογκώδες δεν είναι στερεό και είναι δύσκολο στη μεταφορά του.

Η παραγωγή του οπίου μειώθηκε δραματικά στις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίως λόγω της αύξησης της κατανάλωσής του στην Κίνα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 2.000 τόνοι ήταν όλη η νόμιμη και η παράνομη παραγωγή οπίου.^[14] Στις αρχές του 21ου αιώνα παρατηρήθηκε αύξηση σε 5.000 τόνους, ενώ η τιμή του ήταν συνεχώς ανοδική. Ο παραγωγός πουλούσε περίπου 300 $ το κιλό οι έμποροι το πουλούσαν 800 $ ενώ στους ευρωπαϊκούς δρόμους η τιμή του άγγιζε τα 16000 € το κιλό ως μορφίνη πριν υποστεί κατεργασία για την παραγωγή ηρωίνης.

Το όπιο απαγορεύτηκε σε πολλές χώρες στις αρχές του 20ού αιώνα, κάτι το οποίο οδήγησε στο σύγχρονο πρότυπο παραγωγής του για να αποφευχθεί η παράνομη ψυχαγωγική χρήση ναρκωτικών και να υπάρχει ένα πλαίσιο αυστηρά ρυθμιζόμενων, υψηλά φορολογημένων, νομίμως συνταγογραφούμενων φαρμάκων.^[14] Η παγκόσμια παραγωγή του οπίου το 2020 ήταν 6.300 μετρικοί τόνοι,^[15] η οποία έχει τετραπλασιαστεί από 1.570 που ήταν το 1990.^[16] Αυτό οφείλεται κυρίως στη μαζική αύξηση της παραγωγής οπίου στο Αφγανιστάν^[17] και η παραγωγή αναμένεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο, καθώς το 2017 εισήχθησαν νέοι, βελτιωμένοι σπόροι στη χώρα.^[18]

Το Αφγανιστάν είναι σήμερα η κύρια χώρα παραγωγής του οπίου.^[1] Αφού παρήγαγε τακτικά το 70% του παγκόσμιου οπίου, μείωσε την παραγωγή στους 74 τόνους ετησίως υπό την απαγόρευση των Ταλιμπάν το 2000, μια κίνηση που οδήγησε στη μείωση της παραγωγής κατά 94%. Ένα χρόνο αργότερα, αφού αμερικανικά και βρετανικά στρατεύματα εισέβαλαν στο Αφγανιστάν, απομάκρυναν τους Ταλιμπάν και εγκατέστησαν την προσωρινή κυβέρνηση, η καλλιεργούμενη γη επανήλθε στα 740 km², με το Αφγανιστάν να εκτοπίζει το Μιανμάρ και να γίνεται η πρώτη χώρα παραγωγής οπίου στον κόσμο. Η παραγωγή αυξάνεται σταθερά από τότε, με τα υψηλότερα επίπεδα να έχουν καταγραφεί το 2017.^[15]

Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της DEA (Διοίκηση Καταπολέμησης Ναρκωτικών, ΗΠΑ), στα τέλη του 2004, η αμερικανική κυβέρνηση υπολόγισε ότι στα 206.000 εκτάρια καλλιεργούνταν η παπαρούνα του οπίου, το 4,5% της συνολικής καλλιεργήσιμης γης της χώρας, η οποία παρήγαγε 4.200 μετρικούς τόνους οπίου, το 76% της παγκόσμιας προσφοράς, αποτελώντας το 60% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της χώρας.^[19] Το 2020, το Γραφείο του ΟΗΕ για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα υπολόγισε ότι η καλλιέργεια πραγματοποιούνταν στα 224.000 εκτάρια, αποδίδοντας 6.300 τόνους οπίου, το 71% της παγκόσμιας προσφοράς. Η αξία της ηρωίνης που προέκυψε υπολογίστηκε σε 350 εκατομμύρια δολαρία ΗΠΑ από τα 1.4 δις δολλάρια ΗΠΑ το 2017 που ήταν στα υψηλότερα επίπεδα, λόγω της πτώσης των τιμών. Για τους αγρότες, η καλλιέργεια μπορεί να είναι έως και δέκα φορές πιο κερδοφόρα από το σιτάρι. Η μέση τιμή του ξηρού οπίου το 2020 ήταν 55 δολάρια ΗΠΑ το κιλό.^[15]

Εκτός από το Αφγανιστάν, μικρότερες ποσότητες οπίου παράγονται στο Πακιστάν, στο Χρυσό Τρίγωνο της Νοτιοανατολικής Ασίας (ιδιαίτερα στη Μιανμάρ), στην Κολομβία, στη Γουατεμάλα και στο Μεξικό.^[20][21]

Η νόμιμη παραγωγή οπίου επιτρέπεται βάσει της ενιαίας σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα ναρκωτικά και άλλων διεθνών συνθηκών ναρκωτικών, υπό την επιφύλαξη αυστηρής εποπτείας από τις υπηρεσίες επιβολής του νόμου μεμονωμένων χωρών. Υπάρχουν τρεις κλασικές διαδικασίες για την εξαγωγή μορφίνης. Μία από τις βασικές μεθόδους είναι η διαδικασία Ρόμπερτσον-Γκρέγκορι, κατά την οποία ολόκληρο το όπιο, εξαιρουμένων των ριζών και των φύλλων, πολτοποιείται και αναμειγνύεται με αραιό διάλυμα οξέος. Τα αλκαλοειδή στη συνέχεια ανακτώνται μέσω εκχύλισης με βάση τις ιδιότητες οξέων - βάσεων και καθαρίζονται. Παρόλο που δεν είναι γνωστό πότε ξεκίνησε να χρησιμοποιείται, η διαδικασία περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Βουρτς στο Dictionnaire de chimie pure et appliquée που δημοσιεύτηκε το 1868.^[22]

Στον βιομηχανοποιημένο κόσμο, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής οπιοειδών στον κόσμο, με την Ιταλία να είναι η χώρα με τη χαμηλότερη κατανάλωση, λόγω των αυστηρότερων κανονισμών για τη συνταγογράφηση ναρκωτικών για την ανακούφιση από τον πόνο.^[23] Το μεγαλύτερο μέρος του οπίου που εισάγεται στις Ηνωμένες Πολιτείες χωρίζεται σε αλκαλοειδή συστατικά του και, είτε νόμιμο είτε παράνομο, χρησιμοποιείται ως επεξεργασμένο παράγωγο, όπως η ηρωίνη και όχι ως μη επεξεργασμένο όπιο.

Γενικά, το όπιο μπορεί να καπνιστεί, να χρησιμοποιηθεί σε ενδοφλέβια ένεση ή να ληφθεί σε μορφή χαπιού. Χρησιμοποιείται επίσης σε συνδυασμό με άλλα φάρμακα. Για παράδειγμα, το "μαύρο" είναι ένας συνδυασμός μαριχουάνας, οπίου και μεθαμφεταμίνης, και ο «βούδας» είναι μαριχουάνα πασπαλισμένη με όπιο.^[5] Υπολογίζεται ότι 16.5 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως χρησιμοποιούν παράνομα οπιούχα, εκ των οποίων 4 εκατομμύρια χρησιμοποιούν ωμό όπιο.^[24]

Τα ισχυρά οπιούχα ελέγχονται αυστηρά στην Ευρώπη, αλλά αρκετές χώρες της ΕΕ επιτρέπουν τις μη συνταγογραφούμενες πωλήσεις ενός ήπιου φαρμάκου για τον πόνο, της κωδεΐνης. Κι ενώ είναι λιγότερο επικίνδυνη από την ηρωίνη ή τη φαιντανύλη, η κωδεΐνη μετατρέπεται σε μορφίνη στο ήπαρ και μπορεί να είναι τοξική όταν ληφθεί σε υψηλές δόσεις. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ζήτηση για κωδεΐνη είναι υψηλή και έχει αυξηθεί κατά 27% περίπου κατά την τελευταία δεκαετία (2008-2018), αν και είναι δύσκολο να βρεθούν τα ακριβή στοιχεία για τη χρήση της. Οι πληροφορίες σχετικά με τις πωλήσεις θεωρούνται από τις εταιρείες ως εμπορικά ευαίσθητες και, καθώς το παυσίπονο πληρώνεται συχνά απευθείας από τους καταναλωτές και όχι με επιστροφή χρημάτων από το ασφαλιστικό σύστημα πληρωμής φαρμάκων, δεν υπάρχει κεντρική βάση δεδομένων που να εντοπίζει πόσα άτομα τα χρησιμοποιούν, ούτε την ποσότητα που αγοράζουν.^[25]

Η χρήση του οπίου οδηγεί σε σωματική και ψυχολογική εξάρτηση. Η ένταση του αισθήματος ευφορίας του οπίου στον εγκέφαλο εξαρτάται από τη δόση και τον τρόπο χορήγησης. Λειτουργεί γρήγορα όταν καπνίζεται επειδή τα οπιούχα χημικά περνούν στους πνεύμονες, όπου απορροφώνται γρήγορα και στη συνέχεια αποστέλλονται στον εγκέφαλο. Παράλληλα, το όπιο αναστέλλει την κίνηση των μυών στα έντερα οδηγώντας σε δυσκοιλιότητα. Μπορεί επίσης να στεγνώσει το στόμα και τους βλεννογόνους στη μύτη. Τα αποτελέσματα της λήψης υπερβολικής δόσης του οπίου περιλαμβάνουν την αργή αναπνοή, τις επιληπτικές κρίσεις, τη ζάλη, την αδυναμία, την απώλεια συνείδησης, το κώμα και πιθανό θάνατο.^[5]

• 
  Μορφίνη
• 
  Κωδεΐνη
• 
  Θηβαΐνη
• 
  Παπαβερίνη

Το όπιο περιέχει δύο κύριες ομάδες αλκαλοειδών. Τα φαινανθρένια, όπως η μορφίνη, η κωδεΐνη και η θηβαΐνη τα οποία είναι τα κύρια ψυχοτρόπα συστατικά. Και τις ισοκινολίνες, όπως η παπαβερίνη και η νοσκαπίνη, οι οποίες δεν έχουν σημαντικές επιδράσεις στο κεντρικό νευρικό σύστημα.^[3] Η μορφίνη είναι το πιο διαδεδομένο και σημαντικό αλκαλοειδές στο όπιο, που αποτελείται από το 10-16% του συνόλου και ευθύνεται για τις περισσότερες από τις βλαβερές συνέπειές του, όπως το πνευμονικό οίδημα, οι αναπνευστικές δυσκολίες, το κώμα, η καρδιακή ή η αναπνευστική ανεπάρκεια. Η μορφίνη συνδέεται και ενεργοποιεί τους μ-υποδοχείς οπιοειδών στον εγκέφαλο, στο νωτιαίο μυελό, στο στομάχι και στο έντερο. Η τακτική χρήση μπορεί να οδηγήσει σε ανοχή στα φάρμακα ή στη σωματική εξάρτηση. Η κατανάλωση οπίου από τους χρόνιους τοξικομανείς είναι κατά μέσο όρο 8 γραμμάρια καθημερινά.

Τόσο η αναλγησία όσο και ο εθισμός στα ναρκωτικά είναι λειτουργίες του μ-υποδοχέα οπιοειδών, της κατηγορίας των υποδοχέων οπιοειδών που αναγνωρίστηκε αρχικά ως ανταποκρινόμενη στη μορφίνη. Η ανοχή σχετίζεται με την υπερδραστηριοποίηση του υποδοχέα, ο οποίος μπορεί να επηρεαστεί από τον βαθμό ενδοκυττάρωσης που προκαλείται από το χορηγούμενο οπιοειδές και οδηγεί σε υπερενεργοποίηση της κυκλικής μονοφωσφορικής αδενοσίνης (cAMP).^[26] Η μακροχρόνια χρήση μορφίνης στην παρηγορητική φροντίδα και η διαχείριση του χρόνιου πόνου συνεπάγεται πάντα τον κίνδυνο ο ασθενής να αναπτύξει ανοχή ή σωματική εξάρτηση. Υπάρχουν πολλά είδη θεραπείας απεξάρτησης από τα ναρκωτικά, συμπεριλαμβανομένων φαρμακολογικά βασισμένων θεραπειών με ναλτρεξόνη, μεθαδόνη ή ιμπογκαΐνη.^[27]

• Λεξιλογικός ορισμός του όπιο στο Βικιλεξικό
• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Opium στο Wikimedia Commons