Etimolochía

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A Etimolochía (d'o griego ἔτυμον étymon, "verdadero", y λόγος lógos, "parola" u "tractau")^[1] ye a ciencia d'a Lingüistica que estudia l'orichen y evolución d'as parolas.

En as luengas con important tradición escrita, a Etimolochía fa uso d'a Filolochía, o estudio d'as trazas en que os vocables camveyan de cultura en cultura a traviés d'os tiempos. Manimenos, os etimologos tamién emplegan metodos d'a lingüistica acomparativa ta reconstruir a información de luengas que son desmasiato viellas y d'as cuals no ibi ha garra información direita conoixita, como puet estar a escritura.

O sieglo XX suposó la consolidación d'a etimolochía, encara que o intrés per l'orichen d'os vocables ya ye prou present en os textos clasicos. D'entre os etimologos importans ta la romanistica, en especial ta las luengas romances ibericas, en descolla o catalán Joan Coromines.

Den d'una anvista diacronica, l'orichen d'as parolas s'estalla en tres grupos:

• patrimonials: os vocables que han evolucionato foneticament y semantica den d'os oríchens de l'idioma (en o causo de l'aragonés, serían as parolas que evolucionoron d'o latín ta las parlas actuals);
• ampres u ampranzas: os vocables ampratos d'altras luengas, adaptatos u no ta la estructura propia de l'idioma, y que pueden fer-sen patrimonials con o paso d'o tiempo (d'as ampranzas d'una luenga muerta u abantpasata se'n diz cultismo);
• neolochismos: os vocables que resultan de creyacions nuevas, y que han menister de bel tiempo ta estar aceptatos como parti de l'idioma. (Per ixemplo, en aragonés, alacetal u nabesador)

En as luengas romances, se i troba vocables que tienen a mesma etimolochía pero que han evolucionato de trazas diferents y han rematato con significatos diferents. Ixo ye de normal debito a que a evolución de la un ye estata mes rapeda que no la de l'altro per estar un vocable muito mes común, u bien perque o menos evolucionato ye en verdat un (semi)cultismo u ampranza posterior. Asinas puet veyer-se parellas como as siguients:

• catedra y catiera/cadiera (d'o latín cathedra)
• clavicular y clavillar (d'o latín claviculare)
• concilio y concello (d'o latín conciliu)
• estricto y estreito (d'o latín strictu)
• humero y huembro (d'o latín humeru)
• miraclo y mirallo (d'o latín miraculu)
• signo y cenyo (d'o latín signu)

En luengas que han asimilato prou influencias d'idiomas diversos (como l'anglés, o indonesio, etc.), puet trobar-se-ie facilment una ripa de doplez ta designar o que en altros idiomas se fa con una sola parola.

Per ixemplo, en anglés, per razons hestoricas, se fa servir un vocable diferent cuan se charra d'un animal vivo (que gosa a tener un nombre de radiz chermanica) y cuan l'animal ye muerto y guisato (que pasa a tener un nombre de radiz latina):

• cow: "vaca" (D'o protochermanico *kwon; se compare con l'alemán Kuh u l'holandés koe.)
  • beef: "carne de vaca" u "d'arrés" (Per meyo de l'oilitán boef den d'o latín bove(m), d'on tamién l'aragonés buei.)
• swine: "cochín" (D'o protochermanico *swinan; se compare con l'alemán Schwein u l'holandés zwijn.)
  • pork: "carne de cochín, tocín" (D'o latín porcu(m), d'on tamién l'aragonés puerco.)
• sheep (ewe/ram): "uvella/mardán" (D'o protochermanico *skæpan; se compare con l'alemán Schaf u l'holandés schaap.)
  • mutton: "carne d'ubella u mardán" (Per meyo de l'oilitán moton den d'o latín medieval multone. Se compare con o catalán moltó.)

L'aragonés, como las altras luengas romances, tien o latín (y mes concretament o latín popular) como fuent principal d'o suyo vocabulario esencial. Igualment, muitos d'os vocables consideratos cultismos u semicultismos proceden bien d'o latín bien d'o griego.

Manimenos, ibi ha en a luenga un importent sustrato prerromán (celtismos, iberismos, vasquismos) que, en o caso d'o vascón, continó en a Edat Meya per o contacto frecuent entre Aragón y Navarra, sobretot entre vals vecinas (asinas ibi ha mes gran presencia de vasquismos en l'ansotán que en altras fablas aragonesas).

A influencia d'os altros idiomas romances en l'aragonés ye evident, especialment, en o tocant a las luengas vecinas. Asinas, o catalán y l'occitán (mes que mes o gascón), influyoron de trazas importans l'aragonés medieval. A influencia catalana continó, desfeita ya la Corona d'Aragón, en a francha de confluencia entre os dos idiomas, en Ribagorza, feito que con tota probabilidat orichinó muitas d'as caracteristicas huei consideratas propias de l'aragonés oriental. Rancando d'o sieglo XV, l'idioma romance que mes influencia ha tenito sobre l'aragonés ye o castellano, dica t'o punto de fagocitar-lo a cuasi tot Aragón y fer-ne un sociolecto allá a on que encara se charra, estando consecuenment o vocabulario castellano ixe a lo cual o fablador d'aragonés ha recorrito en muitos casos a manca d'una referencia propia y normativa.

Altro idioma romance con bella influencia en l'aragonés ye estato lo francés, a sola luenga oficial a l'altro canto d'os Pirineus. Os vocables d'orichen italiano i son plecatos, d'ordinario, per meyo d'un altro idioma, a ormino lo catalán, devez que os portugueses (y os de muitos altros idiomas) son arribatos per meyo d'o espanyol.

Important ye tamién o cabal lexico d'orichen chermanico que trayoron es pueblos d'o norte d'Europa en as invasions d'o sieglo V, y que ye en cheneral común a lo resto d'idiomas peninsulars, a sobén introduciu per meyo d'o latín vulgar. Ye prou significativa la suya influencia en l'antroponimia peninsular. Muitos chermanismos son goticismos

L'aragonés conta asinas mesmo con un important numero de mozarabismos y d'arabismos medievals, que conferiban en os tiempos de mes antis un carácter especial a los parlaches baixoaragoneses. O Ethnologue considera que o mozarabe yera prou ligato ta l'aragonés como ta fer un sozgrupo en a Romania dito pirinenco-mozarabe. L'arabe ye estato igualment trasmisor de vocables procedens de l'Asia central y meridional, como lo persa u lo sanscrito. Bels bocables d'o hebreu y d'o romanó forchoron una traza especial t'o chudeoaragonés y t'o parlache d'os chitans aragoneses, respectivament.

En zaguerías, a importancia de l'anglés a livel internacional ha feito que un fascal de neolochismos tiengan l'orichen suyo en ixa luenga.

L'aragonés tamién conta con muitas parolas formatas per composición y derivación propia, vocables d'orichen onomatopeyicos, y neolochismos.

Como ixemplo d'ixa diversidat etimolochica, s'amuestra astí baixo as fuents principals d'as cuals surte o lexico aragonés con bels vocables aragoneses ta contrimuestra:

• arabe: ababol, alacet, alguaza, chabalín, fardacho, garchofa, rabal, zagal.
• basco: agüerro, anayón, buega/muga, chandro, gabardera/gabarrera, ibón, lurte, sucarrar
• chermanico: buco/boque, esquirar, fraixengo, nafra, orgüello, rustir
• francés: adresa, biera, chaminera, chapero, ezquierda, garrota, empresa
• occitán: veire, briquet, demoret, flaire, misache, orache, pai
• celta: aranyón, artica, borda, bruco, cleta, garra, purna, tollo

Nota: En a lista dalto no i apareix ni o latín, per estar a fuent principal d'a mayoría de vocables aragoneses, ni o castellano u lo catalán per as dificultaz que suposa, a manca d'estudios fundos a lo respective, distinguir y contrimostrar que a procedencia d'un vocable ye castellana u catalana y no autoctona aragonesa.

• Antroponimia.
• Cognatos, falsos cognatos.
• Etimolochía popular.
• Neolochismo.
• Toponimia.