Русінская мова

Русінская
Саманазва	Руськый, русинськый язык, руська бесіда, руски язик, руснацькый язык
Краіны	Закарпацкая вобласць (Украіна), усходняя Славакія, Венгрыя, паўночная Румыніі і Ваяводзіна (Сербія)
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	Ваяводзіна (Сербія)
Агульная колькасць носьбітаў	ад ~50 тыс. да ~600 тыс.[1][2][3][4]
Статус	уразлівая[d][5]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейскія Славянскія Усходнеславянскія Русінская
Пісьменнасць	Rusyn alphabet[d] і кірыліца
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	rue
Atlas of the World’s Languages in Danger	407
Ethnologue	rue
Linguasphere	53-AAA-ec
IETF	rue
Glottolog	rusy1239
Вікіпедыя на гэтай мове

Русінская мова (руснацкая мова, карпатаруская мова, русінска-лемкаўская мова) або русінскія мовы — сукупнасць разнастайных дыялектных, наддыялектных і літаратурна-моўных утварэнняў, якія існуюць або існавалі сярод русінскага этнаса як на яго спрадвечных землях у Прыкарпацці, Заходняй Украіне, Усходняй Славакіі, так і раёнах кампактнага пражывання на тэрыторыі Ваяводзіны ў Сербіі, і збольшага ў Славоніі ў Харватыі, у Венгрыі, у Румыніі і ў Польшчы, а таксама ў ЗША і Канадзе^[6]. Лінгвісты маюць розныя меркаванні адносна таго, ці з’яўляецца русінская мова асобнай усходне-славянскай мовай^[7], або дыялектам украінскай мовы. Распаўсюджаная ў Закарпацкай вобласці Украіны (6724 носьбітаў па перапісе 2001 года^[2]), а таксама на ўсходзе Славакіі (каля 20 тысяч носьбітаў і 24 тысячы, якія назвалі нацыянальнасць — русін, перапісы 1991 і 2001 гг.^[3]), у Польшчы, Венгрыі, Румыніі, Харватыі і сербскім аўтаномным краі Ваяводзіна.^[4]

Карпата-русінскія дыялекты з’яўляюцца ўсходнеславянскімі і ўяўляюць сабой працяг украінскага дыялектнага кантынуума (яго заходняй часткі). Яны падзяляюць шматлікія ўсходнеславянскія, агульнаўкраінскія і заходне-ўкраінскія асаблівасці, але пры гэтым выяўляюць спецыфічныя рысы^[6].

З сярэдзіны XIX стагоддзя і да сярэдзіны XX стагоддзя сутыкаліся тры тэндэнцыі: у якасці літаратурнай мовы адны прадстаўнікі русінскай інтэлігенцыі сталі ўкараняць рускую, другія ўкраінскую, трэція спрабавалі ўтварыць літаратурную русінскую мову на народнай аснове^[6]. Пасля Другой сусветнай вайны ў Чэхіі, Польшчы і савецкім Закарпацці была ўзаконена толькі ўкраінская мова. У Ваяводзіне ўжо ў 1920-х гадах зацвердзілася літаратурная русінская, і пасля вайны яна стала развівацца ў спрыяльных умовах. У канцы XX стагоддзя літаратурна-моўнае будаўніцтва актывізавалася ў Польшчы (граматыка ў 1992 годзе, часопіс «Бесіда») і ў Закарпацкай вобласці Украіны (перыёдыка, граматыка «Материньскый язык», 1997).

Цяпер прадстаўнікі русінаў спрабуюць стварыць агульнарусінскую літаратурную мову, у прыватнасці, шляхам публікацыі на старонках часопіса «Русин» тэкстаў на ўсіх разнавіднасцях русінскай.

Агульнай літаратурнай мовы для ўсіх русінскіх дыялектаў не існуе. Дыялекты русінскай мовы падпадзяляюцца на карпацкія і панонскія, або панонска-югаслаўскія. У той час як карпацкія дыялекты блізкія да ўкраінскай, панонскія дыялекты практычна ідэнтычныя шарышскаму дыялекту ўсходнеславацкай мікрамовы.

У СССР русінская мова разглядалася як дыялект украінскай мовы. Той жа афіцыйны падыход ужываецца да яе ў цяперашні час ва Украіне. Большасць украінскіх навукоўцаў выступае супраць прызнання русінскай мовы як асобнай.

Кадыфікаваны ў 1995 годзе ў Славакіі варыянт мае да 80 % агульных з літаратурнай украінскай мовай словаў. У русінскіх дыялектах Польшчы сустракаюцца запазычанні з польскай мовы, у дыялектах Закарпацця і Славакіі існуюць запазычанні з венгерскай мовы, аднак і ў самой венгерскай моцна адчуваецца ўплыў навакольных славянскіх моў, у тым ліку і русінскай.

Першай краінай, якая прызнала русінскую мову афіцыйнай, была колішняя Югаславія (гл. таксама Панонскія русіны). У 1995 Славакія таксама прызнала русінскую мовай нацыянальнай меншасці, але афіцыйнай мовай у Славакіі яна не з’яўляецца. Некаторыя дакументы (напрыклад, напамінкі выбаршчыкам) у Славакіі ўтрымліваюць часткі на русінскай мове нараўне з літаратурнай украінскай, венгерскай, цыганскай, нямецкай і англійскай. У некаторых славацка-русінскіх населеных пунктах прысутнічаюць двухмоўныя шыльды (напрыклад, Медзілаборцэ).^[8][9]

Выкарыстоўваецца кірылічны алфавіт, які мае 36 літар.

• Того року ше одбуло уж друге стретнуце габурчанох по походзеню, хторих у Валалским уряду, у Габури 8. юлия 2006. року, на родней груди привитал староста валалу М. Ющик. Щири слова, подзековносц, пиха и гордосц пре добри глас о своїм валалу, витаня длуго нєвидзеней родзини, здогадованя на давни часи, на Габуру, на родзину и традицию, мали свойо место нє лєм на стретнуцох родзини, алє и на цалей дводньовей културно-уметнїцкей и спортовей програми хтора ше одбувала под назву: «Габура шпива и шпортує» (тэкст, напісаны на панонскай русінскай, бачванска-срэмскі дыялект, моўна набліжаецца да шарышска-прэшаўскага дыялекта славацкай мовы, пераклад «Руска Матка» Архівавана 10 жніўня 2018.).

• Того року ся одбыла уж друга стріча габурскых родаків, котрых на Сельскім уряді в Габурі 8. юла 2006, на роднім ґрунті привитав староста села М. Ющік. Слова до душы, подякы і гордости за шыріня доброго хыру о своїм селі, витаня довго невидженых родаків, споминаня на давны часы, на Габуру, на родину і традіції мали свій простор нелем на стрічі родаків але і на цілій двадньовій културно-сполоченьскій і шпортовій акції, яка ся одбывала під назвом: «Габура співає і шпортує.» (тэкст на самам заходнім дыялекце — лямкоўска-прэшаўскім, кадыфікаваным у Славакіі).

• Того року одбыла ся уж друга стрича габурскых родаків, котрых на Сільському уряді в Габурі 8. липця 2006, на ридни земли привитав староста села М. Ющік. Щиры слова подякы і гордости за шыриня доброй славы свого села, витаня медже довго невидженыма родаками, спомины давных часив, Габури, родини і традициї были не лем на стричи родаків, але і на цілим дводньовим культурно-суспільним і спортовим сьвяті, яке ся одбыло під назвом «Габура співає і спортує». (той жа тэкст на лямкоўска-горліцкім дыялекце, кадыфікаваным у Польшчы).

• Того року відбулася друга зустріч габурських земляків, котрих на Сільському уряді в Габурі 8 липня 2006 року, на рідній землі привітав староста села М. Ющік. Щирі слова подяки й гордості за поширення доброї слави свого села, вітання довго не бачених земляків, спомин давніх часів, Габури, родини і традицій мали місце не лише на зустрічі земляків але й на дводенному культурно-суспільному і спортивному святі, яке відбувалася під назвою: «Габура співає і спортує» (той жа тэкст на літаратурнай украінскай).

• У тым жа годзе адбылася другая сустрэча габурскіх землякоў, якіх на Сельскай управе ў Габуры 8 ліпеня 2006 года прывітаў на роднай зямлі стараста сяла М. Юшчык. Шчырыя словы падзякі і гонару за распаўсюджванне добрай славы свайго сяла, прывітанне доўга не бачаных землякоў, успаміны аб даўніх часах, аб Габуры, аб сям’і і традыцыях мелі месца не толькі на сустрэчы землякоў, але і на двухдзённым культурна-грамадскім і спартыўным свяце, якое адбылося пад назвай: «Габура спявае і займаецца спортам» (Беларускі пераклад тэксту).

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
русінскай мове

• Ганна Янкута. Закарпацце літаратурнае, альбо У госці да русінаў (нявызн.). ПрайдзіСвет (3 жніўня 2010).
• Лемкаўская мова (Любоў Падпорынава)

• Публікацыі: 1987—2003 Архівавана 9 мая 2005.
• Публікацыі: 1993—2003