Богота

Ҡала
Богота исп. Bogotá
Флаг Герб[d]
Ил	КолумбияКолумбия
Координаталар	4°35′56″ с. ш. 74°04′51″ з. д.HGЯO
Мэр	Клаудия Лопес
Нигеҙләнгән	[[6 август 1538 йыл]]
Элекке исеме	Санта-Фе-де-Богота
Майҙаны	1775,98 км²
Бейеклеге	2640 м
Климат тибы	диңгеҙ климаты
Рәсми теле	испан
Халҡы	7 980 001[1] кеше (2019)
Тығыҙлығы	6060 кеше/км²
Этнохороним	боготи́нцы, боготинка, боготи́нец
Сәғәт бүлкәте	UTC-5
Телефон коды	+57 1
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	BOG
ISO 3166-2	CO-DC
Рәсми сайт	bogota.gov.co  (исп.)
Богота  Аудио, фото и видео Викимилектә

Богота (исп. Bogotá; нигеҙ һалынған һәм 1991—2000 йылдарҙа Санта-Фе-де-Богота, исп. Santafé de Bogota) — Колумбияның баш ҡалаһы һәм иң ҙур ҡалаһы, Кундинамарка департаментының административ үҙәге. Ил дең бойондороҡһоҙ административ берәмеген — 20 районға бүленгән баш ҡала округын ойоштора.

Халҡы — 7,4 млн кеше (2011 йыл) йәки ил халҡының 16 проценты^[2]; Көньяҡ Американың иң ҙур ҡалаларының береһе. Агломерация сиктәрендә 8,7 миллион кеше йәшәй (2011)^[3].

Көнсығыш Кордильераның 2600 метрҙан ашыу бейеклектәге тау араһындағы ҡаҙанлыҡта урынлашҡан, шуға ла ҡаланың климаты бик һалҡын. Ер тетрәүҙәр янай.

Колумбияның төп сәйәси, иҡтисади һәм мәҙәни үҙәге. Илдең Эске тулайым продуктының 1/4 өлөшөн туплай (2011)^[4]. 2010 һәм 2012 йылдарҙа ҡалаларҙың глобальлеге буйынса континентта 4-се урынды биләй.

1538 йылда чибча һинд цивилизацияһы үҙәгендә испан конкистадорҙары тарафынан нигеҙ һалына.1598 йылдан — Испания генерал-капитанлығының баш ҡалаһы, 1819 йылдан — бойондороҡһоҙ Колумбияның баш ҡалаһы. 1948 йылда «Боготасо» ҡораллы ихтилалы ваҡытында ҡала үҙәге емерелә һәм яндырыла; тарихи төҙөлөш әллә ни зыян күрмәй.

Ҡалаға испандар тарафынан 1538 йылдың 6 авгусында, христиандарҙың Хоҙайҙы Преображенский байрамы көнөндә, чибча индеецтары Баката тип атаған районда нигеҙ һалына. Шунан ҡаланың тәүге исеме — Санта-Фе-де-Богота, унда Санта-Фе — "Хоҙай Тәғәләнең үҙгәреүе " (һүҙмә-һүҙ — «изге иман»),ә Богота — райондың боҙолған автохтон атамаһы. Киң ҡулланылышта атаманың һуңғы өлөшө генә ҡулланыла — «Богота»^[5].

1536 йылдың 6 апрелендә Санта-Марта провинцияһы губернаторы һәм аделантадоһы Педро Эрнанес де Луго үҙенең урынбаҫарын ебәрә, 500 кешенән торған отряд менән, өлөшләтә — 5 ике мачталы елкәнле суднола Магдалена йылғаһының үрге ағымында, өлөшләтә — йылға буйындағы ҡоро ер буйынса^[6]; Хименез де Кесада сауҙа юлы буйлап бара, уның буйынса индеецтар алмашыу сараһы булып хеҙмәт иткән тоҙ оҙата, Кариб диңгеҙе ярҙарының эске яғынан, туғыҙ айҙан һуң Кундинамарканың уңдырышлы яҫы таулығына барып етә. Походта ике бриг юғала, береһе — кеше менән. Богота урынлашҡан үҙәнде беренсе тапҡыр 25 кеше менән разведкаға ебәрелгән капитандар Антонио де Лебриха һәм Хуан де Сеспедес таба. Был ваҡытҡа һинд ҡәбиләләре менән бәрелештәр һәм ауырыуҙар арҡаһында отрядта 170 кеше ҡала^[7],әммә уларға был районда йәшәгән чибча ҡәбиләһен яулап алыу ауыр булмаған: испандарҙы илаһтар тип иҫәпләп, индеецтар бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ бирелә. Ҡаланың исеме һәм уның биналары испан документтарында беренсе тапҡырХименес де Кесада походында шәхси ҡатнашҡан (1539 йылдың июле) батша чиновниктары Хуан де Сан-Мартин һәм Антонио де Лебрийха докладында телгә алына.

Был тоҙло ауылдарға килеп еткәс, тап ошонда ер күҙгә унда нимә булғанын һәм артабан нимә булғанын асып бирә, сөнки ул бик уңдырышлы һәм индеецтар күп, ә төҙөлгән йорттарҙың тышҡы ҡиәфәте быға тиклем осратҡандарҙан айырыла. Өҫтәүенә, шул тоҙ ауылынан бер көнлөк алыҫлыҡта, беҙ унда булған Богота тип аталған иң мөһим хакимдың еренә барып сыҡтыҡ. Һәм быға яҡшы дәлилдәр бар ине, сөнки беҙ уны һаламдан төҙөлгән торлаҡ йортон таптыҡ, уны Һиндостанда күргән иң яҡшыларға индерергә мөмкин ине.

— Хуан де Сан-Мартин һәм Антонио де Лебриха. Яңы Гранада короллегенең баҫып алыуы һәм Богота ҡалаһына нигеҙ һалыу тураһында отчет (1539 йылдың июле).

Боготаға испан колонизаторҙары 1538 йылда боронғо чибча цивилизацияһының үҙәге булған районда нигеҙ һала^[8]. Богота Баката ҡәлғәһе урынында урынлашҡан һәм Яңы Гранаданың баш ҡалаһы була — был исем яулап алынған территорияға Кесада бирә.

1598 йылдан Богота — Испания генерал-капитанлығының баш ҡалаһы, ә 1739 йылдан — Яңы Гранада вице-короллегенең. Богота архиепискобы Луис Сапата де Карденас изге Исабелланы 1573 йылда ҡаланы һаҡлаусы тип иғлан итә, сөнки Мадридта Австрия королеваһы Анна тәҡдим иткән Венгрия королеваһы Изабелла башын, изге ҡомартҡы булараҡ, уны үҙе менән йөрөткән, әммә 1573 йылда уны ҡаланың төп сиркәүенең көмөш шкатулкаһына урынлаштыра, һәм был изгене хөрмәтләү көнө 19 ноябргә билдәләнә^[9].

Европалағы Наполеон һуғыштары Латин Америкаһында милли-азатлыҡ көрәшенең көсәйеүенә сәбәпсе була. 1808 йылда Наполеон Испанияға бәреп ингәндән, һәм тәхеттән төшөрөлгән король Фердинанд VII урынына ҡустыһы Жозеф Бонапартты ултыртҡандан һуң, Богота креолдары Фердинанд VII-гә тоғролоҡ иғлан итә. 1810 йылдың 20 июлендә Креол элитаһы легаль батшаның абруйы тергеҙелгәнгә тиклем Яңы Гранаданың үҙидаралығын иғлан итә. Илдә власть Юғары хунта ҡулына күсә. Был ваҡиғалар хөрмәтенә Колумбияла 20 июлдә Бойондороҡһоҙлоҡ көнө билдәләнә. Боготанан һуң башҡа ҡалалар бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә.

1814 йылда власҡа әйләнеп ҡайтҡас, Фердинанд Яңы Гранаданың элекке абсолют хакимлығын тергеҙергә маташа, азатлыҡ хәрәкәтенең яңы күтәрелешенә сәбәпсе була. Тик меңәрләгән испан армияһы колонияһын индереү арҡаһында ғына испания хакимлығын тергеҙергә һәм яңынан урынлаштырырға мөмкин була.

Богота испандарҙан Симон Боливар армияһы тарафынан 1819 йылда ғына азат ителә. Шул уҡ ваҡытта бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителә, һәм Богота Колумбия Федераль Республикаһының баш ҡалаһы була, йәки Бөйөк Колумбия; 1831 йылда ,Венесуэла һәм Эквадор айырылғандан һуң, — йәнә Яңы Гранаданың баш ҡалаһы, 1863 йылдан Колумбия Ҡушма Штаттарына, ә 1886 йылдан Колумбияға тиклем.

XIX быуат аҙағында Богота илдең революцион хәрәкәт үҙәгенә әйләнә^[10]. Туғыҙынсы Америка-ара конференцияһы барышында, 1948 йылдың яҙында баш ҡалала үткәрелгәндә, прогрессив Колумбия эшмәкәре Хорхе Гайтан үлтерелә. Уның Колумбия йәмғиәтен үҙгәртеп ҡороу юлдары тураһындағы идеялары халыҡтың иң ярлы ҡатламдары араһында бик популяр була, шуға күрә Гайтанды үлтереү баш ҡалала күпләп сыуалыштарға килтерә.

Боготала консерваторҙарға ҡаршы ҡораллы ихтилал башлана, ул илдең башҡа төбәктәренә лә таралған. Сыуалыштар ғәскәрҙәр тарафынан танк ғәскәрҙәре ярҙамында баҫтырыла. Богота урамдарында барған һуғыш һөҙөмтәһендә, 2000-гә яҡын кеше һәләк булған. Баш ҡаланың үҙәк өлөшө емерелә. Күп биналар яндырыла. Ҡаланың элекке ҡиәфәтен тергеҙеү өсөн күп йылдар кәрәк булды. XX быуаттың икенсе яртыһында Богота күп һанлы эске сәйәси конфликттарҙың үҙәге була.

Ҡаланың майҙаны 1775 км². Богота Көнсығыш Кордильераның көнбайыш битләүендәге бассейнда урынлашҡан, диңгеҙ кимәленән 2610 м бейеклектә. Ҡала, Рио-Сан-Франциско йылғаһы буйында төҙөлә, бөгөн йылға торбалар аша аға һәм уны күреү мөмкин түгел. Колумбияның баш ҡалаһы экваторҙа тиерлек урынлашһа ла, бейеклеге юғары булғанға, йыл әйләнәһенә эҫе булмай. Бөтә айҙар бер төрлө тиерлек: көндөҙ һауа температураһы 17-21 °C, төндә — 9-12°С. Был яҡынса Мәскәүҙә май айына тап килә.

Географик урынлашыуы арҡаһында ҡала ер тетрәүгә дусар була.

Богота климатын «мәңгелек яҙ» тип атарға мөмкин, температура 18-19 °C, ямғырҙар һәм йәшен даими була.

Ҡайһы берҙә Боготала һыуыҡтар булыуы мөмкин, ә һирәгерәк — ҡар яуыуы ла ихтимал. Мәҫәлән, 2007 йылдың ноябрендә Боготала ҡар яуа. Йыл әйләнәһендә һыуыҡтар булыуы мөмкин, әммә ҡышын уларҙың йышлығы юғарыраҡ.

Колумбияның баш ҡалаһы уртаса зонала урынлашҡан, тау урман дарынан ағасһыҙ парамоға (бейек болондар) күсеүе хас. Йылға ярында сәнскеле ҡыуаҡтар, ярым япраҡлы урман, иген культуралары үҫә. Ҡала тирәһендә маймылдар, пумалар, ягуар, пекарҙар, тапирҙар, ҡалҡанлылар, дикобраздар, ялҡау маймылдар, опоссумдар, йыландарҙың һәм кеҫәрткеләрҙең күп төрҙәре бар. Йылға ларҙа крокодилдар һәм ташбаҡалар йәшәй.

Халыҡ һаны 1800-2011 йыл, млн кеше[11]

Богота һәм уның биҫтәләрендә 7 миллион кеше йәшәй, был Колумбия халҡының алтынсы өлөшө. Ҡала космополит. Колумбиялыларҙан тыш, баш ҡалала күп һанлы сит ил граждандары һәм Колумбия гражданлығын алған кешеләр йәшәй. Колумбияның баш ҡалаһында метисдар, йәғни аҡ тәнлеләр һәм индейҙар араһындағы ҡатнаш никахтарҙан сыҡҡан тоҡомдар өҫтөнлөк итә. Халыҡ һанының ҙур булмаған өлөшөн европалылар, таҙа тоҡомло индеецтар, ҡара тәнлеләр, мулатттар һәм самбо — ҡара тәнлеләр һәм индейҙар араһындағы ҡатнаш никахтарҙан сыҡҡан тоҡомдар тәшкил итә. Шулай итеп, баш ҡала халҡының яҡынса дүрттән өс өлөшө «ҡатнаш ҡанға» эйә.

1960 йылда телде һаҡлау тураһында указ ҡабул ителә, уға ярашлы рәсми документтар әҙерләгәндә испанса булмаған һүҙҙәр ҡулланыу тыйыла, әммә был указ үҙенең мәғәнәһеҙлеге арҡаһында, бер ҡасан да көсөнә инә алмай.

Боготаның күпселек диндар халҡы Рим-католик сиркәүенә ҡарай. Ҡалала бер нисә протестант сиркәүе бар, улар үҙ сафтарына яңы ағзалар йәлеп итеү буйынса әүҙем эш алып бара. Билдәле булыуынса, һуңғы йылдарҙа протестант вәкилдәре бер нисә тапҡыр католик руханиҙар менән низағҡа инә. 2013 йылда ҡаланың төньяҡ өлөшөндә ҙур мәсет төҙөлөшө дауам итә. Бер нисә христиан сиркәүе һәм синагогалары бар.

Боготала енәйәтселек кимәле Колумбияның башҡа ҡалалары менән сағыштырғанда сағыштырмаса түбән (2007 йылда 100 000 кешегә 19 кеше үлтереү булған)^[12].

Нигеҙҙә, үлтереүҙәр трущобаларҙа — таулы райондарҙағы үҙ белдеге менән урынлашҡан ер биләмәләрендә була. Төнөн тау битләүҙәрендә һәм тау битләүҙәренә ҡаҙып төҙөлгән йорттарҙың уттары асыҡ күренә. Көньяҡта төньяҡҡа ҡарағанда хәүефлерәк. Үҙ белдеге менән урынлашыу ярым законлы характерҙа — бер яҡтан йорттарҙың законһыҙ төҙөлөүе таныла, икенсе яҡтан, улар быға күҙ йомоп ҡарай, сөнки был райондарҙа йәшәүселәр яңы биләмәләр үҫтерә. Артабан бындай трущобалар «нормаль» өлкәләр категорияһына күсерелә. Мәҫәлән, 50 йыл элек Боготаның төньяҡ өлөшө һәм Гуаймораль аэропорты трущоба була, хәҙер 3-4 баҫҡыслы әүҙем төҙөлөш бара, ә төньяҡҡараҡ элиталы район — урындағы «рублёвка», унда йорт хаҡы 400 000 долларҙан башлана.

Шуныһы иғтибарға лайыҡ: был райондарға һыу, газ һәм электр тәьминәте килтерелә, әммә халыҡ улар өсөн аҡса түләмәй. Бының ике сәбәбе бар. Беренсенән, фәҡирҙәр яғынан сыуалыштар ҡурҡынысы, уларҙың теүәл һаны билдәле түгел, икенсенән, Колумбияла коммуналь хеҙмәттәр өсөн түләүҙең страт системаһы. Райондың «стратаһы» ни тиклем юғарыраҡ булған, шул тиклем юғарыраҡ хаҡ. Ни бары 6 страт. Шуға ярашлы, ҡиммәтерәк участкаларҙа йәшәүселәр ярлы биҫтәләрҙә йәшәүселәрҙең коммуналь сығымдарын ҡаплай.

Богота — Колумбияның иң эре иҡтисади үҙәге (Меделлин, Кали һәм Барранкилья менән бергә) һәм Көньяҡ Америка ның иң мөһим иҡтисади үҙәктәренең береһе. Баш ҡала ның дөйөм ЭТП -һы 86 миллиард доллар тәшкил итә, был бөтә Колумбия эске тулайым продуктының дүрттән бер өлөшөн тәшкил итә, йән башына уртаса $10 000, ә Богота Көньяҡ Америка ҡалалары араһында 6-сы урынды биләй. Колумбияның күпселек компаниялары штаб-фатиры Боготала. Богота шулай уҡ Колумбияның иң мөһим сәнәғәт һәм финанс үҙәге булып тора, бында Колумбияның күпселек шәхси банктарының штаб-фатиры, Республика банкы һ. б.

Глобаллек индексы буйынса 2010—2012 йылдарҙа Богота Көньяҡ Американың башҡа ҡалаларынан түбәнерәк була: Буэнос-Айрес, Сан-Паулу һәм Рио-де-Жанейро, әммә Каракасты уҙып китә^[13].

Йәмәғәт транспортының төп формаһы булып ТрансМиленио селтәре метробусы тора, уның айырым һыҙаттары бар.

«Эльдорадо» халыҡ-ара аэропорты ҡала үҙәгенән көнбайышҡа табан 15 км алыҫлыҡта урынлашҡан; бында «Авианка» Колумбия авиакомпанияһы самолетының урынлашҡан.

Боготала Колумбияның төп музейҙары тупланған. Шуларҙың туғыҙы: Археология музейы, халыҡ сәнғәте һәм халыҡ традициялары музейы, Алтын музейы, ҡала төҙөлөшө музейы, Колониаль художество музейы, Дини сәнғәт музейы, Колумбия милли музейы, хәҙерге заман сәнғәте музейы, аҡса һуғыу йорто — Республика банкының нумизматик коллекцияһы, Симон Боливарҙың йорт-музейы.

Боготалағы алтын музейы алтындан яһалған колумба дәүеренә тиклемге предметтарҙың донъялағы иң ҙур коллекцияһын үҙ эсенә ала. Бынан тыш, ҡалаға билдәле Колумбия рәссамы һәм скульпторы Фернандо Ботеро бүләк иткән музей бар, унда рәссамдың үҙенә ҡараған картиналар һәм скульптуралар коллекцияһы һаҡланған, шулай уҡ уның Европа рәссамдарының шәхси картиналар йыйынтығы — импрессионизм, кубизм вәкилдәре һәм башҡа һынлы сәнғәт йүнәлештәре (Ботеро музейы).

Боготаның мәҙәни тормошо байлығы менән айырылып тора. Бында Көньяҡ Америкала икенсе китапхана асыла, шулай уҡ Колумбия академияһы урынлашҡан, Колумбия милли университеты (1867 йылда асыла) һәм башҡа юғары уҡыу йорттары. 1910 йылда Милли консерваторияға, 1936 йылда Милли симфоник оркестрға нигеҙ һалына. 1791 йылда Боготала Колумбиялағы тәүге аҙналыҡ гәзит сыға башлай. 20 йылдан һуң баш ҡалала дүрт гәзит баҫыла. Бынан һуң XIX быуат дауамында матбуғаттың йылдам үҫеше күҙәтелә. 1954 йылда Милли радио һәм телевидение ойошмаһы ойошторола. «Колпренса» милли мәғлүмәт агентлығы эшләй. Театрҙар һәм сәнғәт галереялары күп. Боготала апрель айында һәр 2 йылға бер үткәрелгән Иберо-Америка театр фестивале, бөгөн донъялағы иң ҙур театр фестивале тип һанала.

Ҡалала ботаника баҡсаһы бар, унда экзотик үҫемлектәрҙең күп төрҙәре бар. Баш ҡаланың йыл һайын үткәрелә торған һәм иң мөһим спорт тамашаһы — үгеҙҙәр алышы, 100 меңдән алып 150 меңгә тиклем тамашасы йыйыла.

Йыл һайын ҡалала Богота ярыммарафоны үтә. «Миллонариос» һәм «Санта-Фе» футбол клубтарының базаһы бар.

Боготаның тарихи үҙәге — тауҙар буйлап һуҙылған тар урамдар селтәре. Ҡалала XVII—XIX быуаттарҙағы бик күп архитектура ҡомартҡылары һаҡлана. Пласа Боливар майҙанында собор тора, уны төҙөү 1572—1610 йылдарҙа алып барыла. XIX быуат башында классицизм стилендә үҙгәртеп ҡорола. XVI—XVII быуаттарҙа Колумбия архитектураһында һәм сәнғәтендә һуңғы урта быуат һәм Яңырыу дәүере формалары өҫтөнлөк итә. Пластерекс декоратив стиленән тыш, кәкре һыҙыҡтарҙың күплеге һәм ҡатмарлы декоратив конструкциялы ғәҙәти булмаған формалы маньеризм һәм барокко киң таралған. Был һыҙаттар Сан-Игнасио сиркәүе бинаһында сағыу сағылыш таба, төҙөлөш 1577 йылда башланған. Сиркәү интерьеры төрлө биҙәүестәр менән тулы.

XVII быуат уртаһында маньеризмға һәм бароккоға алмашҡа классицизм килә. Боготаның конгресс бинаһы классик грек стилендә төҙөлгән. Юстиция һарайы ла ошо ваҡытҡа ҡарай.

XIX—XX быуаттарҙа Колумбияның баш ҡалаһында шундай ҙур объекттар төҙөлә, бизнес һәм сәнәғәт биналары, Милли Капитолий (1847—1926), «Текендама» ҡунаҡханаһы (1950—1953), Кларк фабрикаһы (1953), киң урамлы яңы райондар барлыҡҡа килә — «Антонио Наригна» һәм «Кристиана» (1967). Пласа Боливарҙа 1842 йылда бойондороҡһоҙ Колумбияның беренсе президенты Симон Боливарға һәйкәле ҡуйыла.

• 
  Первые церкви Боготы
• 
  Одна из первых церквей (внутренний вид)
• 
  Церковь Веракрус (внутренний вид)
• 
  Кафедральный собор (внутренний вид)
• 
  Церковь дель Кармен (внутренний вид)
• 
  Капитолий
• 
  Вид города с холма Монтсерат
• 
  В музее золота
• 
  На площади Боливара

• • Официальный сайт города Богота
  • Bogota Official Tourism guide

• Богота // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
• Донъя илдәренең баш ҡалалары, М., 1967