Aahar Vargikaran

(According to charak)

Guided by -
Dr.Prerna Uikey Ma'am
Dr.Smita Roge Ma'am
Dr.Jyoti Varthi Ma'am
Group Members
1.Gauri Sawargaonkar
2.Sidrat Shah
3.Arisha Shaikh
4.Priya Sharma
5.Sharmin Sheikh
6.Simran Sheikh
7.Zoha Sheikh
8.Sanika Sheware
9.Sarthak Suryawanshi
10.Siddhi Tadse
Topics to be covered -
● Aahar definitions
● Aahar vargikaran according to different acharyas
● Aahar Vargikaran according to charak
● Shuka dhanya varga
● Shami dhanya varga
● Mamsa varga
● Shaka varga
● Phala varga
● Harit varga
● Madya varga
● Jala varga
● Dugdha/goras varga
● Ikshu varga
● Krutaanna varga
● Aahar Yogi varga
Aahar (definitions)
आ हयतेइ तआहारः अन्नपादा द सवर्प । श दकल्पद्द्रम
The substance which is to be taken in or swallowed in through the throat is called Ahara.
Derivation of Ahara-हनेहरणे means to be taken in.

Shabdastoma Mahanidhi - The Ahara is substances which build up the body. Vaidyaka Shabdashindhu - Any
substance which passes through the throat is called as Ahara.

Vachaspatyam - "आ हयतेइत्याहार" means which is to be swallowed is called Ahara.

Anna is a popular and widely used synonym of Ahara. The word Anna meaning "to be taken in" or "which nouri
the body".

आ हयतइत्याहारोभेषजम प। (चक्रपा ण टका च.सू. 26/85)

While commenting on the description of Ahita, Chakrapani has said that Ahara means,
● which is ingested and thus it includes in itself both diet and drugs
.
िजह्वा ह्याहरणमाहारः । (गांधार टका च.सू. 11/15)
● Which ingested by the tongue down to the throat is called Ahara.
Aahar Vargikaran according to different
acharyas
Classification of Aahar Dravya
( According to acharya charak)
परमतो वगर्पसंग्रहे णाहारद्रव्याण्यनुव्याख्यास्यामः ।॥5॥
शूकधान्यशमीधान्यमांसशाकफलाश्रयान ्। वगार्पन ्
ह रतमद्याम्बुगोरसेक्षु वका रकान ् ॥6॥ दश द्वौ चापरौ वगर्गों
कृ तान्नाहारयो गनाम ्। रसवीयर्प वपाकैश्च प्रभावैश्च प्रचक्ष्महे ॥7॥
Ref.ch.s.su.chapter 27
* The following 12 groups of foods and drinks are going to be described on the
basis of their Rasa, Vīrya, Vipāka and Prabhāva.
➤ Šūka Dhānya Varga (group of corns with bristles).
➤ Śami Dhānya Varga (group of pulses).
➤ Māmsa Varga (meat of different animals).
➤ Śāka Varga (group of vegetables).
➤ Phala Varga (group of fruits).
➤ Hārīta Varga (group of salads).
➤ Madya Varga (different types of alcoholic beverages).
➤ Ambu Varga (different types of water).
➤ Gorasa Varga (different types of milk and milk products).
➤ Iksu Vikāra (sugarcane products).
➤ Krtānna Varga (different types of food preparations).
➤ Āhāropayogi Varga (adjuvants to food substances like
condiments).
 शूकधान्यवगर्पः
ज्या धान्याला तूस आ ण केस = तंतू कणीस असतात ते कणीस यव, तांदळ
ू ,
गहु इत्यादी.
शूकधान्यवगर्प - 1. रक्तशाली-तांबडी साळ, 2. मोठी साळ, 3. कलम साळ उकरून पून: लावली जाते ती.

शकुनाहत, 5. तूणक र्प , 6. दीघर्पशूक, 7. गौर धान्य, 8. पांडुक, 9. लांगूल, 10. सुगं धक (बासमती), 11.
लोहवाल, 12. सा रवा, 13. प्रमोदक, 14. पतंग आ ण 15. तपनीय-असे पंधरा प्रकार चे तांदळ ू आहे त.
रस मधुर, वपाक मधुर, वीयर्प शीत.
काहीशी वातकारक, मल बांधणारी, अल्पमल करणारी, िस्न ध, बृंहण करणारी, . या सवार्वंत लाल/तांबडी
साळ श्रेष्ठ आहे . ती तृषाशामक व त्रिदोषशामक आहे .
षिष्टकधान्यांचे गुण
(साठे साळी):
िस्न ध, ग्रा ह, लघु, मधुर,, त्रिदोषघन,.
सवर्प षिष्टक तादळा मधयै श्वेतसाळ श्रेष्ठ आहे .

शरद ऋतुमध्ये येणारे धान्य म्हणज: व्रही आहे .

अन्य व्री ह मधुर रसाचे, अम्ल वपाकी, गुरु व पत्तकर असून शालयः छन्नरुढ मूत्रिवधर्पक, मलवधर्पक, शरीरोष्मा वधर्पक असतात.
पाटलव्री ह तक्ताः कषायाः त्रिदोषकारक असतात.

अगो

धमर्प
यवाचे गुण: रुक्ष, शीत,लघु, मधुर, वातप्रकोप,मल वधर्पक, बलवधर्पक असतात.
गावाचे गुण: वातनाशक, मधुर, बृहणीय, वृष्य,िस्न ध, गुरू असतात.
 शमीधान्यवगर्प
2. शमीधान्य (ज्याच्या शेंगा असतात◌ः
अशी) मूग, उडीद, वाटाण
हरभरे इत्यादी.
1) मुगाचे गुण:- कषाय, मधुर रसाचे,रुक्ष, शीत, लघु, कतु वपकी. सवर्प डाळी महधे
(

श्रेष्ठ आहे त.
2) उडदाचे गुण:- अत्यंत वृष्य, वातनाशक, िस्न ध, उष्ण वीयर्प,मधुर रसाचे, गुरू,
बल वृध्दी करणारे असते.
3) राजमाशा चे गुण: मोठे उडीद (चवळी), रू चकर,मधुर रस्युक्त वातनाशक,
गुरू असते.
4) कुळीथ गुण: उष्ण, कषाय, कफशुक्रवातनाशकआहे .
5) हरभरा चे गुण: मधूर कषाय, पत्तज आ ण कफज वकारात सुप (वरण)
हरभरे , मसूर, लाखीडाळ ,हे शीत वीयर्प आ ण लघु असतात.
बाहे रून लेप लवण्या साठी उत्तम आहे . यातील मसूर डाळ
संग्रही काम करते.
6) तळाचे गुण: िस्न ध, उष्नवीयर्प, मधूर, तक्ता, कषाय
रस्युक्ता. त्वचा आ ण केस साठी हतकर असते, वातनाशक
असते.
शंबी धान्यचे गुण: शींबी धान्य हे अनेक प्रकारचे असतात. सामान्यत
मधूर,शीत4,गुरू, बलनाशक, रुक्षात्वा करणारी असतात. शं ब हे कोष्टात वात
प्रकू पत करणारी आहे . हे अवृष्य, आणी अचुक्क्षय(नेत्रिात अ हतकर) आहे त.
मांसवगर्प
मांसवगर्प:
मांसवगार्पच्या आठ जाती (वगर्प):*

(1) जे प्राणी (पशू-पक्षी) दुसऱ्याकडू न आहार हसकावून घेऊन खातात त्यांना

'प्रसह' म्हटले जाते.
गाढव, उं ट, घोडा, चत्ता, संह, अस्वल, माकड, लांडगा, मांजर, उं दीर, कुत्रिा,
कावळा...

(2) भू मशय पशू:

बळात राहणाऱ्या प्राण्यांना 'भूशय' कं वा ' बलेशय' म्हणतात.
साप,बेडूक, घोरपड....
3) आनूप पशू:
पाण्या जवळच्या प्रदे शात राहणाऱ्या प्राण्यांना 'आनूप' म्हणतात.
मोठे डु क्कर ,वनगाय, गें डा, म्है स, हत्ती, , रानडु क्कर, मोठ्या शगांचे हरीण.

(4) जलज पशू:

जे पाण्यात राहतात त्यांना 'जलज' म्हणतात.
कासव, खेकडा, मासे, त म गल (समुद्रातील मोठा मासा, बहु धा व्हे ल मासा), शंख.

(5) जलचर पक्षी:

पाण्यात वहार करणाऱ्या प्राण्यांना 'जलचर' म्हणतात.
करकोचा, मोठा बगळा, लहान बगळा..

(6) जे प्राणी ज मनीवर उत्पन्न होऊन जंगलामध्ये संचार करतात त्याना 'जांगल' म्हणतात.
शरभ (उं टासारखा दसणारा पण मोठी शंगे असणारा मृग), राम ( हमालयात आढळणारा
मोठ्या आकाराचा मृग), मृगमातृका (आकाराने लहान आ ण मोठे पोट असलेला मृग), ससा ,
हरीण, गोकणर्प (गाईच्या काना- सारखे कान असलेले)...
(7) विष्कर पक्षी:

जे पक्षी पायांनी उकरून आपले भक्ष्य खातात त्यांना ' विष्कर' म्हणतात.
वतर्पक ( चमणी), व तर्पका (रान चमणी), मोर, त त्तर, कोंबडा, कंक (स्मशाना-
मध्ये असणारा गधाडाच्या जातीचा एक लांब चोचीचा पक्षी), गोनदर्प (सवर्प कंक
प्रकार)....

(8) प्रतुद पक्षी:

आपल्या चोचीने टोचून/प्रहार करून आहार खातात त्यांना 'प्रतुद' म्हणतात.

शतपत्रि (सुतार पक्षी), भृङ्गराज (भुंगा), जीवजीवक (हा वष बघताच मरणारा
पक्षी), कैरात (कोकीळभेद), को कळ, गोपापुत्रि, प्रयात्मज, लट्टा (शेपटीचा
खालचा भाग तांबडा असणारा एक पक्षी), भरद्वाज, डं डमानक (मोठा
नगाऱ्याप्रमाणे आवाज करणारा पक्षी), गधाड, लोहपृष्ठ, कबूतर, पोपट,
प्रसह आदी मांसाचे (वगार्पचे) गुण:
प्रसह, भूक्षय, आनूप, वा रशय आ ण वा रचर प्राण्यांचे मांस- गुरू, उष्ण,
िस्न ध आ ण मधुर रसें च असते ते बलवधर्पक आ ण मांसवधर्पक, वृष्य,
वातनाशक आ ण कफ- पत्तवधर्पक असते. नत्य व्यायाम करणाऱ्या आ ण
अ नीप्रदीप्त असणाऱ्या व्यक्तीसाठी ते हतकर होत.

विष्कर वगार्पतील, त्याचप्रमाणे प्रतुद आ ण जांगल प्राण्यांचे मांस:

लघु, शीत, मधुर आ ण कषाय रसयुक्त असते.
हे मांस पत्तप्रधान, मध्यम वातबल आ ण हीन कफबल अशा
सिन्नपातामध्ये हतकर ठरते.

विष्कर जातीच्या पक्ष्यांचे मांस प्रसह जातीच्या िजवांच्या अपेक्षा अल्प

गुणाचे असते.
बकऱ्याचे मांस गुण:
बकऱ्याचे मांस अ तशीत, अ तगुरू आ ण
अ तिस्न ध नसल्याने दोषकारक होत नाही. हे मांस
(मानवी) शरीर धातुसदृश असल्याने अन भष्यंदी व
बलवधर्पक आहे .

में ड्याच्या मांसाचे गुण-में ढ्याचे मांस रसाने मधुर,

शीतवीयार्पचे आ ण गुरू असून बृहण आहे . मांसवधर्पक
आह◌े.

बकरी आ ण में ढी हे दोन्हीही जांगल आ ण

आनूपादी सवर्प दे शांत असतात. म्हणून त्यांचे
उत्प त्तस्थान अ निश्चत असते, म्हणून सामान्य
 मद्यवगर्प:
मद्याचे सामान्य गुण-
● अम्ल रसाची
●उष्णवीयार्पची आ ण
●अम्ल वपाकी असतात.
ज्यांचे वशेष गुण:
1. सुरा - कृ श, दुबळ
र्प व्यक्तीना, मूत्रिावरोध असणाऱ्यांना, ग्रहणी आ ण अशार्पच्या
रो यांना, रक्तक्षयी- व्यक्तींना, स्तन्यक्षीणता असताना हतकर असून
 मद्यवगर्प

2. म दरा - हक्का , श्वास, प्र तश्याय,

कास, मल वबंध, अरुची, वमन, आनाह,
4. अ रष्ट- राजयक्ष्मा, अशर्प, ग्रहणी,
अधोवायू इत्यादीच्या वबंधात हतकर
पांडू, अरुची, ज्वर, कफ वकारनाशक,
व वातनाशक आहे .
रु चकर आ ण अि नदीपक आहे .
3. जगल- हे उदरशूल, प्रवा हका,
आटोप कफ आ ण वात वकारांत व
अशार्पमध्ये हतकर आहे . हे ग्राही, रूक्ष,
उष्णवीयार्पचे, शोधनाशक, पाचक आहे .
 मद्यवगर्प
5. शाकर्पर - स्वा दष्ट, लघु, सुखमद 7. अपक्वरस सीधू - पाचक, वबंधनाशक,
आणणारे , सुगंधी, बिस्त वकारनाशक, स्तर व वणर्पशोवर करणारे आ ण लेखन
पाचक, पचल्यानंतर हृद्य आ ण वण्यर्प करणारे आहे . शोथ, उदररोग आ ण अशर्प
आहे . रो यांना हतकर आहे .

6. पक्वरस सीधू - रु चकर, अि नदीपक, 8. गौड- मलाचे भेदन करणारे ,

हृद्य, शोष (यक्ष्मा), शोथ आ ण अशर्प अपानवायु नस्सारक, तृप्ती करण (तपर्पण)
रोगांत हतकर आहे . स्नेहामुळे होणाऱ्या आ ण दीपक आहे .
व्याधी आ ण कफज वकार दूर करते, 9. बेहेड्यापासून (आ क्षकी) बन वलेले
वण्यर्प आहे . मद्य-पांडुरोग, व्रण रोगात हतकर व दीपक
 मद्यवगर्प
10. सुरासव -हे अत्यंत मद (धुंदी) कारक, 14. यवाच्या मांडापासून बन वलेली सुरा-
वातनाशक व स्वा दष्ट आहे . रूक्ष, उष्या, वात- पत्तकर, गुरू, पचनास जड,
11. मध्वासव -दोष छे दन करणारे असून तीक्ष्ण वष्टं भ होऊन पचन होते.
आहे . मैरेय-मधुर स्वादाचे व गुरुपाको आहे .
15. मधू लका (गव्हापासून बन वलेली
12. घायटीच्या फुलांपासून केलेले मद्य -हद्य, सुरा)- कफवधर्पक आहे .
रूक्ष, रु चप्रद व अि नदीपक आहे .
16. सौवीरक आ ण तुषोदक- ही दोन्ही मधे
13. मधुमद्य (मधापासून केलेले मद्य) - जठराि नदीपक, पाचक, हृदयरोग,
आहाररु चकर, जठराि नप्रदीपक, हृद्य, बल्य,
पांडुरोग आ ण कृ मरोगनाशक आहे त.
पत्ताला अ वरोधी, वबंधनाशक, कफघ्न, लघु,
अशार्पमध्ये हतकर आ ण मलभेदक आहे .
अल्प वातकर आहे .
 मद्यवगर्प

17. अम्ल कांजी-स्पश न दाह आ ण ज्वर नाहीसे करते, प्राशनाने वात-

कफ नाश करते. वबंधहर, स्रोतसमागर्प मोकळे करते व जठराि नप्रदीपक
आहे .
नवे मद्य- गुरू आ ण त्रिदोषकर असते.
जुने मद्य - स्रोतोशोधक, अि नदीपक, लघू आ ण रुच्य असतात.
 जलवगर्प
जलाचे मूळ स्वरूप आकाशातून मेघाद्वारे पडणारे
पाणी हे सवर्पत्रि एकसारखेच असते. ते पडत असताना
कं वा पडल्यावर दे श व कालानुसार गुण-दोषयुक्त
होते.
 जलवगर्प
जलामधील संपकर्पजन्य गुण- ● दव्य जल- अंत रक्ष जल
आकाशातून पडताना, चंद्र करण, वायू आकाशातून पडणारे पाणी शीत,
आ ण सूयर्प करणांचा त्या त्या प वत्रि, कल्याणकर, मधुर , वमल
काळानुसार स्पशर्प झाल्याने आ ण आ ण लघु असते.
पृथ्वीवर पडल्यावर त्या त्या दे शाच्या
भूमीच्या गुणानुसार पाणी शीत, उष्ण,
िस्न ध-रूक्षादी गुणयुक्त होते.
 जलवगर्प
ज मनीनुसार पाण्याचे गुण-
आकाशातून पडलेले पाणी जलपात्रिाप्रमाणे म्हणजे ते जेथे पडते त्या स्थानानुसार होते,
त्या ज मनीचे गुण त्यात येतात.
म्हणजे पांढरी माती असणान्या ज मनीवर पडले तर कषाय रसाचे,
पांढरट पवळ्या ज मनीवर पडले तर तक्त रसाचे,
पंगट ज मनीवर पडल्यास- क्षारयुक्त,
खाऱ्या ज मनीवर पडल्यास खारट,
पवर्पतावर पडणारे कटु रसाचे आ ण काळ्या ज मनीवर पडणारे मधुर रसाचे होते.
आकाशातून पडणारे , दं वाचे व बफार्पचे पाणी ही तीनही अव्यक्त रसाची असते.
 जलवगर्प

ऐंद्र जल- उत्तम जल-

जे पाणी इंद्रप्रे रत होऊन कं चत तुरट आ ण मधुर रसाचे,
आकाशातून पडते, ते ज मनीवर सूक्ष्म, वशद, लघु, रूक्षतार हत
पडण्याआधीच स्वच्छ (चांदीच्या आ ण अन भष्यंदी पाणी उत्तम
वगैरे) पात्रिात साठ वले जाते त्याला असते.
ऐंद्र जल म्हणतात, हे पाणी सवर्प
प्रकारच्या पाण्यात श्रेष्ठ असते
 ऋतू नुसार जल

वषार्प ऋतूतील नवीन पाणी गुरू, श शर ऋतूतील पावसाचे जल- हे

कफकारक आ ण मधुर रसाचे असते . पाणी हे मंत ऋतूतील पाण्यापेक्षा हलके
शरद ऋतूमधील पडणारे जल-हे पातळ , आ ण कफ-वादु- नाशक आहे .
लघु, अन भष्वंदी असते. सुकुमार आ ण वसंत ऋतुतील पावसाचे पाणी-कषाय-
ज्यांच्या आहारात िस्न ध पदाथर्प जास्त मधुर रसाचे व रूक्ष असते.
असतात आशा लोकांच्या भोज्य, भक्ष्य,
लेहा व पेय यात वापरण्यास यो य ग्रीष्म ऋतूतील पावसाचे पाणी - हे
असते. अन भष्यंदी असते.
हे मंत ऋतूचे पावसाचे जल- हे िस्न ध,
शुक्रवधर्पक, बल्य आ ण गुरू असते.
 जलवगर्प
तलाव आ ण वहीर इत्यादींचे जल-आड , कूप ,तळे , ओढा, झरा इत्यादींच्या
पाण्याचे, त्यांचे स्थान, आनूप, पवर्पत, जांगल भूमी इत्यादींचा वचार करून
गुणदोष ववेचन करावे.
अ हतकर जल- पिच्छल (बुळबुळीत), कृ म-कीटक युक्त, िक्लन्न, पाने-शेवाळे व
चखलयुक्त, वाईट रं गाचे, घाणेरड्या चवीचे, गढू ळ कं वा दाटसर, दुगध
र्वं युक्त
पाणी अ हतकर असते. असे पाणी वापरू नये.
समुद्र जल-वरुण दे वतेचे नवासस्थान असलेले समुद्राचे पाणी वस्त्रिगंधी
त्रिदोषकारक आ ण खारट असते.
इक्षु वकार
वगर्प
(Sugarcane &
its product)
इक्षु वकार वगर्प-(Sugarcane & its product)

इक्षु -(Sugarcane)
वृष्यः शीतः सरः िस्न धो बृंहणो मधुरो रसः ।
श्लेष्मलो भ क्षतस्येक्षोयार्पिन्त्रिकस्तु वदह्यते ॥
चूसकर से सेवन करने पर इक्षुरस यह
● वीयर्पवधर्पक
● शीतवीयर्प
● सर(अनुलोमन),
● िस्न ध,
● बृंहण
● मधुर रस वाला होता है ।
कोल्हू (crusher) से नकाला हु आ ईख का रस पीने पर जलन उत्पन्न करता है l
■ दो प्रकार -
1. पौण्ड्रक (पौडा)
-यह शीतलता, स्वच्छता और मधुरता कारण सभी गन्नों में श्रेष्ठ है ।
2. वंशक (बाँस गन्ना)
-पौण्ड्रक के समान गुण वाला, कन्तु कुछ न्यून गुण होता है ।
गुड़- (Jaggery)
-यह क्र म, मज्जा, रक्त, मेद और मांस को बढ़ाने वाला होता है l

गुड़ के भेद-
● क्षुद्र गुड - गन्ने का रस कड़ाहे में पकाते पकाते जब चौथाई, तहाई या आधा बचे,
तो ये तीनों क्षुद्र गुड़ कहलाते हैं और क्रमशः पहले वाले भारी होते हैं।
● धौत गुड़ -जब गुड़ बन जाता है और उसका मल नकल जाता है ,
तब उसे धौत गुड़ कहते हैं।

गुड़ का नमर्पलीकरण-
- मश्री, खाँड और शकर्परा- ये उत्तरोत्तर नमर्पल होती हैं।
(इनमें जैसे-जैसे नमर्पलता अ धक होती है , वैसे-वैसे शीतलता बढ़ जाती है l)
चीनी के गुण- sugar

१. गुड़ से बनी चीनी - शुक्रवधर्पक, कुछ स्नेहयुक्त और क्षीण तथा क्षत

के लए हतकर होती है ।

२. यासशर्पकरा - यवासा से बनी शकर्परा रस में कषाय तथा मधुर, कुछ

तक्त और शीतवीयर्प होती हैं।

३. मधुशकर्परा- मधु से बनी शकर्परा रूक्ष, वमन, अ तसारनाशक और

कफ को नकालने वाली होती है ।

४. सभी तरह की शकर्पराएँ- तृष्णा, रक्त पत्त और दाह को दूर करने में
श्रेष्ठ होती हैं।
मधु के भेद- (Honey)
1. मा क्षक,
2. भ्रामर,
3. क्षौद्र और
4. पौ त्तक - ये मधु के चार भेद हैं।
● मा क्षक- इनमें मा क्षक मधु सबसे श्रेष्ठ होता है , जो पंगल वणर्प की बड़ी मिक्खयों द्वारा
न मर्पत तैलवणर्प कहलाता है ।
● भ्रामर - भौर की तरह काली मिक्खयों द्वारा न मर्पत मधु भ्रामर कहलाता है , जो श्वेतवणर्प
का होता है , यह वशेष गुरु होता है ।
● क्षौद्र- छोटी पंगल वणर्प की मिक्खयों द्वारा न मर्पत मधु क्षौद्र कहलाता है , यह क पल वणर्प
होता है ।
● पौ त्तक- पंगल वणर्प की बड़ी मक्खी पु त्तका कही जाती है और उससे न मर्पत मधु पौ त्तक
कहलाता है , जो धृतवणर्प का होता है l
मधु के सामान्य गुण
मधु सामान्यतः-
वातकारक,
भारी, शीत, रक्त पत्त और कफ वकारनाशक होता है ।
सन्धान करने वाला (टू टे को जोड़ने वाला),
छे दन (कफ, मेद आ द को छाँटकर कम करने बाला),
रूक्ष,
रस में कषाय और
मधुर होता है ।
 Masa Guna
वृष्यः परं वातहरः िस्न धोष्णो मधुरो गुरुः। बल्यो बहु मलः पुंस्त्वं
माषः शीघ्रं ददा त च ।।24 ।।
➤ Maşa has the following Rasādi Guna
Rasa : madhura
Guna:Snigdha, Guru.
Virya :Uşņa Vīrya
Vipāka - Madhura
➤ It alleviates vitiated Vāta extremely.
➤ It acts as aphrodisiac (Vrsya) and promotes strength (Balya).
➤ It produces high quantity of faeces.
➤ It increases the semen instantly
PHALA VARGA
By- Zoha Sheikh
 अथ फलवगर्प:
Guna , karma adi of
various phala (fruits) are
explained under phala
varga.
1 . Mrdvika / Draksha / Grapes
तृष्णादाहज्वरश्वासरक्त पत्तक्षतक्षयान ् । वात पत्तमुदावतर्प स्वरभेदं मदात्ययम ्।।ch.su. 27/125॥
तक्तास्यतामास्यशोषं कासं चाशु व्यपोह त । मृद्वीका बृंहणी वृष्या मधुरा िस्न धशीतला ।।ch.su.27/126
▪Properties of mrdvika
Rasa - Madhura
Guna - snigdha
Virya - shita
▪Indicated in :
1. Trushna (thirst)
2. Daha ( burning sensation)
3. Jwara ( fever)
4. Shwaas ( dyspnea)
5. Raktapitta (hemorrhagic disorder)
6. Kshata (chest wound)
7. Kshaya ( wasting)
8. Vata pitta vikara
9. Udavarta ( abdominal distension)
10. Swarabheda ( hoarseness)
11. Madatyaya ( alcohol intoxification )
12. Tiktashyata (bitter taste in mouth)
13. Asya shosha ( dryness in mouth)
14. Kasa (cough)

▪It does bruhani karma to body

▪ It acts as aphrodisiac.
▪According to Ashtang Hridaya it is Shrestha (best) among other phala.
2. Kharjura / dates
मधुरं बृंहणं वृष्यं खजूरर्प ं गुरु शीतलम ्। क्षयेऽ भघाते दाहे च वात पत्ते च तद् धतम ्।। ch.su.
27/1 27
▪ Properties of kharjura :
Rasa - Madhura
Guna - guru
Virya - shita

▪Benefits of kharjura :
1. It does bruhana of body.
2. It acts as aphrodisiac.
3. It is useful in management of :
>Kshaya (wasting) ,
>Abhighata ( injury)
> Daha ( burning sensation)
> Vata pitta vikara
3. Phalgu / Udumbara

तपर्पणं बृंहणं फल्गु गुरु वष्टिम्भ शीतलम ्। ch.su. 27/128

▪Properties :
Guna: guru
Virya : shita

▪Benefits of phalgu:

1. It does tarpan (satiates ) of the body .

2. It does bruhana (nourishment) of the body

▪ Other effects :
It causes visthambhi (constipation ).
4. Parushka (Falsa fruit) and madhuka (Mahua)

परूषकं मधूकं च वात पत्ते च शस्यते ।।128 ।।

▪Benefits of parushka and madhuka are:

Both of these fruits are useful in alleviating

vitiated Vata and pitta

Parushka

Madhuka
5. Amrataka /Hog plum/ wild mango
मधुरं बृंहणं बल्यमाम्रातं तपर्पणं गुरु।सस्नेहं श्लेष्मलं शीतं वृष्यं वष्टभ्यजीयर्प त ॥ch.su.27/129

▪Properties of amrataka:
Rasa - Madhura
Guna - snigdha
Virya - shita

▪Benefits of amrataka :

It nourishes the body (Bruhana).

It gives strength to the body (Balya).
It satiates the body (Tarpana).
It aggravates Kapha ( Shleshma)
It acts as aphrodisiac ( vrushya).
It causes constipation (Vistambhi)
6. Taala (ice apple) and narikela phala (coconut)
तालशस्या न सद्धा न ना रकेलफला न च। श्रृंहणिस्न धशीता नबल्या नमधुरा णच॥ch.su.27/130

▪Properties of ripen taala and narikela :

Rasa - Madhura
Guna - snigdha
Virya- shita

▪Benefits of these fruits:

They nourishes the body (bruhana )

They give strength to the body (balya)
7. Bhavya (elephant apple)

मधुराम्लकषायं च वष्टिम्भ गुरु शीतलम ्। पत्तश्लेष्मकरं भव्यं ग्रा ह वक्र वशोधनम ्॥ ch.su.27/131 ॥

▪Properties of bhavya :
Rasa - Madhur , amla , kashay
Guna - guru
Virya - shita

▪Benefits of bhavya :

It causes constipation (Vistambhi).

It aggravates Pitta and Kapha.
It causes to withhold (Grāhi)
It acts as cleansing the mouth
 8. Aruka / plum / cherry plum

नात्युष्णं गुरु संपक्वं स्वादुप्रायं मुख प्रयम ्। बृंहणं जीयर्प त क्षप्रं ना तदोषलमारुकम ्।।ch.su.27/133

▪Properties of Aruka :

Rasa - Madhura
Guna - Guru
Virya - Na atyushna

▪Benefits of Aruka :

It is palatable (Mukhapriya).
It nourishes the body (Bruhana ).
It digests quickly (Jīryati Ksipram).
It doesn't aggravate Doşās excessively (Na Ati-Doşalam).
9. Paravata
द् व वधं शीतमुष्यां च मधुरं चाम्लमेव च।
गुरु पारावतं ज्ञेयमरुच्यत्यि ननाशनम ्।।ch.su.27/1 34

▪Pārāvata is of 2 types viz.

● The 1st variety possesses Madhura Rasa and Sita Vīrya.
● The 2nd variety possesses Amla Rasa and Uşņa Vīrya.
● Both the varieties are hard to digest (Guru).
● They are useful for relieving distaste and also diminish the
excessive digestive fire.
10. Kashmarya , tuda
भव्यादल्पान्तरगुणं काश्मयर्पफलमुच्यते।
तथैवाल्पान्तरगुणं तूदमम्लं परूषकात ् ॥ch.su.27/135

● The fruit of Kāśmarya possesses almost similar but slightly lesser qualities to that of
Bhavya.
● Similarly the sour fruit of Tūda possesses almost similar but slightly lesser qualities to that
of Parūsaka

11. Tanka
कषायमधुरं टङ्कं वातलं गुरु शीतलम ् | ch.su.27/136

▪Properties of tanka:
● Rasa - Madhura
● Guna- guru
● Virya - shita
● It is Vatahar
 12. Kapitta / wood apple
क पत्थमामं कण्ठघ्नं वषघ्नं ग्रा ह वातलम ् ॥ch.su.27/1 36
मधुराम्लकषायत्वात ् सौगन्ध्याच्च रु चप्रदम ् ।प रपक्वं च दोषघ्नं वषघ्नं ग्रा ह गुवर्प प ।। ch.su.27/137
▪Properties of ripe fruit of kapitta :

Rasa : Madhura , amla , kashaya

▪Benefits of kapitta:

Benefits of unripen fruit of kapitta:

It acts as Kanthaghna (harmful for throat).

Anti-toxic (Visaghna).
Withholds the fluids ( grahi)
Aggravates vata (vatala)

Benefits of ripen fruit of kapitta :

It emits good fragrance and increases the taste.

Even though it is hard to digest it alleviates all the Tridosās and acts as anti-toxic.
It also acts as Grāhi (withholds the fluids).
 13. Bilva / bael

बल्वं तु दुजरर्प ं पक्वं दोषलं पू तमारुतम ्। िस्न धोष्णतीक्ष्णं तद्वालं दीपनं कफवातिजत ् ।।ch.su.27/1
38
▪Properties of tender fruit of bilva:

Guna - snigdha, Ushna , tikshna

▪Benefits of tender bilva :

It helps to increase the power of digestion (dipana)

It alleviates kapha and vata.

Benefits of ripe fruit of bilva :

It is difficult to digest and it aggravates doshas .
14. Amra / mango
रक्त पत्तकरं बालमापूणर्प पत्तवधर्पनम ्। पक्वमानं जयेद्वायुं मांसशुक्रबलप्रदम ् ।।ch.su.27/139

▪Benefits of tender fruit of Amra :

When it is matured but unripe, it aggravates Pitta.

▪Benefits of ripe fruit of Amra :

Alleviate Vāta
Increases Māmsa , Sukra and Bala.
15. Jambu / black plum

कषायमधुरप्रायं गुरु वष्टिम्भ शीतलम ् । जाम्बवं कफ पत्तघ्नं ग्रा ह वातकरं परम ् ।।ch.su.27/140

▪Properties of jambu :
Rasa - Madhur , kashay
Guna - guru
Virya - shita

▪Benefits:

It causes constipation (Vistambhi).

It alleviates Kapha and Pitta but aggravates mostly vata
It acts as grahi
16 . Badara / ber / indian jujube

बदरं मधुरं िस्न धं भेदनं वात पत्तिजत ्। तच्छुष्कं कफवातघ्नं पत्ते न च वरुध्यते ।।ch.su.27/ 141

▪Properties of badara :
Rasa - Madhura
Guna - snigdha

▪Benefits:
It acts as purgative (Bhedana). It alleviates Vāta and Pitta.
When the fruit of Badara becomes dry, it alleviates Kapha and Vata but it is not antagonist to Pitta.
17. Simbitaka

कषायमधुरं शीतं ग्रा ह सिम्ब ( िञ्च ) तकाफलम ्।ch.su.27/142

▪Properties:
Rasa - kashay , Madhura
Virya- shita
It acts as grahi

18. Panasa / jackfruit , mocha / banana blossom

संपक्वं पनसं मोचं राजादनफला न च ॥ch.su.27/143॥
स्वादू न सकषाया ण िस्न धशीतगुरू ण च।

▪Properties of panasa and mocha :

Rasa - Madhura and kashay
Guna -snigdha and guru
Virya - shita
 19. Lavali / star gooseberry

कषाय वशदत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रु चप्रदम ् ।।ch.su.27/144 ||

अवदं शक्षमं हृद्यं वातलं लवलीफलम ्।

▪Properties of lavali phala :

Rasa - kashay
Guna- vishada
Saugandhya
Avadhamshakshamam - They produce palatability in other food substances.

▪Benefits:
Hrudya - good for heart
They aggravate vata
20. Ingudi / hingota

तन्दुकं कफ पत्तघ्नं कषायं मधुरं लघु।ch.su.27/147

▪Properties:
Rasa - Madhura , tikta
Guna - snigdha
Virya - Ushna
Alleviate kapha and vata

21.Tinduka / tendu

तन्दुकं कफ पत्तघ्नं कषायं मधुरं लघु।ch.su.27/147

▪Properties:
Rasa : kashay , Madhura
Guna - laghu
It alleviates kapha and pitta
22. Amalaki / amla

वद्यादामलके सवार्पन ् रसांल्लवणविजर्पतान ्।।ch.su.27/1 47

रूक्षं स्वादु कषायाम्लं कफ पत्तहरं परम ्|

▪Properties:
Amalaki fruit contains all the flavours except lavana
Predominantly it has Madhura , kashay , amla rasa
Guna - Raksha
It is the best one in alleviating kapha and pitta
23. Vibhitaki / behada

रसासृङ्मांसमेदोजान्दोषान्हिन्त बभीतकम ्।।ch.su.27/1 48।।

स्वरभेदकफोत्क्लेद पत्तरोग वनाशनम ।

▪Benefits of vibhitaki :

The fruit of Vibhitaki is useful for the management of diseases caused by Rasa, Rakta,
Māmsa and Medas.
It is also useful in Svarabheda (hoarseness of voice).
Relieves aggravated Kapha and also Pitta disorders.
24. Dadima / pomegranate

अम्लं कषायमधुरं वातघ्नं ग्रा ह दीपनम ् ॥ch.su.27/149

िस्न धोष्णं दा डमं हृद्यं कफ पत्ता वरो ध च।
रूक्षाम्लं दा डमं यत्तु तत ् पत्ता नलकोपनम ् ॥ch.su.27/1 50
मधुरं पत्तनुत्तेषां पूवर्वं दा डममुत्तमम ्।

▪Properties:

Rasa - amla , Madhura , kashay

Guna: snigdha, ruksha

▪Benefits:

It alleviates Vāta.
It acts as bowel binding agent (Grāhi) and helps to increase the power of digestion (Dīpana).
It is good for heart (Hrdya).
It doesn't provoke Kapha and Pitta (Kapha-pitta-avirodhi).
25.Matulunga Keshara / citron
शूलेऽरुचौ वबन्धेचमन्दे ऽ नौ मद्य वप्लवे ।
हक्का श्वासे चकासे चवम्यां वबर्गोगदे षु च।।ch.su.27/1 53

वातश्लेष्मसमुत्थेषु सवर्वेष्वेवोप दश्यते।

केसरं मातुलुङ्गस्य लघु शेषमतोऽन्यथा ।।ch.su.27/154॥

▪Benefits of matulunga keshara :

Management of Sula (colic pain),

Aruci (anorexia).
Vibandha (constipation).
Impairment of digestion (Mandagni).
Alcoholic intoxication (Madya Vikalpa).
Hiccup (Hikka), dyspnea (Śvāsa), cough (Kasa), vomiting (Vami).
Disorders related to stools ( Vircho -gada)
Disorders caused by the vitiation of Vata and Kapha (Vāta-śleşma samutthesu).
26.Nagaranga phala / orange
मधुरं कं चदम्लं च हृद्यं भक्तप्ररोचनम ्।
दुजरर्प ं वातशमनं नागरङ्गफलं गुरु ॥ch.su.27/156॥

▪Properties:

Rasa - Madhura and slightly amla

Guna - guru

▪Benefits:

It is good for heart (Hrdya).

It makes the other food substances tasty (Bhakta Prarocanam).
It is hard to digest (durjara)
It alleviates vata (vata shamana)
 27.Ankota / Ankola
श्लेष्मलं गुरु वष्टिम्भ चाङ्कोटफलमि निजत ्।। ch.su.27/159 ॥

It is of guru Guna
It aggravates kapha
It causes constipation
It alleviates the heat of the body

28. Shami phala

गुरूष्णं मधुरं रूक्ष केशघ्नं च शमीफलम ्।ch.su.27/160
▪Properties:
Rasa - Madhura ,
Guna - ruksha
Virya - Ushna

It is a cause for hair fall (keshaghna)

 29. Vartaka/ brinjal

वातघ्नं दीपनं चैव वातार्पकं कटु तक्तकम ्।ch.su.27/162

▪Properties:
Rasa - Katu , tikta
It alleviates vata (vataghna)
It stimulates digestive fire (dipana)

30. Bhallataka / Bhilwara

भल्लातकास्थ्यि नसमं तन्मांसं स्वादु शीतलम ्| ch.su.27/ 165

▪Properties:
Rasa - Madhura
Virya - shita

The seed kernel of Bhallātaka is caustic like fire.

पञ्चमः फलवगर्गोऽयमुक्तः प्रायोपयो गकः ।।ch.su.27/162

Thus ends 5th group known as Phala Varga which

deals with the fruits commonly used.
Shakavarga

SHAKAVARGA
सि जयों में पत्तेदार सि जयाँ, फलस जी और कंदसि जयाँ
शा मल हैं।

A) पत्तेदार सि जयाँ:

इसमें व भन्न ख नज, वटा मन और(रूघेज) होते है , पत्तेदार

सि जयों को अच्छी तरह से धोकर ही खाना चा हए। इन
सि जयों को बहु त बारीक नहीं काटना चा हए, कम तापमान पर
पकाना चा हए, सि जयों में मौजूद पानी को फेंकना नहीं चा हए,
सि जयों को पकने के बाद दोबारा गमर्प नहीं करना चा हए।
पालक (Spinach):

पालकं मधुरं पथ्यं कं चत ् कटु च शीतलम ् ।

रक्त पत्तं मदं चैव वषदोष च नाशयेत ् ।।

पालक मधुर थोड़ा कटू पचने में क ठन और पौिष्टक होता है ।

वा भट्ट के अनुसार पालक पिच्छल, गुरु, कफकारक और
रे चक है ।
मेथी - (Fenugreek)-

मेषी तु कटु का चोष्णा रक्त पत्तप्रकोपनी । दीपनी च

रसे तक्ता मलावष्टं भका लघुः । बातरक्तं कफर्प कासं
वातमशर्पः कृ मीन्क्षयः ।।

मेथी कटू , कषाय रस वाली, गरम और पत्तनाशक

होती है । यह लघु, दीपन, वातानुलोमक और कफघ्न
है
चावलाई:
यह स जी मधुर रस, मधुर वपाकी,शीत वीयर्प से भरपूर है । यह
रुक्ष ,लघु गुण वाला होता है और मद वकर तथा वष को नष्ट
करने वाला होता है ।

चकवत (Goose Foot)

यह ग्रहणी, कुष्ठ, त्रिदोष और अरशोहर का कायर्प करती है

पत्तेदार सि जयाँ िजतनी हरी होंगी, उनका पोषण मूल्य
उतना ही अ धक होगा। पत्तेदार सि जयाँ Keratin, Iron,
Vitamin C से भरपूर होती हैं इसम Riboflavin और
Folic Acid भी होता है । इसमें Lysine होता है जो एक
आवश्यक अमीनो ए सड है ।
B) फलस जी

पटोल(Snake Gourd)

हृयं पटोलं कृ मनुत्स्वादुपाकं रु चप्रदम ् ।

पटोल हृदय,कृ मनाशक, मुख-रु चकरहै और इस्का वपक

मधुर हैं। नघंटु रत्नाकर के अनुसार यह मधुर, पाचक,
हल्का,वृष्य,िस्न ध, हल्का गमर्प होता है । यह त्रिदोषघ्न,
रक्तदोष, ज्वर, कृ म, नाशक है ।
बैंगन(Brinjal)

बैंगन कटू तक्त मधुर रस,उष्णवीयर्प, कफवातघ्न,क्षारयुक्त

अि नवधर्पक, हृय, रु चकर होता है । यह शुक्राल और ज्वरघ्न है ।
करे ले(Bitter Gourd)

कारवेल्लं सकटु कं दीपनं कफिजत ् परम ् ।।

करे ले कटु रसात्मक, जठराि न को प्रदीप्त करने वाला तथा

श्रेष्ठ कफघन है ।
भंडी
यह स जी वात और कफ को नष्ट करती है ।

वार
यह कषाय मधुर रस, मधुर वपाकी वाला,वातकार, पत्तकर है
पत्तागोभी :
यह कषाय मधुर-रस, कटू वपाकी,वात-दोष वधर्पक और
पत्तनाशक है । इनमें कैिल्शयम अ धक होता है .
C)कंदसि जयाँ;
1)रतालू (Sweet potato)

रतालू मधुर रस,शीतवीयर्प,वृष्य है दाह, शोष, मूत्रिकृ च्छ नष्ट

करता है .इसके सफेद और लाल दो प्रकार रहते हैं दोनों भी
पचने में गुरु हैं
कांदा (Onion) -

पलांडुस्तद्गुणैन्यूनो वपाके मधुरस्तु सः ।। कफं करो त नो

पत्तं केबला नलनाशनः ।।
अ.सं.सू. ६/१६३

इसके दो प्रकार होते हैं, सफेद और लाल। नघण्टु रत्नाकरा

नुसार सफेदप्याज मधुर, िस्न ध, कटु वपाकी शीतवीयार्पत्मक,
कफकर, वृष्य व धातुवद् ृ धी करता है
लालप्याज में भी यही गुण हैं ले कन यह थोड़ा गमर्प पत्तकर
अि नदीपक है । वा भट्ट के अनुसार, प्याज गुणवत्ता में लहसुन
लहसुन -
(रसोन): इसके पत्ते थोड़े क्षारयुक्त, मधुर है
लहसुन की क लयाँ तीखी होती हैं
और यह गरम है . यहकटू रसात्मक, कटू वपाकी हृद्य, केश्य, गुरु,
िस्न ध वीयर्पवधर्पक, जठरा नीवधर्पक, आमपाचक, बल्य, हृदयवधर्पक,
केश्य, गुरु, वीयर्प वधर्पक
रे चक है । रक्त, पत्त, कफ आ द का नाशक है वातघ्न है .
गांजर :

मधुर, तक्त, कटू , उष्ण, रक्त पत्तकर, बल्य

अि नप्रदीपक,हृद्य, हतकर है , इसमेजीवनसत्व अ भरपूर
मात्रिा में होता है
मुली

त्रिदोषघ्न,लघु, और कुछ उष्ण होती है

गुल्म, कांस, श्वास, क्षय, व्रण, नेत्रि व्या ध, स्वरभंग,
अि नमांद्य, उदावतर्प,पीनस व्या ध का नाश करता है .

पकवमुली रुक्ष, उष्ण, कटु , मधुर वपाकी, त्रिदोषघ्न, गुरु व

अ भष्यंदी होती है .
रुक्ष मुली वातकफघन है .
कृ तान्न वगर्प –
व्याख्या –

आहार द्रव्यावर व भन्न संस्कार करुन तयार केलेले अन्न म्हणजे कृ तान्न होय.

हे कृ तान्न ज्या आहार द्रव्यापासून तयार केले असेल त्या द्रव्याचे गुणधमार्पनुसार तमेच त्यावर केलेल्या
संस्कारानुसार शरीरावर त्याचे प रणाम दसून दे तात .

सक्थकैः र हतो मण्डः पेया सक्थसमिन्वता ।

यवागूबह
र्प ु सक्था स्यात ् वलेपी वरलद्रवा ।

मंड - तांदळ
ु ाच्या १४ पट पाणी वालून त्यास शज वतात व गाळतात. गाळल्यानंतर रा हलेल्या फक्त
पाण्यास मंड असे म्हणतात. हा जाठराि नला प्रदीप्त करतो. वायु चे अनुलोमन करतो.
मंड - तांदळ
ु ाच्या १४ पट पाणी वालून त्यास शज वतात व गाळतात.
गाळल्यानंतर रा हलेल्या फक्त पाण्यास मंड असे म्हणतात. हा
जाठराि नला प्रदीप्त करतो. वायु चे अनुलोमन करतो.

पेय - तांदळ
ु ाच्या १४ पट पाणी घालून शज वतात. ह्या शतासह
असलेल्या भाताला पेया असे म्हणतात. ही तृष्णा, क्षुधा, लानी, दौबर्पल्य,
उदर आ ण ज्वरनाशक आहे . ही मलाचे अनुलोमन करणारी, व्या धग्रस्त
व्यिक्तक रता हतकारी, जाठरा नीचे दीपन करणारी असून आमाचे
पाचन करणारी आहे .

वलेपी - तांदळ
ु तुपावर भाजून, भरडू न त्यामधे चार पट पाणी घालून
तयार केलेल्या आहारद्रव्याला वलेपी असे म्हणतात.
यवागू - तांदळ
ु ाच्या ६ पट पाणी घालून शज वल्यास त्याला
यवागू म्हणतात. हे लघु, तपर्पण करणारे , ग्राही, हय आ ण
दीपन असते.

यूष- द् वदल धान्यामधे १८ पट पाणी घालून शजवून तयार

केलेल्या आहार द्रव्याला युष असे म्हणतात, ज्यात सुंठ, मरे ,
पंपळी, सैंधव आ ण घृत बालून शज वतात त्याला कृ त यूष
असे म्हणतात. हा पातळ असतो.