Diferencia entre revisiones de «Etimolochía»

← Ir ta a edición anterior Ir t'a edición siguient →

Contenido eliminado Contenido añadido

En renglón

Versión d'o 14:54 19 avi 2010

Plantilla:Grafía 87 A etimolochía (d'o griego ἔτυμον étymon, "berdadero", e λόγος lógos, "parola" u "tractato") ye a zienzia d'a Lingüistica que estudeya l'orichen e evolución d'as parolas.

En as luengas con importán tradizión escrita, a Etimolochía fa uso d'a Filolochía, o estudio d'as trazas en que os bocables camveyan de cultura en cultura a trabiés d'os tiempos. Manimenos, os etimologos tamién emplegan metodos d'a lingüistica acomparatiba ta reconstruyir a información de luengas que son desmasiato biellas e d'as cualas no ibi ha garra información direita conoixita, como puet estar a escritura.

O sieglo XX suposó la consolidazión d'a etimolochía, encara que o intrés per l'orichen d'os bocables ya ye prou presén en os textos clasicos. D'entre os etimologos importans t'a romanistica, en espezial t'as luengas romanzes ibericas, en descolla o catalán Joan Coromines.

Tipos de bocables

Den d'una anvista diacronica, l'orichen d'as parolas s'estalla en tres grupos:

patrimonials: os bocables que han eboluzionato foneticamén e semantica den d'os oríchens d'o idioma (n'o causo de l'aragonés, serían as parolas que eboluzionoron d'o latín t'as parlas actuals);
ampres u ampranzas: os bocables ampratos d'altras luengas, adaptatos u no t'a estructura propia d'o idioma, e que pueden fer-sen patrimonials con o paso d'o tiempo (d'as ampranzas d'una luenga muerta u abampasata se'n diz cultismo);
neolochismos: os bocables que resultan de creyazions nuebas, e que han menister de bel tiempo ta estar azeptatos como parti d'o idioma. (Per ixemplo, en aragonés, alazetal u nabesador)

Doplez lecsicos

Bocables patrimonials e (semi)cultos

En as luengas romanzes, se i troba bocables que tienen a mesma etimolochía pero que han eboluzionato de trazas diferens e han rematato con significatos diferens. Ixo ye de normal debito a que a evolución de la un ye estata més rapeda que no la de l'altro per estar un bocable muito més común, u bien perque o menos eboluzionato ye en berdat un (semi)cultismo u ampranza posterior. Asinas puet veyer-se parellas como as siguiens:

catedra e catiera/cadiera (d'o latín cathedra)
clabicular e clabillar (d'o latín claviculare)
conzilio e conzello (d'o latín conciliu)
estricto e estreito (d'o latín strictu)
umero e güembro (d'o latín humeru)
miraclo e mirallo (d'o latín miraculu)
signo e zeño (d'o latín signu)

Doplez ta conzeptos pareixitos

En luengas que han asimilato prou influencias d'idiomas dibersos (como l'anglés, o indonesio, etz.), puet trobar-se-ie fazilmén una ripa de doplez ta designar o que en altros idiomas se fa con una sola parola.

Per ixemplo, en anglés, per razons estoricas, se fa serbir un bocable diferén quan se charra d'un animal bibo (que gosa a tener un nombre de radiz chermanica) e quan l'animal ye muerto e guisato (que pasa a tener un nombre de radiz latina):

cow: "baca" (D'o protochermanico *kwon; se compare con l'alemán Kuh u l'olandés koe.)
- beef: "carne de baca" u "d'arrés" (Per meyo de l'oilitán boef den d'o latín bove(m), d'on tamién l'aragonés buei.)
swine: "cochín" (D'o protochermanico *swinan; se compare con l'alemán Schwein u l'olandés zwijn.)
- pork: "carne de cochín, tozín" (D'o latín porcu(m), d'on tamién l'aragonés puerco.)
sheep (ewe/ram): "ubella/mardán" (D'o protochermanico *skæpan; se compare con l'alemán Schaf u l'olandés schaap.)
- mutton: "carne d'ubella u mardán" (Per meyo de l'oilitán moton den d'o latín meyeval multone. Se compare con o catalán moltó.)

Oríchens d'o bocabulario aragonés

L'aragonés, como las altras luengas romanzes, tien o latín (e més concretamén o latín popular) como fuen prinzipal d'o suyo bocabulario esenzial. Igualmén, muitos d'os bocables consideratos cultismos u semicultismos prozeden bien d'o latín bien d'o griego.

Manimenos, ibi ha en a luenga un importán sustrato prerromán (zeltismos, iberismos, basquismos) que, en o caso d'o bascón, continó en a Edat Meya per o contauto frecuén entre Aragón e Navarra, sobretot entre bals bezinas (asinas ibi ha més gran presenzia de basquismos en l'ansotán que en altras fablas aragonesas).

A influencia d'os altros idiomas romanzes en l'aragonés ye ebidén, espezialmén, en o tocán a las luengas bezinas. Asinas, o catalán e l'occitán (més que més o gascón), influyoron de trazas importans l'aragonés meyeval. A influencia catalana continó, desfeita ya la Corona d'Aragón, en a faixa de confluyenzia entre os dos idiomas, a la Ribagorza, feito que con tota probabilidat orichinó muitas d'as caracteristicas güei consideratas propias d'a bariedat oriental de l'aragonés. Rancando d'o sieglo XV, o idioma romanze que més influencia ha tenito sobre l'aragonés ye o castellán, dica t'o punto de fagozitar-lo a cuasi tot Aragón e fer-ne un soziolecto allá a on que encara se charra, estando consecuenmén o bocabulario castellán ixe a lo cual o fablador d'aragonés ha recorrito en muitos casos a manca d'una referencia propia e normatiba.

Altro idioma romanze con bela influencia en l'aragonés ye estato lo francés, l'unica luenga ofizial a l'altro canto d'os Pirinés. Os bocables d'orichen italián i son plecatos, d'ordinario, per meyo d'un altro idioma, a ormino lo catalán, debez que os portugueses (e os de muitos altros idiomas) son arribatos per meyo d'o espanyol.

Importán ye tamién o cabal lecsico d'orichen chermanico que trayoron es pueblos d'o norte d'Europa en as embasions d'o sieglo V, e que ye en cheneral común a lo resto d'idiomas peninsulars, a menuto introduzito per meyo d'o latín bulgar. Ye prou significatiba la suya influencia en l'antroponimia peninsular.

L'aragonés conta asinas mesmo con un importán numero de mozarabismos e d'arabismos meyevals, que conferiban en os tiempos de més antis un caráuter espezial a los parlaches baixoaragoneses. O Ethnologue considera que o mozarabe yera prou ligato ta l'aragonés como ta fer un sozgrupo en a Romania dito pirinenco-mozarabe. L'arabe ye estato igualmén trasmisor de bocables prozedens de l'Asia zentral e meridional, como lo persa u lo sanscrito. Bels bocables d'o ebreu e d'o romanó forchoron una traza espezial t'o chodigoaragonés e t'o parlache d'os chitans aragoneses, respectibamén.

En zaguerías, a importanzia de l'anglés a ran internacional ha feito que un fascal de neolochismos tiengan l'orichen suyo en ixa luenga.

L'aragonés tamién conta con muitas parolas formatas per composizión e deribazión propia, bocables d'orichen onomatopeyicos, e neolochismos.

Como ixemplo d'ixa dibersidat etimolochica, s'amuestra astí baixo as fuenz prinzipals d'as cualas surte o lecsico aragonés con bels bocables aragoneses ta contrimuestra:

arabe: ababol, alazet, alguaza, chabalín, fardacho, garchofa, rabal, zagal
basco: agüerro, anayón, buega/muga, chandro, gabardera/gabarrera, ibón, lurte, sucarrar
chermanico: buco/boque, esquirar, fraxengo, nafra, orgüello, rustir
francés: adresa, biera, chaminera, chapero, cucha, garrota, interpresa
occitán: beire, briquet, demoret, flaire, misache, orache, pai
zelta: arañón, artica, borda, bruco, cleta, garra, purna, tollo

Nota: En a lista dalto no i apareix ni o latín, per estar a fuen prinzipal d'a mayoría de bocables aragoneses, ni o castellán u lo catalán per as dificultaz que suposa, a manca d'estudios fundos a lo respectibe, distinchir e contrimostrar que a prozedenzia d'un bocable ye castellana u catalana e no autoctona aragonesa.

Se veiga tamién

@@ Linia 7: / Linia 7: @@
 == Tipos de bocables ==
-Den d'una ambista diacronica, l'orichen d'as parolas s'estalla en tres grupos:
+Den d'una anvista diacronica, l'orichen d'as parolas s'estalla en tres grupos:
 * '''patrimonials''': os bocables que han eboluzionato [[fonetica]]mén e [[semantica]] den d'os oríchens d'o idioma (n'o causo de l'[[Idioma aragonés|aragonés]], serían as parolas que eboluzionoron d'o [[latín]] t'as parlas actuals);
 * '''ampres''' u '''ampranzas''': os bocables ampratos d'altras luengas, adaptatos u no t'a estructura propia d'o idioma, e que pueden fer-sen patrimonials con o paso d'o tiempo (d'as ampranzas d'una [[luenga muerta]] u abampasata se'n diz [[cultismo]]);
@@ Linia 24: / Linia 24: @@
 === Doplez ta conzeptos pareixitos ===
-En luengas que han asimilato prou influyenzias d'idiomas dibersos (como l'[[Idioma anglés|anglés]], o [[Idioma indonesio|indonesio]], etz.), puet trobar-se-ie fazilmén una ripa de doplez ta designar o que en altros idiomas se fa con una sola parola.
+En luengas que han asimilato prou influencias d'idiomas dibersos (como l'[[Idioma anglés|anglés]], o [[Idioma indonesio|indonesio]], etz.), puet trobar-se-ie fazilmén una ripa de doplez ta designar o que en altros idiomas se fa con una sola parola.
 Per ixemplo, en anglés, per razons estoricas, se fa serbir un bocable diferén quan se charra d'un animal bibo (que gosa a tener un nombre de radiz chermanica) e quan l'animal ye muerto e guisato (que pasa a tener un nombre de radiz latina):
@@ Linia 37: / Linia 37: @@
 L'[[Idioma aragonés|aragonés]], como las altras [[luengas romanzes]], tien o [[latín]] (e més concretamén o latín popular) como fuen prinzipal d'o suyo bocabulario esenzial. Igualmén, muitos d'os bocables consideratos cultismos u semicultismos prozeden bien d'o latín bien d'o [[Idioma griego|griego]].
-Manimenos, ibi ha en a luenga un importán sustrato prerromán (zeltismos, iberismos, basquismos) que, en o caso d'o bascón, continó en a [[Edat Meya]] per o contauto frecuén entre [[Aragón]] e [[Navarra]], sobre tot entre bals bezinas (asinas ibi ha més gran presenzia de basquismos en l'ansotán que en altras fablas aragonesas).
+Manimenos, ibi ha en a luenga un importán sustrato prerromán (zeltismos, iberismos, basquismos) que, en o caso d'o bascón, continó en a [[Edat Meya]] per o contauto frecuén entre [[Aragón]] e [[Navarra]], sobretot entre bals bezinas (asinas ibi ha més gran presenzia de basquismos en l'ansotán que en altras fablas aragonesas).
-A influyenzia d'os altros idiomas romanzes en l'aragonés ye ebidén, espezialmén, en o tocán a las luengas bezinas. Asinas, o [[Idioma catalán|catalán]] e l'[[idioma occitán|occitán]] (més que més o [[gascón]]), influyoron de trazas importans l'aragonés meyeval. A influyenzia catalana continó, desfeita ya la [[Corona d'Aragón]], en a faixa de confluyenzia entre os dos idiomas, a la [[Ribagorza]], feito que con tota probabilidat orichinó muitas d'as caracteristicas güei consideratas propias d'a bariedat oriental de l'aragonés. Rancando d'o [[sieglo XV]], o idioma romanze que més influyenzia ha tenito sobre l'aragonés ye o [[Idioma espanyol|castellán]], dica t'o punto de fagozitar-lo a cuasi tot [[Aragón]] e fer-ne un [[soziolecto]] allá a on que encara se charra, estando consecuenmén o bocabulario castellán ixe a lo cual o fablador d'aragonés ha recorrito en muitos casos a manca d'una referencia propia e normatiba.
+A influencia d'os altros idiomas romanzes en l'aragonés ye ebidén, espezialmén, en o tocán a las luengas bezinas. Asinas, o [[Idioma catalán|catalán]] e l'[[idioma occitán|occitán]] (més que més o [[gascón]]), influyoron de trazas importans l'aragonés meyeval. A influencia catalana continó, desfeita ya la [[Corona d'Aragón]], en a faixa de confluyenzia entre os dos idiomas, a la [[Ribagorza]], feito que con tota probabilidat orichinó muitas d'as caracteristicas güei consideratas propias d'a bariedat oriental de l'aragonés. Rancando d'o [[sieglo XV]], o idioma romanze que més influencia ha tenito sobre l'aragonés ye o [[Idioma espanyol|castellán]], dica t'o punto de fagozitar-lo a cuasi tot [[Aragón]] e fer-ne un [[soziolecto]] allá a on que encara se charra, estando consecuenmén o bocabulario castellán ixe a lo cual o fablador d'aragonés ha recorrito en muitos casos a manca d'una referencia propia e normatiba.
-Altro idioma romanze con bela influyenzia en l'aragonés ye estato lo [[Idioma francés|francés]], l'unica luenga ofizial a l'altro canto d'os [[Pirinés]]. Os bocables d'orichen [[Idioma italián|italián]] i son plecatos, d'ordinario, per meyo d'un altro idioma, a ormino lo catalán, debez que os [[Idioma portugués|portugueses]] (e os de muitos altros idiomas) son arribatos per meyo d'o espanyol.
+Altro idioma romanze con bela influencia en l'aragonés ye estato lo [[Idioma francés|francés]], l'unica luenga ofizial a l'altro canto d'os [[Pirinés]]. Os bocables d'orichen [[Idioma italián|italián]] i son plecatos, d'ordinario, per meyo d'un altro idioma, a ormino lo catalán, debez que os [[Idioma portugués|portugueses]] (e os de muitos altros idiomas) son arribatos per meyo d'o espanyol.
-Importán ye tamién o cabal lecsico d'orichen [[Luengas chermanicas|chermanico]] que trayoron es pueblos d'o norte d'[[Europa]] en as embasions d'o [[sieglo V]], e que ye en cheneral común a lo resto d'idiomas peninsulars, a menuto introduzito per meyo d'o latín bulgar. Ye prou significatiba la suya influyenzia en l'antroponimia peninsular.
+Importán ye tamién o cabal lecsico d'orichen [[Luengas chermanicas|chermanico]] que trayoron es pueblos d'o norte d'[[Europa]] en as embasions d'o [[sieglo V]], e que ye en cheneral común a lo resto d'idiomas peninsulars, a menuto introduzito per meyo d'o latín bulgar. Ye prou significatiba la suya influencia en l'antroponimia peninsular.
 L'aragonés conta asinas mesmo con un importán numero de [[idioma mozarabe|mozarabismos]] e d'[[Idioma arabe|arabismos]] meyevals, que conferiban en os tiempos de més antis un caráuter espezial a los parlaches baixoaragoneses. O ''Ethnologue'' considera que o mozarabe yera prou ligato ta l'aragonés como ta fer un sozgrupo en a Romania dito '''''pirinenco-mozarabe'''''. L'arabe ye estato igualmén trasmisor de bocables prozedens de l'[[Asia Zentral|Asia zentral]] e [[India|meridional]], como lo [[Idioma persa|persa]] u lo [[sanscrito]]. Bels bocables d'o [[Idioma ebreu|ebreu]] e d'o [[Idioma romanó|romanó]] forchoron una traza espezial t'o [[chodigoaragonés]] e t'o parlache d'os chitans aragoneses, respectibamén.