Konferencija u Parizu zvanično je otvorena 18. januara 1919.

pozdrav-
nim govorom predsjednika Poenkarea, u kojem je pomenuo sve učesnice (32
države) koje su pozvane na plenarno zasjedanje iz Evrope, Azije, Amerike, ali
nije pomenuo Crnu Goru.1034 Prazna stolica sa ispisanim Montenegro bila je
jedina oznaka prisustva Crne Gore na svim sjednicama Konferencije, od
svečanih do plenarnih. Ovakvo rješenje je, u suštini, značilo podršku politici
"svršenog čina" i stavu oficijelne Srbije, odnosno delegacije KSHS, koja je
smatrala da je ovo pitanje riješeno odlukama Podgoričke skupštine i da je
Crna Gora sastavni dio Srbije, koja se, kao takva, ujedinila sa ostalim djelo-
vima koji su bili pod vlašću Austro-Ugarske. Sve vrijeme trajanja Konfe-
rencije vođena je bespoštedna kampanja delegitimizacije zvanične Crne Gore,
čiji su nosioci javno bili Crnogorci, a stvarno Nikola Pašić, predsjednik
jugoslovenske delegacije na Konferenciji mira i srbijanski, odnosno jugoslo-
venski, politički krugovi koji su dokazivali nelegitimnost zahtjeva crnogorske
emigracije, koja je upravo u međunarodnoj zajednici i obećanjima Francuske,
a potom i drugih velikih sila, pothranjivala iluziju o poništenju odluka Pod-
goričke skupštine. Toj velikoj diplomatskoj igri u kojoj se iznova prekrajala
karta Evrope i svijeta crnogorska emigracija nije bila dorasla. Pokazalo se da
su odluke koje je povlačila zvanična Crna Gora u drugoj deceniji dvadesetog
vijeka bile ili zakašnjele ili kratkovide, te da joj je u završnici diplomatskog
raspleta jedini argument bilo ono što je u politici raspodjele interesa naj-
bezvrednije: moral i pravda.
Završetak rata, odluke Podgoričke skupštine, Božićna pobuna i početak
Konferencije mira u Parizu "pretekli" su inertnu vladu Evgenija Popovića.
Početak najznačajnijeg međunarodnog skupa zatekao je crnogorsku emigra-
ciju bez predsjednika vlade. Evgenije Popović se povukao u Rim neposredno
poslije odluka Podgoričke skupštine i pokazivao da nema namjeru da se vrati
u Pariz. O razlozima njegove ostavke dosta se spekulisalo, od toga da se nije
slagao sa politikom kralja Nikole, o čemu ne postoji niti jedan dokument, 1035
do tvrdnji da je bio ucijenjen od masona, kojima je pripadao a koji su donijeli
odluku o nestanku Crne Gore.1036 Vrlo ubjedljivo zvuči argumentacija da se
tadašnji predsjednik crnogorske vlade Evgenije Popović politički pasivizirao

1034
Članovi plenarnog zasjedanja bili su: SAD (pet delagata), Velika Britanija (pet
delegata), Francuska (5 delegata), Italija (5 delegata), Japan (5 delegata), Kanada (2 delegata),
Australija (2 delegata), Južna Afrika (2 delegata), Novi Zeland (1 delegat), Holandija (2 dele-
gata), Indija (2 delegata), Belgija (2 delegata), Bolivija (1 delagat), Brazil (3 delegata), Kina
(2 delegata), Kuba (1 delegat), Ekvador (1 delegat), Grčka (2 delegata), Gvatemala (1 dele-
gat), Haiti (1 delegat), Hedžas (2 delegata), Honduras (1 delegat), Liberia (1 delegat), Nika-
ragva (1 delegat), Panama (1 delegat), Peru (1 delegat), Poljska (2 delegata), Rumunija (2
delegata), Srbija (3 delegata), Siam (2 delegata), Čehoslovačka (2 delegata), Urugvaj (1 de-
legat).
1035
Evgenije Popović je sve vrijeme ostao u egzilu uz vladu i kralja Nikolu.
1036
Vidi opširnije: Rastoder Šerbo, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 131-140.
246
poslije odluke Velike masonske lože u Parizu u oktobru 1918. o tome da se
Crna Gora pripoji Srbiji. Zanimljivo svjedočanstvo u tom smislu ostavio je
Jovan Plamenac u pismu kralju Aleksandru od 31. I 1925. godine. 1037 U origi-
nalnoj verziji pomenutog pisma,1038 Plamenac opisuje ulogu masona, obra-
ćajući se kralju Aleksandru sljedećim riječima: ...Čast mi je napomenuti Va-
šem Veličanstvu, da je, u mjesecu oktobru 1918. održala u Parizu, Glavna
masonska loža, jednu svoju sjednicu. Na njoj je uzeo učešće i tadašnji pred-
sjednik crnogorske vlade Evgenije Popović. Tu su bili prisutni i još dva crno-
gorska aktivna ministra, kao i dva crnogorska činovnika. Na toj sjednici su
uzeli učešća i izvjesni srbijanski masoni pored naravno Francuza i drugih.
Bilo je postavljeno pitanje, od strane predsjedavajućeg: Da li bi trebalo
dozvoliti da se vaspostavi Kraljevina Crna Gora, kao što su vaspostavljene
Belgija i Srbija, ili ne? Otvorena je bila diskusija. Ovi crnogorski masoni
očajnički su se borili i dokazivali prava Crne Gore na vaspostavu, ali veći-
nom glasova je odlučeno, da se ima Crna Gora uništiti u korist Srbije! Kad je
donesena ova i ovakva odluka, plakao je Evgenije Popović. Molio je, da se
ublaži ta odluka. Ali nije ništa pomoglo. Čak, šta više, zaprijetilo mu se, ako
se dozna da on, poslije ove masonske odluke, radi što u korist vaspostave
Crne Gore, da će prema njemu kao članu biti primijenjene najstrožije mason-
ske sankcije. A među te sankcije spada i osuda na smrt. Isto tako zaprijećeno
je i ostalim prisutnim crnogorskima masonima. Svi su tada izjavili, da će
poštovati rečenu odluku. Ne samo to, nego su i morali obavještavati mason-
sku ložu neposredno ili posredno što bi išlo u korist Kraljevine Crne Gore,
kako bi mogla loža preduzeti blagovremene kontra-korake protivu Crne Gore
i protivu ljudi, koji rade u njenu korist. Morali su svi Crnogorci na ovaj način
špijunirati svoju rođenu otadžbinu i izdavati njene bitne interese, da bi bila
što prije zadavljena. Svi francuski državnici na čelu sa tadašnjim predsjedni-
kom Republike Poenkarejom i svi njeni najugledniji đenerali, kao Foš, Saraj,
Franše de Epere bili su u to vrijeme članovi Velike Masonske lože u Parizu.
Svi italijanski državnici, na prvom mjestu sa grofom Sforcom, bili su masoni.
Isto tako i svi državnici Velike Britanije bili su članovi masonerije. Svi najug-
ledniji državnici, političari, oficiri i gotovo listom činovništvo Srbije, njeni
industrijalci, trgovci, bankari i td. bili su članovi masonerije. Objašnjavajući
prethodno citirane navode, Jovan Plamenac zaključuje: ...I tako, naprimjer,
francuski i srbijanski političari radili su na uništenju Crne Gore ne samo iz
svojih državnih interesa, nego i radi toga što su morali da izvrše nalog rečene
masonerije. Pa i sami italijanski političari, ma da su i neki od njih bili ubije-
1037
Ibid, 224-225.
1038
Ovo pismo je 1940. godine objavio Jovan Ćetković u svojoj knjizi Ujedinitelji
Crne Gore i Srbije. Objavljeno pismo je falsifikat prethodno prerađen i značajno skraćen u
nekoj od kancelarija u vladi Nikole Pašića. U toj verziji izostavljeni su mnogi djelovi, pa i
ovaj koji govori o ulozi masona u nestanku Crne Gore. Vidi opširnije: Rastoder Šerbo, Ja-
nusovo lice istorije, Podgorica 2000, 131-140.
247
đeni da interesi njihove države ne nalažu da bude Crna Gora uništena, ipak,
su morali raditi na rečenom zločinu. Kod masonerije i njihovih članova važi
pravilo, da sve, pa i pojedini životi, moraju biti žrtvovani u interesu maso-
nerije. To je zakon nad zakonima. Međutim, ni kralj Nikola, niti nijedan od
najuglednijih tadašnjih crnogorskih državnika nije bio član masonerije. Inter-
nacionalna masonerija, kao što vidimo, osudila je Crnu Goru u godini 1918.
na smrt. Otuda gdje je god Crna Gora zakucala na vrata, naišla ih je zat-
vorena. Dakle, svi oni, koji su radili na uništenju Crne Gore bili su izvršioci
volje internacionalne masonerije. Postavlja se pitanje: da li su prethodno citi-
rani Plamenčevi navodi, plod omiljene balkanske "teorije zavjere", kojom se
najlakše pravda neuspjeh, ili imaju stvarno uporište u činjenicama? Jedan od
rijetkih istraživača uloge francuskih masona u stvaranju jugoslovenske dr-
žave, Dimitrije Dimo Vujović, u svojoj studiji1039 o masonima i njihovoj ulozi
u stvaranju jugoslovenske državne zajednice o navedenim pitanjima piše uop-
šteno, bez iscrpnijeg osvrta na odnos prema Crnoj Gori i u ravni odnosa
masona prema jugoslovenskom pitanju uopšte. Pored ostalog, autor navodi da
su francuski masoni bili žestoki protivnici pregovora o separatnom miru, koji
su na inicijativu pape Benedikta XV vođeni posredstvom Siksta Burbonskog
sa Austro-Ugarskom tokom 1917. i da su se već tada izjašnjavali za razbijanje
Austro-Ugarske i u vezi s tim za stvaranje jugoslovenske države. Navedeni
stavovi snažno su afirmisani na Kongresu masona savezničkih i neutralnih
zemalja, održanom u junu 1917. godine.1040 Objašnjavajući vezanost srpskih i
francuskih masona, autor navodi da je ona postala intenzivnija posebno pos-
lije 1916. godine, kada je u Francusku došao veliki broj srpskih masona. Od
tada je masonska aktivnost u korist jugoslovenskog pitanja postala organi-
zovanija i uspješnija. Srpski masoni su u Francuskoj organizovali i rad Vr-
hovnog savjeta Srbije, čije je sjedište bilo u Marselju. Beogradska loža Uje-
dinjenje bila je direktno vezana za ložu Veliki orijent Francuske. Kao naj-
značajniji akt francuskih masona, autor naznačava rezoluciju usvojenu poslije
predavanja masona dr Hinka Hinkovića u martu 1917. godine, u kojoj je
snažno podržana želja ...Jugoslovena Austro-Ugarske da se ujedine sa njiho-
vom braćom po rasi iz Srbije i Crne Gore u jednu nacionalnu, demokratsku
nezavisnu državu.1041 Inače, odnos prema Crnoj Gori nešto konkretnije je
naznačen kroz formulaciju: Srpski masoni u Francuskoj vodili su borbu pro-
tivu separatističkih težnji crnogorskog kralja Nikole, u čemu su ih pomagali
francuski masoni, organizovanjem predavanja u Velikom orijentu na tu
temu... Kada je zajednička jugoslovenska država proglašena, trebalo je to
djelo braniti i zalagati se da ga priznaju velike sile. U tome je trebalo da
odigraju ulogu i francuski i drugi masoni, pa su ih jugoslavenski masoni o
1039
Vidi: Dimitrije Dimo Vujović, Francuski masoni i jugoslovensko pitanje, Beograd
1994.
1040
Ibid, 248.
1041
Ibid, 248-249.
248
tom problemu obavijestili brošurom "Nacionalni zahtjevi Srba, Hrvata i
Slovenaca", čiji je autor mason, Srbin Dušan Tomić, član francuske lože
"Cosmos" i za koju je predgovor napisao francuski general Penje.1042 Poje-
dinačno kao masoni navode se članovi Jugoslovenskog odbora: dr Hinko
Hinković, dr Franko Potočnjak, dr Dinko Trinajestić, Ivan Meštrović, dr
Niko Županič, dr Nikola Stojanović, dr Milan Srškić, Veljko Petrović, dr
Ljubo Leontić, Drago Marušić, dr Dušan Vasiljević, dr Milan Marjanović,
Jovo Banjanin, Bogumil Vošnjak. Od Srba iz Srbije navode se dr Boža
Marković i dr Pavle Popović.1043 Autor ukazuje i na to da se naklonost fran-
cuskih masona srpskim masonima i njihovoj borbi protiv režima kralja Ni-
kole jasno očitovala kroz predavanja i aktivnosti koje su organizovane u loži
Veliki orijent Francuske. U tom smislu posebno izdvaja dva predavanja:
prvo je 24. septembra 1918. godine, pod naslovom Crna Gora (Monte-
negro), održao Srbin dr Sava Petrović, inače član jedne francuske masonske
lože; a drugo, nazvano Crna Gora poslije rata (Le Montenegro apres la
guerre), 5. novembra 1918. godine održao je Andrija Radović, predsjednik
Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. To što je govornica ustupana
samo zagovornicima bezuslovnog ujedinjenja jasno ukazuje na naklonost
francuskih masona. Tek poslije više od godinu dana po ujedinjenju, kada je
ono postalo svršena stvar, crnogorskim masonima dozvoljeno je da svoje
poglede iznesu pred jednom masonskom ložom u Parizu. To je bila loža
Italija, koja je djelovala pod pokroviteljstvom Velike lože Francuske i u
kojoj je 10. maja 1920. održao predavanje dr Pero Šoć, crnogorski ministar,
mason. U tom predavanju Šoć je iznio stavove kralja Nikole i njegove vlade
o ujedinjenju Crne Gore i Srbije i o aktuelnoj situaciji u Crnoj Gori. Poslije
tog predavanja loža Italija jednoglasno je usvojila zaključak: Loža Italija,
sjećajući se hiljadugodišnje nezavisnosti Crne Gore, žrtava koje je dobro-
voljno i velikodušno prihvatila za vrijeme svjetskog rata na strani saveznika,
zabrinuta zbog zlostavljanja i akata barbarstva, koji su načinjeni i još uvijek
se čine od srpskih okupacionih trupa, traži da, kao što je već urađeno za
Belgiju i Rumuniju, budu primijenjene odredbe mirovnog ugovora koje
garantuju potpunu restauraciju Crne Gore i apeluju na italijansku vladu da
interveniše čitavom svojom snagom i moći, da crnogorska teritorija bude
evakuisana od srpskih trupa i plemenitom narodu Crne Gore bude vraćeno
puno uživanje svoje istorijske nezavisnosti, neophodne garancije balkan-
skog mira i sigurnosti same Italije. Navedeni zaključak loža je 28. maja
1920. godine uputila predsjedniku italijanske vlade Nitiju, moleći ga da ga
uzme u razmatranje.1044
Izvjesno je da je Evgenije Popović, poslije pasiviziranja i izbora novog
predsjednika vlade, obavljao poslove državnog savjetnika i primao platu u
1042
Ibid, 254-255.
1043
Ibid, 194.
1044
Ibid , 224-225.
249
emigraciji iz državne kase dok je u njoj bilo sredstava.1045 Crnogorska emi-
gracija je mnogo očekivala od Konferencije mira u Parizu i bila u cjelosti
uvjerena da će zvaničnoj Crnoj Gori dati punu satisfakciju, saglasno obećan-
jima koja su zvaničnici evropske diplomatije, prije svega francuske, davali
kralju Nikoli. Ukoliko je vjerovati samom Simu Popoviću, ponovna ubjeđi-
vanja da se prihvati mjesta predsjednika vlade pokazala su se neuspješnim,1046
tako da je u ključnom periodu Crna Gora ostala bez predsjednika vlade. Već
u decembru 1918. godine, prije izbijanja pobune, ministar Milo Vujović, koji
je održavao neposrednu vezu sa pojedincima u Crnoj Gori, tražio je od vo-
jvode Boža Petrovića da odmah i bez odlaganja uputi četiri-pet ljudi preko
Italije za Pariz i ukazivao mu na kraljevu želju da vojvoda Božo bude jedan
od njih, a ako ne bi mogao, da uputi Marka Đukanovića, Aleksu Martinovića
ili bilo koga drugoga, jer na kraju krajeva, treba da znate, da će samo ovako
svršiti svako pitanje, pa i naše... Pitanje časti Crne Gore treba izvesti na
čistinu. Budeli čas za naš ulazak u Jugoslaviju, to ne smije biti pod koprenom
srama, već kao ravnopravnog člana dostojnog onih žrtava, koje smo zato
podnijeli!1047 Događaji koji su uslijedili, prije svega izbijanje pobune i preven-
tivna hapšenja vojvode Boža, divizijara Đura, oblasnog upravitelja i biv. naro-
dnog poslanika Marka Petrovića, bivših ministara i visokih državnih
funkcionera: Marka Đukanovića, predsjednika Državnog savjeta, Sava
Vuletića, Rista Popovića, narodnih poslanika: Marka Vukosavovića, Rada
Radovića, Filipa Pejovića, Sava Krivokapića, komandanata brigada: Jovana
N. Plamenca, Bogića Radovića i Ilije Vujačića, ili ukupno 125 uglednijih
Crnogoraca,1048 isključiće značajan dio crnogorske političke elite iz potonjih
događaja i marginalizovati njihov uticaj na iste. Bez obzira na to što u istori-
ografiji postoje protivurječna tumačenja o uzrocima izbijanja Božićne
pobune, njenim inspiratorima, protagonistima i kreatorima, od stanovišta da je
posrijedi akcija inspirisana iz dvora u Nejiu do presudne uloge Baldačija, 1049
1045
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Milo Vijović - Evgeniju Popoviću, Rim, 19.
jula 1920.
1046
Vojvoda Simo Popović, S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, Beograd
2002, 2425-247.
1047
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 19, str. 113, M. Vujović - Vojvodi Božu Petroviću, Rim,
19. decembra 1918.
1048
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 133, str. 226-230, Spisak zatvorenika u zatvoru Jusovača
u Podgorici; Glas Crnogorca, br. 81, 23. XII 1919, 3.
1049
Dimo Vujović, Podgorička skupština, Zagreb 1989, 174. Razmatrajući uzroke
pobune, autor navodi: U vezi sa tim stoji i tvrdnja da je zelenaški pokret djelo ljudi kralja Ni-
kole i italijanske obavještajne službe. Ova tvrdnja naročito dolazi do izražaja kada se ras-
pravlja o uzrocima božićne pobune. Neosporno je da su ljudi kralja Nikole i italijanska obav-
ještajna služba imali veza sa pojedinim istaknutim nezadovoljnicima u Crnoj Gori i da su
podsticali nezadovoljstvo. O tome ima puno dokumenata domaćeg i stranog porijekla. Ali se
250
za koga još nije objašnjeno, ako je bio glavni inspirator i pokretač, kako je to
saznao da na Cetinju postoji Odbor čiji su članovi bili Plamenac, Risto
Popović, bivši ministar komandir Petar Lompar i drugi. Odbor je radio na
pripremanju pobune u Crnoj Gori, dok je Plamenac nastojao da za nju
obezbedi finansijsku, materijalnu i političku podršku Italije.1050 Valjda je
logično da se sazna za nešto što je već postojalo, kao što je logično da
zvanična italijanska vlast, ako nije prihvatila Baldačijeve zahtjeve za
konkretnu pomoć crnogorskim ustanicima, nije mogla stajati iza njihovog
plana o pobuni.1051
Iako je Baldači imao zadatak da podstiče "pokret protiv sadašnjeg sta-
nja" on nije bio ovlašćen da rojalističkim elementima obećava podršku Italije
njihovim zahtjevima. Pored toga, Baldači je delovao i kao agent ministra Vu-
jovića, t.j. nejske vlade. Uveravao je Plamenca i ostale rojaliste da mogu
računati na italijansku finansijsku i materijalnu podršku. Kasnije se zalagao
za italijansku oružanu podršku pobunjenicima, tvrdi Živojinović. Naravno,
onaj ko ne pravi razliku između namjere i zalaganja i učinjenog rizikuje da
napravi nelogične konstrukcije, poput onih: Plamenac se oslonio na pomoć
italijanske vlade i trupa u Kotoru, Baru, Virpazaru i Ulcinju - u oružju, muni-
ciji i hrani. U tom pogledu Baldačijeva obećanja i Plamenčeva nadanja os-
tala su neostvarena zbog stava italijanske vlade. Time je pobuna bila osuđena
na neuspeh.1052 Ovi činjenični nalazi, koji su u biti tačni, apsolutno su u
suprotnosti sa logikom o presudnoj ulozi Italije u podizanju Božićne pobune,
koji su opšte mjesto u epskoj nekritičkoj istoriografiji. Naprotiv, ako jedan
agent obeća nešto protiv čega su i vlada i nadležni organi, a Italija je itekako
vodila računa da uoči početka Mirovne konferencije ne bude upletena u kom-
plikovana crnogorska događanja, postavlja se logično pitanje: ko presudno
opredjeljuje konačan stav? Apstrahujmo i to što Italijani nijesu ništa manje
bili inkorporirani u projekte protivnika bezuslovnog ujedinjenja nego što su
Francuzi bili dio tog projekta. Radilo se samo o tome što su francuski generali
Pol Venel i Franše d'Epere imali formalnu komandu, čak i nad italijanskim

pored tih nesumnjivih veza i uticaja na političko neraspoloženje jednog dijela Crnogoraca ne
bi moglo reći da su zelenaški pokret i božićna pobuna posljedice djelovanja samo spoljnih
faktora. Oni su prije svega rezultat unutrašnjih prilika, naročito nezadovoljstva zbog načina
ujedinjenja, a zatim postupaka nosilaca nove vlasti i potom niza drugih, manje važnih uzroka.
Autor potom navodi da je djelovanje agenata kralja Nikole i italijanske službe imalo važnu
ulogu.
1050
Vidi: Dragoljub R. Živojinović, Kraj Kraljevine Crne Gore 1918-1921, Beograd
2002, 65-66.
1051
O tome je opširno pisao: Dragoljub R. Živojinović, Italija i Crna Gora..., 298-301;
Vidi i: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Italija i božićna
pobuna u Crnoj Gori 1919. godine, Beograd 1996, 284-316.
1052
Vidi: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Italija i
božićna pobuna u Crnoj Gori 1919. godine, Beograd 1996, 284-316.
251
snagama u Crnoj Gori i što je njihova riječ opredjeljujuće uticala na tok do-
gađaja. I da se moglo birati, sigurni smo da bi crnogorska strana dala bar sto
Baldačija za jednog D'Eperea. U svakom slučaju o ovim događajima objelo-
danjeni su brojni izvori i o njima je iscrpno pisano, često kontraverzno, i
svaka naknadna analiza pokazala bi da su istraživači uglavnom postajali ad-
vokati jedne ili druge sučeljene strane. Činjenice neumoljivo govore: Oružana
pobuna protivnika bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije organizovana
je uoči Božića 1918. godine (odnosno januara 1919, po gregorijanskom ka-
lendaru). Uzroci pobune su u nezadovoljstvu načinom ujedinjenja proklamo-
vanog na Podgoričkoj skupštini, postupcima organa vlasti i bjelaških četa,
teškom socijalno-ekonomskom stanju i želji za internacionalizacijom crno-
gorskog pitanja. Formalno je Crna Gora bila okupirana od strane saveznika, a
sva sporna pitanja rješavala su se na Konferenciji mira u Parizu. Pripreme za
ustanak bile su intenzivirane poslije povratka nekih crnogorskih prvaka iz
zarobljeničkih logora, koji su bili zadržani na putu za Crnu Goru (najvećim
dijelom u Sarajevu) dok se ne izglasaju odluke na Podgoričkoj skupštini.
Posebno su bile intenzivne na prostoru Crne Gore u granicama poslije Berlin-
skog kongresa, odnosno na području gdje je bila izraženija državnopravna
svijest crnogorske države, mada su ustanici imali pristalica i u drugim kraje-
vima. Procjenjuje se da je u pobuni, čiji je početak planiran za 21. decembar
1918, učestvovalo oko 4.000 slabo naoružanih ljudi. Plan pobune otkrio je 18.
decembra, dakle nedjelju dana prije formalnog izbijanja pobune (25. XII),
pop Stevo Drecun, koji je o ovome obavijestio mitropolita Mitrofana Bana, a
ovaj komandu srpske vojske na Cetinju i Izvršni narodni odbor. 1053 Za
pripreme pobune general Milutinović znao je od 17. decembra 1918. godine,
tako da za vojne i civilne vlasti ona nije bila nikakvo iznenađenje. 1054 Dvojica
crnogorskih oficira dva dana uoči pobune dostavili su komandantu
savezničkih trupa za Crnu Goru, francuskom generalu Venelu, zahtjeve za
poništenje odluka Podgoričke skupštine, restauraciju Crne Gore kao ustavne
monarhije, okupaciju Crne Gore od strane savezničkih trupa uz isključenje
srpskih, dok se ne sprovedu izbori, poslije kojih će se riješiti o načinu uprave i
formi budućeg ujedinjenja. Postavlja se pitanje: zašto su "zahtjevi" dostavljeni
francuskom generalu, a ne, na primjer, komandantu Jadranskih trupa generalu
Milutinoviću ili novouspostavljenim civilnim organima vlasti? Pa zato što je
general Venel formalno bio komandant savezničke okupacione vojske i sve
trupe na prostoru Crne Gore trebalo je da budu potčinjene njegovoj komandi.
Dio pobunjeničkih vođa uzdao se u pomoć Italije, čije su se trupe, kao dio
savezničke vojske, nalazile u južnim djelovima Crne Gore, te je održavao
kontakte sa pojedinim italijanskim agentima. Konkretna italijanska podrška
uoči same pobune izostala je, mada je Italija kasnije prihvatila izbjegle
1053
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 15, 21, 22, 56.
1054
Ibid, dok. br. 56.
252
protivnike bezuslovnog ujedinjenja, pomagala ih vojno i finansijski, koristeći
na taj način crnogorsko pitanje kao sredstvo pritiska u diplomatskim
pregovorima oko mjesta u sjevernom Jadranu.
Konkretnim aktivnostima u sprečavanju i ugušivanju pobune rukovo-
dila je Komanda Jugoslovenskih trupa na Cetinju, na čelu sa generalom Dra-
gutinom Milutinovićem. Uoči pobune počelo je hapšenje pojedinih pobunje-
ničkih vođa i zelenaških prvaka. U Piperima je 20. XII uhapšen brigadir Milu-
tin Vučinić, čime je osujećeno opkoljavanje Podgorice prema ranije usvoje-
nom planu, bez obzira na to što su pobunjenici presjekli put Podgorica-Dani-
lovgrad na Vranjskim njivama i što je jedan dio Martinića, sa komandirima
Stevanom i Bogdanom Radovićem, zauzeo spušku granicu, dok je kapetan
Mato Raičević zaposjeo Velje brdo kod Podgorice. U ovom kraju pokret
pobunjenika privremeno je likvidiran bez oružanih sukoba, hapšenjem nekih
od pobunjeničkih vođa. Pobuna u drugim djelovima Crne Gore tekla je dru-
gačije. Već 21. XII bili su opkoljeni gradovi: Cetinje, Rijeka Crnojevića,
Virpazar, dok su se oko Nikšića prikupljali pobunjenici. Obračun koji je pre-
sudno uticao na dalji tok pobune dogodio se u okolini Cetinja. Štab pobunje-
nika nalazio se u Bajicama, gdje su na pregovore došli brigadir Janko Vukotić
i Jovo Bećir, u želji da spriječe budući sukob i bespotrebno prolivanje krvi.
Pobunjenici su u načelu prihvatali mirovne inicijative uz ispunjavanje postav-
ljenih uslova. Njihovu neodlučnost i nedovoljnu organizovanost vješto su
koristili bjelaši, koje su potpomogale srpske trupe stacionirane u Crnoj Gori.
Već 22. XII slomljen je otpor oko Virpazara, koji je predvodio inspirator,
organizator i vođa pobune Jovan Plamenac, koji je, na poziv kralja Nikole,
ubrzo napustio Crnu Goru, prebacivši se preko San Đovani di Medua u
Italiju. Oko Nikšića su borbe otpočele 23. XII, i poslije jednodnevnog
okršaja, odbrana grada je, pošto su u pomoć došli bjelopavlićki, grahovski i
drobnjački bjelaši, uspjela da pokoleba krajnje neodlučne pobunjenike. Vođe
pobunjenika, vojvode Đuro i Marko Petrović, i Marko Đukanović bili su
uhapšeni u svojim kućama, dok su Milisav Nikolić i komandir Đuro Jovović
sa dijelom svojih prsitalica odbjegli u šumu. Pobunjenici su iz štaba u
Bajicama 22. XII uputili svoje Zahtjeve, koje je u ime ustaničkog odbora
potpisao kapetan Krsto Popović, generalu Venelu, komandantu savezničkih
trupa, koje su dobile mandat od međusavezničke komisije u Versaju da
okupiraju Crnu Goru, i Izvršnom narodnom odboru, čiji je prepis dostavljen
komandi Jadranskih trupa.
Sjedište komande savezničke vojske bilo je u Kotoru, a pod njenom
komandom su, već smo napominjali, formalno bile sve savezničke jedinice,
uključujući i srpske. Ova komanda je bila potčinjena Komandi istočne vojske,
sa sjedištem u Carigradu. U Zahtjevima se navodi da je skupština u Podgorici
sazvana protiv ustavnih odredbi Crne Gore i volje većine crnogorskog naroda,
što je bio osnovni razlog da se digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori.
Potom se navodi da se svi slažu sa idejom da Crna Gora uđe punopravna sa

253
ostalim pokrajinama u jednu veliku jugoslovensku državu, a da o obliku vla-
davine riješi redovno izabrana skupština svijeh Jugoslovena, odnosno Konsti-
tuanta. Prethodno su zahtijevali da se kazne krivci koji su bacili ljagu našemu
oružju, što se odnosilo na intenzivnu propagandu ujedinitelja o navodnoj
izdaji Crne Gore i njenog kralja tokom rata, te da se anuliraju odluke Pod-
goričke skupštine i provedu novi slobodni izbori za Crnu Goru, čiji će izas-
lanici privremeno predstavljati Crnu Goru izvan i unutra. Radi izvršenja
navedenog, najavljen je ulazak ustaničkih trupa 23. XII u Cetinje, kada će
preuzeti sva državna nadleštva. Izvršni narodni odbor, na čelu sa Markom
Dakovićem, i komandant Jadranskih trupa, general Milutinović, odbili su
pomenute zahtjeve. Do sukoba je došlo uoči Božića, 24. XII ujutro, kada su
na pokušaj pobunjenika da uđu u grad, bjelaši odgovorili oružanom paljbom.
Istog dana na Cetinje je došao komandant savezničkih trupa, general Venel,
pokušavajući da sklopi primirje među sukobljenim stranama. Postavio je i
jednoj i drugoj strani uslove, po kojima je trebalo put Kotor-Cetinje osloboditi
za saobraćaj, uspostaviti pokidane telefonske i telegrafske linije. Dat je rok da
se navedeno ispuni do 25. XII /7. I i da se svi oni koji su učestvovali u pobuni
povrate kućama i polože oružje. Pobunjenici su se dijelom povukli svojim
kućama, odbijajući da polože oružje. Dio pobunjenika je pobjegao u Boku
Kotorsku i Bar, odakle su ih Italijani prebacili u Medovu, gdje se nalazio
sabirni logor za Crnogorce, a potom u Italiju, dok se dio odmetnuo u šumu.
Na taj način suzbijena je pobuna na Božić 1918. godine, ali će borbe protiv
protivnika bezuslovnog ujedinjenja trajati sve do 1924. godine. U borbama
oko Cetinja bilo je 79 ranjenih i poginulih (16 poginulih i 63 ranjenih) među
pristalicama bezuslovnog ujedinjenja, dok je među njihovim protivnicima oko
Nikšića i Cetinja poginulo 29 lica (tri oko Nikšića). Ovim događajima skre-
nuta je pažnja Konferenciji mira u Parizu na stanje u Crnoj Gori, što je bio
jedan od ciljeva pobunjenika, ali je i otvoren proces dugotrajne oružane kon-
frontacije pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja. Ona nije prestala ni
poslije pisma koje je iz egzila u Francuskoj januara 1919. godine, na nagovor
američkog predsjednika Vilsona, uputio kralj Nikola svojim pristalicama i u
kojem je od njih tražio da polože oružje, jer je od saveznika dobio obećanje
da će se crnogorskom narodu vrlo brzo omogućiti da se slobodno izjasni o
političkoj platformi svoje buduće vlade i da će se on pokoriti takvoj odluci.
Borbe protiv protivnika bezuslovnog ujedinjenja nastavljene su jer su tokom
narednih godina ponovo izbijale pobune u različitim krajevima Crne Gore,
inicirane od strane odmetnutih u šumu i odbjeglih u Italiju, koji su bili pod
nadzorom crnogorske izbjegličke vlade i uticajem italijanske države. Borbe
protiv odmetnika u nikšićkom kraju vođene su krajem maja 1919. godine i
trajale su, sa prekidima, sve do marta 1924. godine, kada je ubijeno 10 a
predalo se 13 odmetnika. Akcije protiv pobunjenika u Rovcima vođene su od
oktobra 1919. godine i sa prekidima trajale do oktobra 1921. godine, da bi
posljednji odmetnici u ovom kraju (braća Radoš i Drago Bulatović) bili

254
likvidirani u martu 1929. godine. U decembru 1919. godine ugušena je po-
buna u Kučima, koju su predvodili Vojin Lazović, Krsto Ivanović, Vaso Če-
jović i Spaso Pavićević. Borbe protiv odmetnika u Katunskoj nahiji bile su
stalne i trajale su do početka 1924. godine.
Najveća organizovana vojna akcija protiv ustanika u Crnoj Gori vođena
je u decembru 1919. godine i januaru i februaru 1920. godine. Po naređenju
viših vojnih i državnih organa, koji su procjenjivali da se u šumama nalazi
oko 900 odmetnika, Zetska divizijska oblast operativno je podijeljena na 14
manjih oblasti, iz kojih je počelo jednovremeno gonjenje odmetnika, interni-
ranje i hapšenje članova odmetničkih porodica, njihovih jataka i svih koji su
posredno pomagali ustanike. U akciji su učestvovale trupe Zetske divizijske
oblasti, II žandarmerijski bataljon, koji je povjerenik kraljevske vlade stavio
na raspolaganje komandi Zetske divizijske oblasti, i leteće čete, koje su for-
mirali dobrovoljci stavljeni pod komandu vojnih organa. Ova akcija imala je
značajnog uspjeha. Uhapšeni su i natjerani na predaju pored ostalih: Ibro Bu-
latović, jedan od vođa odmetnika u kolašinskoj oblasti; Ilija Damjanović,
Mato Todorović, Kosta Radović, Ilija Kecojević, Nikola Perović, Luka Popo-
vić, poznate odmetničke vođe iz nikšićkog kraja; Đuro Kapa, koji se predao
sa 12 saboraca; te Simo i Filip Krivokapić, odmetničke vođe iz Cuca, koji su
se predali sa 60 drugova. U ovoj akciji ubijena su 22 odmetnika, uhvaćeno je i
natjerano na predaju 599, kao i 138 vojnika odbjeglih iz nikšićkog bataljona,
ukupno 757 lica. Počev od 1920. do 1927. godine za odmetnicima su raspi-
sivane potjernice sa novčanim nagradama za njihovo hvatanje ili likvida-
ciju.1055 Značajni rezultati u likvidaciji odmetnika postignuti su i krajem 1923.
godine, kada su likvidirane odmetničke grupe Sava Raspopovića i Muja Ba-
šovića, i marta 1924. godine, kada je ubijeno 13, a predalo se 10 odmetnika.
Sukob pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i
Srbije, koji je sa većim ili manjim intenzitetom trajao sve do 1924. godine,
imao je katastrofalne posljedice. Procjenjuje se da broj odbjeglih, inter-
niranih, zatvaranih, osuđivanih, likvidiranih i poginulih u međusobnim
sukobima dostiže cifru od 5.000. Popaljene su mnoge kuće, uništena su
značajna materijalna dobra. Suđeno je brojnim odmetnicima i njihovim
srodnicima, jatacima i pristalicama. Jedan broj njih amnestiran je ukazima o
amnestiji kralja Aleksandra od 28. novembra 1920. godine, kojim je, pored
ostalog, prekinuto suđenje započeto pred Okružnim sudom na Cetinju u
avgustu i septembru 1920. godine protiv 58 lica koja su se nalazila u
istražnom zatvoru, 50 koja su se branila sa slobode, dok je njih 29 zadržano
u pritvoru1056 i 1925. godine. U kasnijim suđenjima pedeset devet odmetnika
1055
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Dokumenti, I- IV, Bar 1997.
1056
Vidi: Suđenje borcima protiv aneksije Crne Gore pred Okružnim sudom na Cetinju
1920. godine, Liberalni savez, Sekretarijat za informacije, priredio dr Radoslav Rotković,
Cetinje 1994.
255
osuđeno je na kaznu zatvora između 10 i 20 godina, koju su izdržavali u
raznim kazamatima, najvećim dijelom u Zenici. U tom periodu uništena su
značajna materijalna dobra, zaustavljen je razvoj i uništena, ionako uveliko
devastirana, infrastruktura u Crnoj Gori.1057
To bi bila najkraća skica najvažnijih dešavanja u Crnoj Gori u nave-
denom periodu. Paralelno sa tim trajala je intenzivna aktivnost crnogorske
emigracije, koja je nastojala da crnogorsko pitanje internacionalizuje i, na-
ravno, neutrališe politiku svršenog čina.
S druge strane, u Parizu je već bila započela Konferencija mira, kojoj,
kako smo naveli, nijesu mogli prisustvovati predstavnici Crne Gore, ni ujedi-
nitelji ni njihovi oponenti. U odsustvu Evgenija Popovića, spoljnopolitičku
inicijativu crnogorske emigrantske vlade do dolaska Jovana Plamenca vodio
je dr Pero Šoć. On je 18. I 1919. uputio notu delegacijama velikih sila, protes-
tujući zbog izostavljanja delegata Crne Gore, jedine od savezničkih zemalja,
sa svečanog otvaranja Konferencije. Nekoliko dana kasnije Šoć je uručio
predstavnicima velikih sila novu notu, žaleći se na postupak Poenkarea, koji
Crnu Goru nije ni pomenuo u svom govoru, iako je samo nekoliko dana ra-
nije, prilikom predaje zastave čehoslovačkoj legiji, pobrojao sve države koje
su učestvovale na strani saveznika u ratu i hvalio učešće Crne Gore u njemu.
U novoj noti crnogorske vlade traženo je od saveznika da srpske trupe i ci-
vilni funkcioneri napuste Crnu Goru, da zemlju okupiraju trupe velikih sila,
da se omogući povratak kralju, vladi i Crnogorcima u emigraciji i da kralja
prate poslanici savezničkih zemalja akreditovani na crnogorskom dvoru.
Istovremeno sa početkom rada Konferencije intenzivira se aktivnost
raznih asocijacija Crnogoraca u izbjeglištvu. Protest Mirovnoj konferenciji
upućuje 527 crnogorskih građana koji se nalaze u Francuskoj. U protestu se
osuđuje politika intriga i kleveta zvanične Srbije, Crnogorskog odbora za nar-
odno ujedinjenje i odluke Podgoričke skupštine i traži omogućavanje slo-
bodnog opredjeljivanja naroda.1058 Predsjedniku SAD Vilsonu izjavom se

1057
Vidi: Jovan Ćetković, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Dubrovnik 1940; Dimo Vu-
jović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd 1962; Dimo Vujović, Podgorička skupština,
Zagreb 1989; Dragoljub Živojinović, Italija i "božićna pobuna" 1919. godine, Istorijski za-
pisi, 3, 1968; Dragoljub R. Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o iznevere-
nom savezništvu, Beograd 1998; Dragoljub R. Živojinović, Kraj Kraljevine Crne Gore 1918-
1921, Beograd 2002; Dragoljub R. Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922,
Beograd 1996; Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički
pokret 1918-1929, Dokumenti, I-IV, Bar 1997; Šerbo Rastoder, Političke stranke u Crnoj Go-
ri 1918-1929, Bar 2000; Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000; Mile Kordić,
Crnogorska buna 1919-1924, Beograd 1986; Mihailo J. Šurbatović, Istorija ratova Crne
Gore od njenog postanka 1499. godine do 1924, Vinzor, Canada 1989; Rovačka republika,
Zbornik radova, Kolašin 2001; Novak Adžić, Crnogorski heroji, Savo Raspopović i Petar
Zvicer, Cetinje 2003.
1058
Glas Crnogorca, br. 63, 14/27. I 1919, 1.
256
obraća 168 crnogorskih građana koji se nalaze u izbjeglištvu u Italiji, tražeći
da ne dopusti da se nogama gazi pravo i sloboda najmanjega naroda.1059
Protest velikim silama uputili su, u ime ustanika izbjeglih u Italiju, Joko
Martinović i Ilija Jošov, u ime 150 izbjeglih oficira i vojnika, kapetan Milan
Kraljević i poručnik Jevrem Kršikapa, u ime civilinih izbjeglica: Nikola Kne-
žević, Luka Đurković, kapetan Petar Kovačević, i u ime crnogorske omla-
dine: Božo Krivokapić, kand. prava, Veljko Perović, kand. prava, i Simo Iva-
nišević, student filozofije. U ime crnogorskih izbjeglica u Švajcarskoj Kle-
mansou su se telegramom obratili: Lazar Mijušković, bivši predsjednik vlade,
Pavle Popović, inženjer sa Fakulteta politehnike u Cirihu, Jovo Vukić, doktor
književnosti, Ivan Jovićević, doktor prava, L. Filotić, student ekonomije, Va-
silije Popović, kandidat medicine iz Ženeve, S. Kosić, kandidat ekonomskih
nauka, B. Krivokapić, kandidat prava, D. Krivokapić, student, M. Miljević,
student književnosti.1060 Analiza sadržaja svih protesta, bez obzira na broj
potpisnika, gdje, kao i uvijek u sličnim prilikama, ima pretjerivanja, ukazuje
na to da se radi o sinhronizovanoj i sadržajno ujednačenoj aktivnosti u cilju
skretanja pažnje učesnicima Konferencije na događaje u Crnoj Gori.
Na skupu održanom u Rimu 26. januara 1919. godine, u cilju sakup-
ljanja pomoći za Crnu Goru, Kosto Lučić je kao delegat Crnogorskog
crvenog krsta, iskoristio priliku i održao poduži govor političke sadržine u
kojem je osudio ponašanje Srbije prema Crnoj Gori, naglasivši da se Crna
Gora zalaže za najbolje rješenje, koje omogućava postupnost u procesu
ujedinjenja - konfederaciju različitih zemalja balkanskih naroda i slobodno i
legalno odlučivanje o obliku i budućoj sudbini čitave naše nacije.1061 Pred-
sjedniku Vilsonu su se opširnim pismom od 14. februara 1919. godine, pos-
redstvom Čarlsa Furlonga, člana američke vojne misije koji je boravio u
Crnoj Gori, obratili predstavnici osam nikšićkih plemena, sa potpisima
Milisava Nikolića, potpredsjednika Crnogorske narodne skupštine, Živka
Nikčevića, sekretara u Ministarstvu spoljnih poslova, majora Stevana Pav-
lovića, Antonija Bojovića, Radojice Nikčevića, Nikodima Janjuševića, Lju-
bomira Nikolića, Milisava Nikčevića, kapetan Dragutina Bojovića i majora
Andrije Stankovića.1062 U pismu se ponavljaju već ustaljene optužbe na račun
Srbije, Podgoričke skupštine, čije su odluke pružile narodu čvrsto ubjeđenje
da neće biti konstituisana velika jugoslovenska država, već da će to biti velika
1059
Glas Crnogorca, br. 64, str. 2.
1060
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 18, Excellence Clemanceau Conference de la paix , b.d.
1061
Lucic K. M., Discorso pronunciato dal delegato della Rossa montengrina sig. K.M.
Lucic, ili gorno 26 genaio 1919 alla Sala Taglioni in favore del Montengro, Roma, Tipo-
grafica Concordia 1919; Dokument je prvi put objavljen na našem jeziku: Monitor, 29. aprila
1994 - Monitor, 20. maja 1994. godine, u prevodu dr Vesne Kilibarda.
1062
Hoovere Institution, On War, Revolution and peace, Stanford, California, Notice:
This material may be by copyright law (title 17. U.S. code).
257
Srbija pod Karađorđevićima. Poslije opisa načina izbora, konstituisanja skup-
štine, metoda pritisaka i nasilja, postupaka sa nacionalnim obilježjima (crno-
gorskom krunom, svecima i crnogorskom kapom), potpisani su zatražili od
Antante da pošalje svoje oružane snage u Crnu Goru, da raspusti postojeći
parlament i proglasi njegove aktivnosti ništavnim i da organizuje nove izbore
za narodne poslanike. Vođe osam nikšićkih plemena postavile su i uslov za
ulazak u jugoslovensku državu: da svaka članica uđe u zajednicu sa punim
pravima, tradicijom i dugovima, i da nakon što sve članice uđu u zajedničku
državu, veliki parlament izabere vođu države.1063 U ime Saveza slobodnih
Crnogoraca Konferenciji mira u Parizu obratio se opširnim memoran-
dumom 18. februara 1919. godine i Jovo Popović, bivši narodni poslanik i
bivši crnogorski delagat na Konferenciji mira u Londonu 1913. godine. U
istorijatu crnogorskog pitanja od početka Prvog svjetskog rata Popović se
uglavnom držao opštih smjernica već uobličenog viđenja događaja iz
perspektive crnogorske emigracije. Predlagao je svjetskom aeropagu u Pa-
rizu da pošalje jednu nepristrasnu međusavezničku komisiju koja će utvrditti
fakta i na kraju se, poput prethodno navedenih, založio za državu u kojoj bi
svi njeni članovi uživali potpunu jednakost, kako u pravima tako u duž-
nostima, a svaki od njih bi zadržao svoje običaje i svoju istorijsku indi-
vidualnost.1064
Tada se u diplomatskim krugovima u Parizu rađa i ideja o angloame-
ričkoj okupaciji Crne Gore, iz koje bi se isključile francuske, srpske i itali-
janske trupe, za koje se smatralo da su direktno upletene i zainteresovane za
razvoj događaja u Crnoj Gori. Savjetnici Forin ofisa (Frenk Velsli i Alan
Liper) predložili su da američki i britanski odredi zauzmu najvažnije gra-
dove u Crnoj Gori, a da se italijanske, francuske i srpske (jugoslovenske)
trupe povuku. Stojan Protić, prvi predsjednik vlade KSHS, ovu inicijativu
saveznika dovodio je u vezu sa ponašanjem Italijana na područjima koje su
oni okupirali. Ako se za Crnu Goru hoće taj princip da primeni, da savez-
ničke trupe izađu pa narod da se izjasni, protiv čega mi nemamo ništa, onda
molim i zahtevam da se isti princip primeni na sve teritorije naše koje je
okupirala talijanska vojska, a pored nje tek u neznatnom broju ostali
saveznici, pisao je krajem januara 1919. godine Protić Nikoli Pašiću povo-
dom inicijativa o evakuaciji Crne Gore.1065 Uostalom, Komanda đenerala
Venela prostire se na sve trupe u Crnoj Gori i Kotoru bez obzira na njihovu
jačinu. Kako je ta komanda obrazovana radi zaštite naših interesa i odbrane
od talijanske akcije, to ne treba stvarati nikakvih teškoća đeneralu Venelu niti
1063
Ibid.
1064
Yovo Popovitch, Un apercu sur les Affaires montengrines, Memorandum adresse a
la Conference de Paris, Rome, 1919; Jovo Popović, Pogled na crnogorsko pitanje, Neji kod
Pariza, 1919.
1065
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 103, str. 205.
258
činiti kakvo pitanje da li naših trupa ima više ili manje no što je to pred-
viđeno,1066 objelodanjivala je jugoslovenska komanda suštinu činjenice da je
Crna Gora bila jedina saveznička država čije je područje bilo okupirano od tih
istih saveznika. Saglasnost na rješenje o evakuaciji saveznika i ostanku samo
britanskih i američkih trupa nije dala američka komisija, koja je predlagala da
se povuku sve strane trupe i da se ostavi narodu te zemlje da sam odluči o
svojoj sudbini. Vilson je smatrao države čije su se trupe nalazile u Crnoj Gori
odgovornim za stanje u njoj i za njeno neriješeno pitanje. Američku inici-
jativu o povlačenju svih savezničkih trupa iz Crne Gore i omogućavanje slo-
bodnog izjašnjavanja naroda o svojoj budućnosti spriječila je jugoslovenska,
odnosno francuska diplomatija.
Kada je 17. II 1919. novu crnogorsku vladu u emigraciji formirao
Jovan Plamenac, vođa i organizator Božićne pobune, ona je krenula u ener-
gičnu diplomatsku kampanju sa ciljem borbe za očuvanje crnogorskog suve-
reniteta, odbacivanja optužbi na račun Crne Gore i njenog kralja, nastalih u
okriljima srpske kampanje, diskreditacije oficijelne Crne Gore, i borbe za
teritorijalno proširenje na oblasti koje se smatralo da pripadaju Crnoj Gori u
skladu sa istorijskim, geografskim i ekonomskim principima (Projekat Velike
Crne Gore). Zahtjev za teritorijalno proširenje emigrantske Crne Gore uobli-
čavao se u suštini tokom Prvog svjetskog rata, a naslanjao se na aspiracije
Crne Gore iz XIX i početka XX vijeka. Početni zahtjev o teritorijalnom
proširenju, s početka 1916. godine, podrazumijevao je granicu koja bi išla 10
km južno od ušća Drima u Jadransko more, odatle vododjelnicom lijeve obale
Drima do ušća Crnog i Bijelog Drima; granica Srbije i Crne Gore bila bi
ispravljena u korist Crne Gore kod Prijepolja, odatle Limom i Drinom na
sjever do Rogatice, gdje bi se okrenula prema zapadu, tako da Crnoj Gori
ostanu Rogatica, Sarajevo i oblasti bliske njima; odatle bi se produžila do
ispod Livna, potom se spustila do mora, tako da čitav tok i ušće Neretve
pripadnu Crnoj Gori. Čitava obala od Neretve do Medovskog zaliva ušla bi u
sastav Crne Gore.1067 Navedene megalomanske ambicije kralja Nikole i crno-
gorske emigrantske vlade s početka 1916. godine, nerealne kako sa stanovišta
ostvarenja tako i sa stanovišta prihvatljivosti i za Srbiju i za sve velike sile,
doživljavale su vremenom promjene, koje su se kretale unutar pomenutih
granica, čije se ostvarenje pravdalo etničkim, ekonomskim i kulturnim razlo-
zima. Septembra 1917. godine sačinjen je novi memorandum, u kojem je od
saveznika traženo da podrže crnogorske teritorijalne pretenzije prema Alba-
niji: Skadar sa okolinom i Medova, na sjeveru: dio Bosne do Romanije, Her-
cegovina sa Mostarom, gdje bi Neretva bila sjeverozapadna granica Crne
Gore, unutar koje bi bio Dubrovnik, a područje od ušća Neretve do ušća
Drima crnogorski dio Jadrana. Teritorijalne aspiracije Crne Gore konačno su
1066
Ibid, dok. br. 130, str. 225.
1067
Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Kralj Nikola i
teritorijalno širenje Crne Gore 1914-1920. godine, Beograd 1996, 15-16.
259
uobličene u Memorandumu predatom velikim silama prilikom prijema crno-
gorske delegacije na Konferenciji mira u Parizu, 5. marta 1919. godine. Tada
je tražena Hercegovina, Boka Kotorska i Skadar, što je značilo odustajanje od
maksimalističkih ciljeva, koji su i u ovom prijedlogu bili nesaglasni sa objek-
tivnim shvatanjem i stanjem opsega ambicija emigrantske Crne Gore.1068
Kralj Nikola je dekretom postavio Plamenca za predsjednika vlade,
ministra spoljnih i unutrašnjih poslova dan pošto je ovaj doputovao iz Rima u
Pariz,1069 i pored nastojanja jugoslovenskog poslanika u Rimu Antonijevića da
ubijedi francuskog ambasadora u Italiji da Plamencu i Jovu Popoviću1070 ne
izdaje vizu.1071 Protivnici su nastojali dokazati da iza Plamenca stoji Italija, što
je u tadašnjoj konstelaciji rasporeda evropske diplomatije automatski značilo i
pojačanu sumnju kod ostalih saveznika, posebno Francuske. Pored Plamenca
u vladu su ušli: Pero Vučković, ministar prosvjete i crkvenih poslova, Milo
Vujović, ministar finansija, dr Pero Šoć, ministar pravde, brigadir Milutin
Vučinić, ministar vojni, i Niko Hajduković, ministar poljoprivrede i građe-
vina, koji je već poslije pet dana boravka u vladi dao ostavku, navodno zbog
netrpeljivosti i neslaganja sa Plamencem.1072
Razloge svog "neslaganja" Hajduković je obrazložio u predstavci koju
je uputio predstavnicima velikih sila. Ovu "predstavku" je Dušan Đukić,
dostavljač povjerljivih dokumenata sa crnogorskog dvora i vlade, proslijedio
Pašiću, odnosno delegaciji KSHS na Konferenciji mira.1073 Teško je povjero-
1068
Vidi više: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922,
Kralj Nikola i teritorijalno širenje Crne Gore 1914-1920. godine, Beograd, 1996, 11-22.
1069
AJ, 334-1-3, Telegram iz Rima od 15. februara u kojem Antonijević javlja da je
Plamenac otputovao u Pariz i da prema izjavama koje je davao ide tamo da vrlo aktivno zas-
tupa Kralja Nikolu i talijanske interese.
1070
Jovo Popović je ipak iz Rima doputovao u Pariz 22. II 1919. Vidi: AJ, 336, f. 25,
III, Predlog, 22. II 1919, Dostava Dušana Đukića.
1071
Francuski ambasador Barer je Plamencu odobrio vizu, dok je Jova Popovića odbio
i pored toga što je navodio da ga kralj zove. Antonijević navodi i da mu je francuski amba-
sador rekao da je riješeno da se evakuišu francuska i srpska vojska i da će doći američka i
engleska, a moguće i samo američka, i da će se onda vidjeti da li da budu izbori ili plebiscit.
U tom kontekstu Antonijević je preporučivao: Držim da odmah, dok su još tamo naša i fran-
cuska vojska, treba spremiti teren za te izbore, odnosno plebiscit. AJ, 334-1-3, Antonijević -
Antu Trumbiću, ministru inostranih dela, Rim, 18. II 1919.
1072
Glas Crnogorca, br. 64, 6. (19) II 1919; Niko Hajduković, n.d., 487-499, navodi da
je vlada Italije preko svog poslanika preporučila Plamenca za predsjednika vlade, a da je on
sâm, Hajduković, podnio ostavku zbog načina na koji ga je Plamenac primio kao ministra i
zbog programa njegove vlade.
1073
Hajduković u predstavci upućenoj predstavnicima velikih sila navodi da je "sara-
đivao sa Plamencem pet dana", te da je u potpunosti upoznat sa događajima u Crnoj Gori,
gdje je Jovan Plamenac "u crnogorskoj pobuni u januaru, imam za to dokaz, odigrao glavnu
ulogu". Hajduković optužuje Plamenca za pristrasnost i apsolutističko ponašanje i da hoće da
ponovo uspostavi režim koji je bio u Crnoj Gori od 1907. do 1909, te da je u kabinet Evgenija
260
vati da Hajdukovićeva ostavka nije bila "inicirana" sa strane, tim prije što
ovaj trgovac ipak nije bio ličnost od posebnog političkog ugleda, koja bi
imala potrebu da o svojoj ostavci obavještava "velike sile",1074 već je više
saglasno tradicionalnom crnogorskom nepotizmu i na insistiranje kralja
Nikole1075 nego sopstvenim zaslugama postao ministar u vladi Evgenija
Popovića,1076 a potom i Plamenca.1077 Više je nego smiješno vjerovati da samo
u nekoliko dana neko položi zakletvu, pa potom odmah shvati pogubnost
politike Jovana Plamenca. Biće da je bio planiran novi Andrija Radović u
crnogorskoj vladi, tim prije što sâm Hajduković navodi da je tražio od
ministara Mila Vujovića i Pera Šoća da se solidarišu sa njim i istupe iz vlade.
Navodeći da nije bio zavisan od vlade i ministarskog položaja, Hajduković
tim povodom, pošto nije uspio da ubijedi Vujovića i Šoća, navodi: ...mada
uviđam i krivo mi je što će mi njihov stav onemogućiti da vladu oborim. 1078
Ali ako nije uspio da ubijedi kolege iz vlade, Hajduković je po svom pisanju

Popovića ušao kao običan građanin i da je sve vrijeme radio u duhu pomirenja, koje je danas
ugušeno. "Imam razloga da mislim da će dolaskom Plamenca doći do velikih problema za
saveznike u rješavanju pitanja Crne Gore..." Potom Hajduković tvrdi da je kralj prevaren
izborom Plamenca, koji je izgubio svu popularnost u Crnoj Gori jer je gurnuo građane da se
međusobno ubijaju. Potom optužuje Plamenca da je krivotvorio ukaz o njegovom postav-
ljenju, jer je objavio dekret bez njegovog imena. Predstavku Hajduković završava riječima:
"...neću da učestvujem u rušenju moje zemlje, neću da budem saučesnik u bratoubilačkim
borbama koje eventualno mogu ponovo početi u mojoj nesrećnoj zemlji. Osuđujem zlodjela
gospodina Plamenca, odsad pa ubuduće, odbijam svaku odgovornost za sve što zadesi Crnu
Goru, za sve što bi moglo da se dogodi od novog kabineta ili od strane Kralja, sve dok na
vlasti bude sadašnji Predsjednik." Vidi: AJ, 336, f. 25, X, Predmet: Predstavka Hajdukovića o
radu Plamenca.
1074
Vidi: Niko Hajduković, n.d., 495-497.
1075
Hajduković je bio oženjen kćerkom Marka Vukotića, brata kraljice Milene.
1076
U vladi Evgenija Popovića od novembra 1917. do marta 1918. boravio je u Lon-
donu u nastojanju da obezbijedi materijalna sredstva za funkcionisanje dvora i vlade, radio je
na formiranju crnogorske vojske, davao izjave o jugoslovenskoj zavjeri protiv Crne Gore,
isticao da su Srbi i Crnogorci dva posebna naroda, kao ministar pravde osudio je zbog vele-
izdaje Andriju Radovića i druge članove Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje i pro-
testvovao kod savezničkih vlasti što im omogućavaju slobodu djelovanja. (Niko Hajduković,
n.d., 614-615)
1077
Hajduković odmah poslije podnošenja ostavke, već u martu 1919. godine, počinje
sarađivati sa Ekonomsko-finansijskim odjeljenjem delegacije KSHS na Konferenciji mira, a
potom ide u Carigrad, gdje se angažuje na organizovanju Srpske pravoslavne opštine i Jugo-
slovenskog kluba. Poslije povratka u zemlju, vjerovatno 1925. godine, ostvario je pravo na
ministarsku penziju od 1926. godine.
1078
Vidi: Niko Hajduković, n.d., 491. Hajduković potom, povodom ovoga razgovora,
navodi: Upletoše se u razgovor i naše žene. Izmijeniše po nekoliko krupnih riječi i od te večeri
razmimoiđosmo se i rastadosmo do našega dolaska u Beograd.
261
povukao sa sobom veliki broj činovnika iz crnogorske emigracije.1079 Od-
nosno, ostavke na državnu službu podnijeli su, i one su uvažene i objavljene u
službenim novinama: brigadir Luka Gojnić, komandiri Risto Ljumović i
Vuko Vukotić, poručnik Radosav Vuksanović i potporučnik narodne garde
Milan Rolović.1080 Uostalom, Pašić je tačno znao da će Hajduković podnijeti
ostavku: Niko Hajduković predaće ostavku u trenutku kad Jovan Plamenac
podnese kabinetu program vlade, javio je Pašić iz Pariza u Beograd dva dana
prije nego će ovaj to stvarno uraditi. 1081 Hajduković je to ipak uradio malo
ranije pod raznim uticajima, kako navodi obavještajni izvor sa dvora,1082 što je
dovelo do malog "skandala" koji je trebalo da kompromituje Plamenca, koji
je ukaz o vladi dostavio saveznicima i dao da se objavi u Glasu Crnogorca.
Pošto je Hajduković dao ostavku, zaustavio je štampanje lista i izdao novi
broj sa ukazom u kojem nije bilo Hajdukovića. U zvaničnom glasilu
objavljena je odluka o oslobađanju državne službe za Nika Hajdukovića. 1083
1079
Vidi: Niko Hajduković, n.d., 494-495. Hajduković navodi da su poslije njegove
ostavke i upoznavanja sa razlozima njegovog izlaska iz vlade najavili da će dati ostavke na
položaje koje zauzimaju: brigadir Milo Matanović, bivši predsjednik vlade i pomoćnik mi-
nistra vojnog; komandir Milutin Tomanović, bivši ministar inostranih poslova, na službi kod
Međusavezničke vojne misije u Parizu; Petar Plamenac, bivši ministar inostranih poslova u
penziji; brigadir Luka Gojnić, dao se izbrisati sa platnog spiska vlade; komandir Risto Ljumo-
vić, načelnik Ministarstva vojnog; Jovan Radošević, pomoćnik načelnika Ministarstva voj-
nog; kapetan Milo Rolović, šef Personalnog odjeljenja Min. vojnog; dr Niko Miljanić, šef
saniteta i ljekar za izbjeglice; dr Mileva Đurašković, ljekarka za izbjeglice; inženjer Pavle Mi-
ljanić, sekretar Ministarstva inostranih poslova; Filip Dobrečić, konzul i vladin delegat u Lon-
donu; Krsto Milošević, ekonom vladinog doma; Simo Marić, narodni poslanik i predsjednik
Uprave crnogorskog crvenog krsta u Ženevi; Niko Ljubiša, profesor, načelnik Min. prosvjete;
Novica Barović, član uprave Crvenog krsta u Ženevi; Niko Tujković, profesor i šef odjeljenja.
Iz dvorske službe: arhimandrit Leontije Ninković, dvorski sveštenik, komandir Vuko Vukotić,
komandant perjanika sa nekoliko potčinjenih; kapetan Radosav Vuksanović, ađutant Njego-
vog veličanstva; poručnik Ivo Radonjić, ordonans, oficir Njegovog veličanstva kralja; ko-
mandir Rako Kusovac, na službi kod knjaza Petra.
1080
Glas Crnogorca, br. 66, 21. mart /3. april 1919, 1.
1081
AJ, 336, f. 25, IV, Delegacija Srba, Hrvata i Slovenaca, Etrangeres Belgrade,
Pašić, 20. II 1919. U izvještajima koje je sačinjavao na osnovu obavještajnih podataka pored
tvrdnji da će se kralj Nikola uz italijansku pomoć vratiti u Crnu Goru i za privremenu rezi-
denciju uzeti Boljeviće, rodno selo Jovana Plamenca, Pašić je javljao u Beograd da se u Pa-
rizu očekuje dolazak Alekse Martinovića, poslanika u Velikoj narodnoj skupštini, pod čijom
zaštitom je Plamenac pobjegao iz Crne Gore, i da će mu ovaj povjeriti jedno mjesto u kabi-
netu, kao i da će doći Mihailo Ivanović, kao najači predstavnik Kuča, kome će Plamenac
ponuditi ministarstvo unutrašnjih djela, te da je Milo Vujović dobio od Italije na dar jednu
vilu u Milanu sa zemljištem od 10 hektara.
1082
Vidi: AJ, 336, f. 25, III, Predlog, 22. II 1919, Dostava Dušana Đukića.
1083
Glas Crnogorca, br. 66, 21. mart/3. april 1919, 1; DACG, OSIO, novi period (Pod-
gorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca, dok. br. 84, Ukaz kralja Nikole o oslobađanju
262
Naravno, ta činjenica bila je dovoljna da se pokrenu optužbe o Plamencu kao
falsifikatoru i kampanja u kojoj se išlo na obaranje čitavog kabineta, tim prije
što su povjerljive informacije iz vlade i dvora govorile da je došlo do podjela
u vezi sa planovima za upad u Crnu Goru.1084 Hajduković je nastojao da
ubijedi engleskog i francuskog poslanika pri crnogorskom dvoru da ne priz-
naju vladu Jovana Plamenca i tvrdio da se program nove vlade sastojao u
spremanju oružanog upada pomoću Italije u Crnu Goru, oslobođenje zatvo-
renih Petrovića i restauracija kralja Nikole.1085 Pašić, odlično obaviješten o
događanjima na crnogorskom dvoru, još 6. februara 1919. godine objelodanio
je novčanu cijenu informacija, te je tražio od Stojana Protića: Molim stavi mi
na raspoloženje 3 hiljade frs. za nagradu ličnosti koja mi donese informacije
o planovima i akciji Crnogorskog Dvora.1086 Zanimljivo je, da ovo nije ni bila
tako mala suma, s obzirom na to da su Crnogorci poznati po tome da baš i
nijesu skloni čuvanju tajni i da jedini na Balkanu nikada nijesu uspjeli stvoriti
neku tajnu organizaciju.
Dolaskom Plamenca za predsjednika vlade, sudbina dinastije i Crne
Gore još je čvršće bila vezana za Italiju, najslabiju, a pokazaće se i najneis-
kreniju, kariku u lancu savezničkih zemalja. Energični, samoljubivi i ambi-
ciozni predsjednik crnogorske vlade od tada preuzima sve poluge diplomat-
skih i političkih inicijativa, koje će donijeti bezbroj inicijativa prema savez-
nicima, na koje najčešće neće stizati odgovor. Program Plamenčeve vlade
imao je sljedeće prioritete: 1. Borba na život i smrt, za poštovanje suvereni-
teta Crne Gore. Njeno integralno restauriranje jeste prva posledica toga. 2.
Potpuno skidanje onog lažnog vela od laži i kleveta, kojim zvanična Srbija
želi pokriti naše ogromne i nesebične žrtve u ovom ratu. Isto tako, doći do
istine, to dokazati da je Crna Gora izdana od zvanične Srbije čak i onom času
kada je, bez ikakvih uslova - plemenito i uzvišeno - sebe prenijela na žrtvu za
Srbiju i za opštu nacionalnu stvar. 3. Da se aboliraju nepravde prema Crnoj
Gori što se tiče granica, teritorija i sl.1087 Pošto se ispune navedeni ciljevi i
time prema Crnoj Gori bude učinjena pravda, narod crnogorski odlučiće, na
temelju načela slobodnog opredjeljivanja, a preko faktora, našim Ustavom
predviđenih, o njenim budućim državno-pravnim odnosima unutra i spolja.1088

Nika Hajdukovića državne službe, Neji kod Pariza 7. (20) marta 1919.
1084
Ibid.
1085
AJ, 336, f. 25, V, Telegram Pašića od 1. III 1919; Izvještaj datiran 24. II 1919;
Izvještaj datiran 26. II 1919; Prema dostavljenim obavještajnim podacima (24. II 1919) iz
redova crnogorske emigracije dostavljane Pašiću, na osnovu kojih je ovaj pravio izvještaje i
dostavljao u Beograd navodno je engleski poslanik obećao Hajdukoviću da njegova zemlja
neće priznati vladu Jovana Plamenca.
1086
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 127, str. 223.
1087
D. Vujović, n.d., 407; Glas Crnogorca, br. 64, 4. (17) II 1919.
1088
Ibid.
263
Desetak godina kasnije sam Plamenac objašnjavao je ciljeve zvanične Crne
Gore kao namjeru da se Crna Gora ima predhodno vaspostaviti kao belgijska
kraljevina, da bi potom ujedinjenje bilo provedeno od ustavnih faktora obeju
kraljevina, t.j. od strane kralja, Narodne skuupštine i naše vlade. Time bi se
postiglo da se na Mirovnoj konferenciji u Parizu pojave obje kraljevine kao
međunarodni subjekti.1089 U ostavštini Jovana Plamenca sačuvana je lista
"uslova" pod kojima bi crnogorska vlada pristala da likvidira crnogorsko
pitanje. Ti uslovi su detaljno razrađeni i imaju više varijanti. Najvjerovatnije
su nastali povodom pokušaja regenta Aleksandra da pregovorima riješi
crnogorsko pitanje. Naime, regent Aleksandar je upućivao povjerenike kod
predsjednika crnogorske vlade u cilju pregovaranja za riješenje pitanja Crne
Gore. Predsjednik crnogorske vlade rekao je da su zahtjevi Crne Gore
poznati, te ako hoće da se pregovara, Srbija treba da podnese svoje zahtjeve.
Povrativši se, povjerenik regenta Aleksandra je u njegovo ime izjavio da
Srbija posjeduje Crnu Goru, te da Crna Gora treba prva da iznese svoje
uslove.1090 To se, vjerovatno, dešavalo tokom februara 1919. godine, kada je
regent Aleksandar boravio u Parizu. U svakom slučaju, sačuvano je nekoliko
varijanti uslova pod kojima bi crnogorska vlada priznala ujedinjenje sa
Srbijom i likvidirala crnogorsko pitanje. Prva varijanta je predviđala: prvo da
srbijanske vojne i civilne vlasti napuste državnu teritoriju Crne Gore, koju bi
potom okupirala vojska Velike Britanije i Amerike, onda bi se kralj, vlada,
vojska i ostali Crnogorci vratili u Crnu Goru. Odmah po povratku bili bi
održani izbori za Narodnu skupštinu, od koje bi se zatražilo da se u
prijestonoj besjedi izjasni o daljem državnopravnom položaju Crne Gore i da
izjava da će se prihvatiti svaka odluka. Vlada bi imala pravo voditi nadzor
izbora. Ako bi Skupština donijela odluku o ujedinjenju u jednu državu sa
Srbijom, vlada Srbije obavezala bi se jednim ugovorom na sljedeće: da knja-
žević Mihailo, unuk kralja Nikole, ima biti nasljednik regenta Aleksandra dok
ovaj ne bi dobio muško potomstvo, da svi crnogorski građani očuvaju stečena
prava, a da se crnogorskoj dinastiji odredi apanaža, da se nijedan crnogorski
činovnik ne smije protivno njihovoj volji otpustiti iz državne službe bez
krivice utvrđene putem disciplinskog ili krivičnog suda, da se nadoknade sve
štete od momenta okupacije Crne Gore od strane Srbijanskih trupa, kao i
odšteta za imanja Petrovića, da svi učesnici ustanka koji su postali invalidi ili
izgubili člana familije imaju pravo na državnu pomoć i prvijenstvo u dodjeli
državnih stipendija, da se na teritoriji Crne Gore za deset godina ne smiju
primjenjivati porezi nove države, da važi crnogorski imovinski zakonik, svi
ugovori i dozvole koje je dala crnogorska država, da dinastija slobodno ras-
polaže svojom imovinom. No, ako bi crnogorska narodna skupština proglasila
1089
Arhiv barske nadbiskupije, Nesređena građa, Jovan Plamenac - Đuru Šoću, 25. V
1933; Vidi: Šerbo Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar 2000, 19-20.
1090
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 80.
264
realnu uniju, o pojedinostima bi se sporazumjele obje vlade (crnogorska i
srbijanska). I u jednom i u drugom slučaju, garant izvršenja ugovora bile bi
velike sile.1091 Teško je na osnovu raspoložive dokumentacije zaključiti koliko
su navedeni uslovi bili usaglašeni, kome su slati i da li su, i koliko, bili
programski orijentir vlade u egzilu. Posebno zato što se različiti djelovi
navedenih uslova susrijeću u brojnim dokumentima. Tako, u jednom drugom
dokumentu, pored navedenih "uslova", traženo je da se na teritoriji Crne Gore
u roku od 15 godina sagradi željeznica koja bi povezivala glavnija mjesta sa
crnogorskim morem kao i da se reguliše skadarsko jezero u vezi sa rijekom
Bojanom, potom da se obaveže beogradska vlada da u eventualnom slučaju
dinastiji Petrović odredi ukupnu apanažu od milion franaka godišnje, da se
perperu dâ ista vrijednost kao i dinaru, da se izbjeglicama obezbijedi mate-
rijalna pomoć za povratak u domovinu, da se priznaju sva crnogorska odli-
kovanja i titule. Kod ovih "uslova", koji očigledno nijesu definisani kad i
prethodni, garant bi bila vlada Velike Britanije.1092
Simo Popović, pak, tvrdi da je Jovan Plamenac podnio kralju plan, koji
je ovaj usvojio i po kojem bi, kada vojska u Italiji bude spremna za prelazak u
Crnu Goru, kraljica otišla u Italiju, a kralj u Kap Marten. Kralju bi se iz Italije
poslala depeša da je kraljica bolesna, nakon čega bi on otišao u Italiju i tako bi
se od Francuske sakrio pravi cilj kraljevog puta. Plamenac bi s vojskom
osvojio Bar i Crmničku nahiju, a kralj bi iz Bara došao na Vir i onda na Ceti-
nje, gdje bi se narodu izdala proklamacija. Za kratko vrijeme bio bi suspen-
dovan ustav, u zemlji bi se uspostavio red i izdajnici bi bili kažnjeni, a lojalni
nagrađeni. Naravno, Simo Popović je odmah otrčao poslaniku Milenku Ves-
niću i sve ispričao, a ovaj odmah cijelu stvar saopštio francuskoj i vladi u
Beogradu.1093
Već 24. II 1919. Plamenac je uputio vladama velikih sila dugu,
opširnu i oštru notu u kojoj je Srbiju optužio za najveće zločine, pljačku,
intrige protiv suvereniteta Crne Gore, sazivanje ilegalne skupštine, ras-
podjelu hrane pristalicama bezuslovnog ujedinjenja. Plamenac je tražio da
se Crnoj Gori omogući učešće u radu Konferencije sa dva delegata kao i
ostalim savezničkim zemljama, da se ona obnovi kao Belgija i Srbija, te da
se srpske i jugoslovenske trupe povuku iz Crne Gore i da je do kraljevog
povratka okupiraju savezničke trupe.
Početkom marta 1919. pred Vrhovnim vijećem Konferencije mira u
Parizu crnogorska delegacija, u sastavu Jovan Plamenac, dr Anto Gvozde-
nović i dr Pero Šoć, iznijela je zahtjeve oficijelne Crne Gore. Stavove crno-
gorske emigracije Vrhovnom vijeću Konferencije iznio je general Anto
Gvozdenović. U svom ekspozeu Gvozdenović je naglasio da se obraćaju u
1091
Ibid, dok. br. 22.
1092
Ibid.
1093
Vojvoda Simo Popović, S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, Beograd
2002, 248.
265
ime Crne Gore i da predstavljaju jedinu, zvaničnu, legalnu i legitimnu vladu
Crne Gore, koju ne osporavaju ni velike sile jer imaju svoje akreditovane
predstavnike kod vlade i pošto su SAD nedavno prihvatile otvaranje Kra-
ljevskog poslanstva u Vašingtonu. Optužujući Srbiju da se perfidnom propa-
gandom potrudila da predstavi kako cijela naša zemlja želi da bude apsor-
bovana od Srbije, Gvozdenović je naveo da se Crna Gora pobunila protiv te
samovoljne i sramne aneksije. Osudivši Krfsku deklaraciju (kojom se raspo-
laže Crnom Gorom iako nijedan Crnogorac za to nije pitan), kampanju koja
je vođena protiv zvanične Crne Gore, u kojoj je ova optuživana za izdaju,
iako je komanda crnogorske vojske bila u rukama srpskih oficira, Gvozde-
nović je, čak, pred velikom četvorkom čitao djelove dokumenata (izvještaji
Petra Pešića), koji je trebalo da pokažu da zvanična Crna Gora nije kriva za
kapitulaciju početkom 1916. godine. Ukazujući na to da su se Srbi poslije
oslobođenja ponijeli kao osvajači, srušili su postojeće institucije i naturili
svoju vlast zastrašivanjem i interesom, Gvozdenović je tvrdio da je nelegalna
i nelegitimna Podgorička skupština bila grupa podmićenih statista u kojoj od
50 bivših kraljevih ministara, samo su dvojica glasala protiv kralja. Ni jedan
jedini oficir, ni jedan sveštenik nije glasao za svrgnuće dinastije. Od 56
poslanika koje je narod birao u Skupštinu 1914., samo se njih 5 izjasnilo pro-
tiv Nikole Prvog. Iznoseći zahtjeve zvanične Crne Gore, Gvozdenović je,
pored ostalog, naglasio: ...Stalo nam je gospodo da se pogrešno ne razumije
smisao naših protesta. Ne prihvatamo da Crna Gora postane srpska provin-
cija pod vlašću vladara kojega ona nije izabrala i koji nije njen. Mi smo zato
da se naša zemlja snažno odupre gruboj i ponižavajućoj aneksiji. Ali smo
svjesni šta dugujemo našoj braći, našoj krvi; mi se ne protivimo konfe-
deraciji južnoslovenskih zemalja u kojoj bi svi koji u nju uđu zadržali svoju
potpunu i kompletnu autonomiju. Mi ne idemo dalje u svojim željama... no
da za Crnu Goru tražimo pravo koje se danas priznaje svim narodima.
Pravo da sami odlučujemo o svojoj sudbini (podv. Š.R.). Da bi se to uradilo,
Gvozdenović je od Vrhovnog vijeća tražio potpunu restauraciju Crne Gore,
koja nam je svečano obećana, što bi omogućilo povratak kralja i vlade,
funkcionisanje važećeg Ustava i tada će Crnoj Gori preko njenog regularnog
Parlamenta najzad biti slobodno da iskaže ono što traži. Na kraju je Gvoz-
denović tražio da se granice Crne Gore logičnije postave, ne iznoseći kon-
kretne prijedloge, naglašavanjem da su oni sadržani u Memorandumu, čiji je
jedan primjerak uručen velikoj četvorki. Delegacija je Vrhovnom vijeću
predočila listu od trinaest zločina koje je počinila srpska vojska nad crno-
gorskim stanovništvom, iznijela stanovište u vezi sa ponašanjem francuskih
vlasti povodom davanja isprava protivnicima i ograničavanja kretanja prista-
licama kralja Nikole i Crne Gore, te konfiskacije imovine od strane srpskih
vlasti, protivno članu 205 crnogorskog ustava, kojim se zabranjuje institucija
kazne konfiskovanjem imovine.1094 Crnogorska vlada je, kao što smo naveli,
1094
AJ, 336, f. 26, VI, Ekspose, 5. mars 1919.
266
svoje zahtjeve pretočila u Memorandum delegacijama velikih sila od 5. III
1919. godine. U ovom veoma opširnom dokumentu cjelovito je iznijet stav
crnogorskih emigrantskih krugova na prošlost, sadašnjost i budućnost. Pola-
zilo se od opštih stavova i proklamacija saveznika (Vilsonovih 14 tačaka od 8.
januara 1918, garancija Pišona i Poenkarea kralju Nikoli), kritike nalaza
D'Epereove misije i zaključka da situacija u Crnoj Gori je jasna. Nije bilo
nikakve revolucije, već je Srbija pokušala da jednim zavojevačkim aktom
uništi suverenitet Crne Gore. Potom slijedi argumentacija u prilog toj tezi, uz
detaljnu rekonstrukciju događaja koji su prethodili Podgoričkoj skupštini.
Polazeći od principa legaliteta i sebe doživljavajući kao legalnog predstavnika
Crne Gore, crnogorska vlada je u ovom memorandumu smatrala neoprav-
danim zahtjev srbijanske delegacije na Konferenciji mira da narod u Crnoj
Gori plebiscitom izrazi svoju volju, jer se plebiscit može vršiti samo u
zemljama koje nijesu još ni autonomne a ne u Crnoj Gori koja je suverena
država.
Ovaj stav smatramo suštinski pogrešnim pristupom, jer je nastao na ilu-
zijama i obećanjima saveznika, dotadašnjoj praksi, i nije sagledavao objek-
tivne okolnosti. Kada kasnije crnogorska strana bude izričito tražila plebiscit,
već će biti kasno. Veliki dio ovog memoranduma predstavlja poglavlje Uloga
Crne Gore u Svjetskom ratu, s očiglednom ambicijom da neutrališe i relati-
vizira već rašireno mišljenje o sumnjivoj ulozi kralja Nikole i crnogorskih
vlasti tokom rata, za koje smo ranije pokazali da je bilo prisutno i kod naj-
bližih kraljevih saradnika i u međunarodnoj diplomatiji, bez obzira na to što je
najvećim dijelom bilo plod propagande. Najinteresantnije poglavlje memo-
randuma svakako predstavljaju Zahtjevi Crne Gore, u kojima se, prije svega,
ističu teritorijalne aspiracije na Skadar sa okolinom, Hercegovinu i Boku, na
osnovu istorijskog prava i ekonomske potrebe, što je bio još jedan pogrešan
pristup, koji je podrazumijevao teritorijalno proširenje, obnovu suvereniteta,
pa tek potom legalne forme izjašnjavanja o budućnosti, jer je faktički osna-
živao argumentaciju protivnika o zadržavanju vlasti i dinastije kao strateškom
pristupu.1095 Ovaj memorandum, koji se po mnogo čemu može smatrati
ključnim dokumentom zvanične Crne Gore, više od bilo kojeg drugog doku-
menta pokazuje koliko je emigrantska politička elita bila duboko u istoriji u
vremenu kada je nužno bilo anticipirati budućnost. U sudbonosnim vreme-
nima zrelost i sposobnost jedne elite prepoznaje se upravo po sposobnosti
potiskivanja istorijskog sentimenta u korist racionalnog i modernog promiš-
ljanja stvarnosti.
Saznavši za prijem crnogorske delegacije, Andrija Radović je tražio od
predsjednika jugoslovenske vlade Stojana Protića da se preko francuskog
generala u Kotoru uputi jedan brzojav Klemansou. U tom brzojavu treba
1095
Vidi: Crna Gora pred konferencijom mira, Paris 1919; Le Montenegro devant la
conference de la paix, Paris 1919; Montenegro before the peace conference, Paris 1919; Me-
morandum je u nastavcima objavljivan u Glasu Crnogorca, br. 66, 67, 68, 69, 70, 71 (1919).
267
moliti, da se s obzirom na saslušanje predstavnika bivšeg kralja, saslušaju
kao predstavnici naroda Crne Gore delegat Andrija Radović, Radovan Boš-
ković i Ivo Vukotić, narodni poslanici u Velikoj Narodnoj skupštini.1096 Nave-
deni zahtjev vrijedan je pomena i zato što se uočava da se članovi emig-
rantske vlade smatraju predstavnicima bivšega kralja, dok se Radović,
Bošković i Vukotić smatraju predstavnicima naroda, odnosno dominantne
političke retorike koja je nastojala dokazati da se crnogorsko pitanje svodi na
pitanje dinastije Petrovića. Tu logiku odmah je prihvatila, istina ne javno,
francuska administracija, a posebno formalni komandant savezničke vojske u
Crnoj Gori i drugi francuski saveznički komandanti, koji su čak dostavljali
Beogradu informacije o kretanju crnogorske emigracije. 1097 Tako su izjave o
prividnoj neutralnosti i obavezi očuvanja suvereniteta u crnogorskom slučaju
pripadale diplomatskoj kurtoaziji, bar kada je Francuska u pitanju. Njena
administracija nije ništa manje bila angažovana na srpskoj (jugoslovenskoj)
strani od italijanske, koja se smatrala pokroviteljem crnogorske emigracije.
Predsjednik jugoslovenske vlade Stojan Protić, povodom prijema crnogorske
delegacije, smatrao je da je potrebno učiniti upotrebu od poznatog dokumenta
iz koga se vidi da je on bio posrednik crnogorskog prestolonaslednika u
trgovini sa neprijateljem godine 1917. i prošle godine,1098 a u delegaciji
KSHS razmatrana je mogućnost da se pokrene procedura izvođenja Plamenca
na saveznički (francuski) vojni sud u Kotoru, saglasno stanovištu da je on
poveo pobunu protiv saveznika koji su okupirali Crnu Goru.1099 Naravno, ove
inicijative proizilazile su iz toga što je Crna Gora formalnopravno smatrana
teritorijom pod savezničkom okupacijom, te se svaka pobuna na tom području
u suštini mogla tretirati kao akt uperen protiv savezničke okupacije, čiji su se
komanda i sud nalazili u Kotoru.
Sredinom aprila stigla je od strane Mirovne konferencije, na adresu
delegacije KSHS, potvrda o prijemu zahtjeva Pašića za saslušanje Radovića,
Boškovića i Vukotića, kao predstavnika crnogorskog naroda, ali je pitanje
njihovog prijema proslijeđeno Sekretarijatu delegacija, koji je radio kao dio

1096
AJ, 336, f. 25, I, Radović - Protiću, 20. III 1919; AJ, 336, f. 26, X, Predmet: And-
rija Radović traži da konferencija mira sasluša i želje Crnogoraca.
1097
AJ, 334-1-3, Telegram od 3. III 1919, Delegat iz Carigrada javljao je da je saznao
od generala D Eperea da je Plamenac došao iz Italije u San Đovani di Medua. Bez obzira na
to što ova informacija najvjerovatnije nije tačna, jer je poslata 3. marta, a zna se da je Pla -
menac 5. marta bio u Parizu, ona je ilustrativna jer otkriva izvor.
1098
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. I, dok. br. 173, str. 269.
1099
Ibid, dok. br. 177, str. 274. Prvo je takvo mišljenje predsjednik vlade Stojan Protić
proslijedio delegaciji u Pariz, a ova je onda tražila mišljenje od generala Dušana Stefanovića,
člana jugoslovenske vojne delegacije, koji je odgovorio da to nije vojničko, već čisto političko
pitanje.
268
Vrhovnog vijeća,1100 tako da ova delegacija nije nikada saslušana, jer bi njen
prijem značio i zvanično priznavanje odluka Podgoričke skupštine. Nešto
ranije u Pariz je došao i Janko Spasojević, druga ličnost Crnogorskog odbora
za narodno ujedinjenje, i počeo da izdaje list La volonte du people (Narodna
volja), naravno ne svojim parama i sa jedinim zadatkom da neutrališe napade
crnogorske vlade, dvora i emigracije pred francuskom i drugom stranom jav-
nošću u vremenu održavanja Konferencije, što je, opet, kod ovih krugova
izazvalo oštro protivljenje.1101
Komandant Zetske divizijske oblasti redovno je informisan o planovi-
ma dvora i vlade. Zanimljivo je da je u ovim izvještajima, koji su obično išli
linijom - izvor iz crnogorske emigracije > delegacija na Konferenciji mira u
Parizu > vlada u Beogradu > Vrhovna komanda > komanda armijske oblasti
> komanda divizijske oblasti, redovno prenaglašavan broj vojnika koji su se
spremali za eventualni upad u Crnu Goru.1102
U neutralizaciju mogućeg nepoželjnog efekta prijema crnogorske dele-
gacije uključio se i jugoslovenski biro za štampu u Parizu, koji je ponovo ob-
javio rezultate međusavezničke komisije Franša d'Eperea,1103 čiji su "nalazi"
bili poznati i prije nego je ovaj francuski general krenuo na put u Crnu
Goru.1104 Taj izvještaj imao je poseban značaj za diplomatske krugove koji su
se bavili ovim pitanjem. Za D'Epereov dolazak u Crnu Goru znatno ranije je
znao Petar Pešić, vojni izaslanik Kraljevine SHS u Parizu, i tim povodom je
davao uputstva Andriji Radoviću kako da ga dočekaju u Crnoj Gori. D'Epere
je stigao u Crnu Goru krajem januara 1919, prethodno izjavivši da regent
Aleksandar i njegova vlada treba da vjeruju da Francuska iskreno potpomaže
srpsku stvar u Crnoj Gori.1105 Petar Pešić je javljao tim povodom da je od
D'Eperea saznao da je italijanska kraljica Jelena izjavila predsjedniku SAD

1100
AJ, 336, f. 26, V, Predmet: Odgovor Konferencije mira na pismo Pašića o Crnoj
Gori (15. IV 1919).
1101
Vidi: Glas Crnogorca, br. 66, 21. mart/3. april 1919, 1-2, Narodna volja, Arhilažov
i arhinitkov.
1102
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički
pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 146, str. 242; dok. br. 148, str. 343; dok. br. 159,
str. 252-253; dok. br. 183, str. 280-281; dok. br. 189, str. 286; BIIP, 365, Komanda druge
armije - komandantu zetske divizijske oblasti, 21. marta 1919. Tako se i u ovom izvještaju
navodi da od jugoslovenskih zarobljenika obrazovana su dva dobrovoljačka puka oko 8000
podoficira, novo proizvedenih crnogorskih oficira, koje će iz Italije prebaciti u Bar, Ulcinj i
Kotor....; AJ, 336, f. 26, VI, Predmet: Italija i formiranje crnogorskih jedinica 25. IV 1919,
Vojni izaslanik iz Rima javljao je Stojanu Protiću, predsjedniku jugoslovenske vlade, da u
Gaeti ima oko 7.000 ljudi, među njima i Italijana iz Dalmacije.
1103
AJ, 336, f. 26, XI, Informacije i dokumenti, subota, 15. marta 1919 (na fran-
cuskom).
1104
Vidi: Dimo Vujović, Ujedinjenje..., 385-387.
1105
Ibid.
269
Vilsonu da je njen otac gotov abdicirati, ako to bude volja naroda. Za to
treba da se izrazi Skupština slobodno izabrata. Sadašnja je skupština izabrata
pod srpskim bajonetima.1106 D'Epere je tada predlagao kao mogućnost svojoj
vladi da Crnu Goru napuste italijanske i srpske trupe, a da se novi izbori
izvrše pod kontrolom engleskih i američkih trupa, koje bi ostale. Pešić navodi
i da je D'Epere izjavio da želi da ga u Dubrovniku dočeka komandant II
armije sa načelnikom Štaba i da bi bilo potrebno da ga u Dubrovniku, Kotoru
i naročito na Cetinju dočeka što veća masa naroda i manifestuje svoju volju
za sjedinjenje sa Srbijom. To bi imalo dejstvo kod Bridžesa i amerikanaca.
Svuda mu prirediti zvaničan doček sa vojnim počastima. Smatrati kao strogo
povjerljivo. Nesme se znati da je ovo saopštenje dobiveno od Deperea. 1107
Shodno navedenom, komandant II armije, vojvoda Stepa Stepanović, izdao je
naređenja komandantu Jadranskih trupa generalu Milutinoviću.1108 D'Epe-
reova misija je trebalo da bude usmjerena ka tome da ostavi utisak na en-
gleskog generala Bridžesa i američkog majora, koji su bili u njegovoj pratnji.
Treba napomenuti da se nešto ranije (6. I 1919) general Dragutin Milutinović,
komandant srpskih trupa u Crnoj Gori, žalio komandantu II armije Stepi
Stepanoviću da komandant savezničkih trupa u Crnoj Gori francuski general
Venel teži da raširi svoju vlast nad svima trupama u Crnoj Gori i određuje
garnizone protivno naređenju đenerala D Epereja koje mi je dostavljeno,1109
što vrlo jasno govori da je srpska vrhovna komanda i vlada uspjela da od
D'Eperea, kao komandanta savezničke vojske za istok, dobije odriješene
ruke, kako je to tražila prije ulaska u Crnu Goru, jer u protivnom, zašto bi ko-
mandant savezničke vojske za Crnu Goru težio da raširi vlast koju je po do-
bijenom mandatu formalno imao. Postupajući po dobijenim uputstvima više
komande, general Milutinović je za doček francuskog generala sastavio jedan
poseban odred, koji je činila jedna polučeta i mitraljesko odjeljenje iz srpske
vojske, po jedan vod iz francuske i engleske vojske, jedan vod crnogorskih
dobrovoljaca i vojna muzika.1110 Po dolasku u Dubrovnik na zahtjev De
Fontanaya, francuskog ministra, D'Epereu je uručen telegram koji je kralj
Nikola, na zahtjev američkog predsjednika Vilsona, uputio ustanicima u
Crnoj Gori, koji je trebalo predati vojvodi Božu Petroviću, a u kojem je
tražio od Crnogoraca: ...Molim vas da ostanete mirni i da se oružjem ne
suprostavljate trupama koje hoće da se dočepaju vlasti u našoj zemlji, jer sam
od visokih predstavnika savezničkih zemalja dobio najveća uvjeravanja da će
se vrlo brzo crnogorskom narodu pružiti prilika da se slobodno izjasni o poli-
tičkoj formi svoje buduće vlade, a sa svoje mu strane poručujem da ću se sa

1106
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana..., I, dok. br. 63, str. 161.
1107
Ibid, dok. br. 63, str. 161-162.
1108
Ibid, dok. br. 89, str. 192.
1109
Ibid, dok. br. 74, str. 172; Uporedi: Ibid, dok. br. 105, str. 207/8.
1110
Ibid, dok. br. 95, str. 196.
270
zadovoljstvom prikloniti takvoj odluci.1111 Ne treba zaboraviti da je ovo pismo
značajno pacifikovalo bunt ustanika, koji su na Božić u borbama oko Cetinja
samo bili spriječeni da uđu u grad. O posjeti Franša d'Eperea Crnoj Gori srp-
sko poslanstvo u Parizu izvijestio je Andrija Radović šifrovanim telegramom,
francuskom vojnom vezom, koja mu je bila na raspolaganju. Radović navodi
da je D'Epere stigao na Cetinje 27. januara u pratnji engleskog generala
Bridžesa, italijanskog pukovnika Vitelija i američkog poručnika Greja, da je
na ulazu u Cetinje bio podignut slavoluk u čast oslobodilaca Balkana, da su
ga građani Cetinja primili sa oduševljenjem i frenetičnim ovacijama i da je
crnogorski vladika Mitrofan održao govor u kojem je naglasio da su
stanovnici Crne Gore spremni da brane ostvarenje svoga sna. Generalu
D'Epereu je priređen svečani banket i koncert u čast Sv. Save. Radović
navodi i da je general primio razne političke grupe i političare svih stranaka,
iako nijedna tada još nije bila organizovana u Crnoj Gori. U Podgoricu su
stigli 29. I i tamo su oduševljeno dočekani.
D'Epere je obišao Crnogorce u zatvoru i razgovarao sa njima, primio
delegaciju Podgoričke skupštine i delegaciju Izvršnog odbora.1112 Iz Pod-
gorice je otišao u Skadar 30. I 1919, da bi sjutradan iz Skadra krenuo u Bar i
odatle u Solun. U Skadru je D'Epere pokušao da uspostavi vezu sa Jovanom
Plamencem, koji je bio izbjegao iz Crne Gore, i da ga nagovori da se sa dru-
govima stavi pod francusku zaštitu, što je ovaj odbio.1113 I prije nego što je sti-
gao službeni izvještaj međunarodne misije koju je predvodio Franše d'Epere,
Andrija Radović je o sadržaju izvještaja izvijestio srpsko poslanstvo u Parizu,
koristeći se šiframa koje su slate preko francuske oklopnjače LORRAINE,
usidrene u Kotoru. Radovićevi telegrami su odatle slati na Krf, ali kako tamo
više nije bilo srpskih vlasti, oni su posredstvom francuskog ministarstva
mornarice slati u Pariz u srpsko poslanstvo, Pašiću, koji se nalazio na čelu ju-
goslovenske delegacije na Konferenciji mira.1114 Obavještavajući o nalazima
D'Epereove misije, Radović navodi da je francuski general ustanovio: 1. Da
je vojska u Crnoj Gori jugoslovenska, a ne srpska, da u celoj zemlji nema
više od pet stotina vojnika i da se nije miješala u izbore; 2. Da su izbori bili
slobodni s obzirom da petsto jugoslovenskih vojnika nijesu mogli nametnuti
volju naoružanim Crnogorcima kojih ima pedeset hiljada; 3. Da su izbori
sprovedeni na slobodniji način nego što je to bio slučaj za vlade bivšeg
kralja; 4. Da su Crnogorci za ujedinjenje i da nijesu željeli povratak bivšeg
kralja kojeg smatraju izdajnikom zemlje; 5. Da su pobunu digli nekolicina
agenata bivšeg kralja koji su, podržani od italijanskih agenata, uspjeli da
zavedu jadne ljude; 6. Da u zemlji vlada red, a da će okrivljenim suditi
nadležni sudovi. Radović još navodi da su tražili da pobunjenici koji su izb-
1111
Ibid, dok. br. 98, str. 198/9.
1112
Ibid, dok. br. 117, str. 214/5.
1113
Ibid, dok. br. 107, str. 209.
1114
Ibid, dok. br. 118, str. 215/6.
271
jegli u San Đovani di Medua i Kotor budu izručeni francuskom generalu
Venelu, komandantu savezničke vojske u Crnoj Gori, kome treba da odgo-
varaju zbog kidanja telefonskih linija i pljačkanje vojnih transporta, 1115 što u
stvari objašnjava i razlog D'Epereovog odlaska u Skadar. Radović takođe
navodi da je za sada broj uhapšenih "oko stotinu", a da su seljaci pušteni i
oslobođeni krivice.1116 Naravno, ova vješto izrežirana posjeta međunarodne
misije i njen izvještaj bili su dodatni argument francuskoj i srpskoj (ju-
goslovenskoj) delegaciji na Mirovnoj konferenciji, na kojoj je crnogorskoj
praznoj stolici kidana jedna po jedna noga u naporima da se dokaže legalitet
Podgoričke skupštine, odnosno njenih odluka koje zvanično još ne priznaje
nijedna velika sila, ali se i ne protivi politici "svršenog čina". Otuda ne čudi
da je D'Epereu, poslije njegovih izvještaja o stanju u Crnoj Gori, predsjednik
vlade Kraljevine SHS Stojan Protić izrazio toplu blagodarnost,1117 koja je
1921. godine konkretizovana i titulom počasnog jugoslovenskog vojvode.
Istovremeno, crnogorska emigracija, čvrsto uvjerena da sistem među-
narodne pravde garantuje njen opstanak, kao i opstanak države koju pred-
stavljaju, "zatrpava" međunarodnu diplomatiju raznim notama, memorandu-
mima, protestima.
Jovan Plamenac upućuje novi memorandum 7/20. marta 1919. godine,
u kojem optužuje Srbiju za 14 vrsta zločina počinjenih u Crnoj Gori i traži da
se kazni nemoral i zločin zvanične Srbije, učinjen prema savezničkoj Crnoj
Gori.1118
Pašić je 7. marta 1919. godine uputio Mirovnoj konferenciji notu u ko-
joj je ponovo dokazivao nelojalno držanje pojedinih članova dinastije Petro-
vića, kao i Plamenca i Jova Popovića za vrijeme rata, optužujući ih da su
trgovali sa "neprijateljem".1119 Plamenac je 12. marta poslao cirkularnu notu
prvim delegatima velikih sila u kojoj je negirao Pašićeve navode.1120 Plame-
nac se žali na regrutovanje Crnogoraca u jugoslovensku vojsku, na imeno-
vanje 12 poslanika u PNP u Beogradu i na dovođenje srbijanskih činovnika
na administrativne poslove u Crnu Goru, što je tumačeno kao potvrda politike
svršenog čina. Nove note od 19, 22, 23, 24. i 31. marta 1919. godine raznim
diplomatskim predstavnicima velikih sila bile su protest protiv konfiskacije
imovine i njihove diobe pristalicama Karađorđevića, protiv zločina i represije,
rušenja spomenika i sl.1121 Sve note bile su uredno primane, ali velike sile
nijesu ništa preduzimale da se postojeće stanje izmijeni, podržavajući na taj
1115
Ibid, dok. br. 118, str. 215/6.
1116
Ibid.
1117
D. Vujović, Ujedinjenje..., 387.
1118
Glas Crnogorca, br. 66, 21. mart/3. april 1919, 1.
1119
AJ, 336, f. 26, V, Predmet: Crnogorski materijali o politici srpske vlade prema
Crnoj Gori; Glas Crnogorca, br. 66, 21. mart/3. april 1919, 2.
1120
Ibid, Glas Crnogorca, br. 68, 1919, 4.
1121
Ibid, DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110.
272
način faktičko stanje stvoreno odlukama Podgoričke skupštine. Kad je već
postalo aktuelno pitanje reparacija, prvo je 9. IV 1919. godine preko Grejv
Šarpa, ambasadora SAD u Parizu, traženo da se Crnoj Gori dodijeli ratna
odšteta,1122 da bi 21. V 1919. bio dostavljen protest protiv zahtjeva Srbije da
se ratna odšteta Crne Gore računa kao njena. Istovremeno, živa spoljnopo-
litička aktivnost Plamenčeve vlade bila je okrenuta i prema akreditovanim
diplomatama pri crnogorskom dvoru i vladi. U tom smislu, francuski poslanik
Delaroš Verne, koji je predstavljao zemlju domaćina, suočavao se sa stalnim
prigovorima crnogorske strane. U noti od 21. III 1919. godine Plamenac
podsjeća Vernea na obećanja iz novembra 1918. godine, da se crnogorskim
podanicima koji su bili pobornici bezuslovnog ujedinjenja neće dozvoliti
odlazak u Crnu Goru. Nasuprot tome, ne samo da im je dozvoljen odlazak već
su koristili francuske uniforme i komunikaciona sredstva, a sada se ponovo
vraćaju u Francusku, radi nastavljanja njihovog kriminalnog djela protiv
Crne Gore.1123
Notom od 2. juna i 4. novembra 1919. oštro se protestovalo što je And-
rija Radović, crnogorski podanik, određen za delegata Srbije na Konferenciji
mira.
U noti od 29. marta 1919. protestovalo se protiv masakra albanskog
stanovništva, a u noti od 31. marta protiv hapšenja i ubijanja svih koji su se
radovali zbog navodnog iskrcavanja kralja Nikole i članova nejske vlade u
Crnu Goru.
Plamenac je od pukovnika Husa tražio da interveniše radi oslobođenja
zatočenih Crnogoraca,1124 dok je, s druge strane, Pašić od američkog državnog
sekreatara Lansinga tražio da upotrijebi svoj visoki uticaj kako biste spriječili
svaki oružani ustanak u Crnoj Gori, pošto ga je obavijestio da, prema poda-
cima iz pouzdanih izvora koji su pristigli u delegaciju KSHS, vlada veliko
uzbuđenje u crnogorskim krugovima; vrlo brzo se očekuje oružana borba u
Crnoj Gori. Izvršena je mobilizacija svih Crnogoraca u Italiji i oni su se tre-
nutno okupili u Gaeti.1125 Dopis iste sadržine upućen je i Lojdu Džordžu,1126
Klemansou,1127 predsjedniku Konferencija mira u Parizu, Vrhovnoj komandi
savezničke vojske i njenom generalštabu.1128 Navedena Pašićeva inicijativa
predstavlja vješt diplomatski manevar u situaciji kada je još bilo aktuelno
1122
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Y. S. Plamenatz - Wiliam Gra-
ves Sharp, Neully-sur-Siene, le 9 avril 1919.
1123
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Plamenac - Delaroš Verneu, 21.
III 1919. (kopija pisma na francuskom).
1124
AJ, 336, f. 26, VIII, Predmet: Izvještaj Đukića, Nota Plamenca pukovniku Hausu,
7. IV 1919.
1125
AJ, 336, f. 26, I, Pašić - Lansingu, Paris, 18.april 1919. (na francuskom).
1126
AJ, 336, f. 26, I, Pismo Lojdu Džordžu, Paris, 18. april 1919. (na francuskom).
1127
AJ, 336, f. 26, I, Pismo Klemansou, predsjedniku Konferencije mira u Parizu (na
francuskom).
273
povlačenje savezničkih vojski iz Crne Gore1129 i kada su njegovi obavještajci
sa crnogorskog dvora slali dosta alarmantne informacije o namjeri vlade i
dvora da pređu u Italiju, koja će sa 20.000 vojnika da okupira Crnu Goru i da
će pod njenom zaštitom makar i za dva dana biti restaurisana stara Crno-
gorska skupština koja će izglasati povjerenje kralju i kada su istovremeno u
Crnoj Gori bile pojačane komitske akcije.1130 Komandant savezničkih trupa za
Crnu Goru, general Taon, dostavio je naređenje glavnog komandanta
savezničkih trupa da evakuiše Crnu Goru do 30 aprila 1919. godine.1131
Takvu naredbu general Taon proslijedio je i komandantu Zetske divizijske
oblasti, generalu Mihailoviću, 17. aprila 1919. godine, naredivši mu da se iz
Crne Gore evakuišu sve trupe koje su stavljene pod njegovu komandu, sa
izuzetkom tri bataljona Crnogoraca potrebnih za održavanje reda. Evakua-
cija se ima izvršiti do 30. o.m, a naredba za evakuaciju ima se izdati najdalje
do 25. o.m. Do istog dana savezničke trupe u Kotoru, t.j. do 30. o.m. imaju se
svesti na jedan bataljon Talijana, jedan bataljon Srba i jedan bataljon Fran-
cuza.1132 Ako apstrahujemo suštinu citiranog naređenja, iz kojeg se jasno
zaključuje da se francuski general smatrao glavnokomandujućim okupacionih
snaga u Crnoj Gori, u konkretnom kontekstu je važnija reakcija Beograda.
Tim povodom je jugoslovenska vlada zahtijevala od Pašića i delegacije
KSHS u Parizu: tražite da se naredba o evakuaciji Crne Gore opozove jer u
slučaju protivnom buknuo bi građanski rat ili boljševizam u Crnoj Gori.
Talijani već spremaju u Italiji grupe za upad u Crnu Goru. Svakako izjavite
da je vlada Srba, Hrvata i Slovenaca primila vest o evakuaciji sa
zaprepašćenjem i žaljenjem, i da svesna ujedinjenja ne može pristati na
traženu evakuaciju.1133 Uz to, Protić je javljao da evakuaciju Crne Gore
podržavaju Amerika i Engleska i da je Italija izjavila da neće povući svoje
trupe, te da Francuska nije za to da se na nas navaljuje da evakuišemo Crnu
Goru.1134
Francuska i jugoslovenska diplomatija uspjele su da osujete inicijativu
o povlačenju savezničke vojske1135 iz Crne Gore i njen komandant, general

1128
AJ, 336, f. 26, I, Odgovor načelnika generalštaba Vrhovne komande savezničke
vojske - Pašiću, 23. IV 1919. (na francuskom).
1129
BIIP, 367, Đeneral Dokić - Komandantu Zetske divizijske oblasti, 19. IV 1919.
1130
AJ, 336, f. 25, IX, Predmet: Jovan Plamenac i akcije u inostranstvu vezane za
njega (23. IV 1919).
1131
BIIP, 367, Komandant đeneral Mihailović - komandi II armijske oblasti, 26.IV
1919.
1132
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički
pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 197, str. 295; dok. br. 202, str. 298, dok. br. 211,
str. 306.
1133
Ibid, dok. br. 197, str. 295.
1134
Ibid, dok. br. 203, str. 299.
1135
Ibid, dok. br. 204, str. 299; dok. br. 224, str. 319.
274
Taon,1136 ponovo je od 29. aprila 1919. primio komandu. Jedino su Englezi
počeli da napuštaju Crnu Goru. Istoga dana napustio je Virpazar i posljednji
engleski vod.1137 Francuske trupe počele su da se povlače 30. jula 1919.
godine, što je dodatno komplikovalo situaciju u Crnoj Gori, u kojoj su ostale
italijanske i jugoslovenske trupe, međusobno antagonizirane i sve vrijeme od
okupacije Crne Gore na ivici sukoba.1138 Pošto su Englezi, Amerikanci i, na
kraju, Francuzi od kraja jula 1919. godine napustili Crnu Goru i Boku, ostala
je srpska (jugoslovenska) i italijanska vojska i pitanje komande. Po odlasku
francuske vojske iz Boke (31. jula), komanda je predata italijanskom gene-
ralu,1139 što je, s obzirom na logističku i drugu podršku koju su pružali Italijani
crnogorskoj vladi, dvoru i emigraciji, dodatno problematizovalo situaciju.1140
Odlaskom francuskog generala Taona ukinuta je Komanda savezničkih trupa
u Crnoj Gori, čime je formalnopravno i prestala okupacija savezničke vojske.
Francuska vojska će i dalje ostati prisutna na ovom području. Flotu u Boki
Kotorskoj kontrolisali su francuski komandanti a jedna četa Francuza
povremeno je boravila u Baru i početkom 1920. godine,1141 sve do marta, kada
su Francuzi definitivno napustili Bar, ostavivši magacine na čuvanje srpskoj
strani.1142 Italijani su u julu 1920. godine evakuisali Ulcinj, dijelom i Bar, gdje
je ostala manja posada od 50 do 80 vojnika. Na prve vijesti o evakuaciji
Italijana, dobijene od ministra Ninčića, reagovao je Pašić preporukom: Ako
Talijanske trupe evakuišu crnogorsku teritoriju, odmah je treba okupirati
našom vojskom i u što jačem broju, i ne dopustiti da se mogu vratiti
1136
Taona je, po povratku iz Crne Gore, u avgustu posjetio Andrija Radović u Parizu,
pokušavajući da ga nagovori da dâ intervjue novinarima Tempsa, gdje su ujediniteljski kru-
govi imali snažan upliv, i lista Les Debates. Taon ih je odbio, s obrazloženjem da mora biti
"diskretan". AJ, 336, f. 26, XI, Taon - Radoviću, 13. VIII 1919.
1137
AJ, 336, f. 26, VIII - Predmet: Taon primio ponovo komandu trupa u Crnoj Gori i
Kotoru, 11. V 1919. O tome je obaviještena delegacija u Parizu, 11.V 1919, i Andrija Ra-
dović, 23. V 1919.
1138
AJ, 336, f. 26, VIII, Predmet: Francuske trupe napuštaju Crnu Goru, dejstvovati da
to urade i italijanske (27. VII 1919).
1139
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 422, str. 546.
1140
AJ, 336, f. 26, IX, Predmet: Boka posle odlaska francuskih trupa (31. VIII 1919);
AJ, 336, f. 26, IX, Predmet: Nota o ujedinjenju Crne Gore i Srbije u Kraljevini SHS (17. IX
1919).
1141
AJ, 336, f. 26 V, Predmet: Talijani i situacija u Crnoj Gori, MID-Delegaciji na
Konferenciji mira u Parizu, Beograd 5.januara 1920. U izvještaju komandanta Zetske divizij-
ske oblasti se navodi da je iz Skadra došao u bar Komandant francuskog bataljona u Skadru,
čija se jedna četa nalazi u Baru. U isto vrijeme u Viru se nalazilo 120 italijanskih vojnika, 11
oficira; Vidi: AJ, 336, f. 26 III, Predmet: Stanje italijanskih vojnika u Baru, MID - Delega-
ciji..., Beograd 5.I 1920.
1142
AJ, 336, f. 26 X, Predmet: Francuzi napustili Bar, Spalajković, šifrovani telegram
iz Beograda 18.III 1920.
275
Talijanske trupe i ponovo okupirati teritorije već odmah javiti preko agencije
Avala da su talijanske trupe napustile okupaciju Crne Gore i da su
crnogorske trupe okupirale Bar i Ulcinj i celo primorje crnogorsko.1143
Odustajanjem od inicijative za evakuaciju savezničkih vojski (time i
srbijanske, odnosno sada već jugoslovenske) iz Crne Gore od strane velikih
sila, praktično je sahranjena iluzija crnogorske emigracije o povratku u domo-
vinu, njenom restauriranju i organizovanju izjašnjavanja stanovništva sag-
lasno crnogorskom ustavu i zakonima koji su važili prije 1918. godine. Zato
su zvanično izdavana saopštenja u kojima su demantovanê vijesti o savez-
ničkom priznavanju "aneksije" Crne Gore formalno bile tačne, ali su suštinski
apstrahovale realnost. Zbog toga će izjave poput onih koje je u italijanskoj
štampi izdavao crnogorski generalni konzulat u Rimu o tome da će Crna
Gora, slobodna saveznička država, nezavisna, biti vaspostavljena prema pra-
vu i formalnim savezničkim obavezama i da će Crna Gora, ustavna monar-
hija, sama (će) kao suverena država odrediti u granicama svoga ustava svoje
unutrašnje i međunarodne obaveze,1144 više biti za pothranjivanje optimizma
emigrantskih krugova nego izraz povoljnog razvoja situacije po njih. Istina, ni
druga strana nije imala osnova da bude bezbrižna, tim prije što se, bar prema
pisanju Andrije Radovića, sredinom 1919. godine u engleskim i američkim
krugovima, shodno izvještajima njihovih misija,1145 u Crnoj Gori značajno
promijenilo raspoloženja stanovništva: u novembru (1918. op. Š.R.) bila je
skoro jednodušna Crna Gora od tada ušljed postupaka srpskih vlasti broj
pristalica kralja Nikole porastao je i raste, pravilno se može riješiti pitanje
Crne Gore samo plebiscitom.
U tom smislu najčešće je pominjan izvještaj grofa Salisa. Ovaj engleski
poslanik pri Vatikanu bio je engleski poslanik u Crnoj Gori (1910-1915),
odnosno do njene kapitulacije 1916. godine. U diplomatskim krugovima slo-
vio je za jednog od najboljih znalaca prilika u Crnoj Gori i na Balkanu i, što je
takođe značajno, kao poslanik u Crnoj Gori nije bio baš naklonjen njenoj
zvaničnoj politici. U Crnu Goru je došao u maju 1919. i zadržao se nekoliko
mjeseci kao član američko-britanske misije, praveći opširan izvještaj, koji je
izazvao brojne diskusije u diplomatskim i političkim krugovima, iako nikada
nije bio zvanično objavljen. Izvještaj je poslat sa Cetinja 21. avgusta 1919.
godine. Odlično obaviješteni Andrija Radović je desetak dana prije dolaska
Salisa javljao delegaciji na Konferenciji mira u Parizu da je cilj Salisovog
dolaska konstatacija stanja u Crnoj Gori i da li su Crnogorci za ujedinjenje
sa ostalom braćom Srbima, Hrvatima i Slovencima na federalnoj osnovi ili na
dosadanjoj. Salis je tokom boravka u Crnoj Gori posjećivao crnogorske pobu-
1143
AJ, 336, f 26 VI, Predmet: Talijanske trupe evekuišu Crnu Goru, Ninčić, šifrovani
telegram 16.VI 1920; Pašić, 19.VI 1920.
1144
AJ, 336, f 25 I, Antonijević - Delegaciji na Konferenciji mira u Parizu, 14/ 15. VI
1919 (šifrovano).
1145
Rastoder Šerbo, Skrivana strana..., I, dok. br. 199, str. 296.
276
njenike u zatvorima. Pod izgovorom da je ljekar američke misije, posjetio je
zatvorenike u nikšićkom zatvoru 6. V 1919. godine, 1146 praćen budnim očima
vlasti, koje nije mnogo respektovao.1147 Predsjednik vlade Stojan Protić jav-
ljao je delegaciji u Parizu da je doznao iz pouzdanog izvora da izvještaj grofa
Salisa u krajnjoj analizi glasi: Crnogorci neće da čuju za sinove kralja Ni-
kole, ali da ima vrlo mnogo sveta koji bi rado video kralja Nikolu na prestolu
i u federaciji sa Jugoslavijom.1148 Lokalni činovnici žalili su se na ponašanje
grofa Salisa, koji se sastajao sa protivnicima bezuslovnog ujedinjenja i igno-
risao lokalne organe vlasti, njihova znamenja, 1149 i pratili budno svaki njegov
korak, izvještavajući nadležne o njegovom kretanju. Povjerenik vlade KSHS
za Crnu Goru Ivo Pavićević javljao je da je saznao da Salis tvrdi da je mo-
gućno da svi nezadovoljnici nisu pristalice Kralja Nikole, ali se zna da su
protivnici današnjih vlasti i da, u koliko se tiče ujedinjenja, žele ući u Jugo-
slaviju na principu jednakosti, t.j na federativnoj bazi, kako bi Crna Gora
sačuvala svoja prava i svoju individualnost.1150 Francuzi su smatrali da izbor
grofa Salisa za podnosioca izvještaja o stanju u Crnoj Gori nije bio baš sre-
ćan.1151 Neobjavljeni opširni izvještaj grofa Salisa, nastao kao uvid u kon-
kretno stanje tokom boravka od maja do septembra 1919. godine, bio je
neprijatna činjenica za savezničku politiku prema Crnoj Gori i značajan argu-
ment zvanične Crne Gore u dokazivanju svojih prava. U engleskom parla-
mentu se tim povodom razvila žestoka debata, u kojoj je poslanik McNeill
tražio da se objavi Salisov izvještaj, tvrdeći da "srpske trupe čine nasilje nad
narodom u Crnoj Gori". Zbog toga je Nikola Pašić tražio od Andrije Radovića
da odmah organizuje da se crnogorski poslanici obrate engleskom parlamentu
depešom u kojoj će navesti da je narod Crne Gore žrtva intriga kralja Nikole i
da će potpuni mir u Crnoj Gori nastati kada istu napuste italijanske trupe. 1152
Debata u engleskom parlamentu1153 i odbijanje engleske vlade da objavi
Salisov izvještaj, navodno zato što bi to moglo naškoditi Salisovim sago-
vornicima, završena je tako što je u Crnu Goru poslata nova misija uoči
parlamentarnih izbora u novembru 1920. godine. Šta je stvarno sadržao
izvještaj grofa Salisa?1154 Da ne bi bilo zabune, citiraćemo rezime ovoga
izvještaja:
1. Crna Gora je sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa, za
1146
Vidi: Rastoder Šerbo, n.d., dok. br. 218, str. 315; dok. br. 268, str. 359.
1147
Ibid, dok. br. 268, str. 359.
1148
Ibid, dok. br. 295, str. 402.
1149
Ibid, dok. br. 345, 346, 347, 376, str. 467-470.
1150
Vidi: Ibid, 492. dok. br. 369, 382, 429, 461.
1151
Vidi: Ibid, dok. br. 506, str. 627/88.
1152
Ibid, dok. br. 742, str. 921.
1153
Ibid, dok. br. 743, str. 922-930.
1154
Navedeni izvještaj komentarisao je u našoj istoriografiji: Dragoljub Živojinović,
Misija Salisa i Majlsa u Crnoj Gori 1919. godine, Istorijski zapisi 3,1968.
277
koju se službeno tvrdi da broje jednu diviziju. Njihov je broj morao varirati
ali je sigurno porastao tokom posljednja tri mjeseca. Pored Srba, u Baru
postoji jedan italijanski bataljon sa malim jedinicama u Ulcinju i Virpazaru,
radi zaštite željeznice, koja je italijanska. Osim srpskog generala (misli se na
generala Mihailovića, komandanta Zetske divizijske oblasti - op. Š.R.), koji
tvrdi da je glavna vlast, postoji civilni guverner, jedno službeno lice iz Beo-
grada (misli se na Ivana Pavićevića, povjerenika kraljevske vlade za Crnu
Goru, koji je na ovaj položaj postavljen u aprilu 1919. godine - op. Š.R.), dok
su u glavnim pozicijama administracije Crnogorci zamijenjeni Srbima. Vlada
proističe iz čisto vojne sile.
2. Srpska vlada je posljednji put u aprilu pozvana da povuče svoje
trupe; odbili su, tvrdeći da je Crna Gora nacionalna teritorija. Tvrdnja da je
Crna Gora dio Srbije zasnovana je na radu Skupštine održane u Podgorici
novembra 1918. godine, izabrane odmah nakon austrijske evakuacije, koja je
donijela odluku o uniji dvije zemlje. Iz toga proizilazi pitanje: da li je ova
skupština legalno konstituisana, i da li je pošteno predstavljala narod Crne
Gore?
3. Ni u jednom smislu izbori nijesu bili legalni. Nema spora oko toga da
ona nije ozakonjena i da Skupština nije bila sazvana od strane bilo koje
kompetentne ili prihvaćene vlasti. Ona nije održana u skladu sa postojećim
zakonom, nego putem sistema indirektnih izbora koji su bili nepoznati i stoga
otvoreni sumnji. Izbori su održani, a Skupština donijela odluke pod bajone-
tom srpskih trupa; iza njih bande bezakonskih komitaša. Aneksija Crne Gore,
deklarisani cilj srpske vlade, bilo je pitanje o kojem je trebalo odlučiti; u
takvim uslovima, protesti koji zahtijevaju nepristrasan stav srpskih trupa
neminovno moraju propasti. Među protestnim primjedbama koje su se poja-
vile možemo posebno istaći: Krajnja žurba kojom su izbori održani. Znatan
broj vodećih ljudi bio je van zemlje, uključujući polovinu članova redovne
ustavne skupštine; mnogi su namjerno spriječeni da se vrate u nju. Želja da se
dâ bilo kakva garancija da će se pitanje koje je Skupština odlučila, inkor-
porcija Crne Gore u Srbiju nasuprot slobodnoj uniji sa Jugoslavijom, jasno
staviti pred birače. Mnogobrojne navodne neregularnosti. Odluke Skupštine
sa srpske strane deklarisane su kao jedinstvene i navodno predstavljaju je-
dinstvenu volju naroda. Najubedljiviji dokaz za suprotno, izgleda, čini činje-
nica da je za veoma kratko vrijeme nakon Skupštine došlo do snažnog
ustanka, koji bi, da nije bilo pomoći srpske armije i podrške Francuske, obo-
rio prelaznu vladu (misli se na Izvršni narodni odbor, izvršni organ Pod-
goričke skupštine, izabran sa ciljem da odluke Skupštine provede u život - op.
Š.R.) koju je Skupština izabrala.
4. Unija Crne Gore sa nekom većom državnom organizacijom čini se
ekonomskom nužnošću. Apsolutno samostalna Crna Gora u njenim dosadaš-
njim granicama ne može biti samodovoljna. Lijek crnogorskim željama, smiš-
ljen od strane Crnogoraca i crnogorskih vlada u prošlosti, koji je snažno

278
ohrabrivan od prijatelja iz inostranstva, bio je aneksija sve veće i veće teri-
torije, nastanjene nezadovoljnim stanovništvom, uglavnom Albancima. Neod-
govorni pokušaji da ostvare ovu ambiciju, pod plaštom rata, doveli su Staru
Crnu Goru na ivicu propasti, ako ne i definitivnog nestanka. Izbor se, iz-
gleda, svodi na apsorpciju u Kraljevinu Srbiju, pod srpskom dinastijom, ili
ulazak u slobodnu jugoslovensku državu, pod uslovima koji se sada neće
definisati. Vrijeme i strpljenje na strani jače zemlje moglo je učiniti apsorp-
ciju (Crne Gore) od strane Srbije prihvatljivom. Ali pretjerana žurba i
beskrupulozna upotreba balkanskih metoda kompromitovali su ovo rješenje
koje se sada sreće sa odlučnom opozicijom od strane velikog dijela
stanovništva, možda značajne većine. Opozicija raste sa nadama - koje neće
biti opravdane dok god postoji Austro-Ugarska - da je slobodna jugosloven-
ska država sada mogućnost. Nijedna partija ili grupa ne zagovara opoziciju
uniji sa slobodnom Jugoslavijom. O ovome su izjave lidera opozicije o inkor-
poraciji (Crne Gore) Srbiji kategorične. Oni žele, kako kažu, da uđu u ju-
goslovensku državu, ali da uđu kao Crna Gora, a ne kao perfektura Srbije,
kao slobodni Crnogorci u skladu sa tradicijama i prošlošću njihove zemlje, a
ne kao poslušnici Beograda; da uđu u nju na istoj ravni kao Slovenci, Hrvati
i sami Srbi. Takvi bi, uvjeren sam, bili pogledi gospodina Jovana Plamenca,
predsjednika crnogorske vlade u Nejiu. Kralj Nikola je sâm među najglasni-
jim zagovornicima takve unije, i kad bi htio da joj se suprotstavi, sigurno ne
bi bio u stanju. Razlika između ove dvije koncepcije vjerovatno je izgledala
dovoljno jednostavna, ali, naročito u štampi, ona je bila pomućena, dok je u
Crnoj Gori entuzijazam za jugoslovensku uniju bio eksploatisan u interesima
aneksije Beogradu. Da li je moguće uspostaviti takvu državu kao što je slo-
bodna jugoslovenska država pitanje je daleko šire od uskih okvira Crne
Gore. Jedna, možda i fatalna, prepreka takvoj uniji bila je politika "Velike
Srbije", koja joj se suprotstavila iz Beograda. Sile vjerovatno nalaze da je
rješenje kao ovo posljednje zasnovano na vojnoj sili Srbije - jedinim organi-
zovanim elementom pri ruci - najlakše, iako daleko od trajnog i da otvori
vrata upravo onim intrigama spolja, za koje se misli da je (to rješenje) tako
poželjno da bi ih eliminisalo.
5. Zatvori su puni. Lideri opozicije sadašnjem režimu ili su u strogom
pritvoru ili u bjekstvu. Ako nijesu sa njima, njihovi lojalisti su napolju u
brdima, dok su njihove kuće izložene uništenju u rukama bandi ili omladine
naoružane od strane vlasti. Zemlja brzo postaje druga Makedonija. O slo-
bodnom izražavanju ne može biti govora.
6. Nastojeći da normalizuju situaciju, čini mi se nemogućim pobjeći od
činjenice da su, ispravno ili pogrešno, sile, po sopstvenoj slobodnoj volji, od
1916. godine priznale vladu u Nejiu kao legalnu vladu Crne Gore i ne mogu
sada, sa dužnim poštovanjem prema dobroj volji i konzistentnosti, nastaviti
da je ignorišu. Odluke Podgoričke skupštine, ilegalne i neregularne, ne daju
im validnu osnovu za bilo kakvu sličnu akciju. Koja od dvije (vlade), ako

279
ijedna zaista predstavlja većinu crnogorskog naroda, jedino se može kon-
kluzivno pokazati na slobodnim izborima? Puno onoga što se dešava sugeriše
da ni u kom slučaju nije jasno da bi prijatelji aneksije Srbiji pobijedili.
7. Protivnici inkorporacije u Srbiju uključuju i partizane (gerilce) kra-
lja Nikole i druge koji ne identifikuju sa kontinuitetom dinastije svoj zahtjev
za održavanje Crne Gore kao posebne jedinice u bilo kojoj budućoj grupaciji
Južnih Slovena. Crna Gora je, po njihovom mišljenju, daleko starija od
dinastije i njeno postojanje ne zavisi od nje. Trenutno su se obje frakcije,
izgleda, složile da odlože svoje razlike ispred zajedničkog neprijatelja. Bilo bi
nepažljivo pokušati ocijeniti njihovu relativnu snagu. Kralj Nikola je kroz
greške iz prošlosti izgubio prestiž; njegovi sinovi ga nemaju. Ali on je još
uvijek legalni suveren. Sadašnji režim je široko omrznut i njegova (kraljeva)
prava su snažan faktor u opoziciji protiv njega; njegov povratak, samo ako bi
okončao srpsku okupaciju i terorizam Omladine, sada bi mogao biti popu-
larniji nego prije šest mjeseci.1155
Iz Salisovog izvještaja može se sa sigurnošću izvesti sljedeći zaključak:
stanje je neizvjesno i konfuzno i jedino pravedno rješenje moguće je izvesti
kroz plebiscit. Međutim, ovu demokratsku formu nije poznavala niti jedna
zainteresovana strana u crnogorskom pitanju. U početku takvo rješenje nijesu
prihvatali ni ujedinitelji, ni crnogorska emigracija, što će se pokazati kao
njene fatalna greška, jer kada počne zagovarati takvo rješenje, već će biti
kasno. Izrasli iz balkanske političke matrice, u kojoj je sila bila najefikasnija
metoda demokratskog ubjeđivanja, i jedni i drugi su u početku odbacivali i
pomisao na takvo rješenje.
Radović navodi da je plebiscit pomenut Sitonu-Votsonu, velikom zago-
vorniku jugoslovenske države. Navodi i da je to ideja davnašnja. Na svakom
koraku pobijao sam da nije potreba plebiscita, ali treba biti pripravan za
svaku eventualnost. Treba nastojati da se nezadovoljstvo umanjuje, jer će ga
naši protivnici da ekspolatišu.1156 Informacije iz jula 1919. godine o pojačanoj
aktivnosti crnogorske emigracije i njenim pripremama za upad u Crnu
Goru1157 izazvale su preduzimanje vojnih priprema na području Crne Gore,
posebno na granici prema Albaniji, i diplomatsku inicijativu prema velikim
silama. Andrija Radović se krajem jula 1919. godine direktno obratio pred-
sjedniku Konferencije mira Klemansou, upozoravajući ga da je Plamenac 22.
jula pošao za Italiju s namjerom da ode u Medovu, da uz pomoć italijanske
vojske i izbjeglih Crnogoraca u Crnoj Gori stvore nerede i tako privuče
pažnju Mirovne konferencije. Izražavajući uvjerenje da je narod Crne Gore
1155
Vidi: Montenegro, Political and Ethnic Boundaries 1840-1920, Volume 2: 1880-
1920, Edited by Beitulah Destani, Archive Editions, London, 2001, dok. 40, str. 846-848.
1156
BIIP, 157, Spisi A. Radovića, Radović - Ivu (Vukotiću ?), Pariz, 16. juna 1919.
1157
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 343, str. 465; AJ, 336, f. 25, X, Predmet: Put Pla-
menca u Medovu i spremanje nereda u Crnoj Gori (28. VII 1919).
280
svojom lojalnošću, što se za bivšeg kralja ne bi moglo reći, zaslužio da
saveznici uklone sve one koji namjeravaju da ga pozivaju na nerede, Radović
je obavještavao Klemansoa da je zbog toga jako potrebno da italijanska
vojska koja se nalazi na teritoriji Albanije i duž crnogorske granice bude stav-
ljena pod savezničku vojnu komandu u Skadru, a ne pod italijansku komandu
u Valoni. Pri tome se pozivao na tajni Londonski ugovor, po kojem je oblast
uz Drim data Srbiji i Crnoj Gori.1158 Notu sličnog sadržaja Klemansou je
uputila i jugoslovenska delegacija na Konferenciji mira, sa zahtjevom da se
zbog čestih incidenata između jugoslovenske i italijanske vojske, talijanski
garnizoni povuku iz Bara, Ulcinja, Virpazara, a da oni oko Skadra potpadnu
pod komandu međunarodnih trupa, kao što je slučaj sa ostalim savezničkim
kontigentima.1159 Ono što se uočava, ne samo iz ovog dopisa već čitave kores-
pondencije tog vremena, jeste protežiranje Andrije Radovića, kao legitimnog
predstavnika Crne Gore (na izborima 1920. godine njegova lista dobila je
1.488 glasova), i dominantno shvatanje, plasirano prema međunarodnoj za-
jednici, da ingerencije u vojnim pitanjima pripadaju saveznicima i njenoj voj-
sci na područjima koja su okupirali, odnosno francuskoj vojnoj komandi pod
koju su formalno potpadale i italijanska, srbijanska (jugoslovenska), engleska,
američka i, naravno, francuska vojska.
S obzirom na to da je italijanska vojska uživala status savezničke oku-
pacione vojske, brojni incidenti između stanovništva, jugoslovenske vojske i
žandarmerije, s jedne, i Italijana, s druge strane, bili su povod mnogim žal-
bama i notama komandi saveznika i predsjedniku Konferencije. 1160 Italijani
nijesu priznavali vlast ustanovljenu poslije Podgoričke skupštine, za šta su
osnov nalazili u činjenici da to nije javno uradila nijedna saveznička sila.
Pošto se sve to dešavalo u vrijeme upada većeg broja Crnogoraca iz Gaete, uz
italijansku pomoć, u Crnu Goru i borbi sa njima od jula 1919. godine, opsta-
nak italijanske vojske na ovim prostorima postao je suštinsko pitanje neutra-
lizacije komitskog pokreta i crnogorske emigracije uopšte. Tim prije što su

1158
AJ, 336, f. 25, VIII, Predmet: Pismo Radovića Klemansou o pitanju Crne Gore i
Kralja Nikole (29. VII 1919); Tajnim Londonskim ugovorom, čl. 7, predviđalo se: Ako Italija
dobije Trijest i Istru po čl. 4, Dalmaciju i Jadranska ostrva u granicama određenim iz čl. 5 i
zaliv Valone (čl. 6), i ako se centralni dio Albanije sačuva za stvaranje male neutralizovane
autonomne države, ona se neće protiviti da se sjeverni i južni dio Albanije - ukoliko to žele
Francuska, Velika Britanija i Rusija - razdijele između Crne Gore, Srbije i Grčke. Obala od
južne granice italijanskog imanja Valone pa do rta Stylos biće neutralizovana... Vidi: Bal-
kanski ugovorni odnosi (1876-1996), I tom (1876-1918), Beograd 1998, str. 443.
1159
AJ, 336, f. 26, II, Predmet: Nota o italijanskom radu u Crnoj Gori (7. VIII 1919) -
na francuskom; Ibid, Predmet: Italijanska evakuacija Kotora - nota (13. VIII 1919); Ibid,
Predmet: Talijani pomažu crnogorske bandite (16. VIII 1919).
1160
AJ, 336, f. 26, IX, Predmet: Nota o stanju u Crnoj Gori (4. IX 1919); Ibid, Pred-
met: Italijani u Crnoj Gori (6. IX 1919); AJ, 336, f. 25, IX, Predmet: Demantovanje vesti
strane štampe o prilikama u Crnoj Gori, septembar 1919.
281
Italijani na prostoru koji su okupirali kao dio savezničke vojske nastavili da se
ponašaju kao da se u međuvremenu ništa nije događalo. Odnosno, stanovnici
u rejonu njihovih logora podlijegali su italijanskom krivičnom zakonu, svaka
upotreba oružja protiv njih kažnjavala se strijeljanjem, stanovnici u rejonu
logora morali su biti razoružani, iz logora se noću otvarala vatra na svakog ko
se kreće, ako se krivci za pojedina djela ne bi uhvatili, vršila bi se presija nad
njihovim porodicama.1161 Italijani nijesu priznavali suverenitet i nadležnost
jugoslovenskih organa na prostoru na kojem su boravili, a to je uglavnom bilo
duž pruge Bar-Virpazar, koja je bila njihovo vlasništvo. S druge strane, i
pored stalnih ekscesa sa Italijanima na terenu, jugoslovenske vojne vlasti su i
u avgustu 1919. godine izdavale naređenja lokalnim vojnim komandantima:
izbjegavajte oružane sukobe sa Talijanima, pošto Konferencija Mira još nije
donela rešenja o Crnoj Gori, te je njen položaj još neopredeljen.1162 Sve
strane u sporu bile su svjesne da odlukama Podgoričke skupštine nije riješeno
pitanje Crne Gore. Dok su jedni težili da im pribave međunarodni legitimitet i
potvrdu, drugi su pokušavali da se ponašaju kao da se u međuvremenu ništa
nije desilo. Strane agencije su u septembru 1919. emitovale vijesti o opštem
ustanku u Crnoj Gori,1163 koje su prenijeli i neki pariski listovi, što je jugo-
slovenski biro za štampu redovno demantovao.1164 U notama upućivanim tim
povodom Klemansou,1165 iznošena je tvrdnja da je, na primjer, jedan crno-
gorski protest, koji je objavio italijanski list Il Secolo 28. avgusta, potpisalo
samo 15 bivših poslanika, od 156 koji su birani na sukcesivnim izborima od
1906. godine, a koji su još u životu, te da u stvari bivšeg kralja podržavaju
samo neki zločinci koji su pobjegli iz zatvora prilikom evakuacije, neki bivši
austro-ugarski agenti koji su se kompromitovali za vrijeme okupacije, njegovi
stari miljenici i mali broj zavedenih lica, zaista zanemarujućeg broja, a što se
1161
AJ, 336, f. 26, III, Predmet: Priprema Talijana prema izvještajima Zetske vojne ob-
lasti, Načelnik ministra - Delegaciji KSHS na Konferenciji mira, Beograd, 21. novembra 1919.
1162
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. II, dok. br. 518, str. 650.
1163
Ibid, dok. br. 523, str. 660-661. Takvu vijest objavila je agencija Rojter, a prema
tvrdnjama jugoslovenskog poslanika iz Rima Antonijevića agenciji je tu vijest doturio ser
Robert Parkington, crnogorski konzul u Londonu.
1164
Vidi: AJ, 336, f. 25, IX, Predmet: Demantovanje vesti strane štampe o prilikama u
Crnoj Gori.
1165
AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Talijani u Crnoj Gori, nota. U noti Klemansou od 25.
XI 1919. navodi se da "od odlaska francuskog generala koji je komandovao savezničkim tru-
pama u Crnoj Gori dolazi neprestano do incidenata koje izazivaju italijanske trupe protiv sta-
novništva, kao i protiv naše vojske", i u tom smislu su uz notu dostavljene kopije zapisnika o
incidentnim događajima od 18. i 19. septembra 1919. Te navode demantovao je italijanski
član mirovne delegacije Šolaja u noti Mirovnoj konferenciji od 2. januara 1920, tvrdeći da su
incident izazvali banditi koji su napali italijanske kamione i kao inspiratore ovih događaja
naznačili srpskog okružnog načelnika Ljumovića. Vidi: AJ, 336, f. 26, III, Šolaja - Pred-
sjedniku Konferencije mira, Pariz, 2. januar 1920.
282
može lako zaključiti po broju bivših poslanika kako je gore navedeno.1166
Zanimljivo je da su argumentaciju o bivšim poslanicima koristile obje strane,
dokazujući nelegitmnost zahtjeva onih drugih. Tako da aršini koji nijesu
važili za sastav Podgoričke skupštine, u drugom vremenu trebalo bi da važe
za protivnike bezuslovnog ujedinjenja. I tako u nedogled.
Odbor crnogorskih izbjeglica iz Pariza uputio je na adresu Žorža Kle-
mansoa, predsjednika francuske vlade, 18. maja 1919. godine opširan memo-
randum koji u ime nekolike hiljade onih Crnogoraca, koji su nasilno zadržani
u Francuskoj, ili koji su izbjegli u Italiju, Arbaniju i u druge zemlje pred
nasiljem i terorom zvanične Srbije potpisuje Vladimir Đ. Popović. U pro-
pratnim pismima navodi se da sa postupcima francuske vlade prema Crnoj
Gori, nijesu dovedena u pitanju samo ova načela i tradicije plemenitog fran-
cuskog naroda nego i čast Francuske.1167 U memorandumu se osuđuje zva-
nična francuska politika prema Crnoj Gori, njenim zvaničnicima i navode
brojni primjeri nedosljednosti francuske diplomatije, vojske i državnog apa-
rata. Svaki sličan dokumenat crnogorske provenijencije obavezno je sadr-
žavao mišljenje da je Francuska prevashodni krivac što Crna Gora nije bila
zastupljena na Konferenciji mira i što su se dvor i vlada praktično našli u
zarobljeništvu sa ograničenom slobodom kretanja. Ako Vi, silni i moćni,
nijeste gonjeni osjećajem Pravičnosti i Pravde, onda budite bar milostivi
prema nama. Ne oduzimajte nam ono, što nam nijeste dali. Ne oduzimajte
nam Čast našu, Pravo i Otadžbinu našu. Ne otimljajte slobodu - nama, vječito
slobodnim, u momentu kad je dobijaju i narodi, koji je nijesu nikad imali, i
koji ušljed vječnog robovanja još ne poznaju čar njenu, tražilo se od Kle-
mansoa.1168 Zanimljivo je da su ovaj memorandum već 20. maja 1919. go-
dine imali u rukama članovi jugoslovenske delegacije na Mirovnoj kon-
ferenciji i na marginama stoji zapisano Još nije rastureno i štampa se u
Parizu.1169
U grozničavom traganju za saveznikom crnogorska emigrantska vlada
specijalizovala se za pogrešan izbor unutar kojeg je forma bila često važnija
od sadržaja. U maju 1919. godine pokušala je da se nasloni na majku Rusiju, i
to na onaj njen dio koji je bio na izdisaju. Ruskom poslaniku pri crnogorskom
dvoru Islavinu izražena je solidarnost sa sudbinom carske Rusije i stavljeno
do znanja da Kraljevina Crna Gora priznaje za pravog predstavnika Rusije
jedino Vladu Njegove Ekslencije g. Admirala Kolčaka, čije se sjedište za sada
1166
AJ, 336, f. 25, VI, Nota Klemansou (16. septembar 1919).
1167
Za čast i pravo Crne Gore, memorandum Nj. E. G. Klemansou, predsjedniku fran-
cuske vlade od strane "Odbora crnogorskih izbjeglica" u Parizu 18. maja 1919, Neji kod Pa-
riza, 1920, 5.
1168
Vidi: Za čast i pravo Crne Gore, memorandum Nj. E. G. Klemansou, predsjedniku
francuske vlade od strane "Odbora crnogorskih izbjeglica" u Parizu 18. maja 1919, Neji kod
Pariza, 1920; Memorandum adresse a S. Ech. Clemanceau 1919, Neuille sur Seine, 1920.
1169
AJ, 336, f. 25, VII, Vidi primjerak Memoranduma, Delegacija. br. 6738.
283
nalazi u Omsku.1170 Odgovorio je Islavin na način koji je imao više značaja za
čitaoce Glasa Crnogorca nego za stvarnu suštinu ovih odnosa. 1171 Pišući na
sve strane i pri tome svoje zahtjeve podešavajući onome kome piše, Jovan
Plamenac i vlada u egzilu očigledno nijesu bili svjesni da je svaka njihova
diplomatska inicijativa bila poznata prije nego što bi je i operacionalizovali.
Otuda su njihova obraćanja svjetskim moćnicima ilustrativna sa stanovišta
razlaganja početnog entuzijazma od optimizma do razočaranja i sarkazma.
Diplomatija, naviknuta da se moli a ne da se optužuje, ignorisala je vapaje
crnogorskih emigranata. U opširnom memorandumu Vudru Vilsonu od 7/20.
jula 1919. godine Jovan Plamenac pokušava ubijediti američkog predsjednika
da je Crna Gora zemlja vjerske tolerancije, tradicije svetinja porodice i kul-
ture (jer je imala državnu štampariju prije otkrića Amerike), duge državne
tradicije (imala svoju nezavisnu državu sa prijestolnicom u Skadru u IX
vijeku) i da su, u stvari, Crnogorci oslobodili Srbiju od Turaka, jer su vođe
ustanka porijeklom bili iz Crne Gore. To što je za Plamenca kralj Nikola bio
najveća individualnost na Balkanu i pokretač svih oslobodilačkih akcija u
drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka, vjerovatno je za Vilsona bila
samo istorijska egzotika jedne male zemlje sa Balkana, za koju je lično imao
velikih simpatija, mada daleko od ambicija da bi bio jedan od prvih
američkih predsjednika koji se udaljio od Monroove doktrine,1172 ali ne u
obimu koji bi značio uplitanje u evropsku politiku zbog neke balkanske
državice. Posebno u slučaju kada je Plamenac i dalje istrajavao na konceptu
odbijanja principa samoopredjeljenja putem plebiscita za Crnu Goru zato što
bi se time Crnogorci ubrojali u one narode koji nijesu imali svoje države, na
konceptu nacionalromantičarskih predstava o prvijenstvu u srpstvu i Crnoj
Gori kao demokratskoj državi.1173
Shvativši da su svi napori prema internacionalizaciji crnogorskog pita-
nja ostali bez značajnijeg odjeka, crnogorska emigracija je sredinom 1919.
godine počela pripreme za upad u Crnu Goru, odnosno proizvodnju događaja
koji bi ponovo i snažnije skrenuli pažnju Konferenciji mira na ono što se
događa u Crnoj Gori. Tim prije što su britanska i francuska vlada priznale
KSHS početkom juna 1919, dok su SAD to uradile u februaru iste godine, što

1170
Glas Crnogorca, br. 71, 1/14. jun 1919, 1, Jovan Plamenac - Islavinu, Neji kod
Pariza 12. (25) maja 1919.
1171
Ibid, Islavin - Plamencu, Pariz, 16. (29) maja 1919.
1172
Monroova doktrina nazvana je po predsjedniku Džemsu Monrou, koji se u de-
cembru 1823. godine obratio kongresu i formulisao stav o odbijanju bilo kakvog daljeg pro-
širenja evropske vlasti u Sjevernoj i Južnoj Americi. U navedenom kontekstu to je značilo i
odbijanje SAD da se direktno miješa u evropska pitanja, odnosno uvođenje u tzv. Politiku
izolacionizma.
1173
Memorandum predsjednika kr. Crnogorske vlade, ministra spoljnih poslova Jovana
S. Plamenca upućen predsjedniku Sjeveroameričkih sjedinjenih država g. Vudru Vilsonu,
Neji kod Pariza, 1919, 11.
284
je Crnu Goru dodatno udaljavalo od povoljnog rješenja. To što su velike sile
još priznavale Crnu Goru, odnosno nejsku vladu, i držale svoje poslanike pri
crnogorskom dvoru, što nijesu formalno priznavale odluke Podgoričke skupš-
tine, dodatno je pothranjivalo iluziju crnogorske emigracije da je moguće sve
vratiti na stanje od prije Podgoričke skupštine. Krajem jula 1919. godine, u
Rim su iz Pariza doputovali Jovan Plamenac i njegov sekretar Savo Petrović.
Jugoslovenski poslanik Antonijević obavještavao je da među crnogorskom
emigracijom u Italiji vlada živo komešanje i da je počelo prebacivanje Crno-
goraca, kao i italijanskih ardita koji se koncentrišu u Draču. Glavna snaga
biće u Baru, a manji delovi u San Đovani di Medua.1174 Prema istom izvoru,
Plamenac je uvjeravo Crnogorce u Italiji da će Crnogorski kralj i vlada crno-
gorska najviše za dve tri nedelje biti u Crnoj Gori.1175 I zaista, poslije krat-
kotrajnih priprema u julu 1919. godine, Krsto Popović, načelnik štaba vojske
u Gaeti, sa još 120 Crnogoraca (po obavještajnim izvorima) krenuo je u Crnu
Goru s namjerom da podigne opšti ustanak; ova grupacija se sa italijanskih
lađa iskrcala u Crnu Goru noću između 18. i 19. jula (između Bara i Ulcinja).
Prema tim izvorima, iskrcalo se 17 oficira i 103 naoružana vojnika, 1176 dok je,
prema izvorima crnogorske emigracije, tada u Crnu Goru upalo 69 crno-
gorskih oficira i to: komandiri - Petar Lekić, Marko Vučeraković, Krsto
Popović, Pero Vuković, Savo Čelebić, Đuro Kapa, Mato Todorović, kapetani
- Milo Lekić, Andrija Dragutinović, Niko Kašćelan, Todor Borozan, Dušan
Vuković, Krsto Ivanović, Božo Bećir, poručnici - Jovan Nikolić i Vaso Mar-
ković, potporučnici - Mašan Borozan, Petar Lekić, Petar Nikolić, Marko
Popović, Majo Vujović, Boško Vujović, Ilija Raičević, Mladen Gluhović,
Ilija Konjik, Jovo Kojić, Marko Đ. Popović, Đoko Tomanović, Milovan
Kalezić, Niko P. Martinović, Živko Đurović, Todor Grgur, Ilija Đukić, Milo
Đukić, Butor Batrićević, Petar Batrićević, Đuro Popović, Nikola Knežević,
Simo Lažetić, Ćetko Jovanović, Ilija Vuković, Savo Pejović, Stevan Rado-
njić, Boško Vučinić, Đorđije Božarić, Filip Vrbica, Milo Šikmanović, Mašo
Borilović, Pero Ivanović, Ferid Abazović, Radovan Turčinović, Petar Perišić,
Andrija Pejović, Andrija Popivoda, Krsto Vuković, Đuza Vukmanović, Radi-
sav Nikezić, Niko Niković, Mićo Niković, Stevo Dabanović, Nikola Crnoje-
vić, Janko Jovanović, Savo Marković, Jovan Zlatičanin, Ilija Leković, Đoko
Račić, Milan Orović, Savo Pavlović i barjaktar - Savo Martinović.1177 Od
navedenih, Boško Vujović i Dušan Vuković odmah su se vratili u Italiju, dok
će ostali duže vrijeme komitovati po Crnoj Gori. Prema izvještaju jugoslo-
1174
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 406, str. 532.
1175
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br. 426, str. 549; dok. br. 427, str. 549-550.
1176
Vidi: Ibid, dok. br. 355, str. 477; dok. br. 375, str. 497; dok. br. 376, str. 497-498;
dok. br. 378, str. 501-502; dok. br. 391, str. 514-515; dok. br. 398, str. 521.
1177
Ibid, dok. br. 949, str. 1146-1147.
285
venskog poslanika iz Rima, ova grupa je u Brindiziju bila obučena u itali-
janske uniforme, prevezena ratnim brodom i iskrcana između Ulcinja i
Bojane i odatle se rasturili po plemenima i svaki otišao u svoj kraj. Jedna
grupa se sukobila sa srpskom vojskom u Crmnici, gde ih je poginulo šest,
jedan oficir zarobljen, a trideset pobeglo u San-Đovani–di Medua, odakle ih
Talijani ponovo prebacili u Italiju u logor Formio.1178
Ekspedicija je bila traljavo i dosta nevješto pripremljena. Ne samo što
su informacije o namjerama crnogorske emigracije curile sa svih strana, te
nijedna akcija nije mogla biti izvedena u tajnosti, već su pogrešne procjene o
situaciji u Crnoj Gori, vjerovatno uslovljene i izvještajima stranih misija, u
kojima je naglašavano veliko nezadovoljstvo naroda, kao i alarmantnim iska-
zima izbjeglica kod emigracije, stvorile utisak da će im se većina naroda
pridružiti. Pri tome se apstrahovala činjenica da je narod, posebno protivnici
bezuslovnog ujedinjenja, bio razoružan, go i gladan i da se u Crnoj Gori nije
uspjela razviti logistička mreža među pristalicama. Tako se desilo da protiv-
nici ujedinjenja nijesu ni znali za dolazak Krsta Popovića i drugova, dok su
pristalice, organizovane u paravojne formacije, tzv. Omladinske čete, i vojska
već uveliko izvršili mjere predostrožnosti u slučaju upada. Rovito stanje u
Crnoj Gori, u kojoj je (na području Zetske divizijske oblasti) početkom
avgusta 1919. godine, prema jugoslovenskim vojnim izvorima, bilo 2.278
odmetnika1179 i gdje su se stalno vodile borbe sa njima, davalo je osnova za
razno spekulacije. Uz to, obavještajni izvori ukazivali su na pokušaje pove-
zivanja nezadovoljnih Crnogoraca sa Albancima i Hrvatima, uz logističku
podršku Italijana.1180 Zbog obilja kontraverznih informacija o stanju u Crnoj
Gori, Jovan S. Plamenac je, posredstvom brigadira Andrije Raičevića, tražio
od Mitra Plamenca, načelnika u Ministarstvu pravde, da sačini opširan izvješ-
taj o situaciji u Crnoj Gori, poslije upada u Crnu Goru Krsta Popovića i dru-
gova i neuspjeha podizanja opšteg ustanka. Izvještaj, datiran 20. septembra
1919. godine, sačinjen je u Gaeti i zanimljiv je jer predstavlja obrazac shva-
tanja stanja u Crnoj Gori u emigrantskim krugovima. Upozoravajući da se
izvještaj odnosi samo na onaj dio Crne Gore iz kojeg je mogao da sakupi

1178
Ibid, knj. II, dok. br. 540, str. 676.
1179
Ibid, knj. I, dok. br. 466, str. 590. Prema ovom izvoru, na području Zetske divi-
zijske oblasti bilo je u cetinjskom okrugu 148, barskom 200, podgoričkom 80, nikšićkom 180,
kolašinskom 30, beranskom 10, andrijevičkom 1597, bjelopoljskom 25 i pljevaljskom 8 od-
metnika.
1180
Ibid, dok. br. 479, str. 601, Prema izvještajima Marka Mijatovića akcija Crno-
goraca i Arnauta počela bi jednovremeno iz Peći, Đakovice, Prizrena i Mitrovice. Na čelu
Arnauta su Asan-beg Prištinac, Ahmet-bej Marto, beg iz Gnjilana, Mahmut Begović iz Peći i
Đeleš beg iz Kastrata. Po instrukcijama Jovana Plamenca, u Sarajevo je otputovao Milan Ko-
vačević. Hercegovac Veselin Sekulić počeće istu akciju u Hercegovini, dok Radićeve pris-
talice treba da dođu u Švajcarsku i Italiju radi dogovora sa crnogorskim agentima o zajed-
ničkoj akciji. Na Cetinju u tom smislu radi serdar Škrnjo Kusovac...
286
informacije, što je nemoguće uraditi za čitav prostor zbog ograničene slobode
kretanja, M. Plamenac na početku opisuje stanje u podgoričkom zatvoru
Jusovača, u kojem su se poslije decembarske revolucije (kako se u ovim kru-
govima uobičajeno nazivala Božićna pobuna), našla 153 zatvorenika, opisuje
njihove patnje i držanje, sudski proces, to da je od prvobitnog broja značajan
broj njih oslobođen, da ih je sada u istom zatvoru mnogo veći broj, te izražava
strah da bi svi mogli biti pobijeni ako se evakuisanje Crne Gore od srbi-
janskih vlasti - vojske ne bi vršilo pod jakom savezničkom kontrolom. Nave-
deni stav ukazuje da je postojalo uvjerenje emigracije u evakuaciju Crne Gore
pod nadzorom saveznika. Opisi prisilnog regrutovanja, obaveze polaganja
zakletve, položaja Crne Gore (svedena na ulogu obične srbijanske provin-
cije), zločina (ubistva, silovanja,1181 paljenja kuća1182) iz septembra 1919.
godine, bili su nesaglasni sa konstatacijom da ekspedicija Krsta Popovića nije
naišla na odziv koji se mogao očekivati u crmničkoj nahiji. Odgovarajući na
pitanje zašto je to tako, M. Plamenac kao razloge navodi: Ekspedicija je bila
zasnovana na potpuno pogrešnim informacijama. Ljudi, koji su imali narod
uza sebe, nijesu bili o njoj obaviješteni, za naše pristalice nije bilo ranije ni
tada ništa pripremljeno. Narod se našao pred dilemom: ili goloruk i neor-
ganizovan ići u sigurnu smrt, bez ikakvog izgleda na uspjeh, ili dati volju za
nevolju, spasiti sebe i svoje i poći, i ako tužna srca, protivu svojih prijatelja i
jednomišljenika.1183 Plamenac takođe tvrdi da je ekspedicija Krsta Popovića
nanijela dosta štete našim pristalicama, pa i samoj našoj stvari u narodu,1184
međutim, ako se htjelo još jednom pred svijetom pokazati da u Crnoj Gori
nema reda i mira, u tome se uspjelo. Potom opisuje konkretnu situaciju u
kojoj se težnja za slobodom nije mogla uništiti. U katunskoj nahiji se stalno
vode borbe. Svi oficiri u Katunskoj nahiji su pošli sa K. Popovićem. Pero
Vuković dopao je u Rovca, jer se u Piperima nije mogao održati,... iz Medove
mu je upućeno 20.000 kruna. Rovčani su svi za Crnu Goru ali okrenuti ih da
ostave svoje kuće nemoguće je, što ne bi viđeli ozbiljnost akcije. Rovčani su
odrekli poslušnost Srbijancima, neće da znadu za njihove vlasti, te su odbili
da stupaju u pregovore s njima. Glavari Rovački nose Crnogorske grbove.
Svuda se ore usklici "Živio kralj Nikola".1185 Navodi da su ga Savo Raspo-
pović i Savo Mićković, sa kojima se sreo u Medovi 31. avgusta, u potpunosti
1181
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Mitar Plamenac - Jovanu S. Plamencu,
Gaeta, 20. IX 1919; Opisuje primjer Mare, kćerke Pera Šćepa Maručića, udate u Zoganje
(Ulcinj), koja je uzastopce bila silovana od 16 ljudi "srbijanskih plaćenika".
1182
Pored ostalih, opisuje paljenje kuće Jovana S. Plamenca, predsjednika vlade, u
kojoj su bile žene i djeca i da su palikuće jedva odgovorene od namjere da ih zapale s kućom.
1183
Ibid. Potom navodi: Zar je čudo, ako se izabralo ovo drugo, kad je pored svega zla
prijetilo i u najmanju ruku 1000 bajoneta srbijanskih, koncentrisanih u Crmničko-primorskoj
oblasti sa topovima i mitraljezima...
1184
Plamenac tvrdi da je popaljeno na stotine kuća, da su porodice izbačene na ulicu,
da su zatvori prepuni i da ih na Cetinju ima preko 200 zatvorenih, u Crmnici 250 itd.
287
uvjerili da je cio narod u Primorskoj nahiji sa nama i da je sa Savom Raspo-
povićem otišao i kapetan Milo Leković, 1186 kome je dato 15.000 kruna radi
eventualnog organizovanja zasebne čete, dok je Raspopoviću za održavanje
čete koja sada broji stalno 30 ljudi dato kao pomoć 50.000 kruna. Raspo-
pović, koji je do tada bio prepušten sam sebi. a pri tome nije pljačkao i stva-
rao nam neprijatelje, odmah je krenuo u akciju i u borbi u Mikulićima 9.
septembra zarobio 42 vojnika, među kojima su petorica bili ranjeni, koje je
razoružao i pustio. U Kuče je slat poseban izaslanik, potporučnik Jevto Nikić.
Podnesen je izvještaj po kojem u Gornjim Kučima imamo jaku većinu, dok
smo u Donjim Kučima u ogromnoj manjini. Gornji Bratonožići su takođe
naši, tvrdio je Plamenac. On je 1. septembra obišao Bušate i Barbalušu u
Albaniji, gdje su se nalazile izbjeglice iz Plava i Gusinja. Među izbjeglicama,
koje se nalaze i u drugim mjestima (Draču), ima oko 2.000 vojnika. Tvrdeći
da su izbjegli od zuluma srbijanskog već poodavno, M. Plamenac opisuje
susrete sa predstavnicima iz oba logora: Smailom Nikočevićem, bivšim pred-
sjednikom gusinjske opštine, poručnikom Sokolom iz Martinića, navodi da je
sav taj elemenat naš i vazda gotov i da im je dato toga dana za bajram od
strane Kralja Gospodara po 5000 kruna na logor. Od ostalih viđenijih tu su
se nalazili: Aso Ferović s braćom, Jusuf ef. Aramkatić od Hota; komandir
Šećo Muslijin Radončić, Adem Omeragić iz Gusinja, Šelko Kuretić iz Plava,
kao i svi glavari iz Martinića i Vusanja. M. Plamenac je uspostavio veze sa
Traboinom, Arzom, Hotima, Grudima, Kastratima i Škreljima i navodi gla-
vare preko kojih se radi: kom. Đon Nika Pirculi iz Traboina (vrlo siguran),
Prel Kjera iz Traboina (od jakog uticaja), Ali Zoku iz Gruda, Maraš Daši iz
Gruda, Lulaš Zek Ploni iz Arze, Đeruki Đoni iz Rapše (za ova dva nije se još
načisto, da li su baš sigurni), kao i to da svi su oni položili sada nama
zakletvu i da im je dato svakom po 1.000 kruna za putni trošak zbog dolaska
u Kastrat. U Škreljima imamo kao prijatelja Fat Maraša i Uca Turkove (ovaj
siguran). U Kastratima bili su naši a utvrdiće se, da li su i sada: Đejina
Šaban i Đeloš Đoka. Preko Kastrata u Medovu je 8. septembra stigao i ko-
mandir Marko Vučeraković, koji se sa pet ljudi iskrcao na obalu 11. avgusta
1919. godine. Bježeći od potjera, često je dolazio u sukob sa antikomitskim

1185
Plamenac potom navodi da je duh u Rovcima podigao i održao ga kap. Ivan Bula-
tović i da prijeti opasnost da istoga Srbijanci pomoću novca ubiju, te da su ga o svemu tome
izvijestili izaslanici kom. Vukovića: Pavić Nikezić, iz Kuča i Radovan Tapušković iz Rovaca.
Još su mu rekli da je i Donja Morača na našoj strani, a da Radomir Vešović preko svojih ljudi
vrši živu agitaciju među Vasojevićima u našu korist, u čemu i uspijeva.
1186
Za Lekovića navodi da je vrlo valjan i čestit oficir, pun osjećaja časti, koji se nije ni
momenta ustezao da se stavi pod komandu Raspopovića, samo da koristi opštoj stvari... Sa
njima su pošla još dva vojnika: Petar Pekić i Dušan Vojvodić... i izražava uvjerenje da će nji-
hova komitska akcija u cijelom kraju, pa i u Crmnici biti mnogo odlučnija. U Crmnici su pro-
tiv nas kap. Niko Plamenac, dr Blažo Lekić i pop Joko Gojnić.
288
četama,1187 a na Goliku je poginuo njegov brat Blažo Vučeraković, dok je
ranjen i zarobljen Mićo Niković.1188 Iz osvete prema Vučerakoviću, strijeljana
su četiri Krnjičanina, a ostale koji nijesu bili ranije internirani, zatvorili su...
Krnjice su potpuno uništene a uništen je cio ovaj kraj od G. Seoca do
Granice. Zaključujući da su naše pristalice doživjele najveće zlo koje se da
zamisliti, premda ih imamo zaludu dosta, Plamenac tvrdi i da su uništeni
iskrcavanjem i putovanjem došlih Crnogoraca iz Italije preko ove oblasti,
otkrivena je naša stvar prije nego smo bili gotovi za veći pokret, odnosno da
povratnici iz Italije ne samo da su djelovali demolizatorski na pristalice
zelenaša već su i otkrili njihove planove. Navodeći da iz ostalih djelova
Crne Gore nema informacija, M. Plamenac još ističe da su kuće Vučinića na
Vranjicke njive sve izgorene,1189 da su se tih dana pobunili Hoti. Na kraju M.
Plamenac pravi procjenu raspoloženja naroda za krajeve za koje je
raspolagao informacijama: Malesija i okolina Skadra sva je za našu stvar,
ali su mnogi naši prijatelji postradali, jer su u Skadru poneki od Francuza,
a u Crnoj Gori od Srbijanaca. Među njima pominje Aljuš Čobu iz Zoganja,
u čijoj kući je Jovan Plamenac "pri ustanku bio četiri dana sa 50 ljudi"...
Potpuno ili u većini imamo uz sebe narod u: Primorskoj, Crmničkoj, Ka-
tunskoj, Riječkoj i Nikšićkoj nahiji, Rovcima, Zeti i Zatrijepču, kao i cio
muhamedanski elemenat. Protivnici su jači u: Kučima, Piperima, Bjelopav-
lićima i Vasojevićima. U ostalim krajevima snage su skoro podjednake.
Uopšte većina je po osećanjima sigurno naša. Ali za pokretanje te mase
treba ozbiljnost akcije, instalirane brojne snage i mogućnost potpunog
naoružanja naših pristalica - ako bi bilo potrebno ulaziti oružanom silom, a
sigurnu bazu vazda možemo stvoriti u Primorskoj nahiji. Željeti je ipak,
intervenciju saveznika i odlazak Srbijanaca, koji bi sam po sebi značio
poraz protivnika.1190 Opširno citirani izvještaj vrijedan je prevashodno zato
što ponajbolje sublimiše shvatanje i svijest tadašnjih crnogorskih egzilanata i
njihovu nemoć vidljivu iz toga što su njihove pristalice u Crnoj Gori bile
ostavljene same sebi, čak i oni koji su po njihovom nalogu dolazili iz Italije u
Crnu Goru. Vi ste nas Crnogorce koji smo došli od tuda zaboravili, bar sa

1187
Vučeraković je ispričao da je 15. septembra u 10 sati prije podne napao jednu četu
od 17 ljudi na jezeru između Luke Krnjičke i Raduša i potpuno je uništio, tako da je samo je-
dan ranjen koji je docnije i umro ostao da im priča kako je bilo.
1188
Vučeraković je tvrdio da je druga strana imala dvojicu poginulih.
1189
Na Vranjickim njivama bila je kuća Mihaila Vučinića, ministra vojnog, i ostalih
Vučinića, koji su bili zelenaši.
1190
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Mitar Plamenac - Jovanu S. Plamencu,
Gaeta, 20. IX 1919. M. Plamenac je tražio, po savjetu jednog prijatelja iz Medove, da se u
Crnu Goru pošalje jedan autoritativni oficir i jedno lice koje će poznavati italijanski jezik, biti
od punog povjerenja i poznavati ljude u Crnoj Gori i da bude nepoznat Medovljanima, kao i
što hitnija pomoć familijama nastradalih naših ljudi, a pri davanju pomoći se treba rukovoditi
ovim: nikoga ne kupovati, a prijatelje obilno pomagati.
289
izvještajima ste mogli nama pomoći ako ne sa čim drugim, optuživao je kape-
tan Niko Kašćelan crnogorskog konzula u Rimu, nastavljajući: Mi izdržajemo
nadčovječanske muke koje je ikada iko podnosio u svijetu bez igdje ičega u
svijetu, to je greota pa i ako ne možete trebate po mogućnosti izvijestiti pa bi
smo lakše podnosili svaku muku i patnje. Opisujući stanje u Crnoj Gori1191
(Da imamo bazu iz koje bi se snadbijevali hranom i oružjem kao i municijom
i da na pravilnoj osnovi organizujemo ustaške čete, bismo zadali malo brige i
pokojnom Putniku da je živ, a tako im se nemožemo oduprijeti), Kašćelan
podsjeća da su zaludu pisali i tražili da im se pošalje izvještaj kako politički
stojimo i da ni pošljete koju novinu, jer je to najbolje sredstvo da uvjerimo
naš narod da naše vlade još postoji i da će postojati i ubuduće... Takođe se
žali na Italijane koji su u Kotoru i neće da nas prime ni da vam izvještaj
pošljemo a kamoli da ni pomoć ukažete.1192 Na kraju pisma Kašćelan navodi
da su tih dana (septembar 1919) internirani sa Cetinja: Božo Petrović, Marko
Petrović, Mišo Popović, Špiro Popović, Stevo Tatar, pop Ilija Jovićević, kao i
mnogi drugi.1193 Izvještaje je slao i Vaso S. Anđušić iz Zete, koji je septembra
1919. godine boravio u Beogradu i imao neki povjerljiv zadatak. On je
obavještavao Plamenca o tome da ga željno očekuje tri dijela našeg crno-
gorskog naroda, slao je najnovije informacije iz Crne Gore i tvrdio: Moj
zadatak nemogu ovde izvršiti, ali se od njega neću nikad odreći.1194
Preko crnogorskog konzula u Rimu Veljka Ramadanovića vladi i kralju
u emigraciji obratila su se predstavkom četrdeset dvojica (42) pobunjeničkih
1191
Kašćelan je opisivao borbe vođene 23. i 24. IX 1919. na Čevu i Bjelicama, kada su
napali vojni transport koji je pratila naoružana četa Srbijanaca i dvije čete Crnogorskih orga-
nizovanih omladinaca, kada su svi bili rašćerani i potučeni, da su potom napali Sresko načel-
stvo na Čevu i rastjerali tamošnju Srbijansku postaju... Sa nama se bori regularna Srbijanska
vojska sa topovima i mitraljezima, a mi nigdje ničega nemamo pri ruci da im se odupremo
osim golih života.....
1192
Kašćelan dalje u pismu navodi: U ime moje družine Vas molim, da nam pošaljete
izvještaj pa bio dobar ili zao, kao i pomoći u novcu ako ikada mislite za opštu stvar kao i za
nas. Da mi imamo dio novca što Srbijanci daju za propagandu - vjerujte bi smo bili mi gos -
podari Situacije u Crnoj Gori, ali mi kao što znaš nemamo nigda ni ničega u ruci. Mi smo na
teretu jadnog naroda, a bismo imali svakoga dana više društva da imamo išta za izdržavanje.
Srbijanska sila kupi Crnogorce i silom ih gone čak za Srbiju na radove državne i voj-
sku. Našim pristalicama nema božjeg lijeka. Zatvori su prepuni muških, ženskih, staraca i sit-
ne djece. Ko god ne poljubi lik kralja Petra i ne zakune se na vjernost - teško njemu (ma teško
i onim njihovim kojeg mi do rukah dovatimo, ništa mu lakše ne pada no bivšem Aleksandru
Obrenoviću). Na mlogo mjesta i popovi drže službu božju onako kako mi oćemo - radimo bez
prestanka ali se bez načina ne može...
1193
Vidi: Niko Kašćelan - Crnogorskom generalnom konzulu Rim, Vršanj, 24. sep-
tembar 1919; DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 102, Prepis.
1194
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Vaso S. Anđušić - Plamencu,
Beograd, 17. 9. 1920.
290
vođa 24. septembra 1919. godine. U predstavci koju su potpisali u šumi
komandant svih ustanika (ustaša) Krsto Popović, Živko M. Nikčević, sekretar
Ministarstva unutr. poslova, Milisav J. Nikolić, sudija i bivši potpredsjednik
stare crnogorske skupštine, komandiri: Savo Čelebić, Đuro Kapa, Marko
Vučeraković, Pero Vučković, Mato Todorović, Andrija Stanković iz Bjelo-
pavlića, Ibro Bulatović, Vujo Bulatović, Spasoje Milić Kuč, kapetani: Ilija
Damjanović, Dušan Vuković, Niko Kašćelan, Milo Leković, Andrija Draguti-
nović, Ivan Bulatović, Dragiša Bojović, Todor Borozan, Simo Krivokapić
(plemenski kapetan), Vasko Marojević (plemenski kapetan), Boško Ćetković
(plemenski četovođa), Radojica Nikčević, četovođa, Nikola Nikolić, poruč-
nici: Kosta Radović, Jovan Nikolić, Vaso Marković, Krsto Vujović, Tomaš
Grujović, potporučnici: Petar Nikolić, Miloš I. Nikčević, Marko Vujović,
Pajo Popović, Savo Vuković, Marko Popović, Đorđije Mijušković, Tomica
Peković, Đorđije Kustudić, komd. Spasoje Gardašević, učitelj Milisav Nikče-
vić, sveštenik Ljubo Nikolić, kaluđer Nikodim Janjušević i drugi, optužuju se
saveznici da nijesu ni da čuju za vapaj Crnogorskog naroda, da se oslobodi
krvave vladavine Srbijanske da ga ne ubija, a ne pljačka, ne zatvara pod
mračne voltove; ne pali mu kuću; da ga nasilno ne nagoni na regrutaciju i na
polaganje zakletve Srbijanskom kralju i da mu mrazi sve ono što je najsvetije
Crnogorcu. Opisujući borbe koje su vodili sa srbijanskom vojskom1195 tokom
avgusta i septembra 1919. godine, žaleći se na teror koji se provodio nad
stanovništvom, ustaničke vođe su zaključivale: Dakle, svakome je jasno, kao
bijeli dan, da je zvanična Srbija, pod zaštitom zvanične Francuske, preduzela
najgroznije mjere da se podpuno uništi Crnogorski narod, a ono što preteče
da silom natjera da prikloni glavu i da se predade Srbiji. Kao god i ranije
tako i sad - po deseti put - iznuđuju podpise od naroda da su za kralja Petra i
ne pitajući podpisuju imena ljudi iz pojedinih plemena, da izjavi i napišu
nekakvu zakletvu za koju narod ne zna. To čine kako biše saopštavali Kon-
ferenciji mira i javnosti da je Crnogorski narod dragovoljno uz nji. Mi im
svečano i otvoreno pred čitavim svijetom dovikujemo, da je to njihovo sve laž
i grozna podvala - svojstvena samo njima - kao i to: da je sav Crnogorski
narod, izuzimajući nekoliko izroda i izdajnika plaćenih iz Dispozicionog
fonda Pašićevog, za slobodu i nezavisnost Crne Gore i za svoga ljubljenoga
Kralja Gospodara Nikolu I. Shodno navedenom, ustaničke vođe tražile su da
se Srbijanska vojska sa upravom odmah makne iz Crne Gore i da saveznici ne
dozvole da dalje ijedne minute ostanu u Crnoj Gori, nego neka ostave
Crnogorski narod da se sam među sobom razračuna što želi, pa će onda čita-
vome svijetu biti jasno što je i koja je volja Crnogorskom narodu. Pošto su
naglasili da će se za navedene ciljeve boriti do potonjega, potpisali su pred-
stavku u ime naroda i četnika Crnogorskih ustaša.1196 Izvještaje slične sadr-
žine slali su iz Crne Gore komandi vojske u Italiji ili vladi i druge ustaničke
1195
Ovo je bio uobičajen naziv za jugoslovensku vojsku, žandarmeriju i dobrovoljce
bjelaša i pristalica ujedinjenja.
291
vođe, kao Niko Kašćelan, oktobra 1919. godine,1197 potom komandir Vojin
Lazović, kapetana Krsto Ivanović i Vaso Čejović, zatim Spaso Pavićević o
pobuni Kuča i stvaranju koalicije sa Hotima i Grudima u decembru 1919.
godine, te borbama koje se vode u Kučima, oko Nikšića, Cetinja i oko
Kokota,1198 Marko Vučeraković, Pero Vuković, Luka Đurković,1199 Petar Le-
kić1200 i drugi.
Krajem januara 1920. godine, ustaničke vođe Petar Lekić, Vojin Lazo-
vić, Marko Vučeraković, Pero Vuković, Milo S. Leković, Niko Đelošević,
Božo Bećir i Savo Raspopović, sastavši se u Medovi, uputili su izvještaj u ko-
jem su tvrdili da je nemoguće i da ne bi bilo korisno podići u unutrašnjosti na
oružje nikoga od pristaša naše ideje izuzev jedino onih koji su se već sada
podigli, zbog toga, što nema pozitivnih garancija za vojnički uspjeh, kao i
zbog toga, što su potpuno opljačkani, imanja pokretna i nepokretna uništena,
veći dio pozatvarani i internirani a svaki saobraćaj i prelaz osoba iz mjesta u
mjesto onemogućen, golotinja bez odjeće i glad priješla svake mjere, jer tijem
bi se stvorilo po nas i naše pristalice u narodu ogromna kako moralna tako
materijalna šteta i opasnost. Navode i da u Crnoj Gori ima oko 1.000 usta-
nika, razasutih u manje grupe, kojima je onemogućen pristup hrani, imovina
im popaljena i potpuno uništena, familije pozatvarane. Njihovo povjerenje u
narodu svakodnevno sve više opada s obzirom na razna obećanja naroda: u
pojavi naše vojske, dolaska Vlade i Kralja, te u dugom periodu mukama i
patnjama a u neostvarenju ničega od svega što se je obećavalo i očekivalo, to
simpatije koje su do sada bile jake u narodu, svakodnevno sve više ohlađuju i
za nas se gube. Opisujući takvo stanje, ustaničke vođe smatrale su da bi svaki
poduhvat izvođen kao do tada bio osuđen na neuspjeh, te predlažu da se
najhitnije dostavi novčana i materijalna pomoć ustašama, njihovim famili-
jama; da se najhitnijim putem većina ustaša povuče iz Crne Gore i koncent-
riše u Medovi ili u nekoj bazi u blizini i da im se dostavi osam brdskih
brzometnih topova sa municijom i 50 mašinskih pušaka, rezervne količine
hrane za 6-10 hiljada ljudi, potreban broj odjeće i obuće.1201 Inače, sastanak
ustaničkih vođa 25. januara inicirao je Rajnić, koji je neposredno ranije dopu-
tovao u Medovu i donio devedeset hiljada francuskih franaka za sve ustaše i
ustaške vođe u unutrašnjosti Crne Gore uračunavajući u tome i pomoći
familijarne, propagandu i.td. te kada se gornja suma srazmjerno podijeli na
1196
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. II, dok. br. 581, str. 718-724.
1197
Ibid, dok. br. 663, str. 816-819.
1198
Vidi: Ibid, knj. III, dok. br. 955, str. 1177; dok. br. 957, str. 1178 ; dok. br. 962, str.
1185.
1199
Ibid, dok. br. 1024, str. 1265-1266.
1200
Ibid, dok. br. 1031, str. 1276-1279.
1201
Ibid, dok. br. 1047, str. 1307-1309, Prijedlozi ustaničkih vođa usaglašeni na sas-
tanku u San Đovani di Medua.
292
brojno stanje oko 1000 ustaša to ih u stvari ne pripada ništa, i sa ovakvom
pomoći mjesto da se oduševe, stvaraju u sebi ubjeđenje da je uspjeh naših
stvari propao a ogorčenje prema Vama se ne može opisati, pisao je Petar
Lekić ministru Milu Vujoviću, sugerišuću mu ujedno da je besmisleno slanje
manjih grupa te ako mislite upućivati ikoga ovamo od vojnika to uputite od
jednom ne manje od pet do šest stotina dobrih vojnika sa potrebnim brojem
oficira.1202 Prema navedenom dokumentu, više je nego očigledno da su poje-
dine ustaničke vođe bile svjesne potpuno neosnovanog i neefikasnog načina
borbe, koji je podrazumijevao obuku na zapadnoj strani Italije, prelazak
čitave italijanske teritorije do Brindizija, potom čitavog Jadrana i tek potom
upada u Crnu Goru. Moguće da im je tada bilo jasno da Gaeta nije slučajno
odabrana kao mjesto koncentracije crnogorske vojske, što je bila potpuno
nelogična lokacija ako se zaista mislio izvršiti vojni upad u Crnu Goru. Već
26. januara 1920. godine pomenute ustaničke vođe poslale su zahtjeve crno-
gorskoj vladi u Parizu, preko Mila Vujovića, koji je boravio u Rimu u ime
svoje i svojih drugova oficira i svijeh ustaša koji se danas nalaze po pla-
ninama u unutrašnjosti Crne Gore, goli, bosi i gladni, u ledu i snijegu.
Ustanici su oštro prebacivali vladi da je zaboravila 50 oficira i u zajednici sa
njima oko hiljadu ustaša boraca, koji kroz cijelu prošlu godinu dana očaj-
nički na život i smrt bore se protivu neprijatelja i ugnjetača naše vjekovne
časti i slave; i koji su u toj očajničkoj borbi izgubili i uništili sve pak i svoje
familije a prouzrokovali grozne paljevine i muke u narodu. Postavljali su
pitanje zašto ne dobijaju novčanu pomoć iz vojnog budžeta i pravili poređe-
nja: Zar jednom oficiru vođi ustaškom dovoljna je pomoć od 100 (stotinu)
franaka kroz vrijeme od pola godine i više, dok međutim jedna prostitutka od
naših izbjeglica u Italiji uživa pomoć mjesečnu od 350 franaka na teret našeg
državnog budžeta. Nezadovoljstvo ponašanjem vlade izrazili su riječima:
Dosadašnji postupak sa strane naših mjerodavnih faktora prema ustaškim
borcima i njihovim familijama u unutrašnjosti Crne Gore, s pravom se može
nazvati: stidan i bezočan. Ogorčenje su pretočili u konkretne zahtjeve: da se
svim ustaničkim oficirima obezbijedi mjesečna plata koja je određena prema
rangu naše vojske u Italiji; mjesečni dodatak ravan plati i putni troškovi; da se
svim ustanicima u Crnoj Gori obezbijedi mjesečna pomoć ravna plati pot-
poručnika; da se obezbijedi redovna pomoć svim ustaničkim familijama i da
se u tom smislu sastavi posebna komisija iz redova ustanika; da se pojedinim
ustaničkim vođama stave na raspolaganje vanredni krediti radi propagande i
potkupljivanja protivnika.1203 Ovi zahtjevi nastajali su u vrijeme najveće vojne
akcije protiv ustanika u Crnoj Gori, kada su od početka decembra 1919.
godine do kraja februara 1920. u 14 operativnih zona, kako je bila podijeljena
Crna Gora, vojska, žandarmerija i leteće dobrovoljačke čete vršile istovre-
meno gonjenje odmetnika, o čemu smo naprijed pisali. Petar Lekić, koji je
1202
Ibid, dok. br. 1051, str. 1321-1313.
1203
Ibid, dok. br. 1052, str. 1313-1315.
293
dugo održavao vezu iz Medove sa ustanicima u Crnoj Gori, s jedne, i crno-
gorskim vlastima u emigraciji, s druge strane, 10. februara 1920. godine jav-
ljao je da su u Medovu iz Katunske nahije pristigli Boško Vuković sa 16
drugova, da je u Bjelicama zapaljeno 28 kuća, u Komanima 4, Zagaraču 5,
Velestovu 4, u Cucama kuća Krsta Popovića i mnogih drugih od strane četa
kojima komanduje Stojan Popović, Srbijanac koji je - kako kažu - tirjanin i
dugogodišnji Srbijanski vođa kroz Staru Srbiju i Makedoniju. Izbjegle je
namjeravao da pošalje za Gaetu, jer u Medovi nema hrane, šatora, posuđa i
ponovo je poručivao: ne šiljite ovamo nikoga, ako ne želite da se događa
buna i škandali.1204 Već krajem februara 1920. godine Petra Lekića u Medovi
su zamijenili Marko Vučeraković i Luka Đurković. Vučeraković je odmah u
Vasojeviće i plavsko-gusinjsku oblast poslao Tomicu Lekića i devet vojnika,
Pera Vukovića i kapetana Bećira sa šest vojnika u unutrašnjost Crne Gore, a
Nika Đeljoševića u Kuče i okolinu Podgorice, Petra Pekića na Bojanu, gdje se
nalazio Savo Raspopović sa tri svoja druga, sa zadatkom da stupe u kontakt sa
ustanicima na terenu i podnesu izvještaje o tamošnjem stanju.1205
Pero Vuković i Božo Bećir već sredinom marta 1920 dostavili su mu
opširan izvještaj o brojnom stanju neprijateljskih snaga u Cetinju, Podgorici,
Nikšiću i Kotoru. Osvrćući se na početak našeg putovanja a prelazom preko
Albanskih planina, rijeke Cijevne, preko Kuča, pa uz korito rijeke Morače do
Rovaca, svuda gdje smo došli i gdje smo se mogli prijaviti naša pojava
učinila je veoma dobar utisak na ustaše i narod - osobito u Rovcima, naveli
su u izvještaju Pero Vuković i Božo Bećir, dodajući da su odvratili komandira
Ivana Bulatovića da ide za Medovu, a poslali su druge ljude koji bi donijeli
novčanu pomoć, da Ivan Bulatović ima 50 vojnika i da sa njim održavaju
vezu Mića Nikolić, koji se sa 10 vojnika nalazi na Maganiku, Živko i
Radojica Nikčevići, sa 15 vojnika u Budošu, Rade Kršikapa, sa 15 vojnika u
Uskocima i oko Bijelog Polja, Todor Dulović, sa 20 vojnika oko Tare i kroz
Moraču, Kolašinci - Bulatovići, 15 vojnika, i Novica Radović, sa 15 vojnika.
U gornjem broju pojedinih grupova podrazumijevaju se samo oni ustaši koji
žive kroz šumu i u planinama a nijesu slobodni prijaviti se svojim kućama.
Vuković i Bećir potom izvještavaju o sudbini ostalih: Ibro Bulatović i Vujo
Bulatović su se predali, Mato Todorović je zatvoren, Đuro Kapa se sa svojim
vojnicima predao, vojska je zapalila kuću Sava Čelebića u Štitarima, priješla
u Bokovo i onamo odsjela na teret seljana zahtijevajući da se kap. Todor
Borozan pronađe radi predaje. U Ćeklićima se skoro čitavi mjesec dana pak i
poslje našeg prolaza ostala je vojska na teret seljaka; ubijeni su Dragiša i
Milutin Bojović, Milo Bojović je uhvaćen (sada se nalazi u zatvoru i kako
pričaju umno poremećen), Nikola Gojkov Vučinić savladan zimom i pošto su
mu prsti od noga otpali pao je u ruke neprijatelju i u bolnici umro, dok sa
Krstom Popovićem nijesu uspjeli uspostaviti vezu (isti je negđe u tajnosti
1204
Ibid, dok. br. 1094, str. 1354-1355.
1205
Ibid, dok. br. 1131, str. 1388-1389.
294
prikriven i sa još možda nekoliko druga, ostali Cuce svi su se predali. Kape-
tan Kašćelan takođe je prikriven sa svoja dva-tri druga a brata su mu
ubili).1206
Krajem marta 1920. godine na adresu crnogorskog konzula u Rimu
Veljka Ramadanovića poslato je pismo ustaničkih vođa iz nikšićkog kraja:
Živka M. Nikčevića, sekretara crnogorskog ministarstva unutrašnjih poslova,
Milisava Nikčevića, učitelja, i poručnika Jovana Nikolića, u kojem ga obav-
ještavaju da su po Radojici Nikčeviću poslali opširan izvještaj crnogorskoj
vladi, te ga mole da izvoli(te) preduzeti hitne mjere kod naše Vlade da bi nam
se što veća suma novčana u zdravoj vrijednosti uputila. Odnosnu svotu izvo-
lite prema datom punomoćju izdati Radojici Nikčeviću, četovođi.1207 Živko
Nikčević je u propratnom pismu obavještavao Jovana Plamenca da su odlučili
da na put krene Radojica Nikčević i ponese opširan izvještaj koji šalju zato
što evo pola godine dana nije Vam poznato o ovamošnjim prilikama. Tražio
je da odmah primi Nikčevića, da ga ne zadržava, već odmah povrati jer je on i
Vaša i naša perjanica, pokretač bez kojega mi ovamo nebismo mogli ništa
učiniti, da se po Nikčeviću pošalje novac (ako je moguće u zvečećoj moneti),
jer smo bez nigđe ništa, ama ništa, potpuno goli, bosi, bez hrane i td. Koji bi
se morao izdati četnicima siromasima da preteknu živi, ako mi bude
suđeno.1208
U opširnom izvještaju, koji su potpisale pobunjeničke vođe Živko Nik-
čević, Milisav Nikčević, Jovan Nikolić, Đorđije Kustudić, Marko Vujović,
Marko Popović i Spasoje Drašković, koji je datiran 28. marta 1920. godine,
sačinjen u planini Budoš i poslat po Radojici Nikčeviću, detaljno su opisani
sukobi sa vojskom, žandarmerijom i kontrakomitskim dobrovoljačkim četama
od 2. novembra 1919. godine do marta 1920. godine, tj. borbe za vrijeme
najveće vojne akcije uništenja komitskog pokreta u Crnoj Gori. U detaljnim
opisima izvijestili su o najvažnijim događajima u nikšićkoj i katunskoj oblasti
u ovom periodu, opisivali teror i uslove pod kojima su se borili, stradanja
stanovništva, paljevine, pljačke, interniranje familija ustanika, odvođenje nji-
hovih rođaka i familija u potjere za njima. Usljed velike studeni i snijega,
nešto za spasti svoje familije i dotična sela a najglavnije što se ostalo bez
hrane, jer je bilo po dva dana i dvije noći da četnik nije imao ni krtolu izjesti
otpočelo je predavanje četnika 22. januara 1920. godine. U početku one koji
su se predavali vlasti nijesu zatvarali, već su sa njima lijepo postupali, familije
im pustili i tako sve do 15. februara, kada je prestala predaja ustanika. Tada su
one koji su se dobrovoljno predali pozatvarali i stavili na neka gvožđa. Vrlo
neznatan broj nijesu zatvarali, navodi se u izvještaju u kojem se zatim opisuje
tortura nad zatvorenima. Potom navode da je iz zatvora pobjeglo 12 četnika,
da ih je u okolini Nikšića preostalo još 76, u katunskoj oblasti 70, u Piperima,
1206
Ibid, dok. br. 1148,str. 1416-1418.
1207
Ibid, dok. br. 1160, str. 1428-1429.
1208
Ibid, dok. br. 1162, str. 1429-1430.
295
Rovcima i Morači 30-40. Mi koji smo ostali i dalje u šumi borimo se s
mukama i od studeni, bez hrane, goli, bosi it.d. a stanujemo po pećinama i
gudurama - čekamo dok ozeleni grm, pa ćemo opet otpočeti akciju pa ma se
što dogodilo i od nas i od naroda, jer nam ovako više živovanja nema, poru-
čivali su Živko Nikčević, Milisav Nikčević, Jovan Nikolić, Đorđije Kustudić,
Marko Vujović, Marko Popović i Spasoje Drašković Jovanu Plamencu, doda-
jući: Srbijanska vlast uvidjevši da je ostao viši broj četnika sa svojim prva-
cima, koji i ustanak dižu naredilo je da se sva sela iz kojih su nepredani
četnici, koji bolje sabiju i grupišu na jedno mjesto. Tako su naprimjer: sve
Stubičane sa svom familijom i sa životinjom sabili su kod Crkve u Stubicu. U
jednoj kući namjestili su po pet familija. Onda opremili i 60 vojnika koji drže
stražu da koji seljak kud ne pođe. Nedadu im ni u varoš ni u mlin, kao ni
čobanu kod životinje što uz njih straža ne ide. Ne dadu im da obrađuju ni
svoja imanja, a vrijeme je došlo da rade... To sve čine dok se ne predamo i da
nas primoraju na predaju glađu. Navode da se isti metod primijenio i nad
selima: Kličevom, Straševinom, Ozrinićima, Lukovom, Morakovom, Ogri-
nom, Broćancem, Trepčima, Gornjim Poljem, Glibavcem i drugima, potom u
Vojnićima, Cucama, Bjelicama, dijelovima Njeguša, Donjeg Ceklina, Ćekli-
ćima, Lješanskoj nahiji i Komanima. Predaju komandira Mata Todorovića i
Đura Kape sa svojim grupama, te kapetana Ilije Damjanovića smatrali su
sramnom. Oni trojica mogli su da se nepredaju no da se muče kao i mi, još
bolje jer su imali i ljepše pozicije a pri tome i novaca koji su sa sobom
ponijeli. Neka ih sram i stid bilo, ali Bože zdravlja ako preteču - mi ćemo ih
za izdajstvo suditi kao oficire koji su od tuda došli da nam pomognu. Za
Nikolu Pukova Vučinića navode da su ga, pošto su mu otpali prsti sa nogu
od zime i kako ga nijesu više mogli liječiti, po prethodnom dogovoru sa
komandantom mjesta da ga smjeste u bolnicu, 1. januara uputili na nosilima
za Nikšić. Smatramo da je on otrovan, tvrdili su u izvještaju, u kome još
navode da je vojska 15. februara ubila Krsta Kašćelana, dok su jednog
četnika ranili. Marko Zvicer naš četnik nije se htio predati nego je izvršio
samoubistvo. Tako čine hrabri heroji, a ne predaju se kao kukavice. Pored
toga, žalili su se da vlast i finansijski uništava cio narod crnogorski i u
prilog tome navodili da se perper mijenja za 50 para, da ne primaju nemar-
kirane krune, odnosno da jedan dinar vrijedi 4 krune, da traže za svaki
lanjski korijen duvana po 1 dinar, a naredili su da ga ove godine niko ne
smije saditi, dakle sa svake strane čini se pljačka, ubijanje, paljenje kuća,
interniranje čitavih sela, zatvaranje četničkih familija, naših jednomiš-
ljenika i td. - i najglavnije što pomenuti seljacima nedadu obrađivati ni
svoje njive. Nijesmo mogli ni pomisliti da će Srbijanske vlasti iza onoga
svršenoga zločina što su ljetos učinili ubijanjem nevinih osoba i paljevine
kuća, zatvaranjem nejači, i naročito po dolasku savezničkog izaslanika
Grofa Salisa, svjetskih novinara i drugih izaslanika, da će još više zločine
počiniti, no što su ih ranije počinili. Potom navode da je moral naroda bio

296
na visini do Nove godine, a da se poslije počelo govoriti da se ovo ne bi
radilo da saveznici nijesu odobrili Srbiji da pripoji Crnu Goru. Iz svega
dosad izloženog možemo s pravom reći da je jadni i žalosni crnogorski
narod zaboravljen od svakoga a naročito od naših saveznika što već doz-
voljavaju tirjanskoj i zvjerskoj vladavini Srbijanskoj da i dalje tirjaniše po
Crnoj Gori kada im je poznato što Srbijanci čine od Crnogorskog naroda i
da ga potpuno upropastiše.
Ovaj opširni izvještaj, čiji se navodi mogu provjeriti i iz drugih broj-
nih izvora toga vremena, ukazuje, pored ostalog, kao i prethodno iscrpno
citirani izvještaji, da emigrantski krugovi nijesu imali stalni i siguran kon-
takt sa svojim pristalicama u Crnoj Gori. Radojica Nikčević se probio i
dostavio navedeni izvještaj. Izgleda da je u Italiji ostao do sredine juna, jer
je tada načelnik nikšićkog okruga javljao da je izdao naređenje da ovih dana
ima da se povrati iz Italije, odakle ima da donese novac i instrukcije za dalji
rad odmetnika. Preduzmite stroge mjere da se uhvati ili ubije, i to bi mnogo
značilo za suzbijanje odmetničke akcije.1209 Marko Vučeraković je, pak, u
isto vrijeme javljao iz Medove da je nova grupa od 80 Crnogoraca krenula
za Gaetu, da ih je ostalo 30 i da je položaj Crnogoraca u Medovi težak. Sa
unutrašnjošću Crne Gore prekinute su sve veze i jedan dio se sprema da
pođe u Crnu Goru ako im bude moguće, mada su izgledi mali jer je situacija
u Albaniji kao i ranije po sve neprijateljski raspoložena prema nama.1210 La-
zar Bošković, rodom iz Bijelog Polja, pisao je iz Drača Plamencu u oktobru
1920. godine da su Srbijanci preduzeli sva moguća sredstva da me smaknu,
pa ne može više opstati u Albaniji, te je tražio privremenu dozvolu za odla-
zak u Bari ili Taranto, kako bi mogao zarađivati za sebe i svoju familuju do
povratka u otadžbinu.1211 U oktobru je sa pet drugova1212 u Albaniju izbjegao
Živko Nikčević i odmah bio zatvoren i razoružan. Oni su namjeravli da se
sastanu sa Hasan-beg Prištinom i Andrijom Prljom, sekretarom ministarstva
crnogorske vlade koji je tim povodom došao iz Italije u Medovu. U Skadru je
zatvoren kapetan Mihailo Vujošević i još pet odmetnika uhvaćenih na ušću
Bojane.1213
Detaljan izvještaj o ustanku bataliona rovačkog za period od 13. no-
vembra 1918. do jula 1920. godine, podnio je Ivan Bulatović u oktobru 1921.
godine i u njemu je podrobno opisao najznačajnija dešavanja u navedenom
1209
Ibid, dok. br. 1297, str. 1579.
1210
Ibid, dok. br. 1309. str. 1587.
1211
Ibid, dok. br. 1336, str. 1624-1625.
1212
Sa Nikčevićem su izbjegli: Ilija Kostić, Mihailo i Novica Nikčević, Spasoje Draš-
ković i Krsto Peković.
1213
Zatvoreni su bili: poručnik Pavle Kaluđerović, Mile Kaluđerović, Marko Popović,
Dušan Vrbica, Ćetko Banićević i Jovan Peraš. Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije,
Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1337, str. 1625-
1626.
297
periodu.1214
Izvještaji o kretanjima crnogorskih emigranata i ustanika redovno su
pristizali i iz jugoslovenskih obavještajnih izvora i slati najvišim vojnim i
civilnim vlastima. Vojni izaslanik iz Rima je, februara 1920. godine, tvrdio da
je Medovo depo crnogorskog oružja, opreme, hrane i novaca. U Medovu je
ljetos bilo 36 mitraljeza. Pre mesec dana otprilike (januar 1920 - Š.R.) Luka
Đurković je odneo iz Medove u Kastrati jedan vagon municije i 1200 pušaka
za naoružanje stanovništva. Svim transportima za Crnu Goru rukuje koman-
dir Petar Lekić, koji sedi u Medovi. Tajno iskrcavanje ljudi vrši se između
Budve i Tivta. U selu Kastrati ima jedna devojka "tombelija" (na albanskom
jeziku znači da neće da se uda) arnautka, koja putuje u muškom odelu i na
konju za Crnu Goru te prenosi korespodenciju iz Kastrati u selo Omerbe-
goviće i Podgoricu.1215
Izvještaje iz Crne Gore vladi u egzilu dostavljali su i neki strani
državljani. Jedan od njih, Francuz Luis Maren, koji je preko Srbije došao u
Crnu Goru sredinom 1920. godine, izvještavao je Plamenca da je prema
instrukcijama širio pravednu i lojalnu propagandu u izvjesnim crnogorskim
radničkim krugovima i kod nekoliko francuskih vojnika protiv srpskog na-
roda... i da je sa engleskim prijateljima obišao francuske postaje, od kojih su
tražili, pošto su primijetili sramno ponašanje srpskih žandarma prema crno-
gorskom narodu, da spriječe svaki novi pokušaj mučenja, pljačke i nasilja.
Na putu za Carigrad prošli su kroz Kolašin, gdje su prekinuli krvoprolića u
kojima su sa zadovoljstvom učestvovali viši srpski oficiri, a posebno su bili
pogođeni scenom u Rovcima i na Čevu, gdje je napadano civilno sta-
novništvo i nekoliko stotina crnogorskih vojnika koji su se hrabro borili za
svoju rodnu grudu.1216
Sudeći po izvorima, u Parizu se vodio pravi mali špijunski rat, čiji su
punktovi bili jugoslovensko poslanstvo u Parizu i delegacija na Mirovnoj
konferenciji, s jedne, i crnogorski dvor i vlada, s druge strane. I do jednih i do
drugih su raznim kanalima stizali dokumenti one druge strane. Dok je s crno-
gorske strane moguće identifikovati nekoga od dostavljača (na brojnim doku-
mentima u pozadini piše njegovo ime), to je s druge strane teško moguće i
zato što, kako smo naveli, nije sačuvana arhiva dvora i vlade iz ovoga
perioda. Ali da ih je bilo, moguće, svjedoči jedan dopis s početka novembra
1919. godine, u kojem se, u vezi sa dolaskom Jovice Bulatovića u Neji, traži
1214
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1477, str. 1933-1940.
1215
Ibid, knj. III, dok. br. 1147, str. 1414-1415.
1216
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Marin Luis - Jovanu Plamencu 28. juli 1920.
(na francuskom). Marin u svom izvještaju obavještava Plamenca da je poslao novine do iz-
vjesnih civilnih osoba na Cetinju i postavlja pitanje: zar će Francuska i saveznici dozvoliti da
se čine ovakve sramote? Na kraju naglašava da čeka nove instrukcije koje će biti strogo izvr-
šene, tražeći da izvještaj i adresa ostanu tajna.
298
od činovnika pri jugoslovenskom poslanstvu i delegaciji, a posebno iz kance-
larije Andrije Radovića, da se strogo čuvaju dokumenti, jer se radi na krađi
pojedinih papira. Pažnju treba skrenuti na potčinjene u Poslanstvu, jer neke
stvari koje radi Delegacija za mir, već se nalaze kod Plamenca, a koje su
neke mračne ličnosti to izdale, stoji u dopisu nastalom tim povodom.1217
S druge strane, međunarodna diplomatija radila je svoj posao nezavisno
od događaja u Crnoj Gori. Istina, formalnu zainteresovanost za ta događanja
diplomati su iskazivali slanjem brojnih misija u Crnu Goru, čije izvještaje
gotovo niko neće uzimati u obzir prilikom donošenja strateških i važnih od-
luka. Obično bi nedoumice izazvane izvještajima jedne misije bile odložene
slanjem sljedeće. I to je trajalo sve do novembra 1920. godine, kada su pris-
tigli izvještaji misije poslate da posvjedoči o izborima za Ustavotvornu skupš-
tinu KSHS poslužili francuskoj i britanskoj diplomatiji da se na prividno
prihvatljiv način izvuku iz zamršenog crnogorskog pitanja, koje je bojano od
svih evropskih sila bojom njihovih političkih i strateških interesa. Mirovna
konferencija je, zahvaljujući prevlasti francuske diplomatije, slijedila unap-
rijed određenu politiku prema Crnoj Gori. Na Konferenciji se na zahtjeve i
note Crne Gore nije odgovaralo, a istovremeno su se donosile značajne od-
luke, od kojih su neke zadirale u suverenitet ove zemlje. Nejskoj vladi i kralju
Nikoli preostalo je samo da brojnim protestima, notama i memorandumima
pokušaju promijeniti stanje u svoju korist. Odbijanje Konferencije da pred-
stavnika nejske vlade prihvati kao predstavnika Crne Gore bilo je nelogičan
potez, s obzirom na to da nijedna velika sila nije priznala odluke Podgoričke
skupštine. Aprila (9) 1919. crnogorska vlada upućuje novi memorandum, da
bi narednog mjeseca Memorandumom Vilsonu i predstavnicima velikih sila
bila predložena restauracija Crne Gore i omogućavanje slobodnog izjašnja-
vanja naroda u Crnoj Gori, uz prisustvo angloameričke komisije. U maju
1919. američki predsjednik Vilson je u organima Konferencije pokretao ras-
prave o crnogorskom pitanju, kritikujući ponašanje Srbije prema Crnoj Gori,
ali se konačna odluka odlagala do finalnog izvještaja grofa Salisa, koji, opet,
kada je stigao, nije bio objelodanjen, što je izazvalo veliku polemiku u bri-
tanskoj javnosti i parlamentu.
Kao što smo naveli, kralj Nikola se 26. avgusta 1919. godine obratio
Konferenciji mira, odnosno njenom predsjedniku Žoržu Klemansou, opšir-
nom notom u kojoj govori o ulozi Crne Gore u ratu, obavezama i izjavama
saveznika o Crnoj Gori, o postupku Srbije, koja je anektirala Crnu Goru, i
traži međusavezničku istragu o njegovoj ulozi i ulozi crnogorske vlade tokom
svjetskog rata.1218 Crnogorska vlada je 15. novembra 1919. protestovala što se
1217
AJ, 336, f. 25, VII, Sekretar Poslanstva - Delegaciji KSHS na Konferenciji mira,
Pariz, 4. novembra 1919.
1218
Le role de la France dans l'annexion forcee du Montenegro (Documents officiels
publies par le Ministere des Affaires Etrangeres du Montenegro), Rome, 1921, 48-54; Uloga
Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore, Conteco, Bar 2000, 45-50.
299
crnogorsko pitanje počinje tretirati kao dio jadranskog pitanja, i dalje tvrdo-
glavo insistirajući na dva aspekta crnogorskog pitanja: vaspostavi Crne Gore i
teritorijalnom proširenju.1219 I dok je Plamenac težio da proširi Crnu Goru bez
ljudi, Pašić je nastojao da proširenu teritoriju pokrije novim ljudima. Dele-
gaciji KSHS na Mirovnoj konferenciji u Parizu priključio je i dr Ivana
Žolgera, slovenačkog političara, što je bio jasan signal da će se diplomatija
koncentrisati na sjeveroistočni Jadran. Crnogorska strana protestovala je i
protiv dolaska Žolgera, kao što je više puta protestovala protiv uključivanja
Andrije Radovića u jugoslovensku delagaciju.1220 I dok je Radović bio
ordinarni izdajnik, Žolger je bio bivši ministar cara Karla I, odnosno Austro-
Ugarske.1221 Istovremeno, u diplomatskim krugovima počelo se ozbiljno
spekulisati o mogućnosti dogovora Italije i Kraljevine SHS. Prvo se pismom
na tu temu Gledstonu mlađem, poslaniku u britanskom parlamentu, inače
naklonjenom Crnoj Gori, obratio njen najveći branilac u anglosaksonskom
svijetu Aleksandar Divajn, koji je najvjerovatnije o tome obavijestio i crno-
gorske zvaničnike. Imam razlog da sumnjam da će Italija da preduzme kora-
ke, u razgovoru oko Rijeke da prepusti Crnu Goru i Boku Kotorsku Srbi-
jancima u zamjenu za njeno 'polaganje prava' na Rijeku, tvrdio je u ovom
dopisu dobro obaviješteni Divajn, nastavljajući: Vi možda sve ovo znate: ali
odbacivanje crnogorskog prava na samoopredjeljenje na ovakav način, biće
krunski akt nepravde, i nikakvo pravo rješenje. Mislim da je Venicelos umije-
šao prste u sve ovo.1222 Predsjednik crnogorske vlade je početkom 1920.
godine zatražio od britanskog opunomoćenog ministra pri vladi Crne Gore da
provjeri mogućnost postojanja nekog takvog dogovora. Prije određenog vre-
mena, vlada Crne Gore je dobila uznemiravajuće vijesti da je vlada Kralje-
vine Italije, preko posrednika, Njegove Ekselencije g-dina Venizelosa, pred-
sjednika grčke vlade, postigla tajni sporazum sa srpskom vladom na štetu
Crne Gore, iskazivao je svoju bojazan Plamenac, dodajući: Ovim dogovorom
italijanska vlada bi pristala u korist Srbije, uz određene naknade na jednoj
strani, da se ne protivi i da čak sredi da se pitanje Crne Gore ne pojavi pred
Mirovnom konferencijom i da nasilna aneksija Crne Gore Srbiji na ovaj
način bude prećutno priznata. Podsjećajući da je u tom smislu crnogorska
vlada uputila notu 17. decembra 1919. godine i da na nju nije odgovoreno,
Plamenac izražava očekivanje da vlada Velike Britanije neće priznati ovu
nasilnu aneksiju Crne Gore, niti dozvoliti da se o njenoj sudbini odlučuje na
1219
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, La note envoyee aux grandes
puissances de la conference de la paix (copie), Neuilly sur Seine, 15 November 1919.
1220
Vidi: DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Yovan S.Plamenatz -
Excelency, Neuilly sur Seine, le 4 november 1919.
1221
La note envoyee aux grandes puissances de la conference de la paix, (copie),
Neuilly sur Seine, 19 November 1919.
1222
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Aleks Divajn - Vikontu
Gledstonu, 5. januar 1920.
300
gore navedeni proizvoljan način i potom navodi istorijat crnogorskog pitanja
od početka Mirovne konferencije i izjave zvaničnika u vezi s njim.1223 Tada su
već uveliko bile prisutne spekulacije i najave da će se priznati aneksija Crne
Gore, koja se izvodila iz načelnog dogovora velikih sila o jadranskom pitanju
od 9. decembra 1919. godine, u kojem se polazi od ideje da će Crna Gora biti
sastavni dio države Srba, Hrvata i Slovenaca.1224 Bez obzira na to što će
kasniji događaji pokazati osnovanost ovakvih sumnji, ostaje zagonetno na
kojim informacijama su se one zasnivale početkom 1920. godine.
Svemu tome prethodilo je intenzivno interesovanje engleske javnosti za
crnogorsko pitanje i njegovo relativno intenzivno prisustvo u engleskom
parlamentu. Inicijative su, uglavnom, polazile od Aleksandra Divajna, nezva-
ničnog crnogorskog poslanika u Engleskoj, kao i poslanika u britanskom par-
lamentu Ronalda McNeilla i lorda Sydenhama, koji će crnogorsko pitanje, na
ovaj ili onaj način, držati aktuelnim do druge polovine treće decenije. Sredi-
nom 1919. godine, Divajn i Meknil (McNeill) objavljivali su tekstove u eng-
leskoj štampi o tome da srpske okupacione trupe otimaju hranu opustošenoj
Crnoj Gori; Divajn je sredinom jula držao u Londonu konferenciju o crno-
gorskom pitanju, kojom je predsjedavao bivši britanski poslanik na Cetinju
Kenedi, dok je Ronald McNeill stalno postavljao pitanja u parlamentu 1225 u
vezi sa Crnom Gorom. Prvo je u Donjem domu Sesil Harmsvort, parlamen-
tarni sekretar za spoljne poslove, odgovarao na slična pitanja 1. juna 1919,
potom 11. avgusta iste godine, da bi 11. novembra poslanik Ronald McNeill,
potonji lord Kušendan, na sjednicima britanskog parlamenta nastojao da
otvori raspravu o crnogorskom pitanju, za koju je, kako je govorio, bio spre-
man još tokom rata. Elaborirajući svoj stav o crnogorskom pitanju, McNeill je
tvrdio da o tome kako su saveznici postupali prema Crnoj Gori ima nekih
fakata koji ne bacaju baš najbolju svjetlost ni na Englesku ni na ostale
saveznike, bez obzira na to što bi Crna Gora morala da bude cijenjena jer ju je
i Gledston nazvao besmrtnom zemljom. Izlažući istorijat crnogorskog pitanja,
McNeill je tvrdio da je Srbija još od samog početka, umjesto da se sa Crnom
Gorom postupa kao saveznikom, počela jednim nizom intriga koje je neu-

1223
U tom smislu Plamenac pominje Vilsonovih 14 tačaka od 8. I 1918; pismo Pišona i
Poenkarea od 4. i 24. XI 1918; odluke Vrhovnog savjeta iz januara 1918; pismo kralja Nikole
od 22. januara 1919. upućeno ustanicima na zahtjev Vrhovnog vijeća; izjavu u Donjem domu
engleskog parlamenta podsekretara inostranih poslova od 11. XI 1919. o pravu na
samoopredjeljenje koje će biti dato Crnoj Gori; izvještaje britanskih misija itd. Vidi: DACG,
FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Yovan Plamenatz - George Grahame, Neuilly sur Seine, 6.
January 1920.
1224
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Telegramme envoyes a la
conference de la paix, aux Premiers Delegue du Consil Supreme et a LL.EE. MM Wilson,
Lloyd George, Nitti, et le Ministre des Affaires Etrangeres d'Angletare, Neuilly sur Seine, le
20 janvier 1920.
1225
Glas Crnogorca, br. 71, 1/14. juna 1919, 1, Interpelacija o Crnoj Gori.
301
morno sprovodila, kako u Parizu tako i na svakom drugom mjestu. Još u
početku su počeli da cirkulišu glasovi - za koje se poznije doznalo da su iz
srpskog izvora,- koji su strašno diskreditovali Crnu Goru tako i njenog kralja,
pa se u tome išlo tako daleko da se tvrdilo da su crnogorski kralj i njegova
vlada izdajnici, da su vodili korespodenciju sa neprijateljem, pa se čak tvrdilo
u jedno vrijeme da postoji neki tajni ugovor između Austrije i Crne Gore. U
samoj stvari otpočela je bila jedna strahovita propaganda od strane srpskih
agenata po cijeloj Evropi još za vrijeme rata, a sve sa namjerom da bi se
Crna Gora mogla inkorporisati Srbiji i izgubiti svoju dinastiju kada dođe da
se Evropa rekonstruiše. Ove riječi, koje je izgovorio poslanik engleskog
parlamenta, koji je optuživao i englesku vladu da nije dozvolila da Crna Gora
ima svog poslanika u Londonu za vrijeme rata, kao i za to da je čestitku za
pobjedu nad saveznicima dobio i Sijam, ali ne i Crna Gora, te da nije pozvana
da pošalje delegata na Konferenciju u Parizu, da nikada nije konsultovana u
rješavanju balkanskog pitanja, da su saveznici pomogli obnavljanje Srbije,
koja je tokom rata takođe imala kralja i vladu u egzilu, ali ne i Crne Gore, da
se crnogorski kralj i vlada drže kao zarobljenici u Parizu i da ne samo da su
Srbi zauzeli zemlju, nego su počinili i zločine najgore vrste, bile su uvod u
osnovni zahtjev ovog poslanika: Njima dakle (Crnoj Gori - Š.R.) treba osta-
viti da izaberu formu ujedinjenja: federaciju, totalnu uniju ili i nezavisnost...
Sve što ja tražim, to je da se Crnoj Gori dozvoli da izrazi svoju volju
slobodno, tvrdio je McNeill, koji se posebno zanima zašto se ne objavi izvješ-
taj grofa Salisa o stanju u Crnoj Gori, iz kojeg se jasno vidi da crnogorski
narod želi da bude slobodan pod svojom dinastijom. Zato je tvrdio da velike
sile moraju odmah preduzeti mjere da srpska vojska napusti Crnu Goru, ako
ne želi da se ionako smanjeno crnogorsko stanovništvo istrijebi. McNeill je
bio član Izvršnog odbora Srpskog društva u Velikoj Britaniji i tim povodom
je podsjećao parlamentarce koliko je puta govorio o opravdanim srpskim
aspiracijama. Sve su moje simpatije na strani Srbije, kao zakonitog vođe
Jugoslovena. Ideja velike jugoslovenske države pod vođstvom Srbije je moja
želja, tvrdio je. Odgovarajući na njegove primjedbe, Harmsword je ukazivao
na to da je objelodanjivanje Salisovog izvještaja u nadležnosti Konferencije
mira i da bi time mnogi ljudi mogli doći u veliku opasnost ako im se imena
kažu, u čemu se pozivao na razgovor sa Salisom. U raspravu se uključio i
Hilher Young, koji je tvrdio da crnogorski kralj i vlada nijesu vraćeni u Crnu
Goru jer ih narod ne želi i u prilog ovoj svojoj tezi pozivao se na odluke
Podgoričke skupštine, izvještaj Franša d'Eperea i zaključio: Prava istina jeste
da danas postoje dvije zavađene partije u Crnoj Gori i da je srpska vojska
tamo da zaštiti Crnu Goru od stranog miješanja i intervencije. 1226 Parla-
1226
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički
pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. II, dok. br. 743, str. 922-929, Debata u engleskom parla-
mentu o Crnoj Gori. Vidi i: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne
Gore posle prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965, 170-185.
302
mentarna debata samo je potvrdila da i engleskom parlamentu argumentacija
bjelaša i zelenaša nije bila nepoznata, što je sasvim razumljivo, jer su i jedni i
drugi očekivali mnogo od nje. Sumirajući prethodno navedenu raspravu,
Pašić je odmah, u dogovoru sa Andrijom Radovićem, tražio od Beograda da s
obzirom na sadržinu Salisovog izvještaja, prijeko je potrebno, da crnogorski
narodni poslanici (poslanici Podgoričke skupštine - Š.R.) odmah upute
engleskom parlamentu depešu, u kojoj će izraziti zahvalnost istome na pažnji
prema narodu Crne Gore, koji je žrtva intriga zbačenog kralja Nikole. Nag-
lasiti, da nema nikoga, ko može Crnu Goru izdvojiti iz ujedinjene Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca i da će pitanje njenog uređenja odrediti sam narod
preko naročito izabranih poslanika za Konstituantu. Pašić je još tražio da se
negiraju zločini i nasilja, da se istakne da njih sprovode zlikovci, plaćenici i
agenti bivšega kralja i da će mir zavladati tek onda kada Crnu Goru napuste
Italijani, koji pomažu pristalice bivšega kralja.1227 Andrija Radović je na
adrese engleskih parlamentaraca i novinara uputio 140 brošura Nikola Pet-
rović i njegov dvor.1228
Podsjetimo još jednom da je u to vrijeme kralj Nikola vodio posljednju
prepisku sa nekim iz velike četvorke. On se 1. XII 1919. obratio pismom
predsjedniku Francuske Poenkareu, tražeći od njega da objasni svoje držanje i
namjere s obzirom na zahtjev iz novembra 1918. da ostane u Francuskoj i
garancije koje su mu tada date od strane njene zvanične vlasti. Poenkare mu
je odgovorio 19. XII 1919, da bi mu kralj Nikola opet pisao 12. I 1920.
godine.
Slijedeći eho rasprava i interesovanja engleske javnosti povodom crno-
gorskog pitanja, krajem januara 1920. godine otputovao je za London Jovan
Plamenac. Naravno, njegov put nije mogao ostati nezapažen, te je A. Radović
odmah o tome obavijestio jugoslovensko poslanstvo u Londonu, sugerišući
mu da i pored toga što će pratiti njegov rad, molim učinite da Barlejn i Burić
dadu obavještenje Ministarstvu Spoljnih Poslova, a isto tako da odgovore ako
bi Plamenac davao kakvu izjavu ili, ako bi se uopšte pisalo o crnogorskom
pitanju.1229 Kampanja u Londonu u korist Crne Gore napravila je izvestan
utisak jer upotrebljavaju neka fakta našim ovde nepoznata i... izveštaj o
stanju u Crnoj Gori nekog dobro obaveštenog Crnogorca, kako je izvještavao
jugoslovenski poslanik Jovanović.1230 On je potom ustvrdio da, pošto je kralj
Nikola svojim protestima uspeo zainteresovati saveznike za svoju sudbu;
1227
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički
pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. II, dok. br. 742, str. 921; Vuk Vinaver, O interesovanju
engleske javnosti za problem Crne Gore posle prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1,
1965, 170- 185.
1228
Vidi: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle
prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965, 172.
1229
AJ, 334-1-3, A. Radović - Poslanstvu London, Pariz, 30. januar 1920.
1230
Ibid, Šifra Jovanovića iz Londona, 30. I.
303
pošiljka okupatorske vojske u Crnu Goru smatra se kao etapa za kojom sledi
plebiscit o tome hoće li narod u Crnoj Gori sa ostalima delovima našeg
naroda u jednu državu ili ne.1231 Naime, početkom 1920. godine u britanskom
Donjem domu započela je burna debata o Crnoj Gori. Engleska vlada je bila
izložena žustrim kritikama poslanika povodom odnosa Britanije prema Crnoj
Gori i crnogorskom pitanju. U tome se posebno isticao Ronald Meknil,
poslanik za Kenterberi, koji je u svom dugom govoru napao vladu Lojda
Džordža za nedosljednost i nepravdu prema Crnoj Gori.1232
Sve se ovo dešavalo neposredno uoči početka Konferencije mira u Lon-
donu (13-17. april 1920), na kojoj se raspravljalo o međunarodnom aspektu
zdravstva. Prethodno je u februaru 1920. godine Meknil ponovo postavio
pitanje vezano za Crnu Goru, na koje mu je odgovorio Bonar Lo konstata-
cijom da većina crnogorskog stanovništva ne želi povratak kralja Nikole, ali
pitanje Crne Gore još nije riješeno. Pitanje o nezavisnosti Crne Gore postavio
je u Gornjem domu 11. marta 1920. godine lord Sydenham. Slično pitanje u
Donjem domu postavio je i poslanik Obri Herbert 25. marta. Sydenhamu je
odgovorio ministar spoljnih poslova da je problem Crne Gore prisutan na Mi-
rovnoj konferenciji, i to kao dio jadranskog pitanja.1233 Na odgovore britan-
skih zvaničnika koji su u parlamentu tvrdili da je crnogorsko pitanje u nad-
ležnosti Mirovne konferencije i da je ono dio jadranskog pitanja, reagovao je
Jovan Plamenac memorandumom o pravu na samoopredjeljenje crnogorskog
naroda, kao odgovor na govor lorda Kerzona od Kedlstona. Plamenac je zah-
tijevao da se Crnoj Gori da pravo plebiscita, i to onakvog kakav je dat nepri-
jateljskim provincijama Šlezvigu i Šleziji. Oštro je reagovao na sugestije lorda
Kedlstona da se Crna Gora izjasni o svojoj sudbini kroz izbore za Ustavo-
tvornu skupštinu KSHS, jer je u govoru naglasio da je Podgorička skupština
bila nezakonita, što je potvrdio i Vrhovni savjet Mirovne konferencije, odlu-
kom iz januara 1919. godine da Crna Gora bude zastupljena jednim dele-
gatom na ovoj konferenciji, da je kralj Nikola po želji tog istog vijeća 22.
januara poslao poruku narodu i niz drugih potvrda međunarodne zajednice da
se Crna Gora još uvijek ne smatra dijelom jugoslovenske države, te bi takvo
rješenje u suštini značilo potvrdu zatečenog stanja. Nasuprot tome, Plamenac
je u ime crnogorske vlade nudio dvije mogućnosti. Prva, da se organizuju
izbori za crnogorski parlament, koji bi potom donio odluku o sudbini Crne
Gore, i druga, da se odobri plebiscit Crnoj Gori.1234 Jovan Plamenac je ponovo
1231
Ibid, Šifra Jovanovića N°40, London, 30. I 1920.
1232
Vidi: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Alek-
sandar Devin, branilac nezavisne Crne Gore u anglo-saksonskom svetu 1916-1920. godine,
Beograd 1996, 277.
1233
Vidi: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle
prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965, 173.
1234
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Memorandum of the Mon-
tenegrin government concerning the right of self-determination for her poeple, Yovan S. Pla-
304
doputovao u London početkom marta 1920. godine i dao intervju za Morning
Post, u kojem je izjavio da je obaviješten od Forinj Ofisa da će pitanje Crne
Gore biti definitivno riješeno na Konferenciji mira u Londonu. Plamenac je u
vezi s tim poslao Memoar Konferenciji mira, u kojem se pozivao na izjavu
Bonara Loa u engleskom parlamentu od 12. februara 1920. godine da će
Konferencija mira odlučiti crnogorsko pitanje. Gledište koje je izneto u tom
govoru prikazuje da će Konferencija Mira verovatno priznati Crnu Goru kao
deo Srbije dajući Crnoj Gori bez savetovanja sa crnogorskim narodom neku
vrstu autonomije.
Plamenac je u ime crnogorskog naroda i vlade najenergičnije protest-
vovao protiv takvog načina odlučivanja o sudbini Crne Gore, tvrdeći da to ne
bi bilo samo protivno principu samoopredjeljenja koji su saveznici proklamo-
vali već i principima međunarodnog prava i morala. Napominjući da Konfe-
rencija mira nije priznala aneksiju Crne Gore od strane Srbije, već je priz-
nala Crnu Goru kao suverenu državu primivši njenog delegata, Plamenac je u
ime vlade tražio da srpske trupe evakuišu Crnu Goru i da crnogorskom na-
rodu bude dopušteno da preko državnog ustava, opštih izbora, odluči sudbinu
Crne Gore.1235
U aprilu (21) 1920. godine grupa poslanika iz Gornjeg i Donjeg doma
britanskog parlamenta podnijela je Rezoluciju, u kojoj su upozoravali na
situaciju povodom Crne Gore i u kojoj je, pored ostalog, stajalo: S obzirom na
herojske usluge pružene od strane Crne Gore - najmanje od naših saveznica,
i teške gubitke koje je njen narod pretrpio, njen narod ima nesumnjivo pravo
da samostalno odlučuje o budućem obliku svoje uprave, te je, zato, neop-
hodno da njen parlament bude izabran na osnovu Crnogorskoga ustava, da
bi se to pitanje riješilo, pri čemu bi se slobodno glasanje obezbijedilo povla-
čenjem svih srbijanskih trupa i vlasti koje sada okupiraju Crnu Goru. Samo
na takav način obećanja Velikih sila mogu biti u potpunosti ispunjena, a
principi za koje su se Saveznice borile biće potvrđeni ponovnim uspostav-
ljanjem suvereniteta Crne Gore. Rezoluciju1236 su potpisala 22 britanska par-
lamentarca: šef Liberalne stranke, plemić Donald Meklejn (Donald Maclean);
veliki brodovlasnik F.A. Mekvisten (F.A. Macquisten); Ronald Meknil (Ro-
nald McNeill)1237 (Kenterberi); major J.A. Sedon (Seddon); grof Vinterton

menatz, Savoy Hotel, London, W.C., 27th march 1920.

1235
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1136, str. 1404-1405, Intervju Jovana Plamenca Mor-
ning Postu o zahtjevima Crne Gore.
1236
BIIT, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, Resolution; Vidi: Bojka Đukanović, Ni-
kola I Petrović i Aleksandar Divajn, Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I-II, CANU 21,
1998, II, 157.
1237
Ronald Meknil (30. IV 1861, Crays, Belfast, Ireland - 12. X 1934), poslanik i poli-
tičar, od 1927. godine lord Kušendan (Cushendun).
305
(Winterton); plemić i major Edvard Vud (Edward Wood); 1238 J. Stjuart (J.
Stewart); plemić i kapetan Oskar Kvest (Oscar Quest); predstavnik svih Uni-
verziteta, ser Martin Konvej (Sir Martin Conway);1239 komandant u floti
Vikont Kerzon; vikont Brajs (Viscount Bryce);1240 baron Stjuart Koat (Baro-
net Stuart Coates); M. T. Simm; lord Sydenham; Tom Grifits (Tom Griffiths),
laburista; lord Bernem (Lord Burnham), konzervativac i vlasnik Dejli Tele-
grafa; J.L.Klin (Clynes), laburista; vikont Gledston (Viscount Gladstone),
liberal;1241 J.H.Tomas (J.H.Thomas), laburista;1242 V.Tison Vilson (W.Tyson
Wilson), laburista, i V. Ormsbi Gor (W.Ormsby Gore).1243 To što su se tokom
Mirovne konferencije u Sanremu povodom crnogorskog pitanja oglasili parla-
mentarci države sa najdužom evropskom demokratskom tradicijom, sasvim je
očekivano. Predstavljali su osam partijskih grupacija i zanimljivo je da se na
istoj strani našlo konzervativno plemstvo sa radikalnim laburistima.1244 Njihov
1238
Edvard Vud (Edward Wood) 1851-1943, sin Čarlsa Vuda, drugi vikont Halifaksa,
plemić i političar.
1239
Konvej Vilijam Alington Martin (1856-1937), engleski istraživač, istoričar i pisac.
Konzervativac i poslanik u Gornjem domu 1918-1931. Mountain Memories (1920), Art Trea-
sures of Soviet Russia (1925), i Giorgione as a Landscape Painter (1929).
1240
Vikont Džems Brajs (1838-1922), britanski istoričar, poslanik i diplomata rođen u
Blefastu. Studirao je na Univerzitetu u Glazgovu i Oksfordu, bio je profesor građanskog prava
na Oksfordu. Objavio je više knjiga iz oblasti istorije i prava. Pripadao je liberalima. Najzna-
čajnija djela: "The ancient Roman Empire and the British Empire in India, the diffusion of
Roman and English law throughout the world: two historical studies" (1914); "The attitude of
Great Britain in the present war" (1916); "Canada: an actual democracy" (1921); "Consti-
tutions" (1905); "The hindrances to good citizenship" (1909); "The Holy Roman Empire"
(1864); "Impressions of South Africa" (1897); "Memories of travel" (1923); "Social institu-
tions of the United States" (1891); "Studies in history and jurisprudence" (1901); "The study
of American history" (1921).
1241
Vikont Herbert Džon Gledston (1854-1930), britanski državnik, sin Vilijama
Gledstona, član parlamenta 1889-1905, sekretar 1905-1909 i šef Liberalne partije 1899-1905.
godine, generalni guverner Južne Afrike (1910-1914), vikont od 1910. Objavio je dvije knji-
ge: W. E. Gladstone (1918); After Thirty Years (1928).
1242
Džems Henri Tomas (3. X 1874-21. I 1949), britanski sindikalni lider i političar,
lider britanskog trgovačkog sindikata. U mladosti je bio čistač lokomotiva, od 1918. sekretar
Nacionalnog sindikata željezničara, predsjedavao je Kongresu Sindikata trgovine (1920). Od
1910. član je Laburističke stranke u Donjem domu. Bio je savjetnik, državni sekretar za kolo-
nije i ministar za rad (juni 1929-juni 1930), državni sekretar vlade (juni 1930-juni 1935), pa
ponovo sekretar za kolonije (novembar 1935-maj 1936).
1243
Ormsbi Gore Viliam Džordž Artur (Ormsbi Gore Wiliam Georg Arthur) 1845-
1964, britanski političar, ljubitelj i poznavalac umjetnosti. Školovao se na Oksfordu. U par-
lament je prvi put biran 1910. Tokom Prvog svjetskog rata bio je u Egiptu. Kao britanski
oficir za vezu bio je sa misijom u Palestini 1918. Član je britanske delegacije na Mirovnoj
konferenciji u Parizu 1919. godine.
1244
Vidi: Vitni Voren, Crna Gora zločin Mirovne konferencije, Podgorica 2000, 47.
306
prevashodni interes bio je osjećaj za pravdu, jer se uglavnom radilo o
ličnostima za koje bi se teško mogao vezivati neki drugi interes. Među pot-
pisnicima bilo je predstavnika skoro svih političkih grupacija iz britanskog
parlamenta: od konzervativaca, do liberala i laburista.
Deili Telegraf je 6. aprila 1920. godine objavio izvode iz note koju je
Jovan Plamenac uputio engleskoj vladi, a koja je u stvari bila replika na govor
lorda Kerzona1245 u Gornjem domu engleskog parlamenta, kada je ustvrdio da
će Konstituanta (Ustavotvorna skupština) biti nadležna za opredjeljenje Crne
Gore. Nasuprot tome, Plamenac je tražio da se Crnoj Gori da mogućnost da se
opredijeli ili putem crnogorske narodne skupštine, koja bi bila izabrana na
osnovu opšteg prava glasa, prema postojećem ustavu, a pod garancijom eng-
leskih i američkih trupa, ili da se izvrši plebiscit po primjeru Šlezviga i Šle-
zije, pod nadzorom međunarodne komisije i pod okupacijom savezničkih
trupa. U oba slučaja srpska vojska i srpska administracija treba da se uklone
iz Crne Gore. Crna Gora se, po Plamencu, ne može izjašnjavati preko jugo-
slovenske konstituante, jer bi njeni predstavnici sačinjavali bijednu manjinu,
da bi njihov glas bio nemoćan i iluzoran.1246
Lord Sydenham je ponovo, 10. juna 1920. godine, postavljao pitanja o
tome zašto je uopšte okupirana Crna Gora, da li se Crnogorcima sprečava
povratak iz Italije i da li je uhapšena crnogorska skupština, na šta mu je lord
Kerzon, sekretar Ministarstva spoljnih poslova, odgovarao da je ujedinjenje
Srbije i Crne Gore rezultat rata, da se radi o sporu dva dijela istog naroda, od
kojih je većina za ujedinjenje, te da će se pitanje Crne Gore riješiti na izbo-
rima za Ustavotvornu skupštinu. Takav odgovor naišao je na neodobravanje
crnogorske emigracije. U veoma oštro intoniranoj noti, upućenoj na njegovu
adresu 19. juna 1920. godine, Jovan Plamenac je nastojao ubijediti lorda Ker-
zona u neispravnost njegovih stavova.1247 Jula 1920. godine premijera Lojda
Džordža posjetila je delegacija koju je predvodio lord Sydenham, sa zahtje-
vom da se Crnoj Gori odobri pravo na samoopredjeljenje uz prethodno
povlačenje srpskih trupa. Pitanje o nezavisnosti Crne Gore lord Sydenham je
ponovo pokrenuo u Domu lordova 29. novembra. Nagovještaj debate mogao
se zaključiti iz jednog odgovora Lojda Džordža nekoliko dana ranije, nakon

1245
Kerzon od Kedlstona, Džordž Natanel (1859-1925), britanski državnik i političar.
Ušao je u parlament kao konzervativac 1886. godine, bio je pomoćnik ministra za Indiju
(1891-1892), pomoćnik ministra spoljnih poslova (1895-1898). Radio je na reformama u
administraciji Indije, obrazovanju i monetarnoj politici. Učestvovao je u diobi Bengala
(1905). Bio je kancelar Oksfordskog univerziteta (1907). Grof je postao 1911, markiz 1921.
godine. U periodu 1919-1924. bio je ministar spoljnih poslova. Autor je više djela: Rusija u
Centralnoj Aziji (1889), Persija i persijsko pitanje (1892), Problemi Dalekog istoka (1894).
1246
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1189, str. 1473-1474.
1247
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Of the letter addressed to the
real Curzon of Kedleston - London, Rome, 19th of June 1920.
307
sklapanja Rapalskog sporazuma i rješavanja jadranskog pitanja: Engleska
neće Crnoj Gori nametnuti nezavisnost.1248
Vrijeme će ubrzo pokazati da u navedenim različitim projekcijama rje-
šavanja crnogorskog pitanja riječi Lojda Džordža i lorda Kerzona nijesu bile
izgovorene "napamet". Britanija je to pitanje skinula s dnevnog reda poslije
parlamentarnih izbora u novembru 1920. godine. To što je u skupštinu koja je
brojala 419 poslanika birano samo 10 iz Crne Gore1249 više nikog nije zani-
malo. Važno je bilo zadovoljiti formu.
Stavovi engleskih političara, posebno onih koji su bili naklonjeni Crnoj
Gori, interesovali su i jugoslovensku stranu. Poslanik Gavrilović javljao je
krajem marta iz Londona da je jedan Englez prijatelj našeg naroda bio kod
lorda Sydenhama da mu govori o crnogorskim stvarima i da mu objasni
ulogu Plamenca. Lord Sydenham vrlo slabo obavešten o našim stvarima ne
veruje u budućnost naše države i tvrdi da Hrvati mrze Srbe i da od ujedi-
njenja ne može ništa biti. Za Crnu Goru on i njegovi prijatelji radiće dotle
dok joj se ne da za pravo plebiscita i što iz toga izađe biće za njih merodavno.
Priznaje da i njemu izgleda da je kralj Nikola tamo nemoguć. Po informa-
cijama lorda Sydenhama Bosna, Hrvatska i Crna Gora žele autonomiju. Srbi
su činili najstrašnije izgrede u Crnoj Gori...1250 Naravno, i srpska (jugoslo-
venska) strana imala je protagoniste svojih stavova u javnom i političkom
životu Britanije. Jedan od takvih, Siton Watson,1251 istoričar, publicista i
političar, po mišljenju Aleksandra Divajna, najveći neprijatelj Crne Gore,
podstaknut raspravom u engleskom parlamentu, pripremao je članak o Crnoj
Gori, za koji je Pašić (kome su Watsonovi članci dostavljani prije nego bi ih
objavio) tvrdio da je to najbolji i najubedljiviji sastav od svega što je do tada
objavljeno o Crnoj Gori. Uz već naručeno reagovanje crnogorskih poslanika,
Pašić je smatrao da bi s pojavom ovoga članka, trebalo da uslijedi i jedan akt
od strane samog predsednika vlade, a dobro bi bilo, kada bi i Narodna
Skupština uzela na sebe jedan dio tog zadatka.1252 Watson je svoj članak

1248
Vidi: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle
prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965, 174.
1249
Vidi više: Šerbo Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar 2000,
487-535.
1250
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1166, str. 1445-1446.
1251
Robert Wiliam Seton Watson (1879- 1951), engleski istoričar, publicista i političar.
Zanimao se za istoriju i politiku centralne i istočne Evrope, posebno Austro-Ugarske imperije.
Tokom Prvog svjetskog rata sarađivao je sa jugoslovenskim i češkim emigrantima,
podržavajući ih u naporima stvaranja nacionalnih država na ruševinama habzburškog carstva.
Autor je brojnih djela: Budućnost Austro-Ugarske, Južnoslovensko pitanje, Balkan, Italija i
Jadransko more, Sarajevo i dr.
1252
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1172, str. 1450.
308
počeo konstatacijom da se u Engleskoj vodi sistematska kampanja za crno-
gorskog raskralja Nikolu i da su pokretači te kampanje uspjeli da obmanu više
uglednih ličnosti ili organa javnog mnjenja, te da je krajnje vrijeme da se
iznese pravo stanje stvari. Polazeći od glavnih navoda procrnogorske kam-
panje da je Srbija zauzela jednu savezničku državu i da je Podgorička
skupština bila jedno falsifikovano telo i da nije predstavljala volju crno-
gorskog naroda, te da ove optužbe služe kao osnov za zahtjev da bi Srbima
koji su silom zauzeli Crnu Goru trebalo narediti da je evakuišu i da bi valjalo
pustiti raskralja i njegovu vladu da se vrate, preduzmu upravu zemlje i
narede nove izbore, Watson je ustvrdio da takve kvalifikacije počivaju na
grubom izvrtanju činjenica. Prvo je upozorio da nema crnogorske nacije u
tom smislu kao što ima Talijanske ili Francuske. Crnogorci su prema
Jugoslovenima ono što su Kornualci prema Englezima... Oni su mali odeljak
srpskog naroda... Crnogorci kao i dalmatinski seljaci oko Zadra, još i sad
nose male crvene kapice optočene crnim obodom, u znak žalosti za srpskom
carevinom, koja je propala na Kosovu 1389... Potom ide ređanje činjenica iz
istoriografije o saradnji Petra I i Karađorđa i Miloša Obrenovića, o
jugoslovenstvu Njegoša i njegovoj saradnji sa Štrosmajerom i Jelačićem, o
knjazu Danilu, koji se nije hteo zavladičiti, bio je gotov da čuva stražu pred
šatorom srpskog kneza Mihaila ako bi to samo zahtevala ideja jedinstva, o
knjazu Nikoli, zajedničkom ratovanju Srbije i Crne Gore, stvaranju
zajedničke granice 1912. godine. Osporavajući pravo kralju Nikoli i vladi da
govore u ime Crne Gore, Watson mu prebacuje metode vladanja, grubo
finasijsko eksploatisanje najsiromašnije zemlje u Evropi, dvoličnost između
Rusije i Austrije i "izdajstvo u decembru 1915." Da je Nikola umro 1906.
odmah pošto je dao ustav Crnoj Gori, mogao bi otići u istoriju kao poslednji
izdanak romantičke loze ratnika-vladara... Ovako on se koristio spletkama i
terorom, u kom smislu su posebno potencirani bombaški i kolašinski proces,
sve u cilju gušenja jugoslovenskog nacionalnog pokreta. Optužbe o
neiskrenoj saradnji tokom Prvog svjetskog rata, tajnim sastancima (knjaza
Petra) sa Hupkom, približavanje knjaza Danila Njemačkoj preko grčkog cara
Konstantina, predaja Lovćena bez borbe, pregovori sa Austrijom, bjekstvo iz
zemlje pošto je navodno naredio knjazu Mirku, ostalim članovima vlade,
Skupštine i vojske da ostanu, bila su opšta mjesta toliko puta ponovljena u
anticrnogorskoj kampanji. Potom Watson opisuje smjene vlade u egzilu već
uobičajenim obrascima po kojima su Radović i Matanović davali ostavke
poslije odbijanja kralja da prihvati njihove memorandume o ujedinjenju. Za
vrijeme posljednje godine rata, tvrdi Watson, kralj Nikola je bio neprijatelj
jugoslovenske ideje, čiji je sin Mirko živeo komotno u Austriji i molio se
Bogu na grobu Franje Josifa. Osporavajući navode da je na kraju rata u Crnu
Goru ušla srpska vojska, Watson navodi da je među trupama koje su prodirale
u Crnu Goru, osim nešto malo Francuza, bilo i oko 2.000 Jugoslovena i da
broj vojnika u Crnoj Gori nikada nije premašio 5-6.000 ljudi, od čega su 9/10

309
bili rođeni Crnogorci. Opovrgavajući tvrdnje da sada Crnom Gorom
upravljaju srbijanski činovnici, tvrdio je da su u administraciji u ogromnoj
većini Crnogorci. Povodom osporavanja odluka Podgoričke skupštine,
Watson navodi da je istina da su izbori vršeni na brzu ruku, no to samo
pokazuje da je Crna Gora tražila isto pravo kao i svaka druga nacija
Centralne Evrope u tom divnom mesecu revolucije, jer bi bilo nemoguće
sazvati predratnu skupštinu, pošto u njoj nije bila teritorijalno zastupljena
predbalkanska Crna Gora. Apsurdno bi bilo pretpostaviti da nije bilo nikakvih
nepravilnosti, ali zna se da se ti izbori mogu vrlo povoljno po sebe porediti sa
ma kojim ranijim izborima pod režimom kralja Nikole i, naravno, poziva se
na izvještaj D'Eperea. Uz dinastiju stoji samo jedan jedini čovjek, Jovan
Plamenac, o kome su najbolje pisali u obraćanju Konferenciji mira A.
Radović, R. Bošković i I. Vukotić, a Watson tvrdi da on nije podesna ličnost
za advokata ni za koju stvar pred britanskom javnošću, sve dok se ne opo-
vrgnu optužbe izrečene na njegov račun od strane pomenute trojke. Glavni
oslonac Plamenca je Italija, a pravi cilj okupacije Crne Gore od strane fran-
cusko-jugoslovenskih trupa u stvari je sprečavanje da Italija uđe na Cetinje i
povrati kralja Nikolu. Optužujući Italiju da držanjem crnogorske vojske u
Gaeti omogućava stalne upade u Crnu Goru, Watson zaključuje da bi Niti
trebalo da samo kroči nogom u Gaetu i Bar i da prekine subvencije i crno-
gorska agitacija umreće svojom prirodnom smrću. Kritikujući Ronalda Mek-
nila što je tražio objavljivanje Salisovog izvještaja, ustvrdio je da Salis i ako
je vrlo otvoreno kritikovao izvesne nepravilnosti u novoj jugoslovenskoj
administraciji iznosi dovoljno da je po njegovom mišljenju ogromna većina
Crnogoraca dušom i telom za jugoslovensku zajednicu i da je rešena ne
popustiti povratak dinastije Petrovića. Naravno, tada kada niko nije postav-
ljao takva "sitničava" pitanja, kako je Watson mogao znati sadržaj Salisovog
izvještaja, ako nije bio objavljen. Na kraju navodi da su, dok su drugi bal-
kanski narodi sebi tražili kralja u inostranstvu, Srbi dali tri dinastije (Pet-
roviće, Karađorđeviće i Obrenoviće), te da je surevnjivost te tri porodice bila
jedna od glavnih smetnji razvitku Jugoslovena u prošlom vijeku.1253 Watso-
nov članak zanimljiv je stoga što, u suštini, sublimira stavove prisutne u naj-
većem dijelu intelektualne i političke Evrope tog vremena, bez obzira na to da
li su ti stavovi izraz saznanja, neposrednog uvida ili propagandne djelatnosti.
U to vrijeme i Amerikanci su se još zanimali za buduću sudbinu Crne
Gore. Jugoslovenski poslanik Grujić iz Vašingtona početkom 1920. izvješ-
tavao je da je na pitanje Polka, pomoćnika ministra inostranih djela SAD, šta
mislimo da radimo sa Crnom Gorom, da li će ona ostati kao nezavisna
Kraljevina ili će imati autonomiju odgovoreno da je to pitanje riješeno odlu-
kama Podgoričke skupštine, nakon čega je Polk konstatovao da nije sigurno
da je želja Crne Gore zaista takva; da u tom smislu nijesu govorili mnogi
1253
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1172, str. 1450-1460.
310
Crnogorci koje je video u Parizu; da se u Crnoj Gori neprestano vode borbe
protiv nas. Na takvu konstataciju jugoslovenski poslanik mu je odgovorio da
su protiv ujedinjenja samo kralj i njegovi lični prijatelji čiji je broj veoma
mali; da njih podržava Italija i skrenuo mu pažnju na ponašanje Italije i njeno
regrutovanje Crnogoraca ovde i čak u Sibiru, na logor u Gaeti, na to da su
Crnogorci u velikoj većini i prije rata bili za ujedinjenje, ukazao na ulogu
kralja i sinova za vrijeme rata. Dodao sam da su Crnogorci i Srbi jedan
narod, izvještavao je jugoslovenski poslanik.1254 Tim povodom se poslaniku u
Vašingtonu obratio Andrija Radović, tvrdnjom da Polk u Parizu nije mogao
sresti od Crnogoraca koji zastupaju ideju ujedinjenja, ikoga osim mene,
odnosno da su mu dva Plamenca (Jovan i Petar - op. Š.R.), Šoć i drugi
iznosili misli koje vrlo malo ko dijeli u Crnoj Gori. Što se tiče pitanja
autonomije, Radović je tvrdio da je to naša unutrašnja stvar i to će se riješiti
na Konstituanti.1255 Crnogorski konzul u Njujorku Viljam Frederik Diks
objavljivao je u tamošnjoj štampi afirmativne tekstove o Crnoj Gori, lobirao
kod američkih zvaničnika i stranih diplomata, rasturao materijale koje je
dobijao od crnogorske vlade i uopšte bio veoma uporan u odbrani interesa i
stavova emigrantske Crne Gore.1256 Septembra 1920. oglasio se Pismom za
Crnu Goru Paul Turner, major vojske SAD i član američke vojne sekcije u
Versaju, uvjeren da je pravo stanje stvari u sadašnjem trenutku u Crnoj Gori
praktično nepoznato našim velikim predstavničkim tijelima u Vašingtonu i da
je ono suprotno velikim principima zbog kojih je Amerika ušla u rat. Za sebe
je tvrdio da pismo nije plod propagande. Ova nesrećna i podjarmljena zemlja
nema novaca ni sredstava za propagandu. Ja nijesam angažovani ili plaćeni
službenik ili agitator Vlade Crne Gore. U odbranu ove podjarmljene nacije
Turner je podsjetio na obećanja Vilsona i njegovu 8. tačku, pismo Poenkarea
od 24. XI 1918, izjave Lojda Džordža, C. Harmsvorta i na kraju zaključio:
Svako ljudsko biće bez obzira na nacionalnost koje shvati kakvi su stvarni
uslovi u Crnoj Gori treba odmah da postane branilac njenih prava i obnove,
prava na samoopredjeljenje, prava na Pravdu i Slobodu.1257
U cjelini je poznat stav Velike Britanije prema crnogorskom pitanju sa

1254
AJ, 334-1-3, Šifrovani telegram iz Vašingrtona Poslanstvu u Parizu za ministra
Trumbića, 26. I 1920.
1255
Ibid, A. Radović - Kralj. Poslanstvu Vašington, Pariz, 30. januar 1920.
1256
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Diks - Plamencu, New York, 30. april 1920.
1257
Ibid, Pismo Paul Turnera, Paris, 25. septembar 1920. Turner dalje navodi: Prema
tome, budimo dosljedni i u skladu sa principima prava i pravde tako jasno izgovorenih u
izvodima iz gornjeg teksta i odmah pokrenimo istragu od strane Kongresa - istragu koja će
jasno i promptno otkriti ugnjetavanje i intrige koje je nemoguće opisati, i otkriti trenutno pra-
vo stanje koje vlada u ovoj nesrećnoj, ugnjetenoj, gladnoj, maloj zemlji skrhana srca, čiji će
ishod biti taj da će Crnogorskom narodu biti omogućeno da izrazi svoje sopstvene želje, bez
sputavanja od strane savezničkih okupacionih trupa i slobodno od svih nepravednih dikta-
torstava bilo koje zemlje na njenoj teritoriji.
311
stanovišta istoriografskih istraživanja i konstrukcija.1258 Britanski stav prema
Balkanu uopšte Aleksandar Divajn okarakterisao je kao akademski,1259 odnos-
no stanovište koje ne proističe iz direktnih interesa, već iz principa.
U Argentini su stavovi emigrantske Crne Gore prenošeni i posredst-
vom "Hrvatske zajednice" i novinara i urednika Ivana Radeljaka. List i štam-
parija su aprila 1920. godine zapali u tešku finansijsku krizu, a molba Rade-
ljaka, kojeg je crnogorska vlada u aprilu 1919. godine "odlikovala diplo-
mom", za pozajmicu uz pozive na prethodne zasluge nije mogla biti ispošto-
vana.1260 Crnogorski konzul u Argentini Kazo okupljao je Crnogorce pristalice
kralja Nikole, radio na suzbijanju anticrnogorske propagande, prosljeđivao
dobijene vijesti od emigrantskih krugova tamošnjoj štampi. Već od sredine
1920. godine razmišljalo se o dolasku izvjesnog broja Crnogoraca u
Argentinu. I u tom smislu bila je nagoviještena spremnost argentinskog mi-
nistra poljoprivrede da im se obezbijedi posao u naftnoj zoni Comodore
Rivadavia.1261 Kazo je odlučno intervenisao kod Vilijama H. Robertsona,
generalnog konzula SAD u Argentini, kada je ovaj, septembra 1920. godine,
odbio da izda vize Crnogorcima koji su željeli da putuju u SAD, gdje su im
porodice, s obrazloženjem da je vlada SAD-a priznala jugoslovensku državu i
da je Crna Gora njen dio.1262 U samoj Argentini tada je, prema nekim
podacima, živjelo preko 3.000 Crnogoraca. Jedan od njih, Jovan Sarić,
porijeklom iz Banjana, tvrdio je da ih je samo tri posto za dinastiju Kara-
đorđevića, tražio je da se izdejstvuje od italijanske vlade da nam dopušte va-
pore besplatno o mjesecu martu pa do maja 1921 da se okupimo na vaše
označeno mjesto i pođemo da oslobodimo našu dinastiju i naše drage rodi-
telje. Sarić navodi da je pisao kraljici Jeleni, kralju Španije, predsjedniku
1258
Vidi: Dragoljub R. Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beo-
grad 1996; Dragoljub R. Živojinović, Nevoljni saveznici 1914-1918, Beograd 2000; Drago-
ljub R. Živojinović, Kraj Kraljevine Crne Gore 1918-1921, Beograd 2002.
1259
Vidi: Alex Devine, The mistery of Montenegro, London 1920, 3-4. Opisujući bri-
tansku politiku Divajn navodi: Britanski interes za balkanske narode je naprosto interes koji
se može po karakteru nazvati «akademski».Za razliku od drugih nacija Velika Britanija ne
žudi za balkanskim teritorijama. Takođe za razliku od drugih, ova država ne povezuje politiku
sa dobijanjem koncesija i prema tome ukupne prilike i interesi Velike Britanije se naprosto
sastoje od neke teorijske pravde za sve balkanske narode, stav koji zahvaljujući povlačenju
Amerike stavlja Veliku Britaniju u usamljeničku i jedinstvenu poziciju među evropskim
silama.
1260
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Juan Radeljak - Jovanu Plamencu, Rossario
13. aprila 1920; Ibid, Odgovor Ivanu Radeljaku.
1261
Ibid, Kazo - Plamencu, Buenos Aires, 7. septembar 1920.
1262
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Kazo - Robertsonu, Buenos Ajres, 25.
septembar 1920. Kazo je tim povodom tvrdio da je Crna Gora još uvijek suverena i nezavisna
država i da ne postoji u Argentini zvanični predstavnik jugoslovenske države; Ibid, Harold G.
Waters, vicekonzul SAD - Đarvazio Kazo, Buenos Ajres, 27. septembar 1920; Ibid, Kazo -
ministru spoljnih poslova Crne Gore, Telegram, 28. septembar 1920.
312
Argentine i tražio pomoć za Crnu Goru i da je istovremeno u Argentini
primjetna propaganda u korist Karađorđevića. Žalio se da francuski konzul
nije htio da prizna crnogorske pasoše prije nego bi dobili potvrde od Jad-
ranskoga društva, koje prije nego bi dalo takvo uvjerenje uzima fijorina tri-
deset i da se potpiše Srbin.1263 Sarić je za svoj patriotski rad i osjećaje koje
gaji prema dragoj nam Otadžbini Crnoj Gori od strane kralja Nikole, na pri-
jedlog predsjednika crnogorske vlade, bio odlikovan Danilovim krstom petog
stepena.1264
Crnogorska emigracija održavala je odnose i sa drugim osobama jugo-
slovenskog porijekla koje su imale kritički odnos prema ujedinjenju i načinu
na koji se ono sprovodi. Hemičar iz Ženeve, dr Jovan P. Panajotović, tvrdio je
da je zvanična Srbija htela a i sada neprestano radi, da od Jugoslavije stvori -
veliku Srbiju, protiv koje se mi svi borimo.1265
Italijanska štampa pisala je da je crnogorska delegacija upoznala
parlamentarni odbor laburističke stranke sa crnogorskim pitanjem i da je
ovaj izrazio svoju simpatiju za crnogorsku stvar koju će proučiti i o njoj
govoriti u parlamentu.1266 Izvjestan uticaj koji je ostvarivala crnogorska
emigracija u Londonu zabrinula je jugoslovenske krugove. Andrija Radović
je uzaludno pokušavao da uspostavi telefonsku vezu sa jugoslovenskim
poslanikom, kako bi s njim razgovarao oko potrebe njegovog dolaska u
London s obzirom na sadašnju situaciju1267 i prethodnu informaciju da lord
Sydenham1268 pokreće pitanje o Crnoj Gori (11. III 1920) u Gornjem domu i
preporuku poslanika Gavrilovića da bi bilo dobro da g. Radović dođe na
nekoliko dana u London,1269 odnosno Pašićevu da je Radovića umolio da ode
ili da dade upustva.1270 Radović nije mogao otići u London ali je obećao da
će poslati još brošura na engleskom jeziku. Podsjećajući da je Plamenac
gotovo svakodnevno upućivao pisma Lojdu Džordžu, dok je ovaj bio u
Parizu, što je izazivalo smijeh kod njegovog sekretara Kara, i da je u Parizu
stručnjak za Crnu Goru i Albaniju pri britanskoj delegaciji bio Liper,
Radović je savjetovao da Burić posjeti poslanika Herberta, koji se interesuje
za vraćanje duga koji je banka Bulton dala Crnoj Gori prije rata, kao i to da

1263
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Jovan Sarić - Jovanu Plamencu, Rosario de
Santa Fe, 24. oktobar 1920.
1264
Ibid, S.Petrović - Jovanu Sariću, Rim, 9. decembar 1920.
1265
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Dr Jovan P. Panajotović - Kraljevskoj Crno-
gorskoj vladi, Ženeva, 16. IV 1920.
1266
AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Talijanska štampa o radu Crnogorske delegacije, Anto-
nijević, šifrovani telegram iz Rima preko Londona, Pariz, 9. marta 1920.
1267
Ibid, Predmet: Crnogorsko pitanje u engleskom gornjem domu, Radović - pos-
lanstvu London, hitno, 13. III 1920.
1268
Sydenham, George Sydenham Clarke, Baron, 1848-1933.
1269
Ibid, Telegram iz Londona za Pariz, Gavrilović, 10. III 1920.
1270
Ibid, Crnogorsko pitanje u engleskom gornjem domu, 12. III 1920, Pašić.
313
je osobito važno da Barlen što više suzbija propagandu Plamenca i Divajna.
Na tu svrhu treba im staviti sredstva na raspoloženje. Ako ih Poslanstvo
nema, molim da se traže u Beogradu, gdje ću ja govoriti o toj stvari. Za
suzbijanje propagande mogli bi se poslužiti i g. Lupisom, tvrdio je Rado-
vić.1271 Nešto kasnije, sredinom aprila 1920. godine, jugoslovenski ministar
spoljnih poslova dr Ante Trumbić iz Pariza je izvještavao Stojana Protića,
predsjednika vlade, dosta zabrinuto o crnogorskom pitanju. U Engleskoj
propaganda za Crnugoru napreduje i dobiva terena. Radi se na ideji da se
Crna Gora plebiscitom samoopredeli. Naša Delegacija pobija to gledište i
stoji na tome da se pojedini delovi jednoga naroda ne mogu zasebno
samoopredeljivati. To bi značilo otvarati vrata intrigama protiv narodnog
jedinstva, pisao je tim povodom Trumbić, koji je tvrdio da će Ustavotvorna
skupština odrediti kakav će ustav biti za cijelo kraljevstvo, a u njoj će biti
zastupljena i Crna Gora. Zato iznosi stav delegacije da bi bilo dobro da se u
francuskom prevodu izda jugoslovenski zakon o izborima i dostavi zapad-
nim vladama i parlamentima. Ceni da bi to poslužilo kao dobro sredstvo na
odbranu našega gledišta u pitanju Crnegore, jer mnogi misle da Crnagora
ne će doći do reči i da će se odlučiti o njoj bez nje. Ovako će se to krivo
shvaćanje ispraviti,1272 tvrdio je Trumbić. U odgovoru Trumbiću, Stojan
Protić je sugerisao da treba braniti stanovište da je stanovništvo crnogorsko
dovoljno manifestovalo svoju želju za ujedinjenjem kako tokom vekova tako
i na poslednjoj skupštini u Podgorici i da se crnogorsko pitanje ima smatrati
kao skinuto sa dnevnog reda, jer su to priznale sve savezničke zemlje osim
Italije, koja je to odbila samo u cilju presije na nas zbog jadranskog
pitanja.1273 Jovan Plamenac je nastojao da iskoristi naklonost jednog dijela
britanskih parlamentaraca prema Crnoj Gori. Objavljivao je tekstove u lon-
donskoj štampi,1274 odgovarao pojedinim parlamentarcima na stavove koji se
nijesu podudarali sa njegovim. Tako je povodom govora Bonara Loa i stava
da je stanovište McNeilla, najvećeg branitelja crnogorske stvari u bri-
tanskom parlamentu, u stvari stav crnogorskog kralja i da vlada ima izvješ-
taj da većina crnogorskog naroda ne želi restauraciju Crne Gore, već auto-
nomiju, te da će konferencija premijera u Londonu na toj osnovi rješavati to
pitanje, Plamenac ponovio argumentaciju o obećanjima velikih sila koje
nijesu priznale aneksiju Crne Gore, odbijajući zahtjev u januaru 1919. da
vlada Srbije zastupa Crnu Goru na Konferenciji mira. 1275 Kada je novembra
1920. godine jugoslovenska vlada dostavila službeni kominike britanskom
donjem domu, povodom nove interpelacije Ronald McNeilla, u kojem se
1271
AJ, 336, f. 25, X, Predmet: Agitacija Plamenca u Londonu, Radović - Poslanstvu
London, 27. marta 1920.
1272
AJ, 334-1-3, Trumbić - Protiću, Pariz, 15. aprila 1920.
1273
Ibid, Šifrovani telegram iz Beograda, Stojan Protić, Beograd, 18. IV 1920.
1274
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Diks - Plamencu, New York, 30. april 1920.
1275
DACG, FEV, f. 107, Koncept odgovora Bonaru Lou.
314
uglavnom ponavlja argumentacija koju je svojevremeno izložio Siton
Watson, uz konstatacije o kralju Nikoli kao poslednjem tiraninu Evrope i
obećanje da će građani Crne Gore dobiti pravo da se izjasne u vezi sa svo-
jom budućnošću na izborima 28. decembra 1920. godine, Jovan Plamenac je
u obraćanju britanskom poslaniku nastojao da obezvrijedi kominike beo-
gradske vlade. Ponavljajući već kliširanu argumentaciju, Plamenac je tražio
da se crnogorskom narodu dade pravo istinskog samoopredjeljenja, jer to
zahtijeva i dalji mir na Balkanu, jer ako ne bude spokojstva među narodima
dovešće se opet u pitanje mir Evrope.1276 Kada je podsekretar Ministarstva
inostranih poslova Harmsvort 10. novembra izjavio u Donjem domu da
priznaje pravo srbijanskoj vladi da održi izbore u Crnoj Gori, Plamenac je
oštro reagovao, optužujući vladu Britanije da preuzima odgovornost pred
istorijom i civilizacijom da će biti prva koja će uništiti čast, pravo i
suverenitet Crnogorskoga naroda, što bi bilo protivno međunarodnom
pravu i obećanjima velikih sila.1277 U raspravama u britanskom parlamentu o
crnogorskom pitanju, iniciranim od strane pojedinih poslanika, učestvovali
su i najviši zvaničnici Velike Britanije. Na jedno pitanje poslanika
Adamsona o crnogorskom pitanju, Lojd Džord se oglasio izjavom 14. de-
cembra 1920. godine, u kojoj je podržao rezultate izbora od 28. novembra
1920. godine, osudio lažne izjave crnogorske emigracije o navodnom ubist-
vu dr Sekule Drljevića i uopšte sublimirao britansko stanovište koje je
dominiralo od kraja 1919. godine, a koje je išlo ka tome da se crnogorsko
pitanje riješi na parlamentarnim izborima. Na ove konstatacije reagovala je
crnogorska strana opširnom notom Lojdu Džordžu.1278
Od kraja 1919. i početka 1920. godine crnogorska emigracija postaje
sve više svjesna da od restauracije Crne Gore od strane saveznika nema ništa i
sve češće se pojavljuju zahtjevi, saglasni načelu o samoopredjeljenju kao
dominatnom principu koji je deklarativno usvojila i Mirovna konferencija, da
se i Crnoj Gori omogući to pravo. U tom smislu inž. Pavle Popović je za pot-
rebe vlade u egzilu, početkom 1920. godine, izradio Projekat za narodno
izjašnjavanje u Crnoj Gori, kojim se predviđalo da Konferencija mira zva-
nično prizna zasluge i žrtve Crne Gore tokom rata i da joj omogući da se
slobodno izjasni o svom budućem nacionalnom i međunarodnom postojanju.
Da bi se to sprovelo u praksu, Konferencija bi tražila da jugoslovenska vojska
i činovnici koje nije imenovala crnogorska vlada napuste Crnu Goru i zemlju
predaju regularnoj vladi Crne Gore, koja bi ušla u zemlju u pratnji jednog
britanskog i američkog puka. U zemlju bi se vratio princ Mihailo u svojstvu
1276
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Yovan Plamenatz - Ronald
McNeill, Rome, 16th December 1920.
1277
Ibid, Y. S. Plamenac - Excelency Harmswort, Under Secretary State Foreign
Office, nedat.
1278
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Note adresse par son evcelence
monsiur Y. S. Plamentz, president du consil... Rome, le 24 Decembre 1920.
315
regenta po želji kralja Nikole, a privremenu vlast vršio bi Savjet od tri člana,
koji bi djelovao u ime regenta kao njegov privremeni staratelj. Predsjednika
Savjeta imenovala bi crnogorska vlada, a dva ostala člana - vlade koje imaju
okupacione snage. Savjet bi imao vlast do momenta dok Skupština ne donese
odluku o budućnosti zemlje. Izborna kampanja počela bi šest mjeseci poslije
rasporeda okupacionih trupa, glasanje bi bilo tajno.1279 Projekat je kasnije
dostavljen stranim vladama, prije svega italijanskoj, i tražena podrška za nje-
govu implementaciju. Istina, u konkretnim diplomatskim nastupima i crno-
gorska i srpska (jugoslovenska) strana su, kao što se vidi, bježali od ple-
biscita. Crnogorska strana je, sve dok je bilo u izgledu neko drugo rješenje,
naglašavala da se na plebiscitu donosi odluka o samo jednom pitanju, a Crna
Gora ih ima više koje prioritetno mora riješiti, dok je jugoslovenska strana
zagovarala stanovište shodno konceptu o ujedinjenju srpskog naroda, da u
dijelovima istog naroda ne može biti posebnih plebiscita, odnosno samoopre-
djeljenja. U tome ih je nesvjesno pomagala crnogorska emigracija i kralj
Nikola, koji dugo nijesu shvatili da princip samoopredjeljenja u suštini
preferira koncept nacionalne države, te se ne može odnositi na državu, nego
na narod. I u tome je njihova dominatno srpska nacionalna svijest došla u
sukob sa sviješću o državnosti. Iz takvog shvatanja izveden je zaključak da je
crnogorsko pitanje dinastičko, što ga je u uslovima rušenja monarhija i uspos-
tavljanja republikanskog oblika vladavine činilo anahronim i nerazumljivim
za veći dio liberalne Evrope. Zato je početno odbijanje plebiscita od strane
Plamenca i vlade u emigraciji bilo njena najveća greška, a stvaranje koncepta
u tom smislu bilo je već zakašnjela reakcija i izraz nemoći. Uz to, očigledno
nijedna strana nije bila spremna da zaista pita narod šta on misli o svemu
tome, jer tako nešto nije bilo dio njihove političke tradicije.
U vezi sa crnogorskom emigracijom u Italiji početkom 1920. bile su
aktuelne nove najave upada D'Anuncija u Crnu Goru, 1280 alarmantni izvještaji
francuske štampe o borbama oko Podgorice1281 i pobuni Hota, u kojoj su

1279
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Projet Pour une Consulation
populaire au Montengro.
1280
Jugoslovenski poslanik iz Rima Antonijević izvještavao je da ima pouzdane
informacije o upadu D'Anuncija u Crnu Goru dok je Jovan Plamenac boravio u Londonu, kao
i da mu je francuski ambasador kazao da je D'Anuncije stupio u vezu sa Njemcima.Vidi: AJ,
334-12-33, Antonijević, Telegram N°158, Rim, 13. II 1919.
1281
Tako su Tan i Lom Libr donijeli vijest da su u borbama oko Podgorice uništene tri
čete srpskog pješadijskog puka, dok su crnogorski pobunjenici zarobili preko 300 srpskih
vojnika i oteli 3 topa i 6 mitraljeza. Podgorica, koju su već bile evakuisale srpske trupe pod
navalom Crnogoraca i odakle su povedeni u unutrašnjost politički krivci iz Jusovače, spasena
je, kad su stigla srpska pojačanja. U znak represalija srpske su trupe uništile više sela. Preko
1500 žena i djece moralo se skloniti u Albaniju. Vidi: AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Vesti fran-
cuske štampe o borbama oko Podgorice, A. Radović, Pariz, 6. II 1920.
316
učestvovali i crnogorski komiti.1282 S D'Anuncijevim upadom povezivalo se
putovanje Milana Bajkovića i Stanka Markovića u Rijeku početkom februara
1920. godine i njihova propaganda među D'Anuncijevim pristalicama u tom
smislu.1283 Čak je za period između 24. marta i 3. aprila 1920. godine najav-
ljivan termin D'Anuncijevog upada u Crnu Goru. Prema ovim izvorima, isto-
vremeno bi izbila i pobuna u Hrvatskoj, na čemu su radili Ivica Frank, Vla-
dimir Saks, Galjardi Dujić i emigranti u Gracu, u sporazumu s D'Anuncijem i
Crnogorcima Kralja Nikole. Isti izvor navodi da su oni imali duge kon-
ferencije sa ovdašnjim Crnogorcima u Crnogorskom konzulatu u Rimu.1284 U
animiranju strane javnosti za crnogorsku stvar najveći prostor za djelovanje
crnogorska emigracija imala je u Italiji. U Đenovi su italijanski studenti 25.
februara 1920. godine držali skup na kome su tražili nezavisnost Crne Gore,
demonstrirali pred jugoslovenskim konzulatom, ali je policija te demonst-
racije rasturila, dok je uveče u Sali trgovačke komore održan veliki zbor na
kojem su bile zastupljene vojne i civilne vlasti, predstavnici univerziteta i
trgovačke komore. Crnu Goru je predstavljao Konstantin Kosto Lučić, koji je,
pored ostalog, rekao: Žalosno je stanje u kome se nalazi Crna Gora,
podjarmljena unutra i klevetana spolja. Sa zbora je vladi u Rimu i Nejiu
poslata poruka, kao i pozdravni telegrami kralju Nikoli i kraljici Jeleni:
Stanovnici Đenove sakupljeni u trgovačkoj komori saslušali su bol pleme-
nitog crnogorskog naroda, traže da se njegova sloboda i nezavisnost ne ba-
caju pod noge, jer njegove žrtve za slobodu i pravdu treba da nađu odjeka i
simpatija i treba da se zaštite.1285
Crnogorci u emigraciji razvili su svoju djelatnost i po ostalim zem-
ljama Evrope i Amerike. Jugoslovenski poslanik iz Brisela izvještavao je
početkom marta 1920. Anta Trumbića, ministra spoljnih poslova, da se od pre
izvesnog vremena počinje i ovde osećati i izvesna crnogorska struja i da je u
vrlo uticajnom listu liberalnog opredjeljenja L'Etoile Belge izašao kominike
crnogorskog presbiroa o kritičnom stanju u Crnoj Gori i neprestanim
borbama, na koji je potom jugoslovenski poslanik reagovao.1286 Kominikei

1282
Radi se o borbama u Hotima krajem 1920. godine, u kojima je zarobljeno preko
200 vojnika i oficira, od kojih su 180 odvedeni u Lješ. Vidi: AJ, 336, f. 26, V, Predmet: Pre -
piska oko naših odvedenih vojnika od strane Talijana i bandita; Delegaciji za mir, Beograd, 2.
II 1920; Nota italijanskom poslanstvu u Beogradu, Beograd, 4. II 1920; Ivo Pavićević,
Telegram, Cetinje, 17. I 1920; Poslanstvu, Rim, telegram, Beograd, 29. I 1920.
1283
AJ, 336, f. 25, X, Predmet: Plamenac i D'Anuncio, Antonijević, Telegram, Rim,
16. II 1920.
1284
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1152, str. 1422-1423.
1285
Ibid, dok. br. 1133, str. 1400-1401; AJ, 336, f. 26, VII, Predmet: Crnogorski zbor u
Đenovi, Šifrovani telegram iz Rima, 1. III 1920.
1286
AJ, 334-1-3, Poslanik iz Brisela Marković - ministru Antu Trumbiću, Brisel, 9.
marta 1920. Poslanik potom izvještava da mu je dolazio član redakcije jednog lista i pokazao
317
crnogorskog presbiroa objavljeni su i u listu La Derniere Heure.1287 U SAD je
u štampi članke objavljivao crnogorski konzul u Njujorku Vilijam Frederik
Diks, iako u martu 1920. godine nije raspolagao nikakvim vijestima o Crnoj
Gori.1288
Neuspjesi crnogorske emigracije da zainteresuju evropske državnike za
crnogorsko pitanje i da u tom smislu naprave konkretan potez tokom cijele
Mirovne konferencije u Parizu, sve teža finansijska pozicija i proces
raslojavanja, koji je bio evidentan od prvog dana odlaska u egzil, nijesu
djelovali obeshrabrujuće na najuže jezgro okupljeno oko Plamenca i uvjerenje
da se nešto može promijeniti. Istina, tada je u vrhovima crnogorske političke
emigracije već postojala velika razlika u viđenjima perspektive rješavanja
crnogorskog pitanja. Krajem marta 1920. godine dvojica uticajnih emigra-
nata, Jovo Popović i Pero Vučković, iz Monte Karla su od kralja Nikole
tražili da sazove skup svih viđenijih Crnogoraca na kojem bi se definisala
nova politička linija, jer pitanje naše pravedne stvari, za koju smo mi, zajedno
sa mnogima drugima Crnogorcima, založili sve što smo imali i što imamo,
ostaju jednako neriješeno. Vlada vašeg Veličanstva, uprkos svijeh njenih
napora, ni dan danas još ne zna, kad će i kako će biti riješeno crnogorsko
pitanje. Naše, pak, lično ubjeđenje je, na žalost, to, da država neće biti
vaspostavljena.1289 Ovaj stav Popovića i Vučkovića, zasnovan na ozbiljnoj
analizi unutrašnjih i spoljnih činilaca, nagovještavao je ne samo budući sukob
sa Plamencem, jer su oni najavljivali potragu za krivcem takvog stanja, već je
bio i ozbiljan indikator pojave zamora i pesimizma u samim političkim vrho-
vima ipak relativno monolitne administracije. Na ove stavove Vučkovića i
Popovića reagovao je Jovan Plamenac, kome je kralj Nikola dostavio memo-
randum pomenute dvojice. Stavove Jova Popovića i Pera Vučkovića okva-
lifikovao je kao bolni uzvik malodušnih očajnika, koji pozivaju da bace oružje
svi koji se bore za čast i slobodu Crne Gore. Navodeći da se današnja
crnogorska vlada neće nikada odreći borbe za pravo i čast crnogorskog
naroda, Plamenac nije mogao predvidjeti kad će se ta borba svršiti, ali da će
biti pobjednici, u to nije sumnjao. Takođe je odbacio zahtjeve za sazivanje
nekog šireg političkog skupa1290 i pozivao na nastavak borbe za vaspostavu
Crne Gore.
Nova šansa viđena je u mogućnosti da se na Konferenciji u Sanremu,

mu tri saopštenja crnogorskog presbiroa koja će objaviti, tražeći od njega komentar, na šta mu
je on rekao da se radi o lažnim i netačnim informacijama i uručio mu brošuru na fran cuskom
u kojoj su štampana lična pisma bivšeg crnogorskog kralja.
1287
La Derniere Heure, N°70, mercredi 10 mars 1920, 1, Le mystere du Montenegro.
1288
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, V. F. Diks - kapetanu Šauliću, Njujork, 15.
mart 1920. (pismo na engleskom).
1289
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 106, P. Vučković, Jovo Popović - kralju Nikoli, Monte Karlo, 31. III 1920.
1290
Ibid, Jovan Plamenac - kralju Nikoli, Sanremo, 22. aprila 1920. godine.
318
koja se održavala 18-26. aprila 1920. godine, i na kojoj se rješavao mandat
Lige naroda u bivšem Otomanskom carstvu, odnosno pitanje britanskog
mandata u Palestini, Iraku, Jordanu, francuske kontrole Sirije, pitanje Libana i
slično. Konferencija se održavala na prostoru Italije, što je za crnogorsku
emigraciju bila dodatna nada za ostvarenje svojih iluzija. Dok je Jovan Pla-
menac bio još u Londonu, crnogorski konzul u Rimu Milo Vujović, ministar
finansija i bivši predsjednik vlade Lazar Mijušković tražili su način da dođu
do najviših italijanskih zvaničnika. Uspjeli su da izdejstvuju prijem kod pred-
sjednika vlade Nitija i kod ministra vojnog Bonomija i o tome ostavili opširno
svjedočanstvo u vidu izvještaja Jovanu Plamencu. Prema tvrdnjama Vujovića,
Nitiju su izložene prilike u Crnoj Gori, koje, kako mi je izgledalo prema
njegovim pitanjima, nije poznavao čak ni u površnim linijama.1291 Na opise
situacije u vezi sa crnogorskim pitanjem, Niti je, prema ovom izvoru, rea-
govao: Ja sam pokrenuo pitanje Crne Gore u Londonu, nijesam našao niti
jednog od saveznika raspoloženog da me u tome potpomogne, a Francuska je
otvoreno ustala protiv. U razgovoru sa Nitijem, dotaknuto je i dinastičko
pitanje, za koje je predsjednik italijanske vlade rekao da je slaba tačka, na što
mu je odgovoreno da je to teza zvanične Srbije i naših protivnika, koji nas ne
zovu crnogorska vlada već agenti Kralja Nikole i da crnogorski narod jedini
ima pravo da odredi režim i formu vladavine, može proglasiti republiku, kao
što može zadržati monarhiju. Interesantno je da je u ovom razgovoru crno-
gorska strana odbacivala mogućnost rješavanja pitanja plebiscitom, obrazla-
žući to činjenicom da se na plebiscitu rješava samo jedno pitanje, što u
crnogorskom pitanju nije slučaj. Niti se više puta zanimao za to da bi bilo
moguće da narod u Crnoj Gori usvoji republikanski režim. Odgovoreno mu
je da je to moguće ako narod izabere. Poslije dužeg razgovora o raznim pita-
njima,1292 predsjednik italijanske vlade obećao je da će se i dalje zauzimati
za pitanje Crne Gore... koje je u vrlo teškom položaju, ali vam priznajem da
sam uvjeren u uspjeh. Potom se prešlo na pitanje finansijskog stanja
crnogorske emigracije i više puta obećane pomoći koja nije stizala. Niti je
obećao pomoć i tražio način kako da se to izvede jer bi htio da se to ne
znade. Opisujući situaciju u Italiji, Vujović konstatuje da mi ovdje imamo
kako mnogo prijatelja - tako i mnogo neprijatelja. Zatim su sa Lazarom
Mijuškovićem obišli ministre, senatore i poslanike koji su naši prijatelji.
Dva puta se sastao sa Bonomijem, ministrom vojnim Italije, povodom naših
ljudi kojih ima sad u Arbaniju oko 200, kojima se ne daje ništa do porcija
vojničke hrane, pa je nastalo veliko nezadovoljstvo. Stanje naših u Arbaniju
je postalo veoma teško, jer je teško (ako ne i kritično stanje samih

1291
Ibid, Pismo Jovanu Plamencu, Rim, 14. IV 1920. (pismo ima deset stranica i nije
potpisano).
1292
Po tom smo govorili o pojedinim jugoslovenskim pokrajinama, pa čak i o pojedi-
nim ljudima, o ekonomskim prilikama u budućnosti o vojničkim pitanjima i o Fijumi (Rijeci).
319
talijana).1293 U razgovoru sa italijanskim zvaničnicima Lazar Mijušković je
dokazivao da je apsurdno braniti pitanje Rijeke (To se mora napustiti kao
morski izlazak za Dunavske države, a braniti Crnu Goru s Bokom Kotor-
skom, kao što je to i Sonino bio predvidio u Londonskom paktu). Očigledan
pokušaj Mijuškovića da Italijane zainteresuje za sudbinu Južnog Jadrana i
samim tim Crne Gore naišlo je na razumijevanje kod Nitija, koji je tim
povodom tvrdio da je pitanje Crne Gore bilo zbrkano i zapušteno od
njegovih prethodnika, ali da ga je on postavio notom pred Konferenciju kao
nesvršeno i nediskutovano pitanje, koje ima da se riješi. I pored francuske
otvorene opozicije ostalo je pri tome da se to pitanje ima rješavati, navodno
je rekao Niti. Mijušković je zagovarao mišljenje da je glavno i najvažnije
sad to, da se udalje srbijanske trupe iz Crne Gore; da Crnu Goru zauzmu
međunarodne trupe da uspostave red i mir i da se Crnogorcima zagarantuje
potpuna sloboda, da izreku svoje mišljenje, i oni će ga odmah reći, na šta
mu je Niti odgovorio: meni se čini da je vaš kralj isuviše star za dobru
upravu, mislite li da bi narod mogao primiti republiku??1294 Suština ovog
razgovora svakako je sadržana u činjenici vidljivog nepovjerenja italijanske
strane prema kralju Nikoli i načelna spremnost podršci crnogorskom
pitanju. Na diplomatskom planu to, u stvari, nije značilo ništa više od
načelne podrške, koja bi uvijek bila podređena italijanskim strateškim
interesima, a oni nijesu bili takvi da bi Italija u bilo kom momentu riskirala
da zbog Crne Gore uđe sa nekim u otvorenu konfrontaciju. Početkom juna
Jovana Plamenca primili su u italijanskom ministarstvu rata. 1295 Prema
jugoslovenskim izvorima, to je bilo s namjerom da traži vojnu pomoć za
upad u Crnu Goru, u vrijeme kada se ponovo spekulisalo o mogućoj takvoj
namjeri D'Anuncija i Garibaldija1296 i kada se objelodanjivalo postojanje
italijansko-crnogorskog odbora sa sjedištem u Rimu, sa pododborima u
nekim mjestima kod nas i Albaniji, kako je saopštavao jugoslovenski biro za
štampu.1297 Prema istim izvorima, krajem juna 1920. godine trebalo je da svi

1293
Potom navodi: Još nijesam uspio da nikog pošaljem u Skadar, jer su Srbijanci sa
nekim arbanasima uspjeli da nam to ometu. Moguće je, da ću ovih dana... poći jednom torpi-
ljerkom u Drač ili Medovu da se lično sastanem sa šefom arbanaške Vlade.
1294
Ibid, Pismo Jovanu Plamencu, Rim, 14. IV 1920, str. 8.
Mijušković je na to pitanje odgovorio: Kralj Nikola jeste star, ali on ima velikih
zasluga kako za Crnu Goru tako i za sve Jugoslovenstvo i da ne bi bilo ni pravo ni pošteno,
da se donese jedna odluka, koja za njega nebi bila dostojanstvena, a uostalom to je stvar
crnogorskog naroda na čije rješenje, Kralj je već unaprijed dao svoj pristanak.
1295
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Odgovor ministarstva rata na Plamenčev
zahtjev za prijem, Roma, 1. jun 1920. (na italijanskom).
1296
AJ, 336, f. 26, V, Ninčić, Šifrovani telegram, Beograd, 20. juna 1920.
1297
Na čelu ove organizacije, koja je uperena protiv bezbjednosti naše zemlje, nalaze
se ličnosti oko bivšeg kralja Nikole i iz talijanskih nacionalističkih krugova. Ovi odbori ras-
polažu znatnim fondovima, imaju statut i čak tajni šifrovnik. AJ, 336, f. 26, VII, Predmet: No-
320
Crnogorci napuste Gaetu, s namjerom da se jedan dio iskrca u Bar, a drugi u
Medovu.1298 I sve to u vezi sa nemirima koji su bili zahvatili Albaniju. Iz
Medove su stizale informacije da tamo Crnogorci i muslimanski ustaše sa
hrvatskim frankovcima spremaju upad u Crnu Goru. Pridobijaju elemente
prenošenjem lažnih glasova, da će Crna Gora vaspostaviti kao zasebna
država, ako do potpisa mira zauzmu i najmanji deo Crne Gore. Ustaša ima
deset do dvanaest hiljada pod komandom Jovana Plamenca.1299 Navedene
informacije, uglavnom zasnivane na nepouzdanim dojavama doušnika, više
su bile usmjerene na projekciji nego na činjeničnom stanju.
U pripremama crnogorske emigracije za Konferenciju u Sanremu, uz
obećanje Nitija da će pozvati crnogorsku delegaciju, razmišljalo se o broju
učesnika sa crnogorske strane. Ideja je bila da iz Pariza dođu pet, a iz Rima tri
crnogorska predstavnika, ali se problem finansija ponovo ispriječio kao
glavni. Vujović je u pismu Plamencu tvrdio da nema sredstava da plati nekom
put do Sanrema, kako bi pronašao dvije sobe za crnogorske delegate. 1300
Jugoslovenski poslanik Antonijević je uoči Konferencije u Sanremu javljao
da se među crnogorskim izbjeglicama sprema apel koji će biti upućen Kon-
ferenciji, a da šef crnogorske propagande Baldači govori ovdašnjim Crno-
gorcima da je "crnogorsko pitanje" tek sada počelo.1301
Konferencija u Sanremu održana je 19-26. aprila 1920. godine i bavila
se, kao što smo naveli, teritorijalnim pitanjima vezanim za Tursku i tipom
mandata međunarodnih snaga na spornim teritorijama.
Uoči početka Konferencije, crnogorska vlada je 8. IV 1920. uputila
memorandum Mirovnoj konferenciji u Sanremu1302 i vladama velikih sila o
pravu na slobodno opredjeljenje crnogorskog naroda. Memorandum je bio na
tragu prethodno pominjanih dokumenata slične sadržine, nastao najvećim
dijelom kao reakcija na polemike u britanskom parlamentu u kojima se pole-
misalo o formama zaključivanja crnogorskog pitanja. Ponovljena je slična
argumentacija iznijeta u memorandumu upućenom lordu Kerzonu od Kedl-

vi talijansko-crnogorski komitet i njegova djelatnost. Tim povodom preporučeno je jugoslo-

venskom poslanstvu u Rimu da italijanskom ministarstvu inostranih djela preda zvaničnu
notu. Vidi: AJ, 336, f. 26, V, Predmet: Nota italijanskoj vladi o akcijama u našoj zemlji.
1298
AJ, 336, f. 26, VII, Predmet: O polasku Crnogoraca iz Gaete, Antonijević, šifro-
vani telegram, Rim, 23. juna 1920. Antonijević u nastavku javlja: Ovaj drugi deo ima da ope-
riše protiv nas zajedno sa Arbanasima u Severnoj Albaniji i Kosovu.
1299
AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Jovan Plamenac sprema upad u Crnu Goru, Trifković,
telegram, Beograd, 29. jun 1920.
1300
Ibid, Pismo Jovanu Plamencu, Rim, 14. IV 1920, str. 10.
1301
AJ, 336, f. 26, VI, Predmet: Apel crnogorskih izbeglica u Italiji, Antonijević, šifro-
vani telegram, Rim, 18. IV 1920.
1302
Memorandum je dostavljen svim vladama učesnica. Vidi: DACG, FEV, MID, Rim
1919-1920, Odgovor, 22. IV 1920.
321
stona,1303 uz ponovno odbijanje mogućnosti da o Crnoj Gori može donijeti
odluku bilo ko osim crnogorskog parlamenta i njenog naroda. 1304 Uz to, svim
predstavnicima velikih sila dostavljena je Rezolucija izbjeglih iz Italije, koju
su potpisali Lazar Mijušković, bivši predsjednik crnogorske vlade, brigadir
Andrija Rajičević, brigadir Đuro Jovović i poslanici bivše crnogorske
skupštine: V. Martinović, L. Petrović, G. Vučinić i V. Krivokapić.1305
U vrijeme Konferencije u Sanremu, predsjedniku vlade u egzilu obratila
su se izjavom 73 ugledna Crnogorca iz Gaete, počev od brigadira Đura Jovo-
vića, komandira, narodnih poslanika, učitelja, vojnih sveštenika, do nižih
oficira. U izjavi koju su svojeručno potpisali, poslije opisa stanja Crne Gore
od 1914. godine, navođenja razloga što Crna Gora nije obnovljena poput
Belgije i Srbije, osuda kleveta na račun kralja Nikole i Crne Gore, opisa stanja
u Crnoj Gori, pohvale Plamenčevoj uspješnoj posjeti Londonu, potpisani su
tražili da poslije ovolike stvorene nepravde i pretrpljenih muka naša domo-
vina mora dobiti svoju restauraciju sa povratkom Njeg. Veličanstva, Kralj.
Vlade i izbjeglica u domovinu, te sa krajevima koji im po istoriji pripadaju, a
po napuštanju zemlje od naših neprijatelja slobodno i ni od koga naovisno
samoopredjeljenje našega naroda na temelju zemaljskih zakona i ustava i da
to što traže to je ono za što smo sve osim časti izgubili, to je ono zašto ćemo i
potonju kap krvi dati i protivu svakoga ko nam bude ovo ometao boriti se do
potonjega.1306 Ubrzo je uslijedio Plamenčev odgovor iz Sanrema, u kojem
naglašava da će brzo nastupiti trenutak, kada će se opet okupiti čitav Crno-
gorski narod pod slavom ovjenčanim crnogorskim bajrakom, kojega vi sa
puno ljubavi i samopožrtvovanja, i u najtežim časovima po čast premile nam
otadžbine, umjedosmo podići i održati.1307 Zahtjevi crnogorske emigracije
trebalo je da budu podržani već pominjanom rezolucijom koju su 21. aprila
1303
Vidi: DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Memorandum of the
Montenegrin government concerning the right of self-determination for her people, Yovan S.
Plamenatz, Savoy Hotel, London, W.C., 27th march 1920.
1304
Vidi: DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Memorandum du
gouvernemt royal de Montengro sur le droit de libre determination du peuple montenegrin, du
8 Avril 19120, adresse a la Conference de la Paix, a Sanremo.
1305
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1213, str. 1491-1492; DACG, FEV, J. Plamenac 1919-
1921, Rezoluciju je dostavljao Lazar Mijušković, bivši predsjednik vlade.
1306
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Izjava je datirana 20. IV 1920,
pisana rukom, uz prilog 73 lična potpisa. Na kraju se navodi: U gornjem smislu preporu-
čujemo vam Gospodine Predsjedniče da Vi i Vaši drugovi uložite i u ubuduće svu svoju snagu
kako bi se što prijed do ovoga pravilnoga riješenja došlo i naš narod spasao što prijed od
teških muka i tirjanije, koje evo na veliku žalost i nesreću godinama snosi.
1307
Ibid, Jovan Plamenac - Komandantu Crnogorskih trupa u Gaeti, Sanremo, 26. IV
1920. Plamenac nastavlja: Pod njegovim će znamenjem nestati nedostojnog ropstva, koje nam
nametnuše dojučerašnje tuđinske sluge i robovi, a kojima izvojevaste vjekovna pregnuća
Crnogorskog naroda...
322
1920. godine potpisala 22 ugledna britanska parlamentarca.1308
Na Konferenciji u Sanremu nije učestvovala jugoslovenska delegacija,
što su pojedini prijatelji ocjenjivali kao propust, jer, prema najavama, i kralj
Nikola i Plamenac polažu najbolje nadanje na tamošnji sastanak.1309 Jugo-
slovenski izvori govorili su o dolasku Plamenca, većeg broja Crnogoraca u
Sanremo i demonstracijama protiv Andrije Radovića, ukoliko bi se poja-
vio.1310 Međutim, u Sanremu su boravili Jovan Plamenac i Lazar Mijušković i
kao na prethodnim konferencijama, osim predaje dokumenata (memoran-
duma i apela), ništa nije konkretno postignuto. Jovan Plamenac je u intervjuu
dopisniku Corriera d'Italia rekao da polaže velike nade u Englesku, gdje su
sve političke stranke za našu pravednu stvar i da ne zna da li će postići bar to
da se Crna Gora slobodno izjasni, odnosno da li će se izboriti za plebiscit.1311
Rezolucija britanskih parlamentaraca predata je i Lojdu Džordžu 21. aprila
1920. godine, prije njegovog povratka iz Sanrema u London, kao i ministru
spoljnih poslova Italije Šolaji. U propratnom pismu, uz Rezoluciju britanskih
parlamentaraca Šolaji, Plamenac je pisao: Uprkos svim spletkama i svim
znalački kombinovanim teorijama, stvarnost sve više dokazuje da je crno-
gorsko pitanje, u biti, samo pitanje poništenja jednog načela. Danas, čak i
široke narodne mase jasno sagledavaju da je to duboko pitanje koje zadire u
korijene društva i zbog toga one traže pravdu. Italijanski, američki, ho-
landski, danski i drugi državnici u svojim parlamentima prenose želju svog
naroda: da se pravda konačno vrati crnogorskom narodu.1312 U istom smislu
korišćeno je i zasjedanje Savjeta lige naroda u Rimu maja 1920. godine,
kojem je Lazar Mijušković uručio jednu notu i memorandum. Lazar Mijuš-
ković je uspio, krajem maja 1920. godine, da učestvuje na jednom skupu u
Rimu, na kojem je oko 150 italijanskih poslanika i senatora u kolonijalnom
institutu raspravljalo o novom držanju parlamenta i senata u, za Italiju važ-
nom, Jadranskom pitanju. Na skupu su učestvovali, pored poslanika i sena-
tora, i delegati iz Rijeke i Dalmacije i general Garibaldi, koji se upravo vratio
sa jednog putovanja po Dalmaciji. Mijušković je, kao jedini strani učesnik
govorio na skupu, objašnjavajući crnogorsko pitanje. Istovremeno, njegov
"raport" o jadranskom pitanju, u kojem traži da Italijani traže nezavisnost
Crne Gore sa Bokom Kotorskom, a da napušte Fijumu jugoslovenima, preveo

1308
BIIT, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Resolution.
1309
AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Crnogorsko pitanje na međunarodnom sastanku, Gavri-
lović iz Londona, 20. IV 1920. (šifrovani telegram).
1310
Ibid, Predmet: Plamenac i crnogorsko pitanje u Sanremu, Antonijević, Šifrovani
telegram iz Rima, 21. IV 1920.
1311
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1218, str. 1497.
1312
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Plamenac - Šolaji, Rim, 23. maj 1920. (na
francuskom).
323
je na italijanski prof. Baldači.1313
U julu 1920. godine upućen je memoar predsjedniku italijanske vlade
Đolitiju, u kojem crnogorska strana iznosi uvjerenje da je pitanje Crne Gore
još uvijek otvoreno i u tom smislu se dostavlja naprijed analiziran prijedlog
Pavla Popovića kako da se obezbijedi slobodno opredjeljivanje crnogorskog
naroda i ujedno se sugeriše italijanskoj vladi o pogodnom momentu za rješa-
vanje crnogorskog pitanja.1314 Razlike u poimanju i načinu rješavanja crno-
gorskog pitanja između italijanskih zvaničnika i crnogorske vlade, posebno
Šolaje i kasnije Sforze, bile su povod upućivanja brojnih nota italijanskoj
strani.1315
Krajem oktobra 1920. godine upućena je nota vladama velikih sila
(Francuske, Velike Britanije, Italije, SAD i Japana), u kojima se navodi da je
broj zatvorenih Crnogoraca dostigao 4.000 i da među njima ima veliki broj
onih koji su u zatvoru još od 1918. godine, kao i nekoliko bivših ministara,
poslanika, viših oficira, činovnika, sveštenika. Dalje se kazuje da je njihovo
stanje u zatvorima nepodnošljivo, da je u pokušaju bjekstva u julu 1920.
godine od njih 80, 23 ubijeno, među kojima je bio i prefekt Simo Krivokapić,
i da se samo polovina spasila bjekstvom, te da su patrioti crnogorski izvedeni
pred srbijanske prijeke sudove u Podgorici i Cetinju za veleizdaju, dok gene-
ral Vešović sa svojim mladim sinom zatvoren u biogradskoj tvrđavi, odgovara
za istu "krivicu" pred sudom u Beogradu. U noti se navodi da je Crna Gora
suverena i nezavisna država i da je takvom smatraju velike sile, te da zbog
toga srbijanske okupacione vlasti i okupacione trupe ne mogu ni u kom
slučaju progoniti a još manje suditi crnogorske građane za djelo veleizdaje.
Ponavljaju se stavovi o zadržavanju kralja i vlade od strane Francuske, pre-
ćutkivanju izvještaja stranih misija, dokaza o teroru nad stanovništvom u
Crnoj Gori i slično, a na osnovu svega toga vlada crnogorska moli velike sile
da: a) da pribave poštovanje sopstvenim obavezama uzetim prema Crnoj Gori
u pogledu respektovanja njenog suvereniteta i slobode crnogorskog naroda;
b) da srbijanska vojska i vlasti odmah evakuišu crnogorsku teritoriju; c) da se
odmah, ne čekajući na evakuaciju Crne Gore, prekine progonjenje i pušte na
slobodu svi crnogorski građani, zatvoreni od strane Srbijanaca.1316 Prethodno
su se predsjednicima vlade Italije i Francuske obratili Lazar Mijušković, bivši
predsjednik vlade, Pero Vučković, bivši ministar prosvjete, i Jovo Popović,
bivši opunomoćeni poslanik. Potpisani su tražili da Vrhovni savjet velikih sila
1313
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 107, Lazar Mijušković - Jovanu Plamencu, Rim, 28. V 1920.
1314
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Plamenac - Đolitiju, Rim, 13. jul 1920.
1315
Ibid, Plamenac - Đolitiju, Rim, 16. juli 1920. (na francuskom); Ibid, Plamenac -
senatoru Artomu, Rim, 16. juli 1920; Ibid, Plamenac - Bonomiju, Rim, 16. juli 1920.
1316
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1227, str. 1503-1508. Notu je potpisao Jovan Plame-
nac, datirana je: Rim, 30. oktobar 1920.
324
donese odluku o evakuaciji Crne Gore, kako bi se crnogorski narod mogao
slobodno izjasniti o svojoj budućnosti.1317 Iz brojnih obraćanja crnogorskih
emigranata međunarodnim zvaničnicima uočava se postepeno napuštanje
zahtjeva za obnovu Crne Gore, vidljivog već s kraja 1919. i početka 1920.
godine, i okretanje zahtjevu za plebiscit, koji postaje njihov strateški cilj.
Pokazaće se da je ovaj zahtjev, koji je u biti možda bio realan krajem 1918.
godine, krajem 1919. već zakasnio. Umjesto plebiscita, koji bi ih moguće
uveo u nepotrebne komplikacije, velike sile su tražile za njih bezbolniju
formulu. Našli su je u izborima za Ustavotvornu skupštinu KSHS.
Notom od 1. XI 1920. vlada Jovana Plamenca zatražila je od velikih
sila međunarodnu istragu, dostavljajući publikaciju Dokumenta o zvjerstvima
Srba u Crnoj Gori. Nota je dostavljena vladama Francuske, Velike Britanije,
Italije, SAD, Japana, a nešto kasnije i ministru spoljnih poslova Austrije, pos-
laniku Grčke u Bukureštu.1318 Od svih je tražena podrška u zahtjevu vlade u
egzilu da se u Crnu Goru pošalje jedna međunarodna i nepristrasna komi-
sija, zadužena da ispita i izloži pred javnim mnjenjem sve zločine koje su
počinile srpske okupacione trupe i njihove vlasti.1319 U memoaru vladama
Francuske, Velike Britanije, Italije i SAD od 8. novembra 1920. godine, pro-
testovano je protiv nasilnog zatvaranja i suđenja crnogorskim patriotama.1320
Jovan Plamenac se notom od 2. XII 1920. godine obratio ministrima
inostranih poslova Italije, Francuske i Velike Britanije povodom održanih
parlamentarnih izbora u KSHS 28. novembra 1920. godine, čiji su rezultati
Francuskoj i Britaniji poslužili za prekid diplomatskih odnosa sa Crnom
Gorom. Osporavajući legitimitet ovih izbora, Plamenac je, pored ostalog,
tvrdio da je na njima bilo zabranjeno isticanje lista sa programom za vas-
postavu Crne Gore, da je učestvovala tek ¼ punoljetnih birača i slično.1321
Lordu Kerzonu upućen je protest protiv izvještaja Temperleja1322 i Rolanda

1317
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Prevod telegrama upućenog
predsjednicima vlada Francuske i Italije, 10. IX 1920.
1318
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Note verbale, Rome le 5 no-
vembre 1920.
1319
Ibid, J. Plamenac - ministru spoljnih poslova Austrije, Rim, 5. novembra 1920.
godine.
1320
Vidi: Patriotes montenegrins devant la cour martiale Serbe, Momoeire de protesta-
tion presente par la Gouvernament du Royaume de Montenegro le 8 Novembre 1920, aux
Gouvernaments des Grandes Puissances contre l'incarceration illegale et le renvoi devant la
cour martiale de patriotes et notables montengrins par les organes d'occupation serbe au Mon-
tenegro, Rome, 1920.
1321
DACG, FEV, f. 107; DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110; Šerbo
Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar
1997, knj. III, dok. br. 1342, str. 1630-1632.
1322
Harold Temperley, Report on political conditions in Montenegro, London, 1921.
325
Brajsa,1323 nezvaničnim posmatračima na novembarskim izborima,1324 a kopija
note poslata je i Bonar Lou 4. decembra 1920. godine.1325 Slična nota ministru
spoljnih poslova Velike Britanije, grofu Kerzonu od Kedlstona, upućena je
12. jula 1921. godine, i u njoj se osporavaju navodi Brajsa i Temperleja i
izriče tvrdnja da je na tim izborima glasalo ukupno 27,5% od ukupnog broja
crnogorskih birača, a da je jedva 5% Crnogoraca koji su imali pravo glasa
dalo glas za Srbiju.1326 Opredjeljenje birača u Crnoj Gori za komunizam
poslužilo je crnogorskoj vladi kao dobar povod da se obrate Memorandumom
o samoopredjeljenju crnogorskog naroda vladi sovjetske Rusije. Dok su u
obraćanju zapadnim silama kritikovane tendencije ka komunizmu u Crnoj
Gori, koja nije imala ni radničku klasu, u memorandumu sovjetskoj Rusiji
navodi se da su ove tendencije posljedice toga što u Crnoj Gori društveno
uređenje počiva na bazi skoro komunističkoj. U memorandumu su ponovljena
opšta mjesta mnogo puta prezentirana u raznim obraćanjima velikim silama,
ključni zahtjev o samoopredjeljenju crnogorskog naroda bez prisustva
srbijanskih vojnih i policijskih vlasti, a pod kontrolom, kako tih V. Sila, tako i
pod kontrolom predstavnika slobodoumnih partija svih velikih naroda.1327
Nota Francuske od 20. decembra 1920. godine, kojom je najavljen raskid
diplomatskih odnosa sa Crnom Gorom, poslije održanih izbora za
Ustavotvornu skupštinu KSHS 28. novembra 1920. godine, bila je povod
žučnog i nediplomatskog reagovanja crnogorske strane. Odgovor je datiran
10. januara 1921. godine i objavljen u zvaničnom glasilu, a potom i u
publikacijama koje je izdavala emigrantska vlada.1328 Nota predstavlja sin-
tetizovanu optužnicu protiv francuske politike prema Crnoj Gori. U sličnom
tonu bilo je obraćanje Pavla Popovića francuskom poslaniku Ernestu Utreu1329
marta 1922. godine, od kojeg je tražio da kao Francuz rasvijetli ponašanje
svoje zemlje prema Crnoj Gori, jer će svijet tada vidjeti da ni Parlament, ni
štampa, ni plemeniti narod vaše zemlje, nijesu saučesnici, već naprotiv, da su
žrtve koje traže istinu i pravdu čim ona nasluti nepravdu. Jedna

1323
Vidi: Roland Bryce, Raport on political conditions in Montenegro, Further report
on political conditions in Montenegro, London 1921.
1324
DACG, FEV, f. 107; DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Plamenac -
Kerzonu, nedat. koncept.
1325
DACG, FEV, f. 107; DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Plamenatz
- A. Bonar Law, Rome 4th December 1920.
1326
DACG, FEV, f. 107; DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Pierre
Chotch - Earl Curzon of Kedleston, Rome, le 12 juillet 1921.
1327
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, Bar 1997, knj. III, dok. br. 1343, str. 1632-1636.
1328
Vidi: Glas Crnogorca, br. 92, 18. aprila/1. maja 1921, 1-3; Le role de la France
dans l'annexion forcee du Montenegro (Documnts officiels publies par le Ministere des
Affaires Etrangeres du Montenegro), Rome 1921, 11-37; Uloga Francuske..., 13-35.
1329
Ernest Utre (1863-1941), deputat u francuskom parlamentu 1914-1936.
326
parlamentarna komisija koja će proučavati dokumenta te dvolične i užasne
afere oduzimanja slobode jednog saveznika Francuske mogla bi najprije
poslužiti primjerom koji je tipičan, savjetovao je Popović uglednog
francuskog poslanika, preporučujući mu da izuči objavljene crnogorske publi-
kacije1330 koje se tiču uloge Francuske u aneksiji Crne Gore, zemlje u kojoj
sam kao student proveo najljepše dane moje mladosti.1331
Crnogorska emigracija nastojala je da za crnogorsko pitanje zainteresuje
i Vatikan. U tom smislu tražila se relativno često intervencija Svete stolice u
korist Crne Gore, izbjeglica, pomoći i zbrinjavanja sirotinje. Sa mišljenjem
emigracije povodom toga Vatikan je upoznavan kroz razna obraćanja i
neposredne kontakte. U samoj Crnoj Gori, nadbiskup barske nadbiskupije dr
Nikola Dobrečić ne samo što je bio jedan od najvatrenijih pobornika ujedi-
njenja Crne Gore i Srbije već je koristio svoju poziciju, uticaj i razgranate veze
kako bi razuvjerio strane misionare i diplomate da ujedinjenje nije volja na-
roda. U tome je ne manje ažuran bio i kotorski biskup Frane Tice Uccelini, što
je ujediniteljima bio snažan argument u ostvarivanju svojih ciljeva, jer su imali
nesebičnu pomoć katoličke zajednice.1332 Emigrantska vlada se, pak, maja
1920. godine obratila opširnom notom papi Benediktu XV, u kojoj je izložen
istorijat crnogorskog pitanja i podsjećanja na odnose Vatikana i Kraljevine
Crne Gore.1333 U noti kardinalu Gaspariju, sredinom juna, Plamenac se žalio na
ponašanje katoličkog klera, odnosno barskog nadbiskupa dr Nikole Dob-
rečića, čiji je rođeni brat Filip Dobrečić do 1919. godine bio u crnogorskoj
diplomatiji. Plamenac je tražio od Gasparija da Vatikan izda instrukcije
svom kleru i svojim vjernicima, kako onim koji se nalaze u Crnoj Gori pod
stranom okupacionom vlašću, tako i onim koji su pod upravom skadarskog
nadbiskupa, da se lojalno i prijateljski ponaša prema organima Kraljevske
crnogorske vlade, jer, na našu veliku žalost, mogli smo se uvjeriti, naročito
kad se to tiče barskog nadbiskupa, on se pokazao krivcem za zločin
veleizdaje prema suverenoj državi Crnoj Gori...1334 Da ova i druge slične
note nijesu imale nikakvog efekta uvjerljivo pokazuje i ponašanje barskog
nadbiskupa. Dok je kralj Nikola bio u Crnoj Gori, svaka fotografija Dobre-

1330
Pored ostalih, Popović mu je preporučivao: Le role de la France dans l'annexion
forcee du Montenegro (Documents officiels publies par le Ministere des Affaires Etrangeres
du Montenegro), Rome 1921; Le role du capital francqais dans l'annexion forcee du Mon-
tenegro, Rivista di Roma, 1922.
1331
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Paul Popovitch - Ernest
Outrey, Rome, le 27 mars 1922.
1332
Vidi više: Šerbo Rastoder, Jasmina Rastoder, Dr Nikola Dobrečić, arcibiskup bar-
ski i primas srpski, Život i djelo 1872-1955, Prilog izučavanju istorije barske nadbiskupije,
Budva, 1991.
1333
DACG, FEV, f. 107, Jovan Plamenac - papi, Rim, 2. V 1920 (verzija na srpskom
jeziku).
1334
Ibid, Yovan Plamenatz - Cardinal Gasparri, Rome, le 15 juin 1920.
327
čića je u pozadini imala sliku crnogorskog suverena, a svoj pjesnički dar u
cjelini je bio posvetio dinastiji Petrovića.1335 Kada su na vlast došli uje-
dinitelji, pisao je sonete u slavu snova kralja Petra.1336 Na Plamenčevo pismo
odgovorio je kardinal Gaspari, ljubazno i kurtoazno, navodeći pored
ostalog: Stalo mi je da uvjerim vašu ekselenciju u duboku simpatiju koju
Sveta stolica gaji prema plemenitom crnogorskom narodu tako svirepo
napaćenom tokom rata i čije se patnje neće izgleda okončati. Veoma je
prikladno što Vaša ekselencija evocira sjećanje na prijateljske odnose koji
su uvijek postojali između Svete stolice i crnogorske nacije. Potom Gaspari
ukazuje na to da je Sveta stolica činila sve što je do nje da bi ublažila patnje
stanovništva i uvjerava Plamenca da će se uvijek interesovati za budućnost
Crne Gore, te da nije propustio da piše barskom nadbiskupu i da mu da
odgovarajuće instrukcije.1337 Da se Gasparijeve instrukcije očigledno nijesu
ticale barskog nadbiskupa i katoličkog klera, svjedoče i činjenice da je
negdje u isto vrijeme KSHS i nadležno ministarstvo tražilo od sveštenika da
ih redovno obavještava o kretanju odmetnika, da su navedene instrukcije
proslijeđene područnom sveštenstvu, a sama nadbiskupija je dva puta napa-
dana od komita, tako da su dva žandarma neprestano obezbjeđivala zgradu
arcibiskupije do 1926. godine, pa i kasnije.1338
Povodom ponovne inicijative o pokretanju crnogorskog pitanja pred
Društvom naroda, Jovan Plamenac se, aprila 1921. godine, obratio notom
papi Benediktu XV, u kojoj je tražio da ovaj upotrijebi svoj autoritet ne bi li
nagovorio neku od južnoameričkih država da pokrenu ovo pitanje na plenar-
nim sjednicama Društva naroda.1339 U novembru 1921. godine dr Pero Šoć se
obratio kardinalu Gaspariju povodom napisa u italijanskoj štampi o ustupanju
Instituta Svetog Jeronima Ilirskog KSHS i, pozivajući se na rješavanje ovoga
pitanja 1902. godine između Crne Gore i Vatikana,1340 izrazio uvjerenje da

1335
Vidi: dr Nikola Dobrečić, Njegovom kraljevskom visočanstvu, knjazu Nikoli I, vla-
daru i pjesniku besmrtnom slavom ovjenčanom o sretnoj prigodi njegovog pedesetogodišnjeg
jubileja, Cetinje, 1910; dr Nikola Dobrečić, Jubilarne pjesme, Cetinje, 1910; dr Nikola Dobre-
čić, Littera Pastorala, Roma, 1912; dr Nikola Dobrečić, Omaggio Reali D'Italia, Cetinje, 1910.
1336
Vidi: dr Nikola Dobrečić, San kralja Petra, Beograd, 1919.
1337
DACG, FEV, f. 107, Gaspari - monsieur Plamentz, Dal Vaticano, 25 Juin 1920.
1338
Vidi: Šerbo Rastoder, Jasmina Rastoder, Dr Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i
primas srpski, Život i djelo (1872-1955), Prilog izučavanju istorije barske nadbiskupije,
Budva, 1991, 39-40.
1339
DACG, FEV, f. 107, J. S. Plamenatz - Au tres Saint pere le pape Benoit XV,
Rome, le 15 avril 1921.
1340
Početkom XX vijeka došlo je do veoma oštrog i polemičnog spora oko sloven-
skog zavoda Sveti Jeronim u Rimu. Naime, 1. VIII 1901. godine papa Lav XIII izdao je Sla-
vorum gentem, kojim se ukida kaptol kolegijske crkve koji se do tada zvao ilirskim, a um-
jesto njega se osniva i ustanovljuje "Zavod Sv. Jeronima za Hrvatski narod." Bilo je pre-
cizirano i da se u Zavod "primaju sveštenici koji su po rodu i govoru Hrvati" i da pravo na
328
nijedna odluka neće biti donijeta u ovom pitanju na štetu prava i interesa
Crne Gore, uz podsjećanje da je Crna Gora još uvijek nezavisna i suverena
država.1341 Slična obraćanja vlade u egzilu više su služila za pothranjivanje
sopstvenih iluzija nego što su imala neki efekat. Posebno iluzija o Crnoj Gori
kao i dalje suverenoj i nezavisnoj državi, koju su pokušavali nametnuti kao
činjenicu, bila je apsolutno neprihvatljiva za diplomatije evropskih država, pa
i samog Vatikana, koji je bio već priznao novu jugoslovensku državu 6.
novembra 1919. godine. Jedino što je bilo izvjesno za crnogorsku emigraciju
bila je spremnost Vatikana da se angažuje na uslišavanju molbi za zbrinja-

Zavod ima 17 biskupija, među kojima i barska. Sužavanje imena ovoga zavoda od "ilirski"
(pod ovim su se podrazumijevali svi južni Sloveni) u "hrvatski", izazvalo je žestoko protivl-
jenje dijela dalmatinskog klera (V. Novak navodi da je razlog što se u tadašnjoj političkoj
ideologiji dio njih identifikovao s Italijanima), zatim Italije, Austrije, Rusije, Francuske i
Crne Gore, iz različitih razloga. Lazar Tomanović je tvrdio da je iza svega stajala "Austrija" i
da se problem pojavio onda "kada je načelo narodnosti bilo počelo preobražavati mapu
Jevrope". Poslije istiskivanja Austrije iz Italije, ona je, po Tomanoviću, tražeći naknadu na
Balkanu, organizovala "ono sveslovensko hodočašće na Rim", s namjerom "da dokaže da
nema Srba katolika". Ovo je, po istom, trebalo da potvrdi i Vatikan poslije konferencije "ju-
goslovenskog episkopata na Lokrumu kod Dubrovnika", koju je organizovao vrhbosanski
nadbiskup Štadler, na koga se kasnije žalio crnogorski ministar pravde Lujo Vojnović kardi-
nalu Rampoli da je neumjeren u izražavanju prema knjazu Nikoli. Na pomenutu odluku
reagovala je zvanična Crna Gora i Barska arcibiskupija. Naime, još 1897. godine, nalazeći se
na liječenju u dominikanskom manastiru na Lokrumu kod Dubrovnika, vrhbosanski nad-
biskup Josip Štadler (1843-1918) koristi posjetu barskog arcibiskupa Šimuna Milinovića i ko-
torskog biskupa Frana Uccel1inia, kao i dubrovačkog biskupa J. Marčelića, i u dogovoru sa
njima formira sedam prijedloga koji se odnose na reformu Zavoda Sv. Jeronima i kaptola.
Tada je, pored ostalog, bilo predloženo da ostane staro ime za Zavod (Collegium Sancti Hi-
eronymi Ilyricorum), te je samim tim neosnovano kasnije insistiranje novosadskog Branika
da se Milinović zbog učešća na ovoj "konferenciji" stavi "na sud". Istina, do promjene imena
došlo je kasnije na zahtjev hrvatskog episkopata. Već 29. VIII 1901. godine Glas Crnogorca
je protestvovao protiv papinog brevea kojim je pojam "ilirska" nacija zamijenjen isključivo
pojmom hrvatske, a ne spominje se srpska, koju crnogorska vlada "uzima u zaštitu". Knjaz
Nikola pozvao je Milinovića u svoj dvorac u Nikšiću, gdje je boravio tri dana. Milinović je
prije odlaska na put uvjeravao Vatikan da će pred knjazom izraziti protest zbog napada
štampe na papu i reći "da je Sveta Stolica prisiljena poništiti konkordat" iz 1886. godine. Mili-
nović, za koga je Lazar Tomanović tvrdio da pripada "onim dalmatinskim narodnjacima koji
su bili koliko Hrvati toliko i Srbi", priznao je odlaskom kod knjaza "da ilirstvo obuhvata i
Hrvate i Srbe" i preuzeo na sebe da to dokaže u Vatikanu. Početkom novembra 1901. godine
u Rim je otputovao Milinović sa Lujom Vojnovićem, koji je, kao "Srbin katolik", sa
crnogorskim konzulom u Rimu Popovićem, te srpskim izaslanikom Vesnićem trebalo da radi
na tome da papa promijeni svoju odluku. Kardinal Rampola primio je crnogorsku delegaciju
12. XI, a L. Vojnović je 18. XI predao akreditive vanrednog opunomoćenika Knjaževine Crne
Gore pri Vatikanu. Tada je Vatikanu uručen i memorandum, koji je 25. X 1901. godine pot-
pisao Gavro Vuković, ministar vanjskih poslova Crne Gore (1889-1905). Poslije duže diplo-
329
vanje crnogorske djece i sirotinje,1342 mada je bilo traženja u tom smislu i od
strane crnogorskoj emigrantskoj vladi nepoznatih osoba.1343
Jedno od pitanja aktuelnih tokom 1919. i 1920. godine svakako je
pitanje Skadra. Neprestano dokazivanje crnogorske emigracije o pravu na
Skadar spada u red prioritenih zahtjeva u smislu teritorijalnog proširenja Crne
Gore. To pitanje zaslužuje posebnu i opširnu raspravu, tim prije što su pre-
tenzije na Skadar bile i dio politike jugoslovenske delegacije na Konferenciji
mira u Parizu, odnosno konkretno Andrije Radovića, koji se i najviše bavio
ovim pitanjem. Sa pitanjem Skadra bilo je povezano i pitanje budućeg statusa
Albanije, pa i čitavo jadransko pitanje, odnosno pitanje preraspodjele moći na
istočnoj strani Jadrana. I naravno, svaka zainteresovana strana imala je svog
igrača u albanskim redovima, prije svega KSHS i Italija.
Krajem maja 1920. godine sjedište crnogorske vlade u Nejiu iznenada
je posjetio Esad-paša, motivisan glasinama da je on predao Skadar Crno-
gorcima po nekome tajnome sporazumu sa Nj. V. Prestolonasljednikom Dani-
lom i da je isti prema tom sporazumu i docnije pomagao crnogorsku vladu u
borbi protiv održanja na albanski presto Princa od Vida, što su njegovi
politički protivnici iskoristili... u borbi protiv njega. Tada je u Nejiu od viših
crnogorskih zvaničnika bio samo Aleksandar Prlja, koji je uvjeravao Esad-
pašu da niti jedan zvaničan akt ne sadržava ono što on tvrdi.
Završavajući razgovor sa Prljom, Esad-paša je poručio: Ja sam vazda
bio prijatelj Crne Gore i Crnogoraca kao i crnogorskog vladajućeg doma,
koje smatram kao braću i kojima sam predao Skadar radije nego Srbijan-
cima, premda sam ga mogao predati njima kada su se nalazili pod Brdicom;
matske aktivnosti, u kojoj je u korist Crne Gore intervenisao i ruski poslanik pri Svetoj stolici
Gubastof, došlo je do konačnog sporazuma 7. III 1902. godine, kada je službenu notu
Vatikana prihvatila i Knjaževina Crna Gora. Ove odluke su glasile:
I. Zavod Sv. Jeronima od sada nosit će naziv Collegium Hieronymianum Illiricorum, a
pod tim nazivom obuhvaćeni su katolici slovenskog juga iz svih biskupija koje se spominju u
Slavorum gentem.
II. Barskom nadbiskupu priznaju se u savršenoj jednakosti sva prava i povlastice koje
prema Statutima uživaju drugi biskupi spomenutih dijeceza.
III. Dosljedno tome, i nadbiskup barski učestvovat će zajedno sa ostalim biskupima u
predlaganju člana Upravnog vijeća kardinalu pokrovitelju.
IV. Isti nadbiskup ima pravo narediti pitomcima barske nadbiskupije učenje srpskoga
jezika u ćiriličkim pismima.
Na taj način spriječena je promjena imena pomenutog zavoda i takav naziv ostaće do
1971. godine, kada će Vatikan, na molbu hrvatskog episkopata, promijeniti ime ovom zavodu
u "Hrvatski zavod Sv. Jeronima".
1341
DACG, FEV, f. 107, P. Chotch - Monsieur le cardinal Gasparri, Rome, le 6
novembre 1921.
1342
DACG, FEV, f. 107, P. Chotch - Monsieur le cardinal Gasparri, Rome, le 7
novembre 1921.
1343
Ibid, Nota verbale, Rome, le 31 mars 1922.
330
pa i ovoga puta, ko zna, bi bilo Crnoj Gori možda korisno da se popnem na
Arbanaški prijesto kao knjaz Arbanije.1344 Naravno, niko od crnogorske strane
nije zaista toliko vjerovao citiranim Esad-pašinim riječima, jer je bilo poznato
da je važio za jugoslovenskog pretendenta, koliko je njegova deklaracija pub-
likovana u francuskoj štampi bila važna crnogorskoj emigraciji što se iz nje
vidi da smo mi ti koji tražimo Skadar a da je Srbija ona koja hoće da ga
ostavi Arbaniji.1345 U to vrijeme je raspoloženje među diplomatama oko
mogućnosti da joj pripadne Skadar ispitivala i jugoslovenska strana, odnosno
Andrija Radović, koji je u martu iste godine sačinio jedan memorandum o
Skadru i arbanaškom pitanju. Iz Vašingtona mu je javljano da ništa neće
ubijediti Vilsona da Skadar treba da pripadne nama i da je Polk, ministar
inostranih djela SAD, preporučivao jugoslovenskom poslaniku u Vašingtonu
Grujiću da to pitanje, s obzirom na mentalitet Vilsona ne pokrećemo, jer bi
smo ga time samo naljutili... Jedina taktika po mom uverenju, bila bi da poku-
šamo pogoditi se sa Talijanima i ostalim saveznicima i staviti Vilsona pred
fait accompli, tvrdio je Grujić.1346 Na Konferenciji mira o albanskom pitanju
jugoslovenska strana je preferirala projekat nezavisne Albanije bez ičijeg
protektorata, dok je u pitanju granica polazište bilo da je dolina Drima jedini
prirodni izlaz na Jadran i u tom smislu se tražio Skadar, obje obale Drima sa
južnom vododjelnicom (početkom 1920. godine). Ukoliko to ne bi bilo mo-
guće, zbog protivljenja Vilsona, kao krajnja solucija predviđana je nezavisna
Albanija u granicama iz 1913. godine, uz izvjesne granične korekcije. Andrija
Radović je tvrdio da bi od nepravednog rešenja ovoga pitanja fatalna
posledica bila ekonomska propast pokrajine Crne Gore, što bi bilo fatalno za
red i mir u toj pokrajini.1347 Postavljanje pitanja razgraničenja KSHS i Alba-
nije, pred Konferencijom ambasadora u Parizu, u avgustu 1921. godine, bilo
je povod za novu notu velikim silama. 1348 Jedina promjena bila je u tome što
se sada, poslije ostavke Jovana Plamenca, na protestnim notama potpisivao dr
Pero Šoć. Novi protest Društvu naroda upućen je novembra 1921. godine
povodom razmatranja sjevernih granica Albanije.1349
Pitanje ratne štete takođe je spadalo u red pitanja koja je crnogorska
emigracija vezivala za sudbinu Crne Gore i odnos saveznika prema njoj.
Ugovorom o miru u Versaju (čl. 231-237) predviđala se naplata reparacija od
1344
DACG, FEV, f. 107, A. Prlja - Jovanu Plamencu, Neji na Seni, 31. maja 1920.
1345
Ibid.
1346
AIIT, f. 120, Građa o Konferenciji mira.
1347
BIIP, f. 161, Pitanje Skadra pred Konferenciju mira, Andrija Radović - Komitetu
ministara za spoljne poslove, Beograd, 5. oktobra 1920. godine.
1348
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Note envoyee aux premiers delegues des
ssances a la confrence de la paix a Paris, Rome, le 8 aout 1921; Vidi: Glas Crnogorca, br. 94,
15/28. septembar 1921, 2.
1349
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Copie de la protestationm adresse par le
gouvernamente du Montenegro au concil de la Societe des nations, Rome, 27 novembre 1921.
331
Njemačke i njenih saveznika. U tom smislu osnovana je posebna reparaciona
komisija od sedam članova, koja je utvrdila ukupni iznos ratne štete na 132
milijarde zlatnih maraka, koje je Njemačka sa svojim saveznicima trebalo da
isplati u roku od 30 godina. Preraspodjela ovih sredstava među zemljama
pobjednicama, u koje je spadala i Crna Gora, došla je na red sredinom 1920.
godine. U mjestu Spa (Brisel) u Belgiji 5-16. jula 1920. godine održana je
konferencija koja se bavila pitanjem raspodjele njemačkih reparacija. Na
konferenciji je učestvovala i delegacija KSHS, koja je tražila ratnu štetu i za
područje Crne Gore, procijenjenu na 723 miliona franaka.1350 Prethodno je
crnogorska vlada brojnim notama i protestima nastojala da upozori međuna-
rodnu javnost da Crna Gora, kao saveznička zemlja, ima pravo na ratne repa-
racije,1351 a potom da skrene pažnju na stanje u Crnoj Gori u kojoj vladaju
nasilje i teror nad stanovništvom, za šta je redovno optuživana Srbija. 1352
Pravo jugoslovenskoj strani da predstavlja i Crnu Goru osporavala je crno-
gorska vlada u egzilu, koja je uoči početka Konferencije uputila protestni
telegram na adresu predsjedavajućeg, tražeći istovremeno da Konferencija
mira ustanovi međusavezničku komisiju u cilju utvrđivanja štete nanesene
Crnoj Gori činom okupacije zemlje od strane srpske vojske, učinjene u ime i
pod okriljem saveznika, a koja je veća od štete počinjene od strane austrijske
vojske.1353 Nešto kasnije vlada u egzilu ponovo je reagovala notama upućenim
velikim silama kada je ministar spoljnih poslova KSHS Ante Trumbić u
Narodnoj skupštini objelodanio da je Konferencija u Spa odobrila Crnoj Gori
i Srbiji 5% od ukupne svote koju Njemačka treba da plati na ime ratne odštete
saveznicima. Smatrajući da dio koji pripada Crnoj Gori, vlada Srbije ne
može dirati dok Crna Gora ne bude sastavni dio Srbije, što ne može biti bez
saglasnosti crnogorskoga naroda - Kraljevska crnogorska vlada je
protestvovala protiv takve odluke, tvrdeći da je Crna Gora suverena i neza-
visna država s pravnog i međunarodnog stanovišta, uprkos trenutnoj i protiv-
zakonitoj okupaciji njene teritorije od strane srpskih trupa i da je takvom
smatraju sve sile koje su učestvovale na Konferenciji u Spa. Vlada je isto-
vremeno optuživala srpsku vladu da čini zloupotrebe na račun ratne odštete
koja bi pripala Crnoj Gori i potencirala da je još početkom ovoga rata Srbija
dobila kredit od saveznika i tada je srpska vlada na račun Crne Gore dobila
1350
O pitanju ratne štete vidi: Šerbo Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929,
Bar 1995, 32-40.
1351
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Telegram, 2. VI 1929,
Yovan S. Plamenatz - President de la Conference de la Paix; Note cirqulare envoyee aux dele-
gues des grandes puissances, Neuille sur Seine, le 21 mai 1919.
1352
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, f. 109-110, Yovan Plamentz - Excellence,
Rome, le 2 Juillet 1920.
1353
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, f. 109-110, Telegram predsjednika minis-
tarskog savjeta i ministra spoljnih poslova Crne Gore - Predsjedniku Konferencije mira u
Briselu, 2. VII 1920.
332
48 miliona franaka, ali je samo 21 milion dala crnogorskoj vladi. Ipak, na
Konferenciji mira srpska vlada je prikazala ukupnu sumu od 48 miliona
franaka kao dug Crne Gore, i da je Francusko-srpski odbor osnovan 1915.
godine poslao posredstvom g. Vesnića sumu od 1.225.073,45 franaka čija
četvrtina je trebala da se podijeli Crnogorcima, dok im je srpska vlada dala
samo 20.000 franaka. Zbog svega navedenog vlada u egzilu zahtijevala je od
velikih sila da izvole između Srbije i Crne Gore podijeliti sve ostale novčane
sume i predmete koji proističu iz odštete, naglašavajući da u takva potraži-
vanja ne ulaze pljačke i štete koje je srpska vojska načinila u Crnoj Gori
tokom dvije godine nasilne okupacije zemlje i koje su mnogo značajnije od
onih prouzrokovane austrijskom okupacijom.1354 Ujedno, ponovo je poslata
nota Francuskoj, ovoga puta na adresu predsjednika vlade i ministra spoljnih
poslova Milerana, u kojoj je traženo da se Crnoj Gori da pravo koje je dato
pobijeđenim narodima: da Srbija povuče svoje trupe i činovnike iz Crne
Gore da bi se crnogorski narod slobodno mogao izjasniti o svojoj buduć-
nosti, pod kontrolom velikih savezničkih sila. U noti je iznijeta tvrdnja da se
sa takvim rješenjem slažu sve velike sile izuzev Francuske, koja se svesrdno
moli da izvoli popustiti u pitanju Crne Gore.1355 Kako je pitanje naplate
ratne štete dugo bilo na dnevnom redu raznih međunarodnih tijela i kon-
ferencija, vlada u egzilu nastojala je da posredstvom ovoga pitanja povrati
Crnoj Gori status savezničke države koja slobodno odlučuje o pripadajućim
ratnim reparacijama. Krajem 1920. godine poslaniku u francuskom parla-
mentu Luju Marenu, koji je u Temps-u od 27. novembra 1920. godine,1356
baveći se pitanjem žrtava učesnica I svjetskog rata, izostavio Crnu Goru,
pisao je Jovan Plamenac, koji nije krio iznenađenje izostavljanjem njegove
države, za koju je tvrdio da je izgubila polovinu svojih efektiva, od koje je
jedna trećina poginulih od ukupno 50.000 mobilisanih boraca. Plamenac u
ovom protestnom pismu navodi i da, iako tajna sila međunarodne novčane
aristokratije danas nastoji da uguši crnogorski narod i da mu otme hilja-
dugodišnju slobodu, pravedno je barem odati počast onima koji su pali na
časnom polju da bi odbranili velike principe slobode i pravde, koji nažalost,
danas više ne postoje.1357 U noti od 9. novembra 1920. godine predatoj
velikim silama ponovo je iznijet zahtjev za ratnu odštetu i izražen protest
1354
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Jovan Plamenac - Legu,
ministru spoljnih poslova Francuske, Rim, 13. novembra 1920; Plamenac - Lordu Kerzonu,
Rim, 13. novembra 1920; Vidi: Temps, 27. novembar 1920, Los pertes de la grando guerre.
1355
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Copie da la lettre adressee a
monsieur Millerand - Paris, Rome, le 10 Juillet 1920.
1356
Maren navodi podatke da je broj ljudskih gubitaka, žrtava i invalida za Francusku
iznosio 1.383.000 (1.122.400 mrtvih), Belgiju 44.000; SAD 114.000; Veliku Britaniju
869.000 (682.000 mrtvih); Grčku 42.000; Italiju 404.000; Rusiju 1.290.000; Srbiju 297.000;
Rumuniju 400.000; Njemačku 2.049.396 (1.675.696 mrtvih); Austro-Ugarsku 1.542.817
(687.534 mrtvih); Bugarsku 101.224; Tursku 325.000 mrtvih.
333
protiv odluka konferencije u Spa, koja je odredila ratnu odšetu za Srbiju i
Crna Goru zajedno, a ne odvojeno.1358 Naravno, kako je vrijeme odmicalo,
postajalo je jasnije da Crna Gora neće dobiti ratnu odštetu. To je čak postalo
jasno i najvećim zagovornicima crnogorske nezavisnosti u Italiji. Jedan od
njih, Evgenije Kjeza, poslanik u Parlamentu, krajem 1921. godine na pitanje
šta je sa ratnom štetom Crne Gore, dobio je odgovor od tadašnjeg ministra
spoljnih poslova Torete da Crna Gora nije potpisnik sporazuma o miru koji
sankcioniše i reguliše tu materiju i da je Crna Gora podnijela zahtjev po
isteku roka, Komisija se uzdržala od donošenja bilo kakvog rješenja.1359
Drugim riječima, pitanje ratne štete smatrano je riješenim dodjeljivanjem
iste Srbiji, koja je u svoj zahtjev uključila i štetu Crne Gore. Obnovljen
zahtjev o dodjeli ratne štete upućen je 8. januara 1922. godine Aristidu Bri-
janu, predsjedniku konferencije u Kanu.1360 Posljednji put pitanje ratne štete
od strane crnogorske emigracije aktuelizovano je povodom održavanja
Konferencije u Londonu (16. jula - 16. avgusta 1924), na kojoj se rasprav-
ljalo o planu isplate njemačkih reparacija. Tim povodom se Ramsaj Mek
Donaldu,1361 predsjedniku britanske vlade i predsjedniku Konferencije, u
ime Lige Crnogorskih emigranata obratio Vladimir Đ. Popović, advokat i
bivši ministar pravde u vladi Jovana Plamenca, iznoseći zahtjeve: a) Da se
izvoli naći načina, da vlada Srbije preda sve naknade štete, koje je dosad
uzela na račun Crne Gore, crnogorskom narodu; i b) da se ubuduće vladi
Srbije ne daju nikakve naknade na račun štete Crne Gore dok crnogorsko
pitanje ne bude pravilno i konačno riješeno.1362 Naravno, da ovaj pokušaj
obraćanja nije imao nikakvog uticaja, ali ga registrujemo kao jedan od
posljednjih apela crnogorske emigracije međunarodnim konferencijama.

1357
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, J. Plamenac - Louis Marin,
Rome, le 15. Decembre 1920.
1358
Glas Crnogorca, br. 89, 28. X/10. XI 1920, str. 2.
1359
Ibid, Torretta - Eugenio Chiesa, 30 dicembre 1921.
1360
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Chotch - President della
Commission des Reparations la Conference de la Paix, Rome, le 8 janvier 1922.
1361
Ramsaj Mekdonald (Ramsay MacDonald) rođen je u Lusimontu 1866. godine.
Jedan je od prvaka Radničke stranke, prvi put je biran u parlament 1906. godine, i ponovo
1922. godine. Na izborima 1923. njegova partija osvaja 191 mjesto u britanskom parla-
mentu. Tada je obrazovao manjinsku vladu i postao predsjednik stranke. U oktobru 1924.
godine Zinovjev mu je poslao pismo u kojem je tražio da britanski komunisti krenu u
revoluciju. Pismo je dospjelo do štampe uoči izbora 1924. godine, što je uzrokovalo gubitak
istih. Postao je ponovo premijer 1929. godine, kada je radnička stranka pobijedila na
izborima osvojivši 288 mandata. Umro je 1937. godine.
1362
BIIP, f. 113, Liga crnogorskih emigranata Ramsaj mek Donaldu, prvom ministru
Velike Britanije i predsjedniku Savezničke konferencije u Londonu povodom reparacija
dodijeljenih Crnoj Gori.
334
 4.2.2. Konferencije u Kanu i Đenovi

Ostaci crnogorske emigracije nijesu gubili nadu u mogućnost inter-

nacionalizacije crnogorskog pitanja. Već početkom 1922. godine, uoči
održavanja Konferencije u Kanu u Francuskoj, 4-13. januara 1922. godine,
na kojoj se ponovo raspravljalo o njemačkim reparacijama, upućena je nota
predsjedniku Vrhovnog savjeta Konferencije 8. januara 1922. godine. U noti
se navodi: Crnogorska vlada koristi ovu priliku da podsjeti Vrhovni savjet
da je crnogorsko pitanje međunarodnog karaktera i da su se iste velike sile
koje sačinjavaju Vrhovni savjet obavezale, svečano i u više navrata, da
zajednički riješe to pitanje i u skladu sa pravom i željom crnogorskog
naroda. Shvatanje vlade u egzilu i crnogorske emigracije uopšte da crno-
gorsko pitanje nije riješeno, jer o njemu nije raspravljano ni na jednoj od
brojnih konferencija održanih poslije rata, iznova je podsticalo očekivanje
da će crnogorsko pitanje konačno biti stavljeno na dnevni red neke od
konferencija. Emigracija je pokušavala ubijediti međunarodne faktore da
želja za nezavisnošću Crnogoraca i neprestane borbe koje se vode već tri
godine uvjeravaju da Srbi neće uspjeti da ih potčine1363 i da je zato
neophodno da se riješi ovo pitanje. Obnovljen je zahtjev o dodjeli ratne štete
Crnoj Gori i upućena nota Konferenciji u Kanu, 1364 kao i nota protiv
donošenja Zakona o zaštiti države, koji je, po mišljenju emigracije, donijet
protiv crnogorskog naroda u cilju ugušivanja... njegovih protesta za
slobodom.1365
Konferencija u Đenovi (10. april - 19. maj 1922) shvatana je kao ve-
lika i posljednja šansa crnogorske emigracije, koja se u cjelini oslonila na
razgranatu mrežu svojih konzula i komiteta za crnogorsku nezavisnost širom
Italije i Evrope,1366 bez obzira na to što se Konferencija bavila isključivo
ekonomskim pitanjima. Crnogorski konzuli u Italiji nastavljali su svoje aktiv-
nosti rasturanjem publikacija, sakupljanjem potpisa, organizovanjem preda-
vanja, formiranjem komiteta za Crnu Goru. Marta 1922. godine Đovani
Gorini, konzul iz Torina, najavljivao je dugi razgovor sa jednim odanim
prijateljem D'Anuncija koji se živo zanima za stvar vaše zemlje.1367 Preko
crnogorskih konzula, Anđela Karminatija iz Milana i drugih uticajnih poli-
tičkih ličnosti radilo se na tome da Crna Gora dobije zvaničan poziv za učešće
1363
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Pierre Chotch - Leur le
President Consil Supreme, Cannes, Rome, le 8 janvier 1922.
1364
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Chotch - President della
Commission des Reparations la Conference de la Paix, Rome, le 8 janvier 1922.
1365
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Chotch - Monsieur le Presi-
dent, Rome, le 8 janvier 1922.
1366
Ibid, A. Carminati - S. E. le Ministre des Affaires Etrangeres du Montenegro, Mi-
lan, le 16 janvier 1922.
1367
Ibid, G. Gorrini - Pierre Chotch, Turin, le 13 Mars 1922.
335
na Konferenciji.1368 Ambiciju da bude zastupljen i saslušan na Konferenciji u
Đenovi imao je i Hrvatski nacionalni blok, čiji je poslanik dr Kežman uputio
pismo ministrima spoljnih poslova savezničkih zemalja.1369 Oko učešća crno-
gorske delegacije na Konferenciji u Đenovi posebno se angažovao generalni
konzul i opunomoćeni ministar u Torinu Đovani Gorini. Radio je na pisanju
apela, sakupljanju potpisa za Društvo naroda i sakupljanju novca.1370 Gorini je
najavljivao da će se uoči Konferencije u Đenovi oglasiti apelima "Italijanski
savez žena iz Torina", "Legionari Rijeke iz Torina", "Avangarda demokratske
akcije iz Torina", "Treća Italija", "Grupa političara 'Umanita'", "Grupa
radnika 'Filippo Corridori'", "Komitet Pijemonta za nezavisnost Crne Gore",
"Studenti Univerziteta", "Studenti Politehnike", "Studenti Više škole
veterine", "Studenti ekonomije", "Italijansko-crnogorski komitet", "Bugari
Torina", "Jermeni iz Torina", "Rusi iz Torina", "Grupa nezavisnih intelektua-
laca" itd. Note italijanskoj vladi o crnogorskom pitanju uputili su Univerziteti
iz Bolonje, Padove i Pize.1371 Pored toga, apelima će se oglasiti i udruženja
pojedinih gradova i planirano je da se iz svakog mjesta Italije uputi po jedan
apel, što će uraditi i Gabriel D'Anuncio, koji je posredstvom svog poslanika
Brazantinija iskazivao naklonost crnogorskoj stvari, ali i poručivao da bi
veoma volio da ga u procrnogorsku aktivnost uključi ili kraljica Milena ili
crnogorska vlada. U raznim italijanskim listovima Gorini je objavio tekstove
o Crnoj Gori i najavljivao dostavu skromne sume kao pomoć crnogorskoj
delegaciji koja bi išla na Konferenciju u Đenovi.1372 Krajem marta poslao je
2.500 lira, kao prilog za troškove crnogorske delegacije koja će ići u Đeno-
vu,1373 i nastavio rad na prikupljanju novčanih sredstava kojim bi se omogu-
ćilo prisustvo crnogorske delegacije na Konferenciji.1374 U svim novinama u
Torinu objavljen je apel Komiteta Pijemonta za nezavisnost Crne Gore, čiji je
predsjednik bio uticajni Domeniko Koniljone,1375 a najavljivani su i apeli
različitih slojeva građana Torina: vlasti, profesora, studenata, radnika, javnih i

1368
Ibid, Pismo Anđelu Karminatiju, Rome le 29. janvier 1922.
1369
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Dr L. Kežman - Monsieur le Ministre,
Paris, le 19 mars 1922.
1370
Ibid, Le minister - Jean Gorrini, Rome, le 2 fevrier 1922 (copia).
1371
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest, 1928. (Jožef Bajza,
Crnogorsko pitanje (priredili Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 52.
1372
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, G. Gorrini - Pierre Chotch,
Turin, le 22 mars 1922; Ibid, Gorrini - Pierre Chotch, Turin, le 22 mars 1922; Ibid, G. Gorrini
- Pierre Chotch, Turin, le 29 mars 1922.
1373
Ibid, G. Gorrini - Pierre Chotch, Turin, 30. III 1922; Le Directeur - Au Ministere
des Finances du Montengro, Rome, le 2 Avril 1922; Pierr Chotch - G. Gorrini, Rome, le 2
avril 1922.
1374
Ibid, Gorrini - Excelence et ami, Turin, 2/4. 1922.
1375
Ibid, Piere Chotch - D. Coniglione, Rome, le 12 Avril 1922.
336
privatnih službenika, bez obzira na političku pripadnost.1376 Udruženje "Ceza-
ro Balbo" iz Torina poslalo je apel predsjedniku Konferencije, 1377 kao i Itali-
jansko-crnogorski komitet, čiji je predsjednik bio bivši poslanik Karlo Montu,
stari i vjerni prijatelj Crne Gore i posvećen našoj stvari svim snagama svoga
uma i srca.1378 Gorini je tokom Konferencije u Đenovi dostavljao crnogorskoj
vladi sve kopije apela upućivanih Konferenciji, od onih čiji je pokrovitelj bio
vitez Akile Bjanki (Aquilino Bianchi), čiji je sin odlazio u Đenovu radi
propagande za Crnu Goru među studentima, do prethodno navedenih, zahva-
ljivao se na odlikovanjima za M. Montua i Franka Antoničela i obavještavao
da je D'Anuncio u toku pripreme nečega za Crnu Goru i da čeka povoljan
trenutak, ali da nije uspio da nešto više sazna šta stvarno sprema. 1379 Kont-
raverzni pjesnik, pripovjedač i dramski pisac Gabrijel d'Anuncio, italijanski
nacionalista kojeg smatraju pretečom fašizma, već poznat i po spektaku-
larnom vojnom pohodu na Rijeku i njenom pripajanju Italiji, imao je nesum-
njiv prestiž i autoritet u tadašnjoj Italiji. U novembru 1915. godine napisao je
Odu srpskoj naciji, koja je u prevodu srpskog pjesnika Milutina Bojića već
aprila 1916. objavljena u Srpskim novinama (službeno glasilo srpske vlade na
Krfu), a koju je kao dodatak u svojoj knjizi, štampanoj u Njujorku 1917.
godine, objavio i veliki pobornik ujedinjenja i protivnik kralja Nikole Tomo
P. Oraovac.1380 Ova poema, ispisana u slavu srpske nacije i njenih ratnih
podviga, smatrana je tada jednom od najljepših poetskih stranica srpske isto-
rije. U trenutku u kojem se nesreća obrušila na srbijansku vojsku, njegova
poezija proslavila je pred svijetom vrhunsku ljepotu njegovog žrtvovanja,
besmrtni plamen njene hrabrosti.1381 Naprijed smo citirali brojna svjedo-
čanstva koja ime ovog italijanskog pjesnika dovode u vezu sa eventualnim
vojnim upadom u Crnu Goru, vjerovatno nastala više analogijom njegovog
upada u Rijeku nego stvarnom izučenošću i saznanjima o namjerama Gabri-
jela d'Anuncija. U svakom slučaju, crnogorska emigracija nastojala je da ga
posredstvom drugih italijanskih prijatelja i konkretno angažuje u korist Crne
Gore. Uoči početka Konferencije u Đenovi, Gabrijel d'Anuncio je uputio
pisani protest, koji je objavljen 19. maja 1922. godine u Il secolo XIX, pod
naslovom Žrtvovanje Crne Gore i Danuncio. Primjerke protesta učesnicima
Konferencije razdijelio je D'Anuncijev predstavnik za štampu Euđenio Ko-
zelski. U protestu je D'Anuncio uglavnom ponovio poznatu argumentaciju
crnogorske emigracije o obećanjima velikih sila (Poenkare, Pišon), o aneksiji
1376
Ibid, G. Gorrini - Pierre Chotch, Turin, le 6 Avril 1922; Ibid, G. Gorrini - Pierre
Chotch, Turin, le 12 Avril 1922.
1377
Ibid, G. Gorrini - Excelenca, Turin, le 8 Avril 1922.
1378
Ibid, G. Gorrini - Pierre Chotch, Turin, le 9 Avril 1922.
1379
Ibid, G. Gorrini - Pierre Chotch, Turin, le 9 mai 1922.
1380
Tomo P. Oraovac, Pismo njegovom veličanstvu kralju Nikoli I, Njujork 1917, 51-63.
1381
Vesna Kilibarda, Gabrijel Danuncio i Crna Gora, Drama egzila, Pobjeda, 9. ja-
nuar 1999, 26.
337
Crne Gore, odluci Vrhovnog savjeta 13. januara 1919. godine o zastupljenosti
Crne Gore na Konferenciji mira i poništenju aneksije izglasane na Podgo-
ričkoj skupštini, o žrtvama crnogorskog naroda i njegovom pravu da odluči o
svojoj sudbini. U tom smislu D'Anuncio je tražio da se Crnoj Gori da pravo
da slobodno i bez oružane prinude iskaže svoju volju, odnosno pravo na
samoopredjeljenje.1382
Centralni komitet Italije za nezavisnost Crne Gore iz Napulja, na čijem
čelu je bio prof. dr Pjetro Amoroso, uoči Konferencije u Đenovi uputio je
note kraljici Italije, papi, predsjedniku Konferencije, predsjedniku vlade Ita-
lije, predsjedniku vlade Crne Gore, ministrima spoljnih poslova Italije i Crne
Gore, predsjedniku italijanskog senata, predsjedniku italijanskog parlamenta,
predsjednicima delegacija učesnica Konferencije itd.1383 Pisma podrške stizala
su sa svih strana Italije. Markiz Kleija Garibaldi i advokat Nikolo Garibaldi
izražavali su kraljici Mileni osjećaje potpune odanosti kao i želju da u
najskorije vrijeme, blistavo sunce slobode ponovo obasja vrhove Crne Go-
re.1384 Uoči Konferencije u Đenovi, rektor Đenovskog univerziteta, profesor
međunarodnog prava Prospero Fedoci sačinio je memorandum u kojem je
dokazivao da, sa stanovišta međunarodnog prava, Crna Gora nije izgubila
svoj suverenitet.1385
Istovremeno je vlada u egzilu upućivala delegacijama koje će učest-
vovati na Konferenciji u Đenovi dokumenta o crnogorskom pitanju posreds-
tvom svojih konzula. Kanadska delegacija je preko zaštitnika crnogorskih
interesa u Kanadi, viteza Ž. Ežena Koriva, nosioca ordena Danilo I, potvrdila
prijem dokumenata.1386 Korivu je prvi delegat Kanade na Konferenciji u
Đenovi Eduar Monpeti pisao da će se truditi da se dâ puna pravda zemlji koju
je predstavljao.1387 Istovremeno je, saglasno obećanju Pavla Popovića da je
sve uređeno u Vatikanu, Korivo najavljivao kampanju kod "Kolumbovih vite-
zova" u Kanadi.1388 Prema raspoloživim izvorima, Korivo je trebalo da, uz
posredovanje Pavla Popovića, dobije prestižno odlikovanje Viteza Svetog
Grgura Velikog i da potom animira svoju sabraću iz velikog tajnog rimo-
katoličkog društva "Kolumbovih vitezova" u cilju sledećeg pokreta potpi-
sivanja za našu svetu crnogorsku stvar. Da bi to efikasnije uradio, Korivo je

1382
Ibid; Vidi: Glas Crnogorca, br. 96, 18. jula/1. jula 1921, 4, D'Anuncio za Crnu Goru.
1383
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Cesare Gotusso - Presidente
della Delegazione, Genova, 20 aprile 1922.
1384
Ibid, March. Cleia Garibaldi, Avoc. Nicolo Garibaldi- Maesta, Genova, 30 Aprile
1922; Dr Piere Chotch - Marchesa e marchese Garibaldi, Genova, li 15 maggio 1922.
1385
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest, 1928. (Jožef Bajza, Cr-
nogorsko pitanje (priredili Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 52.
1386
Ibid, Eduar Monpeti - Eugene Corriveau, Montreeal, le 23 mars 1922; Eugene
Corriveau - Pierre Chotch, Qubec, le 5 Avril 1922.
1387
Ibid, Eugen Corriveau - Pierre Chotch, Quebec, le 17 avril 1922.
1388
Ibid, Eugen Corriveau - Pierre Chotch, Quebec, le 3 mai 1922.
338
sastavio komad u dva čina čija je tema u potpunoj saglasnosti sa idejama
Vlade Provincije i našeg visokog sveštenstva. Taj komad je prikazan na
svečanosti "Kolumbovih vitezova" i, prema iskazu Koriva, njime je bio odu-
ševljen veliki majstor ovog tajnog katoličkog reda.1389
U cilju propagande crnogorska vlada je odlučila da u to vrijeme upotri-
jebi i najmoćnije propagandno sredstvo i nov medij - film. Uoči početka rada
Konferencije završen je rad na prvom crnogorskom dugometražnom igranom
filmu Voskresenje ne biva bez smrti (Non c'e resurrezione senzamorte). Saču-
van je scenario ovog filma, koji je napisao Vladimir Đ. Popović, koji je u
svojstvu predsjednika crnogorskih izbjeglica sklopio 3. XII 1921. godine
ugovor sa industrijalcem Aldom Ćermenatijem, obavezavši se da će besplatno
ustupiti scenario za jedan propagandni film u korist crnogorske nezavisnosti i
obećavši saradnju na izradi filma Komiteta za Crnu Goru. Popović je u ime
crnogorske strane uložio 20.000 lira, dok je Ćermenati uložio 100.000. Ovaj
ugovor je odmah raskinut i kasnije se kao vlasnici filma pojavljuju mnoga
lica. Na scenariju je sarađivao i Gabrijel d'Anuncio, dok je režiser bio
Eduardo Benčivaga. Cilj filma je bio pokušaj da se probudi interesovanje
evropske javnosti za crnogorsko pitanje i oživi duh posustalih crnogorskih
emigranata. Osnova flma bila je radnja iz rata, u kojoj su Crnogorci srušili
plan Mekenzija o zarobljavanju srpske vojske, o tome da je na prvu vijest o
ofanzivi saveznika general Vešović pozvao Crnogorce u akciju, na kraju koje
je, uz mnogo žrtava i patnji, Crna Gora doživjela od tih istih saveznika da
bude priključena KSHS, u čijim kazamatima čame mnogi Crnogorci, među
njima i general Vešović. Crna Gora očekuje od saveznika da ispune svoja
svečano data obećanja i povrate joj suverenost. U filmu, čija je dužina
iznosila 2050 m i koji je trajao oko dva sata, glavne uloge tumačili su: Elena
Sangro, poznata italijanska glumica i vlasnica preduzeća Sangro film, koje je
bilo proizvođač pomenutog filma, potom Lea Kampjoni, Karlo Gvalandri,
Kamilo de Rosi, Tulio Monaćeli, Mario Regoli, Karlo Laner, Amadeo Ćapi,
Đorđo Fini, Augusto Bandini, Enriko Skatici, Nino Kamarada i Albina
Navaro, a kao naturščići nastupila su i djeca Vladimira Popovića (Ratomir i
Lidija) i dr Pera Šoća (sin Momo) i statisti iz redova crnogorske emigracije.
Film je prvi put prikazan za vrijeme Konferencije u Đenovi (14. aprila 1922),
ali niko od učesnika nije prisustvovao projekciji, jer je bila organizovana u
bioskopu Il grande cinema Volturno u Rimu. U Đenovi je film prikazala
crnogorska delegacija u čast italijanskih i stranih novinara prisutnih na
Konferenciji, ali tek 20. maja.1390 Poslije rimske premijere, film je prikazan u
Napulju, Milanu, Firenci i Bolonji, kao i u drugim italijanskim gradovima.
Dolaskom Musolinija na vlast prikazivanje ovoga filma bilo je, sredinom
1389
Ibid, Eugen Corriveau - Pierre Chotch, Quebec, le 8 mai 1922, Korivo dalje piše
Šoću: Ako Vatikan i nadbiskup Kvebeka najzad mogu 'otvoriti' zvanično za navedeni projekat,
potvrđujem Vašoj ekselenciji uvjerenje da ću mu dati avans obećanih suma.
1390
Vidi: Glas Crnogorca, br. 96, 18. jula/1. jula 1921, 10.
339
1923. godine, zabranjeno u Italiji. Film je prikazivan i u Madridu (jula 1922),
gdje ga je odnio crnogorski generalni konzul u Rimu Veljko Ramadanović i
prikazivao u okviru svog predavanja o crnogorskom pitanju, potom u Parizu i
Kairu. Po pisanju Glasa Crnogorca, film je prodat u više evropskih država i u
Australiji.1391
Vjerovatno ohrabren najavama aktuelizacije crnogorskog pitanja, dr
Pero Šoć, ministar spoljnih poslova u Vučinićevoj vladi i osoba koja je poslije
ostavke Plamenca cjelokupnu crnogorsku propagandu držala u svojim ruka-
ma, izjavljivao je neposredno pred početak Konferencije u Đenovi: Politička
situacija je odlična. Nedostatak sredstava je najveća nesreća.1392 U tom
smislu poručivao je Belgijskom komitetu za Crnu Goru da Predsjedništvo
Konferencije u Đenovi će iz svih zemalja primiti apele u korist Crne Gore. Isti
apeli će, takođe biti upućeni direktno prvim delegatima velikih sila i da bi
dobro bilo da kardinal Mersije, kojeg je Belgijski komitet nastojao da zain-
teresuje za crnogorsko pitanje, pošalje jednu poruku u korist Crne Gore i
njenog prava na slobodno i pošteno samoopredjeljenje.1393 Sekretar Komiteta
Fan poručivao je Peru Šoću da će jedan protest uputiti Vrhovnom savjetu
Konferencije, da očekuje oko 200 potpisa uglednih Belgijanaca za Crnu Goru
i da će uputiti jedan zahtjev belgijskom delegatu na Konferenciji. 1394 Angaž-
man Belgijskog komiteta za Crnu Goru bio je zapažen od crnogorske vlade,
koja je očekivala da će to imati uticaj na predstavnike te zemlje koji učestvuju
u radu međunarodne konferencije od koje Crna Gora traži da poštuje njeno
pravo i slobodu. Belgijskom komitetu su dodijeljena tri odlikovanja kojim ih
je kraljica Milena na prijedlog vlade odlikovala. 1395 Sve veći broj Belgijanaca
javljao se u tamošnjim novinama demantujući različite napise koji nijesu išli u
prilog crnogorskoj emigraciji, a jedan od takvih, E. Hamer, pobornik načela
narodnosti koju je zvanično priznao Vrhovni savjet i nametnuo Versajski
ugovor, otvoreno se izjašnjavao za nezavisnost Crne Gore i smatrao da Crna
Gora treba da bude vaspostavljena u svojoj suverenosti i nezavisnosti, dokle
god u Evropi bude jedan jedini narod potlačen ili podjarmljen od strane
susjedene zemlje, postojaće razlozi za ratovanje ili međunarodne sukobe,
izražavajući želju da u maju 1922. započne kampanju u korist Crne Gore u

1391
Vidi: Ratko Đurović, Vladimir Đ. Popović - prvi crnogorski sineast i njegov film,
Stvaranje, br. 12, 1973, 1491-1505; Gojko P. Kastratović, Crnogorska kinematografija i fil-
movi o Crnoj Gori, Podgorica 1999, 20-21; Vesna Kilibarda, Gabrijel Danuncio i Crna Gora,
Drama egzila, Pobjeda, 9. januar 1999, 26.
1392
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Pierr Chotch - Jean Gorrini,
Rome, le 24 mars 1922.
1393
Ibid, Pierr Chotch - Georges Fannes, Rome, le 24 mars 1922.
1394
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, G. Fannes - P. Chotch,
Bruxelles, le 21 mars 1922.
1395
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Pierr Chotch - Monsieur le
President du Comite pro -Montenegro Bruxelles, Genes, le 5 mai 1922.
340
više belgijskih listova.1396 Na tim poslovima radio je i Truels Wiel, bivši
vicekonzul Norveške, koji je za crnogorsku stvar zainteresovao i svog prija-
telja De la Fontena, sekretara Belgijskog komiteta za Crnu Goru.1397 Zahva-
ljući prije svega navedenim licima, u belgijskoj štampi su se sporadično
pojavljivali tekstovi o Crnoj Gori.
Pokušano je da se za stvar Crne Gore zainteresuje češka pjesnikinja i
pisac Tereza Švecova, koja se u to vrijeme zanimala za sudbinu Jezefa
Horejša, bivšeg šefa računovodstva u Ministarstvu finansija.1398 Narodna
skupština San Marina jednoglasno je izglasala i uputila zahtjev da crnogorska
delegacija bude primljena na Konferenciju.1399
Uporedo sa akcijama u Evropi, animirani su i Crnogorci u Americi, s
ciljem da se i oni oglase povodom Konferencije u Đenovi. Crnogorci u SAD
su održali skup u Čikagu, na kojem su osnovali Savez Nezavisnih Crnogo-
raca. Sa skupa iz Čikaga upućen je protest Konferenciji u Đenovi i prvim
delegatima velikih sila u kojem se tražila evakuacija Crne Gore i pravo da
crnogorski narod u svojoj državi slobodno i nezavisno raspolaže samim so-
bom. Protest slične sadržine na adresu Konferencije uputili su, na inicijativu
crnogorskog konzula iz Buenos Airesa, Crnogorci koji su, na čelu sa Krstom
Popovićem, pristigli u Argentinu februara 1922. godine.1400
Uoči početka Konferencije u Đenovi, ministar spoljnih poslova dr Pero
Šoć poslao je notu Predsjedništvu Konferencije i o tome obavijestio prvog
delegata,1401 dok su kominikei i publikacije vezani za Konferenciju bili razas-
lati na stotine adresa.1402 Iz kabineta Lojda Džordža javljali su Peru Šoću da je

1396
Ibid, E. Hamer - Popovich, Directour ministre des Affares, Anvenes, le 20 mai
1922.
1397
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Truels Wiel - Pierr Chotch,
Bruxelles, le 26 mai 1922.
1398
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Tereza Švecova -
Excelaneza, Sanremo 8 April 1922; S. Petrovich - mademoiselle, Rome, le 8 avril 1922.
1399
U apelu izdatom tim povodom navodi se: Aplaudirajući borcima crnogorske
države, za koje naša republika gaji najživlje simpatije i divljenje; pozdravljamo predstavnike
herojskoga naroda, koji u Đenovi čekaju priznanje prava svoje postradale otadžbine; izraža-
vamo našu potpunu solidarnost naspram njih, koji se bore za pravednu i svetu stvar, pozi-
vamo Regentsvo da uputi Konferenciji svečanu i jednoglasnu želju suverenog naroda San
Marina, da restauracija Crne Gore bude jedan od rezultata sadanjeg skupa naroda. Vidi:
Glas Crnogorca, br. 96, 18. jula/1. jula 1921, 10.
1400
Vidi: DACG, FEV, KCT, f. 81, Krsto Popović, Živko M. Nikčević, Marko A.
Matanović, Vasko Marojević - Milutinu Vučiniću, 16. II 1922; Vidi: Danilo Radojević,
Argentinska pisma, Matica 15/16, jesen/zima 2003, 239-248.
1401
Ibid, Dr Pierre Chotch - Monsieur le Premier Delegue, Rome, le 8 avril 1922.
1402
Ibid, Circulaire 22 avrile; materijali su bili poslati i konzulatima u Brindiziju,
Kataniji, Buenos Ajresu, Veneciji, Rio de Ženeiu, Napulju, Njujorku, Amsterdamu, Bariju,
Bolonji, Stokholmu, Londonu, Torinu, Kristijaniji, Milanu, Briselu, Kvebeku.
341
primljeno pismo upućeno mu 8. aprila 1922. godine. 1403 U noti od 8. aprila
1922. godine izražen je protest zbog nepoštovanja međunarodnog prava i
garancija davanih Crnoj Gori od strane velikih sila, kao i protiv toga što
crnogorska vlada nije pozvana da učestvuje na Konferenciji u Đenovi, a defi-
nisani su i zahtjevi Crne Gore. Ponašajući se kao da akt o nepozivanju i ne
postoji, u noti je stajalo da je Vlada Crne Gore donijela odluku da pošalje na
Konferenciju delegaciju u sastavu: divizijar Milutin Vučinić, predsjednik
vlade i ministar vojni, dr Pero Šoć, ministar spoljnih poslova, general Anto
Gvozdenović, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar, i inž. Pavle
Popović, opunomoćeni ministar.1404 Notom1405 od 15. aprila, Konferenciji u
Đenovi proslijeđene su publikacije o zločinima u Crnoj Gori, notom1406 od 18.
aprila dostavljen je tekst Zakona o zaštiti države KSHS, dok je u noti1407 od 2.
maja 1922. godine ponovo protestovano protiv terora, s pozivom na pisanje
Politike od 19. aprila, po kojem su Joko Martinović i Petar Lompar bili
zatvoreni samo zato što im je držanje bilo izazivačko, a pravi razlog je jer su
odbili ponovni poziv vlade iz Biograda da prime penziju, odnosno platu, koju
već šest godina ne primaju, ma da su u najvećoj mizeriji, i da se zakunu na
vjernost kralju Srbije.1408 Već sjutradan, 3. maja 1922. godine, upućena je
Konferenciji u Đenovi nova nota1409 crnogorske vlade, u kojoj se najavljuje
pokolj crnogorskih prvaka, te se Konferencija moli da zaštiti crnogorski na-
rod. Prepisi svih navedenih nota dostavljeni su svim delegacijama,
učesnicima Konferencije, izuzev češkoj i jugoslovenskoj. Da bi se pojačali
zahtjevi crnogorske emigracije, Konferenciji su pristigli protesti Pariskog
komiteta za nezavisnost Crne Gore, Lige za odbranu prava čovjeka i
građanina iz Ivra kod Pariza, Lige za odbranu prava naroda iz Ženeve i Apel
Belgijskog komiteta za Crnu Goru.1410 U apelu Belgijskog komiteta, koji je
potpisao 121 senator, poslanik, porotnik i opštinski savjetnik Brisela i
predgrađa, sekretar i predsjednik, kao i član Komiteta, pored protesta protiv
nepravedne sudbine namijenjene Crnoj Gori i njenom narodu, traženo je da
se uzmu u razmatranje njeni nepriznati interesi - da se odmah ispita ovo
međunarodno pitanje i radosno pozdravljamo bliski dan kada će Crna Gora
ponovo naći svoju punu nezavisnost.1411

1403
Ibid, Pismo Chotchu, Villa d 'Albertis, Genoa, 15th April 1922.
1404
Glas Crnogorca, br. 96, 18. jun 1922, 1; Prospero Fedozzi, La condition du Monte-
negro devant le droit international, 1924.
1405
Ibid.
1406
Ibid.
1407
Ibid, 2.
1408
Ibid.
1409
Ibid.
1410
Ibid, 2-3.
1411
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Comite pro Montenegro, Avril
1922.
342
 Očigledan napor da se stanje u Crnoj Gori prikaže dramatičnijim nego
što je stvarno bilo, uz potenciranje opasnosti od terora i zločina, trebalo je da
fascinira učesnike Konferencije i motiviše ih da crnogorsko pitanje stave na
dnevni red. Kao što će se pokazati, takvi napori bili su uzaludni. Crnogorska
delegacija stigla je u Đenovu vozom iz Rima 17. aprila 1922. godine i, pored
ministra spoljnih poslova dr Pera Šoća, u njoj su bili general Anto Gvozde-
nović, inž. Pavle Popović i Labud Tatar, kao sekretar. Svi su se smjestili u
tamošnji hotel Italija, koji će narednih mjesec dana (delegacija se vratila u
Rim 28. maja) biti središte komunikacije između ostatka crnogorske emigra-
cije i njenih simpatizera širom svijeta. Od Đovanija Karencija iz Đenove
delegacija je pozajmila 20.000 lira.1412 Pozivajući se na Konferenciju mira u
Parizu od 13. januara 1919. godine, kada je odlučeno da Crna Gora ima pravo
da je zastupa jedan delegat, traženo je da crnogorska delegacija učestvuje u
radu Konferencije.1413 Crnogorsku delagaciju je primio baron Romano Ave-
cano,1414 potom nadbiskup Đenove, a bila je pozvana i na prijem u Gradskoj
skupštini 20. aprila 1922. godine, organizovan u čast delegata učesnika Kon-
ferencije, kao i na prijem koji je organizovao italijanski kralj.1415 Istina,
delegaciju je primio i predsjednik Konferencije. 1416 I to je bio najviši nivo do
kojeg su doprli crnogorski delegati, i pored stotine protesta koji su stigli na
adrese italijanskih zvaničnika i učesnika Konferencije, bez obzira na to što su
brojni kontakti članova crnogorske delegacije sa učesnicima Konferencije
stvarali privid o izvjesnosti nekog povoljnog rezultata.1417 Tokom rada Konfe-
rencije (21. aprila 1922) u salonu Privredne komore u Đenovi, uz prisustvo dr
Šoća, generala Anta Gvozdenovića i inž. Pavla Popovića, održan je skup u
prilog nezavisnosti Crne Gore, kojem su prisustvovale razne ličnosti iz
privrednog i javnog života.1418 U propagandu crnogorskog pitanja uključio se i
ugledni profesor međunarodnog prava i rektor Đenovljanskog univerziteta
Prospero Fedozzi, koji je tvrdio da je crnogorska borba, toliko očigledno pra-
vedna, da se odlučio da sam napiše nekoliko redaka.1419 Povodom angažmana
uglednog profesora međunarodnog prava, dr Pero Šoć se 1. maja 1922. go-
dine obratio brojnim ličnostima cirkularnim pismom, u kojem ih je obavi-
jestio da crnogorska vlada je u Đenovu poslala delagaciju da zatraži
poštovanje prava da učestvuje u radu Konferencije u istom svojstvu kao i
1412
Ibid, Pero Šoć - ministru finansija, Rim, 15. juna 1922.
1413
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, L'Arrivo della delegazione
del Montengro, Genova, Hotel d'Italia, le 18. avril 1922.
1414
Ibid.
1415
Ibid, L'Arrivo della delegazione del Montengro, Genova, Hotel d'Italia (izvodi iz
italijanske štampe).
1416
Ibid, Labud Tatar - Monsieur le Consul, Genes, le 22 avril 1922.
1417
Ibid, A. Carminati - Dr Pierr Chotch, Milan, le 25 avril 1922.
1418
Ibid.
1419
Ibid, P. Fedozzi - Pierr Chotch, Genova, 1 Maggio 1922.
343
ostale države i da su se obratili nespornom naučnom autoritetu Fedociju.
Odgovor je bio magistralna studija o crnogorskom pitanju. Donio je presudu,
potvrdio je pravo Crne Gore koje će, kako se kaže, neizbježno trijumfovati.
Mnoge savremene veličine su sa tim saglasne,1420 širio je optimizam dr Pero
Šoć. Fedozijeva brošura1421 kasnije je dostavljena redovnim i vanrednim
profesorima i predavačima međunarodnog prava na različitim univerzitema i
višim kraljevskim školama,1422 kao i Poenkareu, predsjedniku francuske vlade
i ministru spoljnih poslova.1423 Ugledni naučni časopis za međunarodno pravo
Le journal u avgustu 1922. godine obavijestio je da će u nekom od narednih
izdanja objaviti pravnu studiju prof. Fedocija.1424 Šoć se zahvaljivao i publi-
cisti Inoćentu Salvi riječima: Italijani nijesu samo srcem i dušom bliski crno-
gorskom narodu. Crnogorsko srce je i biće puno neizmjerne zahvalnosti za
svog najvećeg prijatelja i branitelja. 1425 Gajeći svoje iluzije, crnogorska
delegacija je iz Đenove pisala prof. Antoniju Baldačiju, koji je bio na čelu
Odbora za nezavisnost Crne Gore u Bolonji, da se uputi direktan protest
Lojdu Džordžu i pozove na njegovu izjavu iz septembra 1917. godine o
obnavljanju Belgije, Srbije i Crne Gore poslije rata, i drugi na adresu Poen-
karea, jer se naivno mislilo da bi takvi protesti predstavljali odlučujući
podstrek koji bi obavezivao pomenutu gospodu u donošenju odluke.1426 Da bi
crnogorsko pitanje bilo stavljeno na dnevni red Konferencije, bilo je potrebno
da to učini predsjednik Konferencije. Delegacija Letonije poručivala je da će
rado podržati zahtjev Crne Gore u pogledu njenog prijema na Konferenciji u
Đenovi, ako to pitanje stavi na dnevni red predsjednik Konferencije.1427 Pored
brojnih protesta komiteta za nezavisnost Crne Gore, D'Anuncija, Međuna-
rodne lige za odbranu prava naroda, Lige prava čovjeka i građanina i brojnih
drugih asocijacija, napisa u štampi, te prijema crnogorske delegacije od strane
predsjednika Konferencije i generalnog sekretara, barona Avecana, i pred-
sjednika sovjetske delagacije Čičerina, mnogo važnija je bila činjenica da
niko od velikih sila nije ni imao namjeru da pozove Crnu Goru da učestvuje.

1420
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Genes immortale a eu..., Dr
Pierre Chotch, Genes, le 1 mai 1922.
1421
Fedozzi Prospero, Une question internationale, la situation juridique etinternatio-
nale du Monténégro, Gênes, Ed. du Comité pro-Monténégro, Genes 1922.
1422
Ibid, P. Fedozzi - Pierr Chotch, Genova, 1 Maggio 1922; Elenco dei professori
ordinari, straordinari, incarati e liberi docenti di diritto internazionale delle varie universita ed
istituti superiori del regno.
1423
Ibid, Pierr Chotch - Raymond Poinacere, Genes, le 18 mai 1922.
1424
Ibid, Pismo Eduar Klinea, Pariz, 9. avgusta 1922. (na francuskom).
1425
Ibid, Pierr Chotch - Inocenzo Salvo, Genova, le 2 maggio 1922.
1426
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Delegation du Royame de
Montengro- Efregio Professore, Genova, 20 aprile 1922.
1427
Ibid, Pismo ministarstvu spoljnih poslova Crne Gore, Rapalo, Hotel Verdi, le 24
avril 1922.
344
Crnogorska delegacija je tvrdila da je takva odluka potvrđena na tajnoj
sjednici 10. maja 1922. godine, na kojoj je potvrđen spisak pozvanih zemalja,
utvrđen još na Konferenciji u Kanu (4-13. januar 1922), i dalje gajeći iluziju
da je crnogorsko pitanje još otvoreno. Na samoj Konferenciji pominjana je i
Crna Gora. Sovjetski predstavnik Čičerin je u noti od 30. aprila pominjao
Crnu Goru, a sovjetska delegacija je postavljala pitanje zašto ona nije poz-
vana kao učesnik. Ujedno je jugoslovenska država optužena da ugnjetava
Hrvate, Makedonce i Crnogorce. Na to je reagovala jugoslovenska delegacija
pismom Čičerinu od 4. maja, u kojem se navodi da se Crna Gora presudila o
svojoj sudbini odlukama Velike narodne skupštine od 26. novembra 1918.
godine. Predsjednik vlade Vučinić iz Rima je poslao telegrafsku zahvalnicu
Čičerinu, dok je dr Pero Šoć sovjetskoj delegaciji uručio notu u kojoj je zah-
valjivao na angažmanu u korist Crne Gore.1428
Crnogorska delegacija se iz Đenove vratila u Rim 28. maja 1922.
godine razočarana i neobavljena posla, bez obzira na to što je hrabrila sebe da
je dobro sjeme posijano. Horizont se proširio. Pokret u inostranstvu je para-
lelan pokretu i borbi crnogorskog naroda za slobodu i nezavisnost. Pred
nama je budućnost i buduća akcija, sumirao je Pero Šoć rezultate učešća
crnogorske delegacije i njenih akcija u Đenovi. 1429 Pavle Popović, član crno-
gorske delegacije, žalio se svom prijatelju E. Hameru, podržavaocu crnogor-
ske stvari iz Antverpena, podsjećajući ga da mu je još u Ženevi De la Fonten
rekao da je bez istinske pravde mir igračka zlobnih i maliociznih: Vjerovatno
sami tvorci apsurdne i grube nepravde koja je nametnuta crnogorskom na-
rodu shvataju danas tu elemenetarnu istinu; ali pogrešno shvatanje ponosa i
sitničava tvrdoglavost ih primoravaju da još uvijek drže kormilo na putu koji
vodi prema oluji, ka sigurnom gubitku. Ne postoji ništa tako široko na ovom
svijetu kao glupost ljudi kad su na vlasti...1430
I pored očiglednog ignorisanja svjetske diplomatije eventualne reaktue-
lizacije crnogorskog pitanja, crnogorska emigracija nije se mirila sa posto-
jećim stanjem. Tim prije što su joj se javljali novi ljudi spremni da se uključe
u kampanju. Prof. Enriko d'Aurelio, stalno nastanjen u Milanu, predsjednik
Instituta Minerva, Međunarodnog udruženja esperantista, direktor časopisa
Excelsior, Trgovačke škole u Milanu, Stenografskog instituta Lombardije i
vlasnik izdavačke kuće, izražavao je spremnost da se angažuje u korist Crne
Gore, na šta ga je natjerala najnovija uvreda prema Crnoj Gori od strane
saveznika koji nijesu dozvolili njeno učešće u Đenovi. Aurelio je lokalnom
Odboru za Crnu Goru u Lećeu poslao 2.000 lira pomoći i naumio da svoj
časopis koristi u cilju propagande za Crnu Goru. Počeo je sa sakupljanjem

1428
Vidi: Glas Crnogorca, br. 96, 18. jula/1. jula 1921, 10, Rusija za Crnu Goru.
1429
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Chotch - Moniseur le...,
Roma, le 5 juin 1922.
1430
Ibid, P. P - Monsieur E. Hamer, Rome, le 7 juin 1922.
345
materijala i fotografija.1431 I sve to na dodatni nagovor Markiza Ferarija,
Ćezare Gotuza i Nikole Garibaldija, koji su predložili osnivanje "Međunarod-
nog udruženja za Crnu Goru", "Centralnog ureda za propagandu kroz različite
italijanske časopise" i organizovanje "Crnogorske izložbe". Inače, diplome
instituta Minerva dobili su kraljica Milena i prestolonasljednik Mihailo I,
potom general Anto Gvozdenović, Jovan S. Plamenac, Evgenije Popović,
Vasilije Popović i Sava Petrović.1432 Enriko Aurelio je zaista objavio više
tekstova o Crnoj Gori u Excelsioru,1433 bez ikakve nadoknade.1434
Posljednja međunarodna institucija koja je formalno još uvijek komu-
nicirala sa Crnom Gorom u egzilu bio je Međunarodni arbitražni sud u
Hagu. Jugoslovenska delegacija je više puta protestovala što se u izvještaju
ovoga suda za 1920. godinu pominjala Crna Gora, kao njegova članica. Ovaj
sud je redovno slao na adresu vlade u Nejiu informacije o personalnim prom-
jenama u sudu. Aprila 1921. godine na staru adresu vlade u Nejiu stigla je
obavijest o imenovanju grčkog predstavnika u tom sudu,1435 dok su u izvješ-
taju za 1920. godinu navedena imena članova suda iz Crne Gore, na šta je
ukazao jugoslovenski poslanik Mihailović, tražeći da se oni brišu iz zvaničnih
izvještaja, jer ''članovi tog suda, koje je odredila Vlada u Beogradu, predstav-
ljaju cjelokupnu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca''.1436 Međunarodni biro
je, pak, s druge strane, protestovao protiv pretenzija jugoslovenskih vlasti da
se sa spiska članova suda brišu članovi koje je odredila Crna Gora.1437
Odluka Savjeta ambasadora u Parizu bila je povod crnogorskoj vladi da izda
saopštenje 16. jula 1922. godine, u kojem se kao program navodi i: Crno-
gorski narod je jednodušan u odbrani svoje domovine. On pati, bori se,
krvari, umire, ali ne gubi hrabrost i vjeru. Njegovo pravo na samopredje-
1431
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Enrico Aurelio, Milano 13
giugni 1922, Aurelio potvrđuje da je dobio 19 fotografija od crnogorskog konzulata.
1432
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Enrico Aurelio - Il Ministro
degli Affari Esteri di Montenegro, Milano, 12 giugno 1922; Mar. De Ferari, Cesare Gottuso,
Nicolo Garibaldi - Enrico Aurelio.
1433
Enrico d'Aulerio, Gustizia al Montenegro, Excelsior septembar 1922, Milano;
Enrico d'Aulerio, Il Montenegro, Excelsior, septembar 1922, Milano; Enrico d'Aulerio, Il
Montenegro, Milano 1923; Enrico d'Aulerio, L'Indipendenza del Montenegro,Excelsior sep-
tembar 1922, Milano.
1434
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, A. Carminati - Ministre des
Affaires Etrangeres du Montenegro, Milan, le 13 juillet 1922.
1435
DACG, FEV, Rim 1919-1920, Bureau international de la cour permanente d' arbit-
rage - Son Excelence Monsieur le Ministre des Affaires Etrangeres a Neuilly sur Seine, Le
Haye, le 25 avril 1921.
1436
BIIP, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, M. V. Mihailovitch - A Monsieur le Pre-
sident de la Cour Permanente d' Arbitrage La haye, Paris, le 3 juin 1921.
1437
BIIP, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, Le Premier Secretaire du Bureau Inter-
national de la Cour Permanente d'Arbitrage - Docteur Pierre Chotch, La Haye, le 14 juillet
1922.
346
ljenje ne može mu biti osporeno. To pravo je nezastarivo i univerzalno priz-
nato. Takvo je bilo čak i provincijama bivših neprijateljskih zemalja... Prvi
uslov je: odlazak srpskih trupa iz Crne Gore. Ka tome treba da usmjerimo sve
naše napore. Dan kad samoopredjeljenje, slobodno i pošteno bude obez-
bijeđeno crnogorskom narodu, bitće dan njene pobjede. Idemo ka tom cilju
neumornom aktivnošću. Crnogorsko pitanje je pred svjetskom savjesti...1438
Odluka je izazvala iznenađenje samo kod privrženika crnogorske emig-
racije, poput Belgijskog komiteta za Crnu Goru,1439 pojedinaca iz Italije,1440
kao što je Domeniko Koniljone, koji je nastavio da upućuje poruke u korist
crnogorskog naroda međunarodnim konferencijama u Londonu održanim 3-5.
jula 1922. godine, kada se raspravljalo o ruskim izbjeglicama, odnosno 7-14.
avgusta, kada se raspravljalo o njemačkim reparacijama, kao i da vodi kam-
panju preko časopisa za komercijalnu propagandu Italije u inostranstvu
Umanita, shodno uputstvima dr Pera Šoća.1441 Zbog nedostatka sredstava,
crnogorska delagacija nije putovala u London, gdje se istovremeno održavao i
Kongres Lige za mir,1442 ali je njegovom predsjedniku Lafontenu upućen
crnogorski protest.1443 Istovremeno, brojni procrnogorski odbori, ne nazirujući
još uvijek od strane međunarodne diplomatije nikakve povoljne ishode, za
pravednu i svetu crnogorsku borbu, počeli su da se obeshrabruju.1444 Bez
obzira na to, nastavljano je sa slanjem dopisa na sve strane svijeta i molbama
urednicima listova da ih objave,1445 kao i značajnim političkim ličnostima.
Tako je Šoć, krajem avgusta 1922. godine, obavještavao izvanrednog posla-
nika i opunomoćenog ministra Velike Britanije pri Vatikanu, šefa međuna-
rodne misije, koji je poslije dužeg boravka u Crnoj Gori avgusta 1919.
sastavio često pominjani izvještaj, grofa Džona de Salisa, o pisanju beograd-
skog Balkana, koje je bilo suprotno izvještajima Temperleja i Brajsa u vezi sa
1438
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Situation Politique - Prog-
ramme, Rome, le 10 aout 1922.
1439
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Conte Simon, Fannes -
Excelenza, Bruxelles, le 19 juillet 1922.
1440
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Inocennzo Salvo - Pierr
Chotch, Sanremo, 20 Luglio 1922. Tim povodom Salvo piše Šoću: ...Pravda mora biti zado-
voljena i Crna Gora će biti nezavisna. U to nas uvjerava hiljadugodišnja crnogorska istorija,
čvrstina Vašeg naroda, svijetla borba koju Vaši Vladari dan za danom, sat za satom, vode
protiv ljutih i snažnih neprijatelja, koji padaju ali se i vraćaju sa sve jačom željom za vlada-
vinom. Mi, Italijani, koje krasi vaš žar, jer nam je Vaša otadžbina uvijek bila pri srcu, danas
više nego ikada, gajimo neizmjerno povjerenje da će naši napori biti krunisani pobjedom....
1441
Ibid, D. Coniglione - Eccelenza, Torino, 25. VII 1922.
1442
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Le Comites pro - Monte-
negro, Rome, le 9 aout 1922.
1443
Ibid, Fannes - Monsieur le Ministre, Bruxelles, le 10 aout 1922.
1444
Ibid, Carmine Gallo - Eccelenza, Bari, 17. Agosto 1922.
1445
Ibid, Borislav Sl. Minich - Monsieur le Directeur du journal L'echo de Bulgarie,
Rome, le 24 Aout 1922.
347
izborima za Ustavotvornu skupštinu u novembru 1920. godine.1446

4.2.3. Inicijative u Društvu naroda

Neuspjeh na Konferenciji mira u Parizu 1919-1920. godine i faktičko

priznavanje politike svršenog čina od strane velikih sila nijesu potpuno
obeshrabrili crnogorske emigrantske krugove i njihovu vladu. Uvjerena da je
Crnoj Gori nanijeta velika nepravda, faktičkim nepriznavanjem odluka Pod-
goričke skupštine, a suštinski indiferentnim stavom prema njenim posljedi-
cama, crnogorska emigrantska vlada činila je sve ne bi li dokazala moćnim
faktorima evropske i svjetske diplomatije da crnogorsko pitanje još postoji i
da status Crne Gore nije razriješen. Nije bilo nijednog značajnijeg diplomat-
skog skupa s početka dvadesetih godina, a da crnogorski emigrantski krugovi
nijesu pokušali da aktuelizuju pitanje Crne Gore. Već sama inicijativa o
osnivanju Društva naroda bila je budno praćena od crnogorske emigracije
koja je od ove institucije mnogo očekivala. Odmah pošto je Konferencija mira
u Parizu na sjednici od 28. aprila 1919. godine razmatrala Ugovor o osnivanju
Društva naroda, predsjednik crnogorske emigrantske vlade Jovan Plamenac
tražio je od Stefana Pišona, privremenog predsjednika Društva naroda, da
Crna Gora bude primljena kao član, izjavljujući da u svemu prihvata posto-
jeće ugovore i da će ih savjesno poštovati.1447
Posebno je bio zanimljiv napor i pokušaj da se ovo pitanje iznese pred
Društvo naroda, čija je Prva generalna skupština održana u Ženevi 15. XI-18.
XII 1920. godine. O svojim namjerama da u Ženevu uputi delegaciju, na čelu
sa Pavlom Popovićem, i traži prijem u Društvo naroda vlada Jovana
Plamenca obavijestila je ministra spoljnih poslova Italije u Đolitijevoj vladi
Karla Sforzu, tražeći podršku za pomenutu inicijativu.1448 Već sredinom
oktobra i početkom novembra od strane Komiteta crnogorskih izbjeglica upu-

1446
Ibid, Pierre Chotch - Comte G. De Salis, Rome, le 25 aout 1922. Pozivajući se na
pisanje Balkana od 18. avgusta 1922. godine, Šoć tvrdi da 90% Crnogoraca su zeleni, od-
nosno za vaspostavljanje Crne Gore, da srpski izbori u Crnoj Gori nijesu bili slobodni i da
liste kandidata koji su bili za nezavisnost Crne Gore nijesu mogle biti istaknute. Takođe,
pozivajući se na pisanje istog lista, navodi da je predsjednik vlade Davidović javio jednom
kandidatu, bivšem crnogorskom ministru, da povuče svoju kandidaturu ako ne želi da bude
ubijen. Potom navodi da je u Balkanu od 11. jula 1922. godine naveden podatak da su Srbi
zapalili u Crnoj Gori preko 5000 kuća. Na kraju dopisa Šoć navodi: Slobodan sam da izložim
nekoliko činjenica izdvojenih iz srpskih izvora o užasnoj situaciji u mojoj nesrećnoj domovini
koja od oktobra 1918. godine stenje pod srpskim jarmom. Ona pati, krvari, ali ne gubi vjeru.
Kroz svoje mučeništvo ona nazire dan svog oslobođenja.
1447
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 91, Jovan Plamenac - Stefanu Pišonu, Neji, 13. V 1919.
1448
Vidi: D. Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savez-
ništvu, Beograd, 1998, 389.
348
ćen je telegram predsjedniku Društva naroda, zatim pismo predsjedniku itali-
janske delegacije senatoru Rifini, kao i pisma i prateća dokumenta pred-
stavnicima Italije, Belgije, Švajcarske, Francuske, Portugalije,1449 Rumunije,
Bugarske,1450 Norveške, Poljske, Španije,1451 Paragvaja,1452 Liberije,1453 Japa-
na1454 i Kine, u kojima je najavljena aktivnost crnogorske vlade sa ciljem da
ukaže na nepravdu učinjenu Crnoj Gori.1455 Od dr Marije Rusjecke je, u ime
Međunarodnog biroa za odbranu prava naroda, stigla najava da će početkom
novembra 1920. godine biti održan sastanak i sugestija da bi se trebalo
odrediti neko kompetentan ko može izložiti situaciju i zahtjeve Crne Gore.1456
Na ovaj poziv odmah je reagovao Komitet crnogorskih izbjeglica potvrdom o
učešću dva crnogorska delegata i molbom da se predvidi predavanje o crno-
gorskom pitanju.1457 Međunarodni komitet za nezavisnost Crne Gore, koji je
djelovao pri Internacionalnom birou za odbranu prava naroda, oglasio se ape-
lom u kojem se pozivao na univerzalnu savjest i protestvovao protiv povrede
prava, učinjene na štetu Crne Gore. Komitet je tražio evakuaciju Crne Gore
od strane srbijanskih trupa i vlasti, omogućavanje plebiscita za Crnu Goru i
formiranje jedne nezavisne komisije koja bi preispitala ponašanje srbijanskih
vlasti u Crnoj Gori.1458
Krajem oktobra određena je delegacija na čelu sa Pavlom Popovi-
ćem1459 i Lazarom Mijuškovićem, kojoj je određen mandat do 30. novembra i
isplaćeni putni troškovi u visini od 16.000 lira. 1460 Pored Lazara Mijuškovića,
koji je bio planiran za jednog od predavača na Konferenciji o Crnoj Gori u
1449
DACG, FEV, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim 1919-1920, Potvrda o prijemu
publikacija, Lisabon, 29. novembra 1920.
1450
Ibid, Ministarstvo spoljnih poslova Bugarske - Ministarstvu spoljnih poslova Kra-
ljevine Crne Gore, Sofija, 29. novembar 1920.
1451
DACG, FEV, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim 1919-1920, Verbalna nota, Mi-
nistarstvo spoljnih poslova Španije, Madrid, 20. novembar 1920.
1452
DACG, FEV, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim 1919-1920, Ministar inostranih
poslova Paragvaja - Predsjedniku vlade i ministru inostranih poslova Crne Gore, Asunsion,
24. januara 1921.
1453
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Delegat Republike Liberije u
Društvu naroda - Pavlu Popoviću, Ženeva, 23. novembra 1920.
1454
Ibid, Ministarstvo spoljnih poslova - Kraljevskom ministarstvu japanskog dvora,
Rim, 27. novembar 1920.
1455
DACG, FEV, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim 1919-1920, K. M. Lučić - Jo-
vanu Plamencu, Milano, 12. oktobra 1920.
1456
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, telegram Rajnvajna, Neji, 22. X
1920.
1457
Ibid, Telegram Predsjednika Komiteta crnogorskih izbjeglica - Međunarodnom
birou za prava naroda u Ženevi.
1458
Ibid.
1459
Ibid, Rješenje, Rim, 29. X 1920.
1460
Ibid, Rješenje, Rim, 29. X 1920.
349
organizaciji Međunarodnog biroa za odbranu prava naroda,1461 koja bi se
održala istovremeno kada i zasjedanje Društva naroda, Plamenac je molio i
Tajbera, da se prihvati obaveze da u Ženevi na Konferenciji održi jedno
predavanje o Crnoj Gori.1462 Vlada Jovana Plamenca notom od 16. XI 1920.
godine obratila se generalnom sekretaru s molbom da se delegacijama na
skupštini podijeli dokumentacija o postupcima velikih sila prema Crnoj Gori i
o ponašanju srpskih trupa u Crnoj Gori. 1463 Društvu naroda predati su doku-
menti: 1. Crna Gora pred društvom naroda; 2. Dokumenta o srpskim zvjerst-
vima u Crnoj Gori i 3. Memorandum koji se odnosi na suđenje crnogorskim
rodoljubima pred srpskim vojnim sudom.1464 Pomenuta dokumenta sa spro-
vodnim pismom poslata su francuskom, italijanskom i ruskom poslaniku.
Materijali o crnogorskom pitanju slati su na adrese brojnih zemalja u Evropi i
svijetu.1465 Ista dokumenta dr Pero Šoć poslao je Grahamu u Brisel i Frazjeu u
Atinu, dok su dvije note o ratnim odštetama i o Crnogorcima pred srbi-
janskim prijekim sudovima upućene poštom predsjedniku francuske vlade
Legu.1466 Prethodno je britanskom delegatu pri Društvu naroda, lordu Robertu
Cecilu, Jovan Plamenac uputio pismo u kojem izražava zadovoljstvo povo-
dom njegovog dolaska u Ženevu, jer je uvjeren da je Sesil jedan od prvih
branilaca Istine i Pravde. Crnogorski narod već ima sreću da osjeti te Vaše
visoke osobine, kada ste u martu ove godine (1920 - op. Š.R.) u odboru
koalicije za spoljne poslove izvoljeli donijeti jednu rezoluciju u korist njego-
vog slobodnog samoopredjeljenja, navodi Plamenac, tražeći od Sesila da
primi i sasluša Pavla Popovića, delegata Crne Gore. Izražavajući uvjerenje da
će se na osnovu dokumenata koje će mu Popović predati i sâm Sesil uvjeriti
da je učinjeni zločin prema Crnoj Gori, uostalom najveći u ovom ratu, upravo
zbog toga biti jedan probni kamen za Visoki Skup Društva nacija, koji će
svojim držanjem u tom velikom principu, koji predstavlja mala Crna Gora,
1461
Prema izvještaju Antonijevića iz Rima Mijušković je uputio savjetu jednu notu
kojom traži da se zaštiti pravo crnogorskog naroda. Uz notu je priložen i jedan memorandum
sa dokumentima o skupštini u Podgorici, koji dokazuje da je volja naroda Crne Gore falsi-
fikovana. Vidi: AJ, 336, f. 26, X, Predmet: Nota i memorandum Mijuškovića Savetu lige
naroda u Rimu.
1462
DACG,FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Koncept pisma Tajberu.
1463
Vidi: Dimo Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd 1962, 411.
1464
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Kopija note Rome, le 15. No-
vembre 1920.
1465
Ibid, Poslanik Italije iz Berna, Bern, 1. decembar 1920; Usmena nota maršala
dvora Kraljevine Norveške, 3. decembar 1920; Državni sekretarijat Svete Stolice, Vatikan, 5.
decembar 1920; Mendes de Kosta - Plamencu, Amsterdam, 8. decembar 1920; Visoki kan-
celar za Novi Zeland - Plamencu, Ženeva, 10. decembar 1920; Aleks Sandberg - J. Plamencu,
Stokholm, 13. decembar 1920; DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Usmena nota, Luksem-
burg, 23. XII 1920.
1466
DACG, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim 1919-1920, A. Rajnvajn - Vladimiru
Popoviću, Neji, 23. XI 1920.
350
pokazati što može od njega očekivati današnje društvo.1467 O aktivnostima
vlade u egzilu obaviješteni su predsjednik italijanske narodne skupštine
Enriko de Nikola i Ivano Bonomi, vojni ministar Kraljevine Italije, uz oče-
kivanje da će oni braniti pravednu i svetu stvar crnogorskog naroda pred
Društvom naroda. Kao cilj koji se želi postići upućivanjem nota Društvu
naroda navodi se potreba da ukažemo na nužnost i obavezu njegove inter-
vencije kod vlada velikih sila u korist Crne Gore, pa se obavještavaju itali-
janski visoki političari da će Pavle Popović imati uza se sva dokumenta koja
će dokazati svima koji žele da vide istinu, da zločin počinjen nad Crnom
Gorom prevazilazi po užasu sve zločine koji su se zbili tokom ovog rata i da je
to logična posledica neshvatljivih i neoprostivih djelovanja velikih sila prema
njoj.1468 Rijetke verbalne poruke podrške stizale su samo od italijanskih
političara poput Gvida Macarinija, senatora koji je poručivao da su veze
između Crne Gore i Italije takve da podstiču svakog čestitog Italijana da
podrži rješenje crnogorskog pitanja kao da se radi o sopstvenoj sudbini.1469
Crnogorska propaganda nastojala je širiti vijesti o neregularnom stanju
u zemlji i trajanju terora i likvidacijama nekih uglednih političkih ličnosti u
uslovima kada se u zemlji vodila izborna kampanja za poslanike Ustavo-
tvorne skupštine. Tako je presbiro vlade u egzilu izdao saopštenje o ubistvu
Sekule Drljevića, za kojeg se navodi da je bivši ministar, poslanik, advokat i
bez ikakve sumnje najbolji crnogorski pravnik.1470 Širenjem ovih lažnih vijesti
emigracija je željela da dodatno osnaži svoje zahtjeve i dokaže da se Crna
Gora ne miri sa odlukama Podgoričke skupštine.
Uz navedena dokumenta bila je priložena i molba Društvu naroda da se
sasluša jedan crnogorski delagat. Dokumenta je Sekretarijat Društva naroda
razdijelio svim članovima skupštine.1471 Notom od 18. novembra 1920,1472
crnogorska vlada je i zvanično zatražila prijem u Društvo naroda. Ovim
zahtjevom crnogorska vlada je željela da izazove barem raspravu o crno-

1467
DACG, FEV, J. Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Plamenac - Lord Robertu Sesilu,
Rim, 20. novembra 1920.
1468
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Plamenac - Enrico de Nicola, Rim, 15.
novembra 1920; Plamenac - Ivano Bonimi, Rim, 15. novembra 1920.
1469
Ibid, Pismo Gvida Macarinija, Rim, 30. novembar 1920.
1470
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Srbi su ubili bivšeg crno-
gorskog ministra, Skadar, 17. novembar 1920. Za Drljevića se navodi da je imenovan protiv
svoje volje za poslanika čuvene i smiješne Narodne skupštine u Podgorici, da je branio gene-
rala Vešovića i da se kandidovao u srezu kolašinskom za poslanika Ustavotvorne skupštine, te
da ga je u toku svoje izborne kampanje, ubio srpski žandarm u Kolašinu. Ovaj monstruozni
zločin je izazvao velika previranja i proteste u Crnoj Gori, gdje je pokojnik uživao veliko
poštovanje.
1471
Ibid.
1472
Uporedi: D. Vujović, n.d., str. 411, Vujović navodi da je nota predata 23.
novembra 1920.
351
gorskom pitanju, pošto je bila ubijeđena da Društvo naroda nije samo puko
sredstvo u rukama nekih pobjednika, kako su mu prigovorile brojne istaknute
političke ličnosti, između ostalih i g. Harding, predsjednik Sjedinjenih Dr-
žava, već areopag branilaca prava i međunarodnog morala, pred kojim će
biti dopušteno da se čuje glas nejakih, isto kao i glas moćnih.1473 U pome-
nutom zahtjevu, koji je potpisao Jovan S. Plamenac, predsjednik crnogorske
emigrantske vlade i ministar spoljnih poslova, navodi se da ovu molbu ne bi
ni trebalo podnositi, da velike sile nijesu favorizovale nasilno prisajedinjenje
Crne Gore Srbiji, i da su poštovale pravo koje je imao njen narod da uživa
zaštitu zakona koji upravljaju civilizovanim svijetom. Navodeći da se Crna
Gora može uvijek predstaviti u Društvu naroda kao suverena, nezavisna
država koju predstavljaju zakoniti kralj i vlada, uvijek priznati u međuna-
rodnim odnosima i da je okupacija teritorije Kraljevine Crne Gore od strane
srpskih trupa, izvršena protiv volje njenog naroda, u noti se direktno optužuje
Francuska, koja je djelovala u ime velikih sila i koja je onemogućila povratak
kralja i vlade, i pored zvaničnih garancija datih od strane ministra spoljnih
poslova Pišona i predsjednika Poenkarea u novembru 1918. godine. 1474 Dalje
se navodi da se kao odgovor na tu brutalnu povredu prava crnogorskog
naroda, isti digao na oružje i njegov otpor još i danas traje. Od velikih sila
traži se da urade da srpske trupe napuste Crnu Goru, ako žele časno da izvrše
svoje najsvečanije obaveze, te se konstatuje da se sumnja da evakuacija neće
biti izvršena tako da ništa ne ometa prijem Kraljevine Crne Gore u Društvo
naroda.1475
Pomenuti zahtjev crnogorske emigrantske vlade osporio je Pol Mantu,
francuski delegat, inače direktor Političke sekcije Generalnog sekretarijata
Društva naroda. U svom izvještaju od 25. novembra 1920. godine, upućenom
V komisiji Društva naroda, Mantu je iznio mišljenje da se čini razborito da se
Crna Gora ne primi u Društvo, na molbu jedne, u najmanju ruku, osporavane
vlade, koja danas boravi u inostranstvu. Mantu navodi da pitanje sadašnjeg
postojanja jedne nezavisne države Crne Gore nikada nije bilo riješeno. Crna
Gora je bila upisana u listu država koje je trebalo da učestvuju na Mirovnoj
konferenciji u Parizu 1919. godine, ali niko nije priznat kao kvalifikovan da je
predstavlja. Za Jovana Plamenca navodi da predstavlja kralja Crne Gore, koji
je u izgnanstvu i kojega je zbacila jedna crnogorska skupština sakupljena
1918. Očigledno misleći na Podgoričku skupštinu, Mantu, navodeći njene
odluke, kaže: Istina je da je punovažnost te odluke, kao i samog mandata
Skupštine, sporna, jer je Skupština izabrana, kako kažu njeni protivnici, pod
1473
Le role de la France dans l'annexion forcèe du Montènègro, (Documents officiels
publiès par le Ministère des AffairesEtrangères du Montenegro), Roma, 1921, 198; Uloga
Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore (Zvanična dokumenta koja objavljuje Ministarstvo
spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore), Bar 2000, 189 (prevod).
1474
Le role..., 199; Uloga Francuske..., 190.
1475
Le role..., 200-201; Uloga Francuske... 191,
352
pritiskom Srba i okružena srpskim bajonetima. Istina je da se nepodijeljena
opozicija izjasnila protiv bezuslovnog prisajedinjenja jugoslovenskoj državi.
No, nemoguće je odmjeriti snagu i procijeniti iskrenost izraženih mišljenja i
jedne i druge strane, a u očima Jugoslovena, Crna Gora je postala sastavni
dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.1476 Navedeno stanovište francuskog
delegata, koje nije bilo objavljeno ni u zvaničnom biltenu Društva naroda, 1477
u cjelini je bilo na liniji stavova francuske diplomatije prema crnogorskom
pitanju. Francuska je zvanično održavala odnose sa crnogorskom emigrant-
skom vladom i kraljem Nikolom, kojeg je faktički držala u zatočeništvu. Njen
predstavnik pri crnogorskom dvoru Delaroš Verne pothranjivao je iluziju o
neizmijenjenom stavu prema Crnoj Gori i njenom suverenu. Zvanično ne
priznajući odluke Podgoričke skupštine, francuska diplomatija faktički je bila
najjača logistika oficijelnoj Srbiji i Pašićevom konceptu ujedinjenja Crne
Gore i Srbije.1478 Diplomatske odnose sa crnogorskim dvorom i njegovom
vladom Francuska je prekinula tek u decembru 1920. godine, poslije parla-
mentarnih izbora u KSHS održanih 28. novembra iste godine. Notom od 20.
decembra 1920. godine izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Fran-
cuske pri crnogorskom dvoru Delaroš Verne po naređenju Žorža Lega, pred-
sjednika vlade i ministra spoljnih poslova, obavijestio je predsjednika crno-
gorske emigrantske vlade Jovana S. Plamenca o odluci da se ukine poslanstvo
Francuske u Crnoj Gori.1479 Zanimljivo je da o ovoj odluci francuske vlade
nije izvijestio nijedan francuski list niti agencija.1480 Francuska je u ovom
slučaju pokazala krajnju nedosljednost, po mišljenju kritičara njene spoljne
politike. Prekidom diplomatskih odnosa sa Crnom Gorom Francuska je poga-
zila najosnovnije principe međunarodnog prava i garancije davane Crnoj
Gori. Posljednja je bila iskazana u pismu Poenkarea kralju Nikoli 19. decem-
bra 1919. godine, kada je ponovljeno da je Francuska odlučna da poštuje
volju crnogorskog naroda. Pod tim se podrazumijevao plebiscit. S druge
strane, u primjeru Šlezije Francuska je vodila potpuno drugačiju politiku.
Odbijajući zahtjev Lojda Džordža da se to pitanje rješava odlukama velikih
sila, Francuska se u ovom slučaju zalagala za plebiscit. Razlika je bila samo u

1476
Le role..., 201; Uloga Francuske..., 192.
1477
Biblioteka Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica (BIIP), f. 113, Radovi Vla-
dimira Popovića, Pavle Popović - Peru Šoću, Ženeva, 23.IX 1921, Raporat o radu crnogorske
delegacije kod Društva naroda.
1478
O stavu Francuske prema jugoslovenskom pitanju vidi više: Š. Rastoder, Politika
svršenog čina,Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore (pogovor), Bar 2000, 199-235;
D. Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd 1996; D. Vujović, Fran-
cuski masoni i jugoslovensko pitanje 1914-1918, Beograd 1994; Vuk Vinaver, Jugoslavija-
Francuska između dva svetska rata, Beograd 1985.
1479
Le role..., 9-10; Uloga Francuske..., 11-12.
1480
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Rajnvajn - Plamencu, Neji, 24. decembra
1920.
353
tome što je Šlezija bila provincija bivše neprijateljske države, a Crna Gora
nezavisna saveznička država.1481 Tačnije, principe su diktirali interesi. Fran-
cuski primjer slijedile su SAD i Velika Britanija, 1482 koja, za razliku od
Francuske, nije o tome obavijestila crnogorsku stranu. Zato se odluka britan-
ske vlade da povuče egzekvature crnogorskim konzulima širom Imperije,
objavljena 18. marta 1921. godine, smatra datumom i formalnog priznanja
ujedinjenja Crne Gore sa Kraljevinom SHS.1483
SAD su 21. januara 1921. godine obavijestile Vilijama Frederika Diksa,
crnogorskog konzula u Njujorku, da povlače dekret od 18. decembra 1918.
kojim je priznata njegova funkcija.1484 Italija je poslije potpisivanja Rapalskog
ugovora u novembru 1920. godine napravila snažan zaokret u crnogorskom
pitanju, koje joj je inače služilo kao ulog u cjenjkanju za diplomatskim
stolom.1485 Na taj način su parlamentarni izbori u KSHS iz novembra 1920.
godine francuskoj i britanskoj diplomatiji poslužili za faktičku legalizaciju
novostvorenog stanja, odnosno politike svršenog čina.1486 Ni ove činjenice
nijesu otupile entuzijazam crnogorske emigrantske vlade u pokušaju
ispravljanja nepravde nanijete Crnoj Gori. Već 3. decembra 1920. godine
Jovan Plamenac je predstavnicima velikih sila uputio notu povodom izbora
održanih u KSHS, s namjerom da ospori njihov legalitet i legitimitet. U noti
se navodi da su izbori nametnuti, da su vlasti zabranile listu kandidata koji su
imali za program vaspostavljanje Crne Gore. Zbog toga je narod, u očajanju
zbog nepravdi i zločina počinjenih prema njegovoj domovini, a želeći ipak da
pokaže neprijateljstvo prema nezahvalnoj i zločinačkoj Srbiji, predložio kan-
didate komuniste i republikance, iako u Crnoj Gori nikada nije bilo socijalista,
a još manje komunista. Potom se tvrdi da je na izborima učestvovala tek jedna
četvrtina birača, kao i da više od polovina crnogorskih birača nije mogla
učestvovati na izborima, čak i da je htjela, jer su bili u zatvoru, u izbjeglištvu
ili pak odmetnuti u planinama.
Navodeći da je Andrija Radović potpuno propao na ovim izborima, u
noti se spominje i pisanje beogradske Tribune o zločinima u Crnoj Gori i traži

1481
BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Vidi: La nostra politica estera davanti
alla nuova camera; Ibid, Le consortum diplomatico-financier contre le Montenegro.
1482
O stavu Britanije vidi: D. Živojinović, Crna Gora u borbi..., 210-230.
1483
D. Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savezništvu,
Beograd, 1988, 397.
1484
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Norman H. Davis - Diksu, Vašington, 21.
januar 1921. (prevod pisma).
1485
Vidi: D. Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savez-
ništvu, Beograd 1988; Il trattato di Rapallo al parlamento italiano, Roma 1921; Carlo Sforza,
Un anno di politica estera, Discorsi racolti a cura di Amadeo Giannini, Roma 1921; Vladi-
mir Popovitch, Responsabilita del conte Sforza nella questione montenegrina, Roma 1921.
1486
Vidi više: Šerbo Rastoder, Politika svršenog čina, Uloga Francuske u nasilnoj
aneksiji Crne Gore, Bar 2000. (Pogovor).
354
od predstavnika velikih sila (Francuske, Italije, Britanije i SAD) da ne
dopuste da volja naroda bude brutalno pogažena.1487 Samo pet dana kasnije
grofu Sforci, ministru spoljnih poslova Italije, i Legu, ministru spoljnih pos-
lova Francuske, poslata je fotografija iz beogradske Tribune i novo pismo u
kojem se, s pozivom na ovaj list, pokušava osnažiti optužba o zločinima
pretočena u posebnu knjigu Dokumenata..., razaslatu na različite adrese širom
svijeta. Pozivajući se na pisanje Tribune o tome da su srpski vojnici stavljali
mačke pod suknje žena u Rovcima do tijela i udarali su mačke koje su ujedale
žene, nanoseći im velike bolove. To je rađeno da bi se one primorale da
otkriju mjesto gdje im se nalaze pobunjeni muževi i braća u planinama, koji
nijesu htjeli da priznaju nasilnu aneksiju Crne Gore i da polože zakletvu
kralju Petru od Srbije, a koje te sirote žene nijesu znale; da su zatvarali
trudnice od kojih su mnoge umrle zbog lošeg ophođenja prema njima; da su
ubijali nevine ljude, zatvorene u podrumima samo pod pretpostavkom da su ti
nesrećnici simpatisali pobunjenike; da su osedlali kao konja Mojaša Perovića
i tako vodili kroz grad; da su poharali i popalili 15 crnogorskih srezova,
Jovan Plamenac je na kraju izrazio nadu da visoka vlada Kraljevine Italije
neće ostati ravnodušna na tužnu i nezasluženu sudbinu crnogorskog naroda
koji priziva Pravo i Pravdu.1488 Dr Pero Šoć je obavještavao markiza Della
Torretu krajem jula 1921. godine, koji je naslijedio Sforcu, koji je bio pri-
moran da podnese ostavku u italijanskom parlamentu zbog crnogorskog
pitanja,1489 da je o tobožnjim srpskim izborima u Crnoj Gori pisao i lordu
Kerzonu da ih ima smatrati ništavnim i nevažnim sa pravnog i međunarodnog
stanovišta, jer je na izborima izašlo samo 23,75% Crnogoraca, od kojih je
jedva 5% Crnogoraca koji imaju pravo glasa dalo glas za Srbiju - i to još pod
vojnom okupacijom zemlje i varvarskim režimom koji je u njoj zavela
Srbija.1490
Naravno, svi ovi apeli, koji su bili izraz očaja i nemoći i koje je uglav-
nom potpisivao Jovan Plamenac u svojstvu ministra spoljnih poslova, bili su
samo prilog više narastanju politički bezvrijednih hartija o crnogorskom pita-
nju. Tim prije što su Italija poslije Rapala i Francuska poslije izbora za Usta-
votvornu skupštinu odlučile da ga i formalno likvidiraju. Ostajala je Britanija,
gdje su crnogorski prijatelji uporno u parlamentu postavljali pitanje Crne
Gore. Na raspravu u britanskom parlamentu reagovala je i jugoslovenska
vlada zvaničnim kominikeom u kojem se iskazuje iznenađenje stalnim pos-
1487
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Plamenac - Sforci, Rim, 3. decembar 1920;
Vidi: BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Les elections au Montengro pour la consti-
tuante Yougoslave.
1488
Ibid, Plamenac - Sforci, Rim, 8. decembar 1920; Plamenac - Legu, Rim, 8. decem-
bra 1920.
1489
AJ, 334-1-3, Antonijević - Telegram, Rim, 30. VII 1921.
1490
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Dr P.Chotch - Monsignor le Marquis dellla
Torretta, Rome, 30 Juillet 1921.
355
tavljanjem pitanja Crne Gore od strane Ronalda Meknila, koji bi trebalo da
zna da su Crnogorci bar u onolikoj meri Srbi, koliko su Joširci Englezi, te da
nikom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i ne pada na pamet da ih pod-
jarmljuje. On jamačno još manje zna, da je raskralj Nikola poslednji tiranin u
Evropi, koga je veliki rat s razlogom uklonio sa svetske pozornice.1491 Na to je
reagovao Jovan Plamenac, dostavljajući Ronaldu Meknilu tekst kominikea
jugoslovenske vlade i opširno pismo, u suštini odgovor na kominike ju-
goslovenske vlade, sugerišući mu da ga može prilagoditi i eventualno
objaviti.1492
Očekivanja da će crnogorsko pitanje biti pokrenuto pred Društvom
naroda bila su jako velika u emigrantskim krugovima. To potvrđuje i odgovor
crnogorske vlade povodom izvještaja Pola Mantua od 15. februara 1921.
godine upućen generalnom sekretaru Društva naroda.1493 U odgovoru se
osporavaju navodi Pola Mantua i izražava protest protiv prećutnog odbijanja,
zasnovanog na informacijama koje izvrću činjenice, njenog prijema u
Društvo naroda i protiv neshvatljivog kolebanja da se užasna međunarodna
nepravda učinjena Crnoj Gori stavi na dnevni red posljednjeg zasjedanja
Društva naroda, da bi se rasvijetlio jedan zločin koji je opšte poznat.1494 U
osporavanju navoda Pola Mantua navodi se da postojanje crnogorske države
nikada nije dovedeno u sumnju prije datuma sastavljanja note g. Mantua, jer
su velike sile u tom trenutku imale svoje predstavnike kod Kraljevske crno-
gorske vlade. Druga tvrdnja Mantua, po kojoj je Vrhovni savjet Konferencije
mira u Parizu u januaru 1919. bio odlučio da Crnu Goru predstavlja jedan
delegat, ali da niko nije bio kvalifikovan da predstavlja Crnu Goru, u suštini
je izgovor jer je Vrhovni savjet mogao, da je htio, od početka 1919. da sazna
pravo mišljenje crnogorskog naroda i da tako tačno spozna situaciju, koja bi,
naravno bila u korist prijema jednog delegata Kraljevske crnogorske vlade
na Mirovnu konferenciju. Tvrdnja Mantua da sadašnji predsjednik vlade Crne
Gore ne predstavlja zemlju osporavana je navođenjem člana 75 crnogorskog
ustava, i isticanjem primjera Belgije, čiji je kralj tokom rata vršio funkcije
skupštine, senata i krune, što velikim silama nije smetalo da priznaju tadašnju
belgijsku vladu kao zakonitu i obnove suverenitet Belgije. To što se kralj
Nikola nalazi u inostranstvu, to nije stoga što je u izgnanstvu već, naprotiv,
što je vlada Republike (Francuske - op. Š.R.) nametnula neku vrstu interni-
ranja tome šefu jedne savezničke države, koji je, za vrijeme rata i pred zajed-
ničkim neprijateljem, prebjegao u Francusku, u uvjerenju da će tamo naići na
1491
Pravda, br. 257, 26. novembar 1920.
1492
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Jovan Plamenac - Ronaldu Meknilu,
Rim, 16. decembar 1920.
1493
Uporedi: D. Vujović, Ujedinjenje..., str. 412, navodi da je vlada kralja Nikole pre-
dala notu 28. XI 1920. u kojoj pobija navode Pola Mantua.
1494
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, Plamenac - Sekretaire General; Le
role..., 207; Uloga Francuske..., 197.
356
prirodno gostoprimstvo. U odgovoru se tvrdi da prisilni boravak kralja u
inostranstvu ne mijenja njegov ustavni i međunarodni položaj, osim u mjeri u
kojoj bi sila i samovolja velikih sila htjele da, uprkos pravdi, tome daju
tumačenje povoljno za njihov plan aneksije i eksploatacije. Jedini organ koji
bi imao pravo da liši prijestola kralja bila bi redovna crnogorska Skupština.
No to ona nije uradila. Ona je bila samo ukinuta od strane srpske vojske i
zamijenjena famoznom Skupštinom, koju g. Pol Mantu navodi u navedenoj
noti.1495 Ta "Skupština" nije proglasila ujedinjenje sa jugoslovenskom drža-
vom, već sa Srbijom, pa se zaključuje na sljedeći način: Prisilni boravak
crnogorske vlade u inostranstvu takođe je dokaz više da su velike sile dopus-
tile da slobodno djeluju uzurpatori slobode naše države, možda upravo sa
ciljem da bi bilo nemoguće odmjeriti snagu i procijeniti iskrenost izraženih
mišljenja jedne i druge strane, kao što u svojoj noti konstatuje g. Mantu.1496
Tako se pokušaj aktuelizacije crnogorskog pitanja na Prvom zasjedanju
Društva naroda završio neuspješno, prevashodno zato što iza crnogorskih
zahtjeva nije stala nijedna velika sila. Diplomatska izolacija crnogorskog
dvora i vlade, koja u ovom periodu dobija i formalni karakter, bila je jasan
znak da versajska Evropa nema namjeru da išta mijenja na iscrtanim kartama.
Pogotovu ne na zahtjev vlade i dvora, koji nijesu imali nikakvu faktičku moć.
Otuda ne čudi izjava predstavnika Velike Britanije u vezi sa crnogorskim
odgovorom na notu Pola Mantua: Ja sugerišem da se ne šalje nikakva
potvrda prijema. Izbori u Crnoj Gori su sprovedeni posljednjeg mjeseca
decembra1497 izgleda da su pokazali da Crna Gora želi da postane sastavni
dio Jugoslavije. Vjerovatno da su na osnovu toga Francuska i Engleska
ukinule svoja diplomatska predstavništva na dvoru kralja Crne Gore koji je
vjerovatno prestao da ima međunarodni status. Slično je bilo i mišljenje
Drimonda, generalnog sekretara Društva naroda.1498 I dok su parlamentarni
izbori u KSHS poslužili francuskoj i engleskoj diplomatiji da se na prividno
legalni način izvuku iz zamršenog crnogorskog pitanja, 1499 u čijoj osnovi nije

1495
Le role..., 206; Uloga Francuske..., 196.
1496
Ibid.
1497
Misli se na parlamentarne izbore u KSHS sprovedene 28. novembra 1920.
1498
Cit. prema D. Vujović, Ujedinjenje..., str. 412. Drimond je povodom crnogorskog
odgovora na notu Pola Mantua izjavio: ...Ja mislim da mi treba da to potpuno ignorišemo sem
iz učtivosti mogli bismo uputiti potvrdu prijema u trećem licu...
1499
Na ovim izborima se opšte nije pokretalo crnogorsko pitanje, niti pitanje položaja
Crne Gore u Jugoslaviji zato što je na izborima omogućeno učešće samo strankama koje su
imale pozitivan odnos prema odlukama Podgoričke skupštine. Tako faktički rezultati izbora
nijesu bili ni važni, koliko je bila važna forma legalizacije. Na ovim izborima u izbornom
okrugu Crna Gora, koji je obuhvatao područje Crne Gore u granicama prije balkanskih ratova,
KPJ je osvojila 10.869 (37,99%), Republikanska stranka 4.613 (16,12%), Demokratska lista
Pavla Čubrovića i Todora Božovića 4.062 (14,2%), Demokratska lista Andrije Radovića
1.488 (5,2%), nezavisna lista Spasoja Piletića 2.405 (8,41%), Radikalna lista Milosava
357
bio spor o tome da li Crna Gora treba da se ujedini u jedinstvenu
jugoslovensku državu, već kako da se to učini, dotle su crnogorski
emigrantski krugovi grčevito pokušavali da ga drže aktuelnim u
međunarodnim diplomatskim krugovima i šire optimizam na nerealnim
očekivanjima, prije svega u odnosu na Italiju. Plamenac je početkom marta
1921. u jednom pismu Akselu T. Sandbergu, generalnom konzulu Crne Gore
u Švedskoj, raspoloženje u italijanskoj javnosti opisivao riječima: U Italiji,
crnogorsko pitanje je podignuto na rang nacionalnog pitanja. Skupština i
Senat su jednodušno za Crnu Goru, kao i čitava štampa. Ovih dana više
interpelacija svih partija podneseno je u biroe Skupštine i Senata. Socijalis-
tička grupa je najaktivnija. Isto tako, Skupštini je dat predlog koji su potpisali
predstavnici šest političkih grupa, kojim se traži da Crna Gora ne bude
izigrana i da se njen slučaj iznese pred Društvo naroda. Taj predlog će ovoga
mjeseca biti dat na glasanje i prihvaćen skoro jednoglasno. U čitavoj Italiji
organizuju se komiteti za Crnu Goru, predavanja i protesti...1500
Izbjeglice su upućivale predstavke predsjedniku Generalne skupštine
Društva naroda, predstavnicima raznih država, organizovani su javni mitinzi
po evropskim metropolama.1501
Drugo zasjedanje Generalne skupštine Društva naroda, održano od 5.
septembra do 5.oktobra 1921. godine, crnogorska emigracija dočekala je u
značajno izmijenjenim okolnostima. Pri crnogorskom dvoru više nije bilo
predstavnika stranih država, kralj Nikola je umro 1. marta 1921, Italija je
otkazivala gostoprimstvo ostacima crnogorske emigracije, koju su počeli da
razdiru unutrašnji politički sukobi. Tračak nade činila je izjava novog pred-
sjednika italijanske vlade Ivana Bonomija, data u italijanskom parlamentu 23.
Raičevića 3.837 (13,41%) i neopredijeljena lista Novice Šaulića 1.338 (4,68%). Na izborima
je glasalo oko 15% stanovništva u odnosu na ukupan broj stanovnika u izbornom okrugu (bilo
upisano 43.370 birača, dok je na ovom području, prema popisu iz 1921, živjelo 199.227
stanovnika), koji je po svojoj veličini bio za skoro 5.000 km² manji od terirorije države u ime
koje se odlučivalo. Lista jednog od glavnih ujedinitelja (Andrije Radovića) nije dobila ni 1500
glasova, dok su republikanci i komunisti ukupno osvojili 54,11% glasova. Britanski posmat-
rači na ovim izborima Roland Bryce i major L.E.Ottley u svom izvještaju naveli su da su
izbori pošteno izvršeni i da nije postojalo neko čvrsto raspoloženje protiv ujedinjenja sa Srbi-
jom. U vrijeme izbora samo je u Gaeti boravilo više od 1500 crnogorskih emigranata, organi-
zovanih u vojne jedinice, dok je veliki broj njih bio u zatvorima ili u šumama. Vidi više: Š.
Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar 2000.
1500
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Plamenatz - Axel T. Sandberg, Rome, le 2
Mars 1921.
1501
Vidi: D. Vujović, Ujedinjenje..., str. 413, Komitet crnogorskih izbjeglica uputio je
28. XI 1920. godine predstavku predsjedniku Generalne skupštine sa molbom da se Crna
Gora primi u Društvo naroda, da se srpske trupe evakuišu iz Crne Gore i da se omogući
izjašnjavanje Crnogoraca pod međunarodnom kontrolom; u Parizu je organizovan miting od
strane "Lige za prava čovjeka", u saradnji sa revijom Javna diplomatija, sa kojeg je upućen
apel Društvu naroda.
358
jula 1921. godine, da se o budućnosti Crne Gore, kao značajnom međuna-
rodnom pitanju, nije raspravljalo na nekom međunarodnom kongresu, od
koga se moglo očekivati njegovo rješenje i da je, stoga, ono otvoreno. Sličan
stav u Parlamentu je iznio i ministar spoljnih poslova Dela Toreta 3. avgusta,
ponovivši potrebu da se crnogorsko pitanje treba rješavati na međunarodnom
nivou, koji bi omogućio da se utvrdi volja naroda.1502 Odnosno, prema tuma-
čenjima jugoslovenskog poslanika u Rimu, Bonomijeva izjava da ako bi
većina crnogorskog naroda pokazala jednu različitu volju i iznela pitanje
pred jedan međunarodni kongres, talijanska vlada ne bi propustila da učest-
vuje u ispitivanju toga pitanja sa onim duhom pravednosti koji je u tradiciji
našeg naroda, kod crnogorske emigracije tumačena je kao nova pobjeda
poslije pada Sforze.1503 Slično je bilo i tumačenje Plamenca, koji je tvrdio da
je Bonomijeva vlada u parlamentu izjavila da crnogorsko pitanje za Italiju
nije riješeno jer da ga ne može riješiti pojedinačno nijedna sila, već da mora
postojati kolektivna odluka svih Velikih Sila, pošto se državna volja crno-
gorska tim putem prvi put javlja u svijetu, i da će se Italija zauzeti za stvar
Crne Gore, ako bi narod crnogorski u svojoj većini manifestovao volju za
svoje državno samopredjeljenje, te da je protiv ovog novog italijanskog sta-
novišta protestovao i Beograd i Pariz.1504 Činjenica je da je crnogorska
vlada, sada na čelu sa brigadirom Milutinom Vučinićem i ministrom spolj-
nih poslova dr Perom Šoćem, to shvatala kao promjenu kursa italijanske
politike, koja je pod Karlom Sforzom, potpisnikom i kreatorom Rapalskog
ugovora i njegovih tajnih klauzula, tumačena kao izrazito anticrnogorska. O
tome je bila otvorena velika debata u italijanskom parlamentu i Sforza je,
konačno, u junu 1921. bio primoran da podnese ostavku. 1505 Kada je itali-
janska vlada odobrila finansijsku pomoć za boravak dvojice crnogorskih
delegata u Ženevi (Pavle Popović i Aleksandar Prlja) uoči početka Drugog
zasjedanja Generalne skupštine Društva naroda, sigurno je to bio još jedan
povoljan znak koji je sugerisao promjenu italijanske politike prema ovom
pitanju i mogući nagovještaj promjene indiferentnog stava njene delegacije
na Prvom zasjedanju Generalne skupštine Društva naroda. Suština čitavih
napora bila je u potrebi da se pronađe delegacija koja će crnogorsko pitanje
iznijeti pred Društvo naroda. Pavle Popović je stigao u Ženevu 8. septembra
1921. godine, dok je Prlja stigao tek 13/14, zbog teškoća koje su mu pravile
italijanske konzularne vlasti u Parizu. Da li slučajno ili ne, ali tamo je ita-
1502
D. Živojinović, Italija i Crna Gora..., 409.
1503
AJ, 334-1-3, Antonijević (Telegram), Rim, 1. VIII 1921.
1504
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Pismo "Dragi sine Sedžo", Rim, 1/14.
avgust 1921.
1505
Vidi: D. Živojinović, Italija i Crna Gora..., 375-405; Carlo Sforza, Un anno di
politica estera, Discorsi racolti a cura di Amadeo Giannini, Roma 1921; Vladimir Popovitch,
Responsabilita del conte Sforza, Roma 1921; Il trattato di Rapallo al parlamento Italiano,
Roma 1921.
359
lijanski ambasador bio Karlo Sforza.1506 Odmah po dolasku u Ženevu, Pavle
Popović je predao Sekretarijatu Društva naroda notu kraljevske vlade sa
pratećim dokumentima.1507 Nota, koju je potpisao dr Pero Đ. Šoć, ministar
spoljnih poslova, sadržavala je uglavnom već poznatu argumentaciju crno-
gorske emigracije. U njoj se podsjeća da je Crna Gora dobrovoljno stala na
stranu saveznika, da su velike sile u svojim izjavama garantovale obnovu
Crne Gore, da je vlada Francuske onemogućila kralja Nikolu i vladu da se
vrate u Crnu Goru, da je Francuska u ime velikih sila izjavila da će saveznici
u okupaciji Crne Gore poštovati njen suverenost i slobodu crnogorskog
naroda. Međutim, uprkos datim obećanjima, pod zaštitom srpske vojske i uz
pomoć francuskih trupa pod komandom generala Venela i Franše d'Eperea,
organizovana je Velika narodna skupština u Podgorici, čije su odluke poniš-
tene 13. januara 1919. godine od strane Vrhovnog savjeta Konferencije mira.
Potom se Srbija optužuje za nasilje učinjeno prema Crnoj Gori i u prilog tome
prilažu odgovarajući dokumenti. Izbore od 28. novembra 1920. godine crno-
gorska vlada je proglašavala ništavnim jer su održani u uslovima okupacije i
na njima je učestvovalo samo 23,72% Crnogoraca koji su imali pravo glasa.
Potom se u noti nabrajaju obećanja državnika velikih sila u kojima je nagla-
šeno da crnogorsko pitanje nije riješeno. Na kraju, na osnovu svega navede-
nog, Vlada Crne Gore, legalni predstavnik crnogorskog naroda ima čast da
zamoli Skupštinu Društva naroda da da tačno i pravedno rješenje crnogor-
skog pitanja. Radi se o tome da se Srbija prinudi da napusti crnogorsku
teritoriju, to jest da poštuje svečano obećanje Saveznika da obnove Crnu
Goru i obećanja koja imaju karakter međunarodne obaveze... Odlaskom iz
Crne Gore vojske i predstavnika srpskih vlasti, crnogorskom narodu će biti
dana mogućnost da se slobodno izjasni o svojoj sudbini putem svojih ustavnih
institucija. U tome ima apsolutno i nepovredivo pravo, ravnopravno za sve
1506
Sforcinu anticrnogorsku politiku Jovan Plamenac je nešto kasnije komentarisao na
sljedeći način: U stvari grof Sforza je vodio borbu protiv Crne Gore još u vremenu, dok je bio
opunomoćeni ministar Italije kod vlade Kraljevine Srbije. On je, naprimjer intrigirao i kod
svoje vlade i na drugim mjestima kako ne bi saveznici omogućili da se na Solunskom frontu
vaspostavi i jedna crnogorska vojna jedinica. Sve je on ovo radio protiv Crne Gore ne samo
kao poznati eksponent srbijanske politike i po izvjesnim dokazima kao njen plaćenik, nego je
bio zauzeo ovaj neprijateljski stav prema Crnoj Gori i na osnovu one protivcrnogorske odluke
velike Masonske lože u Parizu. On je jedan od njenih majstora, jedan od masonskih đenerala.
Kako je, pak francuka vlada bila isposlovala da pomenuta Velika Loža donese smrtnu pre-
sudu za Crnu Goru, a za račun Srbije, odnosno za račun francuske hegemonije na evropskom
kontinentu, to je on grof Sforza u borbi protiv Crne Gore bio eksponent i francuske imperi-
jalističke politike, koja je svakako bila uperena i protivu interesa Kraljevine Italije. Uostalom,
ovu i ovakvu politiku tadašnje Italije osudio sam ne samo ja u ime moje nacije, nego i nova
fašistička Italija na čelu sa g. Musolinijem. Vidi: Rastoder Šerbo, Janusovo lice istorije, Pod-
gorica 2000, 214.
1507
Vidi: Memoire du gouvernment du Montenegro adresse á la Societe des Nations á
Genève le 1. septembre 1921, Roma 1922.
360
narode koji sačinjavaju državu. Ako, iz bilo kog razloga, ovo pravo crno-
gorskog naroda ne bi bilo poštovano, Vlada Crne Gore bi trebalo da vjeruje
da će Skupština Društva naroda osigurati slobodno izražavanje volje crno-
gorskog naroda plebiscitom. Nota je datirana sa 1. septembar 1921. godine i
završava se uvjerenjem da Skupština neće prećutati najveći zločin ovoga rata
koji je učinjen protiv Crne Gore i da će pokazati još jednom, da nije, kako je
optužuju njeni neprijatelji, obični instrument pobjednika, već međunarodni
areopag jednake pravde za velike i male.1508 Predaja note je bio najlakši posao
za crnogorsku delegaciju. Trebalo je pronaći delegaciju koja će stati iza
crnogorskih zahtjeva i podržati ih, kako bi se mogla otvoriti rasprava. Oče-
kivanja u tom smislu prevashodno su bila usmjerena prema italijanskoj dele-
gaciji. Zato je Pavle Popović odmah stupio u kontakt sa Vitorijom Šolajom i
Ancilotijem, stalnim podsekretarom Društva naroda. Od italijanske delegacije
tražene su povjerljive informacije o tome ko je od stranih delegata naklonjen
crnogorskom pitanju. U traganju za prijateljski raspoloženim delegatima, Po-
pović je došao do kanadskih delegata Doertija i Perleja, koji su bili relativno
neobaviješteni o crnogorskom pitanju.1509
Obećali su da će tražiti mišljenje vlade u Otavi da li da njihova dele-
gacija preuzme odgovornost oko postavljanja crnogorskog pitanja. Potom je
posjetio delegaciju Južne Afrike i tražio sastanak sa Lordom Robertom Ceci-
lom. U to vrijeme (10. i 11. IX 1921) završavao se Kongres Lige za odbranu
prava naroda. Na kongresu je učestvovao i Pavle Popović, koji je uspio da u
rezoluciji, pored albanskog, bude pomenuto i crnogorsko pitanje.1510 U među-
vremenu je 14. IX 1921. u Ženevu doputovao i drugi crnogorski delegat
Aleksandar Prlja, tako da su već 16. IX 1921. posjetili Abrahama, člana
Političkog odjeljenja Sekretarijata Društva naroda, inače Engleza, kod koga je
protestovano što se crnogorski dokumenti ne štampaju u zvaničnom biltenu
Društva naroda, poslije čega je objavljena dosta tendenciozna rezimirana
notifikacija1511 o noti od 1. septembra. Ranije je (13. IX 1921) Prlja stupio u
kontakt sa albanskim delegatom Fan Nolijem, koji je obećao da će se sa
Šalojem, koji je inače važio za eksperta za međunarodno pravo, konsultovati
da li da se u svom govoru o istorijatu granica dotakne crnogorskog pitanja još

1508
Ibid.
1509
Prema svjedočenju Popovića, Doerti se najviše raspitivao o dinastiji i o tome želi li
je crnogorski narod i izrazio čuđenje da se nijedna evropska država ne zauzima za Crnu Goru,
nego se to traži od jedne amerikanske. Vidi: BIIP, f. 13, Radovi V. Popovića...
1510
Ibid, Popović navodi da je na kongresu učestvovao samo radi rezolucije, koju
Arbanasi oćahu da se izglasa samo u njihovu korist, a protiv Srbijanaca. Uspio sam da ju
povežem sa crnogorskim pitanjem, a u smislu naših nota upućenih u svoje vrijeme - Kon-
ferenciji Ambasadora, generalnom Sekretaru i članovima Savjeta Društva naroda. Ta je rezo-
lucija, prema mojoj redakciji, izašla u ondašnjoj štampi, a u nekom dijelu strane prese.
1511
Ibid.
361
međunarodno neriješenog.1512 Čim je u Ženevu doputovao bugarski
predsjednik vlade Aleksandar Stambolijski, crnogorska delegacija je stupila u
kontakt i sa njim. Od Stambolijskog je traženo da pomogne crnogorsku stvar,
ako ne javno, ono bar tajno. Stambolijski je bio veoma rezervisan, izjavivši da
ne može ništa učiniti u tom smislu i da se samo osloncem na neku veliku silu
nešto može uraditi.1513 Razočaranje je doživljeno i u ponovnom susretu sa
kanadskom delegacijom, jer se iz razgovora sa Doertijem zaključilo da je
njemu crnogorsko pitanje dosadno, da ne zna kako da ga započne, bojeći se
da ne ostane usamljen. Na ubjeđivanja Pavla Popovića,1514 ipak je ostavio
mogućnost da to pitanje pokrene. U naporima da pronađu delegaciju koja će
podržati crnogorsko pitanje, ponovo je obavljen razgovor sa italijanskom
delegacijom, sa delegatom Poljanom, kome je povjerljivo saopšteno da su
Kanađani spremni da pokrenu to pitanje ukoliko je italijanska delegacija
spremna da je ažurira i stane iza nje. U tom smislu Šaloja je obavio razgovor
sa Doertijem i potom su tražene instrukcije iz Rima. Držanje italijanske dele-
gacije bilo je neiskreno, jer se kasnije pokazalo da ona nije tražila nikakve
instrukcije iz Rima ovim povodom. Shvativši to, crnogorska delegacija tražila
je od svojih prijatelja u italijanskom parlamentu i u italijanskom javnom i
političkom životu da izvrše pritisak na politički vrh ne bi li se jasnije profi-
lisao stav italijanske delegacije pri Društvu naroda.1515 Izgleda da je u tom
smislu i postignut neki uspjeh, jer je jugoslovenski poslanik iz Rima Antoni-
jević u strogo povjerljivom izvještaju obavijestio jugoslovensko ministarstvo
inostranih djela: ...U ovdašnjim političkim krugovima se sa velikim intere-
1512
Ibid.
1513
Ibid, Popović s tim u vezi navodi stanovište Stambolijskog: ...On, koliko sam
mogao razumjeti, ide na tome da ugodi Srbijancima, ili bar da ih ne naljuti, uzev u obzir
rđavu praksu, koju je imao sa našim ljudima, prije dvije godine u Rimu (moje lične impresije).
Ja sam mu izjavio u smislu mog razgovora sa g. Paneratovim (drugi delegat i bugarski amba-
sador u Vašingtonu - op. Š.R.) da smo mi gotovi na sve kombinacije čim dobijemo nezavis-
nost, a da moramo računati, svi Balkanci, na Velike Sile, jer tek sa njihovim pristankom moći
ćemo ostvariti neke nove kombinacije. On je to priznao, ma da je bio u tome u kontradikciju,
sa početnom svojom tezom. Dalje me pitao za vojvodu Vukotića, brata Kraljičina, i njegovu
izjavu po novinama da je crnogorski narod sav za ujedinjenje i t. d. Ja sam mu rekao da je to
čovjek koji je živio i živi od političkih smicalica, te ide onamo gdje mu se čini da će lakše i
bolje jesti, a da takvih tipova ima svaka zemlja, pa i njihova... Rezultat bi, dakle, bio apso-
lutno ravan nuli, bar na riječima i obećanjima, ali možda tajno ipak nam je ta delegacija
naklonjena...
1514
Ibid, ...Ja sam izdaleka dao znati da smo mi u vezi sa jednim velikim dijelom
kanadskog javnog mnjenja, da znamo o interesovanju njihove vlade o nama, da je g. Pukov-
nik Burnam svjedok naših muka i patnji, i da pitanje interesuje svaku delegaciju, ali da se
boje Francuske, da bi Italija vrlo rado pomogla pitanje kad ga on već otpočne, čak da bi to
morala, jer da je tu izjava Bonomijeva; da ću mu odmah poslati imena delegata na koje mi
računamo da će nas pomoći...
1515
BII, f. 113, Radovi V. Popovića, Raport o radu crnogorske delegacije...
362
sovanjem prati korak ovdašnjih Crnogoraca u Ženevi. S jedne strane većina i
u Komori i u Senatu je za nezavisnost Crne Gore; s druge strane većina... 1516
sadašnjih su za nezavisnost Crne Gore, ili u najmanju ruku da se dovede do
plebiscita. Jedini su danas Bonomi, Toreta i Sforza koji smatraju da za tali-
jansku vladu to pitanje ne postoji. Ali pod današnjim okolnostima u parla-
mentu i kabinetu, raspoloženje Bonomia i Torete ima samo vrednost jednog
mišljenja, tako da su na jednodušno stvorenu politiku vlade talijanske da se u
Crnoj Gori dovede do plebiscita nemoćni da na tu politiku imaju ma ikakvog
uticaja. Ovdašnjim Crnogorcima je od prvog ovog mjeseca vlada talijanska
već povratila pomoć koju su ranije imali i koju je Đolitijeva vlada bila
ukinula od juna ove god…1517 Jugoslovenski poslanik je u pomenutom izvješ-
taju s pravom potencirao da su glavni akteri italijanske zvanične politike bili
nenaklonjeni crnogorskom pitanju, smatrajući ga riješenim, te je jasno u tom
kontekstu da je pominjani Bonomijev govor u italijanskom parlamentu u
prilog tom pitanju bio za unutrašnju političku upotrebu. Jednostavno, italijan-
ska zvanična politika primjenjivala je taktiku vještačkog disanja za crno-
gorsko pitanje, sve dok ono može poslužiti za ostvarivanje njenih strateških
interesa u Albaniji i u rješavanju Jadranskog pitanja.
Crnogorska delegacija je imala razgovore sa Holanđanima - Jonker
R.de Mores van Svinderenom, holandskim poslanikom u Londonu, i Van
Kernebekom, koji je trebalo da predsjedava plenarnoj sjednici i od kojeg je
traženo da pročita crnogorsku žalbu povodom izostanka zvaničnog odgovora
na traženje admisije na Prvom zasjedanju Generalne skupštine Društva na-
roda. Dok je Holanđanin izražavao simpatije prema crnogorskom pitanju,
dotle je lord Robert Cecil, delegat Južne Afrike, preko svog sekretara poručio
da ništa ne može uraditi za Crnu Goru, jer smatra da je to pitanje svršeno...
Sve što je uspjela crnogorska delegacija svelo se na kraju na mogućnost da se
zainteresovani delegati mogu upoznati sa crnogorskom notom smještenom u
birou biblioteke Sekretarijata. Kada je počelo zajedanje Generalne skupštine
Društva naroda, u Ženevi su se pojavili veliki oglasi sa pitanjem Gdje je Crna
Gora?, dok je konferencija organizovana u korist Crne Gore bila rasturena od
strane srpskih pristalica.1518 Suštinu crnogorske pozicije najbolje je izrazio Pol
Mantu, koji je u razgovoru sa crnogorskom delegacijom direktno optužio
Italijane za neiskreno držanje, rekavši pri tome: ...ali šta ćete, imate ko da vas
napada, a nemate koga da vas brani i, razumije se, sve ide na vašu štetu...1519
1516
Riječ koja nije dešifrovana u telegramu.
1517
AJ, 334-1-3, Antonijević - ministarstvu inostranih djela, Telegram, Rim, 24. IX,
Beograd, 25. IX, strogo pov. br. 557.
1518
D. Vujović, Ujedinjenje..., 413.
1519
BIIP, f. 113, Radovi V. Popovića, ..., Navodeći da su sa Mantuom imali
jednočasovni razgovor, Popović citira njegove riječi povodom optužbi crnogorske strane da je
prećutao crnogorski zahtjev na Prvom zasjedanju: Ja znam da vaše pitanje prirodno
interesira najviše Italiju i prema tome nijesam nikada ništa učinio ni napisao što nijesam prvo
363
Naravno, tadašnji upliv jugoslovenske diplomatije, koja je uživala posebnu
naklonost Francuske, kao najmoćnije evropske sile poslije I svjetskog rata,
bio je takav da nije davao nikakvu šansu aktuelizaciji pitanja koje se smatralo
riješenim. Zato je bila i očekivana reakcija zvaničnika, koji su ispoštovali
zahtjev jugoslovenskog poslanika Spalajkovića da crnogorske note ne budu
podijeljene delegatima zasjedanja Društva naroda i da se s njom postupi na
isti način kao i prilikom Prvog zasjedanja.1520 Na taj način propao je i drugi
pokušaj crnogorske emigracije da crnogorsko pitanje otvori na zasjedanju
Društva naroda. Nešto kasnije (9. decembra 1921) Sekretarijatu je predata još
jedna nota, u kojoj se rezimiralo crnogorsko pitanje i u kojoj je iznijet zahtjev
da se povuku srpske trupe iz Crne Gore i da se omogući Crnogorcima da se
slobodno izjasne o vladavini u svojoj zemlji. I ova nota je završila u biblioteci
Sekretarijata, kao i ona posljednja, upućena 1924. godine. Uoči Trećeg zasje-
danja Društva naroda u Ženevi, 25-27. septembra 1922. godine, nota vlade
Crne Gore u emigraciji upućena je 28. avgusta na adrese predsjednika 38
zemalja, te adrese italijanske i grčke delegacije, 1521 dok je dva dana ranije
generalnom sekretaru Društva naroda bio upućen dopis povodom uređenja
albanskih granica od strane Konferencije ambasadora.1522 Crnogorska delega-
cija, koju je predvodio dr Pero Šoć, doputovala je u Ženevu sa zahtjevom da
učestvuje u radu Društva naroda kao punopravni član, ali tom zahtjevu nije

izvijestio Italijanca, člana ove (političke sekcije), moleći ga da ponese sve dokumente kod
svoje Delegacije i da dadnu svoj savjet ili mišljenje. Nikad nijesam imao nikakvog odgovora.
S druge pak, strane Jugosloveni čine presiju i negiraju vam svako pravo. Ja nemam
formirano mišljenje niti određeno o jugoslovenskim pretenzijama jer znam i to da crnogorsko
pitanje pravno nije nikada bilo (tranše) riješeno! Ali što ćete, imate ko da vas napada, a
nemate koga da vas brani i razumije se sve ide na vašu štetu. Što se tiče izjave Bonomijeve
kaže da zna nju dobro, ali izjave bi trebale da budu ponovljene na međunarodnim
kongresima, a ne samo u parlamentu, gdje su one činjele često iz političkog oportuniteta, za
unutrašnju politiku. Da pitanje bude izneseno pred Asamble preko predsjedništva, bi trebalo
da to odluči Biro de l`Asemble u koji je Šaloja ove godine, a da pitanje bude izneseno inače bi
trebalo da ga iznese pitanjem jedan od delegata...
1520
D. Vujović, Ujedinjenje..., 414.
1521
Nota je poslata predsjednicima: V. Britanije, Kanade, Brazila, Bolivije, Belgije,
Australije, Južnoafričke republike, Liberije, Paname, Čilea, Argentine, Grčke, Mađarske, Es-
tonije, Kine, Salvadora, Švedske, Perua, Japana, Indije, Gvatemale, Francuske, Švajcarske,
Norveške, Kolumbije, Danske, Haitija, Portugalije, Kube, N. Zelanda, Urugvaja, Sijama,
Poljske, Persije, Španije, Paragvaja, Venecuele, Holandije; italijanskoj delegaciji: Vitoriju
Šaloji, Giljermo Imperijali, Pjer Lanza di Skala, Mađorino Ferariju, Gavazoniju, Gđelaios
Gaetani; grčkoj delegaciji: E. Baltazi, Sreit, A. F. Frangalis, Ksidalis; DACG, FEV, Jovan
Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr P. Chotch - Monsieur le President, Rome, le 28 aout
1922; Ibid, Chotch - Minetoiro Adatci, Rome, le 28 aout 1922; Ibid, Chotch - Monseur
Schanzer, Rome, le 28 aout 1922.
1522
Ibid, Societe des nations - Dr. P Chotch, Geneve, le 1r septembre 1922.
364
bila posvećena nikakva pažnja.1523 Na Četvrtom zasjedanju Društva naroda
nije bilo inicijativa za pokretanje crnogorskog pitanja. Na Petom zasjedanju,
održanom od 1. septembra do 2. oktobra 1924. godine, zabilježena je nova
aktivnost u tom smislu. Generalnom sekretaru Društva naroda predata je
crnogorska nota1524 datirana 13. septembra 1924. godine, sa potpisima Vladi-
mira Popovića, inače predsjednika Komiteta crnogorskih izbjeglica, koji se
potpisao kao bivši predsjednik cetinjske opštine i ministar pravde, i Andrije
Prlje, koji se potpisao kao ministar spoljnih poslova Crne Gore. Radilo se o
crnogorskim izbjeglicama, nekada visokim činovnicima vlade u emigraciji,
koji su pod firmom zvaničnih organa, pokušali da reaktuelizuju crnogorsko
pitanje. Pomenuta nota, mnogo obimnija nego prethodna, interesantnija je po
sadržaju, koji svjedoči o stanju duha u jednom dijelu crnogorske emigracije,
nego po posljedicama koje je proizvela. Nota počinje pitanjem: Da li će
Društvo naroda ostati saučesnik najvećeg zločina svjetskog rata (1914-
1918)?
Odmah potom citirane su riječi Mac Donalda: Nema mira bez
pravde.1525 Nota je predata kao Žalba Crne Gore Petoj Skupštini Društva
naroda, a naslovljena na generalnog sekretara Društva naroda. Od njega se
traži da prenese Vrhovnom savjetu da siromašni i herojski crnogorski narod
očekuje ispravku njegovih povrijeđenih prava... Ovaj narod koji je, tokom
deset vjekova, žrtvovao na žrtveniku slobode i pravde sva svoja dobra, čak i
sebe samog, se raduje više nego iko drugi na pomisao da će moći da najzad
prekine lance intriga kojima su ga velike sile stegle, gušile, već nekoliko
godina i da će imati najzad mogućnost da vidi sudije, nepristrasne sudije,
sudije koje sude u ime Morala, ne za svoje interese. To je bilo podsjećanje na
riječi iz memoranduma predatog Prvom zasjedanju Društva naroda, kojem je,
notom od 18. novembra 1920, zatražen prijem Crne Gore. Potom se podsjeća
na korespondenciju Pola Mantua i crnogorske vlade, sudbinu note i pratećih
dokumenata. Prvi dio note, datirane 13. septembra 1924. godine, završava se
očekivanjima da će Društvo naroda postati ono što mora biti: utočište za
slabe,izvor nada ugnjetavanih i regulator ambicija određenih sila.
Drugi dio note zanimljiv je i po tome što se, uz već poznatu argumen-
taciju izloženu u prvoj noti iz septembra 1920. godine, ovdje spisak optužbi
država koje su uništile Crnu Goru, proširuje i na Italiju. Ukazuje se na čitav
istorijat izjava italijanskih državnika iz vremena I svjetskog rata. Dakle, pored
Srbije i Francuske, sada se i Italija otvoreno optuživala da nije željela da pok-
1523
Whitney Warren, Montenegro le crime de la conference de la paix, Geneve - Paris,
1925, 73-74.
1524
Appel du Montenegro a la cinquieme assemble de la Societa des Nations, 1924.
1525
Ibid, Potom se u uvodnom dijelu teksta navodi: Čitanje ovog malog djela zah-
tijevaće od vas tridesetak minuta pažnje. Ova žrtva će vam valjati da prepoznate najveći zlo-
čin svjetskoga rata a odšteta za taj zločin neće proći bez posljedica. Dali biste se usudili da
odbijete taj obol nepriznatoj Civilizaciji, prezrenom Čovječanstvu, ubijenoj pravdi!
365
rene crnogorsko pitanje sve dok se ne razriješi spor između Srbije i Italije u
pitanju Jadrana. Očigledno je da je rimska diplomatija računala da sačuva
Crnu Goru kao predmet cenjkanja i iznuđivanja čak i u trenutku kada je bilo
diskutovano o sporovima između nje i Srbije. Ponovo se izlaže istorijat izjava
državnika velikih sila u davanju garancija Crnoj Gori (Pišon, Poenkare, Vil-
son); podsjeća na dešavanja u Crnoj Gori poslije Podgoričke skupštine, kada
je vlada Srbije suzbijala na najvarvarskiji i najkrvaviji način otpor Crnogo-
raca, kao i na to da je jedan dio tih zločina opisan u zvaničnoj publikaciji
Dokumenti o srpskim zločinima u Crnoj Gori. Podsjećanje na neki od zločina
izraženo je kroz nekoliko citata iz srbijanske štampe (Balkan, Tribuna, Ju-
tarnji list, Radničke novine), koji govore o represiji sprovođenoj u Rovcima,
pogibiji Sava Raspopovića i drugova, Šćepana Mijuškovića i sl. 1526 Nota se
završava protestom Stjepana Radića i sedamdeset poslanika u Skupštini u
Beogradu i proglasom objavljenim 1.maja 1924. Braćo Crnogorci u kojem se
izražava protest protiv terora u Crnoj Gori.1527 Kao što smo naveli, ova nota
nije izazvala nikakvu pozornost zvaničnih krugova unutar Društva naroda
zato što ličnosti koje su stajale iza nje nijesu imale nikakav legitimitet da nas-
tupaju u ime Crne Gore. Crnogorsko pitanje se tada u diplomatskim krugo-
vima smatralo riješenim. Istina u sjećanjima savremenika ostalo je puno tra-
gova o nepravednom načinu kako je ono rješavano, 1528 ali politika nije nikada
1526
Ibid, Tako se citira Balkan od 23. avgusta 1922, u kojem se priznaje da je 95%
crnogorskog vlasništva opljačkano; Balkan br. 240, od 4. septembra 1922. godine, u kojem se
opisuju represalije vojske pod vođstvom potpukovnika Dušana Besarabića i komandanta
Borivoja Rosandića u Rovcima: Rovci je bio u vatri i krvi, tri puta od 1919 do današnjega
dana. Svaki put je bio zapaljen od strane vojske i žandarmerije uz pomoć artiljerije... Među
zločincima, čije su žrtve bili stanovništvo Rovaca, podvlačimo sa užasom da su mačke bile
zatvorene u suknje dvaju žena u godinama. Životinje razdražene udarcima izvršitelja su grizle
i greble do smrti žrtve. Ovakva tortura je bila naređena da bi prisilila žene da pokažu mjesta
na kojima su se skrivali njihovi sinovi pobunjenici... Slična tortura je izvršena na pet žena iz
Rovaca: Magna (žena Radivoja Bulatovića); Milica (žena Marka Bulatovića); Mare (žena
Petra Bulatovića); Stane (žena Nikole Bulatovića)...
1527
Ibid.
1528
O tome postoji veliki broj radova. Navodimo samo radove nekih stranih autora:
Harold Nicolson, Paecemaking, New York 1965, 151-152; Stephan Bonsal, Suitors and
suppliants, The Little Nations at Versales, USA 1946. (I izdanje), prevedeno i objavljeno
(Vijesti januar-februar 2000); Giuzeppe de Bajza, La Questione Montenegrina, Budapest
1928; František Šistek, The Restoration of Montenegro in the Plans of the Montenegrin Poli-
tical Representation in Exile (1916-1922), Central European University, Budapest, june 2001.
(manuskript); Balavoine Guillaume, Le Montenegro et son integration dans le royume des
Serbes, Croates et Slovenes (19141921), www.guillaume-balavoine.net (dokt. disertacija od-
branjena na Sorboni 1993); Whitney Waren, Montenegro the crime of the paece conference,
New York 1922 (naše izdanje - Podgorica 2000); Prospero Fedozzi, Situation juridique et
internationale du Montenegro, Genes 1922; Prospero Fedozzi, L'Escomatage du Montenegro,
Roma 1924.
366
bila određena moralom, već interesom.
Istovremeno, nezavisno od citirane crnogorske note, Ligi naroda se 1.
septembra 1924. godine notom obratio Međunarodni komitet za crnogorsku
nezavisnost, čiji je osnivač bio Luiđi Kriskvolo. Notu su pored Kriskvola pot-
pisali i Aleksandar Divajn, Mario Barbikoni, bivši regent San Marina, Med-
nes de Kosta, bivši počasni konzul Crne Gore u Holandiji, dr Sven Hedin,
svjetski poznati istraživač i geograf iz Stokholma, brigadni general Frederik
E. Barnam, predsjednik Bijelog krsta Kanade, dr Rene Klaparede, publicista
iz Ženeve, dr Kurt Hasert, veliki njemački geograf iz Drezdena, prof. dr Anto-
nio Baldači, profesor univerziteta, poznati botaničar i predsjednik Italijanskog
komiteta za nezavisnost Crne Gore, M. Le Comte Simon, predsjednik Belgij-
skog komiteta za Crnu Goru, i Kav. J. Eugenio Korivo, bivši crnogorski
konzul u Kvebeku (Kanada). Ova grupacija je polazila od toga da su glavni
krivci za neuspješno rješavanje crnogorskog pitanja na Mirovnoj konferenciji
u Parizu sami Crnogorci, odnosno njihove vođe (...činjenica je da su vođe
Crnogoraca u Parizu najviše odgovorne za neuspješan ishod njihovih pre-
govora. Oni su više smišljali intrige i sukobljavanja nego što su se obraćali
sudu javnog mnjenja kao što su to uradili Srbi koji su bili sposobniji, a nar-
avno imali su i Francusku podršku. Najveće žrtve ovoga su narodi Crne
Gore.). Ubijeđeni da Crnoj Gori nije pružena šansa da na demokratski način,
plebiscitom, riješi pitanje svog statusa, članovi ovoga komiteta su 1.
septembra 1924. godine uputili notu predsjedniku i članovima Skupštine Lige
naroda u Ženevi. U uvodnom dijelu note konstatuje se da je prošlo već šest
godina od kada je na pitanje nezavisnosti Crne Gore svijetu prvi put skrenuta
pažnja. Do sada velike sile nijesu pronašle nikakvo rješenje iako su službenici
crnogorske vlade više puta pokretali crnogorsko pitanje, s namjerom da se
ovaj kriminalni čin protiv međunarodnog zakona ispravi. Navodi se da su
Skupštini Lige naroda dobro poznate sve činjenice vezane za Crnu Goru i da
su od trenutka kada se desila nasilna srbijanska okupacija u decembru 1918.
godine sa tim bile upoznate sve evropske vlade i vlade zemalja Sjeverne i
Južne Amerike, kao i da se povodom crnogorskog pitanja raspravljalo u
parlamentima Velike Britanije, Italije, Francuske, a bilo je i predmet pažnje
raznih komiteta za Crnu Goru u Engleskoj, Francuskoj, Belgiji, Italiji,
Švajcarskoj, Holandiji, Švedskoj, SAD i Republici San Marino. Na teror koji
je vladao u Crnoj Gori skretana je pažnja Američkom komitetu Crvenog krsta
i Međunarodnom komitetu Crvenog krsta u Ženevi. Ako je cilj Lige naroda
da spriječi rat, onda stav hrvatskih separatista pod vođstvom Stjepana Radića,
makedonskih ustanika na čelu sa Aleksandrovim i crnogorskih ustanika pod
pokojnim Savom Raspopovićem dokazuju da se ratna varnica na Balkanu
može opet raspaliti i zato je Komitet preporučivao Ligi naroda da se izvrši
trenutna evakuacija iz Crne Gore civilnih i vojnih službenika Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca sve do rezultata plebiscita koji se ovim putem zahtijeva.
Komitet je izražavao uvjerenje da bi plebiscit pokazao želju za odvajanjem

367
Crne Gore od KSHS i tražio je imenovanje komesara koji bi rukovodio
crnogorskim poslovima. Prava naroda se moraju poštovati, a ne kršiti. Ako je
moguće da male nacije budu nasilno anektirane od strane velikih a
međunarodni tribunal kao što je Liga naroda ne daje nikakve primjedbe,
onda je to dokaz da civilizacija propada, tvrdili su članovi Komiteta u
pomenutoj noti. Na kraju se navodi: Ne postoji ma i jedno pitanje koje bi
probudilo više povjerenja u Ligu naroda i pridobilo joj mnogo hiljada
sljedbenika i privrženika nego što je hitno rješenje pitanja nezavisnosti Crne
Gore. Ovo se naročito odnosi na SAD, gdje je to pitanje već dobilo pažnju
američke javnosti i jaku podršku štampe, koja, shvatajući maltene
bespredmetnost borbe - uprkos svemu - u mnogim slučajevima tvrdi da je
nasilna aneksija Crne Gore od strane Srbije bio kriminalni čin protiv
humanosti i međunarodnog zakona. Ovaj komitet, sastavljen od građana i
podanika SAD, Kanade, Belgije, Italije, San Marina, Njemačke, Holandije i
Švedske, ljubazno zahtijeva vašu hitnu i promišljenu pažnju ovom pitanju. 1529
Nemamo podataka da li je ova, kao i slične note, uopšte razmatrana u tijelima
Lige naroda. Ono što sigurno znamo, to je da o njima nije raspravljano na
zvaničnim forumima, jer je međunarodna zajednica crnogorsko pitanje
smatrala odavno riješenim. Ali da su ove note ipak imale neki odjek, govori
interesovanje Međunarodnog crvenog krsta za Crnu Goru.
Posljednje poznato obraćanje nekom zvaničniku vezano za Društvo
naroda od strane crnogorskih emigranata jeste obraćanje Vladimira Popovića
francuskom poslaniku, socijalisti i političaru, potonjem predsjedniku vlade
Narodnog fronta Leonu Blumu, iz aprila 1927. godine. Popović je reagovao
povodom jednog Blumovog članka o Društvu naroda i njegovoj ulozi. On je
Blumu izložio istorijat crnogorskog pitanja i prethodnih razgovora u Društvu
naroda, gdje je na najveće razumijevanje crnogorskog pitanja naišao kod soci-
jalističkih partija Švedske, Belgije i Danske, te britanskih laburista. Popović
je od njega tražio da iznese crnogorsko pitanje pred Društvo naroda. To nije
ni nemoguće, pa čak ni teško. To pitanje nije nikada bilo regulisano ni voljom
crnogorskoga naroda, ni ugovorom, ni bilo kojom drugom međunarodnom
odlukom, tvrdio je Vladimir Popović, izražavajući uvjerenje da bi takav
zahtjev podržali ministri spoljnih poslova Belgije, Danske i Švedske, koji su
socijalisti i, kao i Blum, pripadaju II internacionali.1530

5. EPILOG (RASTUR, POVRATAK ILI ODLAZAK?)

1529
Commitee for Montenegrin independence, New York, 1. september 1924.
1530
BIIP, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, Vladimir Popovitch - Leon Blum, Paris,
le 27 Avril 1927.
368
 Poslije sukoba i nereda u Gaeti i Formiji, nastalih povodom akcija
rasturanja crnogorske vojske u Italiji, kraljica namjesnica Milena uvažila je
ostavku Plamenčeve vlade i donijela ukaz 15. (28) VI 1921. o obrazovanju
nove, na čelu sa divizijarom Milutinom Vučinićem, kao predsjednikom
vlade, ministrom vojnim, zastupnikom ministra unutrašnjih poslova, zastup-
nikom ministra finansija. Za ministra spoljnih poslova imenovan je Pero Đ.
Šoć i Vladimir Đ. Popović za ministra pravde, zastupnika ministra privrede,
zastupnika ministra prosvjete i crkvenih poslova. Vlada divizijara Milutina
Vučinića faktički je kontrolisala proces likvidacije crnogorske emigracije,
koju su pritiskale nevolje sa svih strana i potresali unutrašnji sukobi. Čim je
formirao vladu, divizijaru Vučiniću su se obratili dr Andrija V. Petrović-Nje-
goš, Jovo V. Šuković, student prava, Bogdan Laban, student filozofije, Drago
Petrović-Njegoš, student medicine, i St. Dim. Vučković-Sarap, student filo-
zofije, izjavom po ovlašćenju Jova Popovića od 8. jula 1921. godine, po kojoj
mogu svakome reći, da je vlada gospodina Jovana S. Plamenca prije tri
neđelje na zvaničan način pokušala pregovarati sa srbijanskim mjerodavnim
faktorima. S obzirom na to da su takav samovoljan korak smatrali pokušajem
uništenja naše pravedne borbe, potpisnici su tražili od Vučinića, u čiju su
vladu ušli Plamenčevi ministri Pero Šoć i Vladimir Popović, da demantuje
navodnu Plamenčevu izjavu. U slučaju da to ne uradi, potpisnici su zaprijetili
da zadržavaju pravo, da izaberemo način borbe protivu Vas i vaših kolega,
koji za najpodesniji nađemo.1531 Suština navođenja ovog primjera nije u tome
da se potvrde ili opovrgnu navodi Jova Popovića, inače Plamenčevog šure,
već da se ilustruje atmosfera nepovjerenja i intriga koji su zahvatili
crnogorsku emigraciju, u kojoj će malo ko kome vjerovati. Svako će svakoga
optuživati za šurovanje sa Beogradom, iako su ove optužbe uglavnom bile
neosnovane i nedokazane.
Italijanska akcija na rasturanju crnogorske vojske i emigracije, koja je
uslijedila poslije potpisivanja Rapalskog ugovora, intenzivirana posebno u
prvoj polovini 1921. godine, nudila je egzilantima dvije mogućnosti: odlazak
u treću zemlju ili povratak u Crnu Goru. Istina, bilo je i onih uticajnijih, poput
bivšeg predsjednika Crnogorskog crvenog krsta Kosta M. Lučića, koji su
tražili italijansko državljanstvo.1532 Konačan dogovor italijanske i crnogorske
strane o uslovima za demobilizaciju preostalih crnogorskih vojnika i izbjeg-
lica, postignut 1921. godine, najavio je nove drame crnogorskih egzilanata.
Najveći dio njih povratio se u Crnu Goru. Oni poznatiji i značajniji to su
očigledno odlagali. Krsto Popović je sa Dušanom Vukovićem i Đokom To-
manovićem, krajem decembra 1921. godine, po Rimu tražio Jovana Pla-
menca, kojeg je još uvijek smatrao za pravog političkog vođu i pobornika
Crne Gore, sa željom da se vide s njim prije odlaska za Argentinu. Pored svih
1531
DACG, OSIO, novi period, Podgorica, Zbirka dokumenata Jovana Plamenca, dok.
br. 118, Dr Andrija V. Petrović-Njegoš - divizijaru Milutinu Vučiniću, Rim, 12. jula 1921.
1532
DACG, FEV, f. 89, Milan Kraljević - Milutinu Vučiniću, Rim, 4. jula 1921.
369
dosadašnjih muka, sudbina je tako htjela privremeno ili možda trajno da ja i
drugi pomoću istrošenoga života tražimo sebi pribježišta u Argentinu, jadao
se Krsto Popović.1533 Jovanu Plamencu se iz Bolonje, marta 1922. godine,
javljao i Savo Raspopović, da mu se požali na pojavu prodaje crnogorskih
odlikovanja jer ovaj neće dozvoliti da se iko igra sa čašću Crne Gore, jer
danas cio svijet samo poznaje Jovana Plamenca, i da mu izjavi da su spremni
da produže ovu našu radnju bez koje ne možemo da živimo.1534 U posljednjem
obraćanju pred odlazak iz Italije komandir Savo Raspopović i kapetan Jokica
Andrijević tvrdili su da će ostat vjerni i dostojni svoje zakletve.1535 Ivo Jovi-
ćević navodi da mu je Savo Raspopović prilikom susreta u Rimu, navodno,
rekao: Ja već vidim kuda je ovo krenulo! Neka ide đe god ko hoće, a što se
mene tiče ja ću pravo u Crnu Goru i poginuću za njenu slobodu. 1536 Tako je i
bilo. Savo Raspopović se vratio u Crnu Goru i njegova grupa od 11 crno-
gorskih komita bila je likvidirana 28. decembra 1923. godine u Šćepan Dolu u
Rubežima kod Nikšića. Pored Raspopovića, tada su likvidirani i Mujo Ba-
šović, Petar Zvicer, Marko Raspopović, Miloš Kovačević, Majo (Mado)
Vujović, Jovo Krivokapić, Andrija Pejović, Golub Vujović, Miloš Pejović i
Radovan Bigović.1537 Ivo Jovićević je ispunio obećanje dato pri posljednjem
susretu sa Savom Raspopovićem i objavio pjesmu o pogibiji njega i drugova,
koju je napisao u Carigradu u februaru 1924. godine, gdje ga je zatekla vijest
o udesu odmetnika.1538 Jovan Plamenac je, još u aprilu 1921. godine, tražio od
SAD da odobri useljenje izvjesnog broja oficira i vojnika (500-600), njihovih
porodica, kao i nekih članova vlade. Tražio je da im se naseljenje odobri u
oblastima s blagom klimom, da se svakoj porodici dodijeli zemlja, namještena
kuća, stoka i poljoprivredni alat, kredit do prve žetve i da im se plate putni
troškovi do mjesta boravka. U protivnom, morali bi da se vrate u Jugoslaviju
ili da pomru od gladi. Zahtjev je ignorisan, jer su SAD bile prestale da priz-
naju Crnu Goru za nezavisnu državu.1539

1533
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Pismo Krsta Popovića, Rim, 27.
decembra 1921.
1534
Ibid, Savo Raspopović - Jovanu Plamencu, Bolonja, 20. III 1922.
1535
Ibid, Savo Raspopović, Jokica Andrijević - Jovanu Plamencu, Bolonja, mart 1922.
1536
Dr Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanje jednog federaliste, Cetinje,
1995, 143.
1537
Vidi više: Dimitrije Vujović, Ujedinjenje..., str. 518; Šerbo Rastoder, Janusovo lice
istorije, Podgorica 2000, 223; Šerbo Rastoder, Skrivana strana..., tom IV, dok. br. 1692, str.
2174; Novak Adžić, Crnogorski heroji, Savo Raspopović i Petar Zvicer, Cetinje, 2003, 135-
162.
1538
Amerikanski Glas Crnogorca, (Čikago), br. 11, 29. marta 1924, Na grobu jedanaest
osvetnika.
1539
Vidi: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Planovi
nejske vlade za privrednu rehabilitaciju Crne Gore 1917-1922. godine, Beograd 1996, 92-93.
370
 Početkom 1922. godine u Italiji je ostao veoma mali broj egzilanata. 1540
Najveći dio njih vratio se u Crnu Goru, dok je jedan dio otišao za Ameriku i
neke druge prekomorske i evropske zemlje. Želeti je da se Crnogorci ne uda-
ljuju od Crne Gore, jer se nadamo velikim promjenama a bez patriota i ljudi
ne može se stvarati država. Svaki onaj koji ide u daleke zemlje a može ma pod
kojim prilikama ostati bliže Domovini veoma mnogo griješi..., preporučiovao
je Milan M. Kraljević, načelnik Ministarstva vojnog i jedan od prvih koman-
danata crnogorske vojske u egzilu, povodom dilema gdje ići.1541 Pojedinci,
poput Stevana Popovića i Jovana Miloševića, tražili su od Milutina Vučinića
pomoć da upišu studije na nekom od italijanskih univerziteta,1542 dok je
Marko Kusovac, rezervni oficir i bivši šef telegrafskog biroa, preko poslanika
Brecija, koji se angažovao u korist crnogorskih izbjeglica, bezuspješno poku-
šavao da se zaposli u telegrafskoj službi Italije. 1543 Aprila 1922. godine Dra-
gutin Adžija je sa ženom i kćerkom gladovao u Rimu očekujući pomoć za
povratak u domovinu.1544 Dok su jedni tražili kakvo-takvo uhljebljenje, drugi
su nastavljali davno započeti posao. Istina, ono što bi se moglo nazvati osta-
cima crnogorske emigracije, i tokom 1922. godine glumilo je državnu admi-
nistraciju. Tako je u februaru 1922. godine, za delegata Kraljevske vlasti u
Bariju postavljen Miloš Vučinić, sekretar Ministarstva unutrašnjih poslova, o
čemu je tamošnji konzul Karmine Galo obaviješten i zamoljen da mu olakša
posao u pogledu veza sa zemljom.1545 Odmah po dolasku u Bari, Miloš
Vučinić, dr Lazar Bošković i Karmino Galo počeli su rad na organizaciji Ko-
miteta za Crnu Goru.1546 Više od 50 Crnogoraca, na čelu sa Krstom Popo-
vićem, krenulo je iz Italije u Argentinu. Iz Napulja su krenuli 18. januara i
stigli u Argentinu 14. februara 1922. godine. Tamo je od ranije živjela rela-
tivno brojna crnogorska kolonija.1547 Sa tamošnjim Crnogorcima emigrantska
vlada je održavala stalnu komunikaciju, ubjeđujući ih u izvjesnost i praved-
nost crnogorske borbe, kako je pisao Plamenac Mihailovu Kilibardi iz Santa

1540
DACG, FEV, f. 89, Milan Kraljević - gospodine kapetane, Rim, 2. januara 1922.
1541
Ibid.
1542
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Stevan Popović - Milutinu
Vučiniću, Gaeta, 18. I 1922.
1543
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Il capo dio gabinetto di s.e.
il sottosegretario di stato - Govanni Gorrini, Roma 13. febbraio 1922; Ibid, Au ministere royal
des affaires etrangeres, Rome le 15 fevrier 1922; Ibid, Le Directeur - Jean Gorrini, Rome, 15.
fevrier 1922.
1544
Ibid, Pierr Chotch - Leopoldo Bitteti, Rome, le 14 avril 1922.
1545
Ibid, Dr Chotch - Carmine Gallo, Rome, le 27. fevrier 1922; Ibid, Dr Šoć - Milošu
Vučiniću, Rim, 27. februara 1922; Ibid, Carmine Gallo - Pierre Chotch, Bari 3. Marzo 1922,
Galo je potvrdio dolazak Vučinića. Pošto se upoznao sa sadržinom pisma koje mu je donio,
izrazio je spremnost da pomogne u onome što je od koristi za crnogorski interes.
1546
Ibid, Carmino Gallo - P. Chotch, Bari, 17. Marzo 1922.
1547
Vidi: Gordan Stojović, Crnogorci u Argentini, Danilovgrad 2000.
371
Fea, aprila 1921. godine.1548 Preporučivano im je da se organizuju po ugledu
na one u SAD radi odbrane naše svete stvari i radi prikupljanja sredstava
koja su potrebna za borbu.1549 Pored ostalih, u Argentinu su stigli Krsto
Popović, Živko Nikčević, Marko Matanović i Vasko Marojević, koji su od-
mah uspostavili veze sa crnogorskom emigracijom koja je ostala u Italiji, kao
i sa crnogorskim konzulatom u Argentini. Po dolasku su ih prvo sačekali
Crnogorci koji se ovamo od davno bave i koji su vrlo bili raspoloženi prema
nama za svaku potrebu. Crnogorski konzul u Argentini Žerve Kazo primio ih
je sjutradan po dolasku u Buenos Ajres i tražio od argentinske vlade da se
pristiglim Crnogorcima dodijeli zemlja. Saopšteno im je da im se državna
zemlja može dati, ali bez ikakvih sredstava i hrane, koju na taj način ne
možemo uzeti. Pošto je takav način rješavanja egzistencije emigranata bio
neprihvatljiv, jer nijesu imali nikakvih zaliha do prve žetve, krenulo se u
potragu za povoljnijim rješenjima, u čemu im je Žerve Kazo uvijek bio na
usluzi. Krsto Popović je u opširnom izvještaju brigadiru Milutinu Vučiniću
naglašavao da traže zemlju gdje bi se mogli koncentrisati i Crnogorci, kako bi
se mogli, po potrebi, brzo organizovati za povratak ako ih vlada pozove ili se
vaspostavi Crna Gora. Popović se žalio i na aktivnost društva Jadran, koje je
osnovano 1915. godine i koje je vodio Dalmatinac Mihail Mihailović, veliki
bogataš. Društvo je izdavalo svoj list. Neprestano šire propagandu za Srbiju,
na svakom mjestu i svuda rade da ubijaju ugled Crne Gore i obmanjuju
Crnogorce, na čemu troše veliki novac... Sve smetnje čine Crnogorcima, pa
čak i da ne mogu naći rada, u varoši na pontove i fabrike, žalio se Krsto
Popović. Društvo je brojalo oko 3.000 članova, među kojima i oko 30
Crnogoraca. U radove ne primaju nikakvog Crnogorca, što se ne bi upisao u
njihovo društvo, a prvi naši ne hoće, pa da će krepati, opisivao je mogućnosti
zapošljavanja u uslovima kada je Argentinom vladala nezapošljenost. Da
nijesmo ovdje našli naše dobre prijatelje i patriote, ne bi smo se mogli ni
minuta zadržati nego bismo i mi morali odmah poći za radom. Popović je
obavještavao Vučinića da su na inicijativu crnogorskog konzula pripremili
proteste Crnogoraca iz Argentine za pravo i čast Crne Gore, koje će uputiti
predsjedniku Konferencije u Đenovi i Poenkareu da izvrši obećanja koja je
dao Blaženopočinuvšem kralju Nikoli, u ime svoje i u ime saveznika.1550 Time
je politička djelatnost ove grupacije počela odmah po dolasku u ovu zemlju.
Snabdjeveni brošurama, notama i kominikeima, počeli su njihovo prepisi-
vanje i rasturanje među Crnogorcima, Dalmatincima i Hrvatima u Argentini.
Čim smo ovamo stigli prva nam je briga bila ta, da Crnogorce potankostima
1548
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1414, str. 1762-1765.
1549
Ibid, S. Petrović - M. Saviću, Rozario, Santa Fe, Rim, 2. aprila 1922.
1550
DACG, FEV, KCT, f. 81; Krsto Popović, Živko M. Nikčević, Marko A. Mata-
nović, Vasko Marojević - Milutinu Vučiniću, Buenos Ajres, 16. II 1922; Vidi: Pismo objav-
ljeno u: Danilo Radojević, Argentinska pisma, Matica 15/16, jesen/zima 2003, 239-248.
372
o svemu obavijestimo o pravom stanju stvari i da im ulijemo duh, da nikad ne
gube nadu, te sa zajedničkom slogom, ljubavlju i izdržljivošću da ćemo
sigurno doći do sjajne naše pobjede, poručivao je Krsto Popović divizijaru
Milutinu Vučiniću, tvrdeći da su najveći dio Crnogoraca privukli k njima,
osim manjeg dijela zavedenih kojih se najviše nalazi u Tandilu, a to su veći-
nom Bjelopavlići, Kuči i Vasojevići. Na jednom objavljenom spisku iz grada
Madariaga u Argentini, pored Krsta Popovića, nalaze se imena 125 Crno-
goraca, od kojih su njih 19 imali familije i među kojima se prepoznaju imena
brojnih saboraca iz Gaete i Formije.1551
Crnogorci iz Argentine uputili su proteste predsjedniku Konferencije u
Đenovi i Poenkareu, a, prema njihovim navodima, mnogo su im pomagali
iseljenici iz Hrvatske i Dalmacije, koji su skoro svakodnevno pristizali. Oni
pričaju svakome, a naročito svojima, da se više nikako ne može podnositi
vladavina srbijanska. Kažuju da im Srbijanci sve uzeše a ništa im ne davaju,
opisivao je Popović raspoloženje doseljenika, među kojima je bio i dr Ivo
Grizogono, novi jugoslovenski konzul, kojeg je dočekalo samo društvo Jad-
ran, dok je na zboru Jugoslovena u Rozariju od Crnogoraca prisustvovalo
samo pet-šestoro bez vrijednosti. Raspoloženje među samim Crnogorcima
opisivao je riječima: Sa velikijem zadovoljstvom možemo vas pozitivno
izvijestiti da kod velike mase ovamošnjih Crnogoraca stoji moral na visinu.
Pravi su patrioti i složni izdržati sve muke i patnje za postignuće naše
pravedne stvari. Iako su u tuđini i udaljeni od svoje otadžbine, ipak se drže
kao pravi Crnogorci i bore protivu svakoga ko nasrće na čast i pravo Crne
Gore... Sva Argentina da je naša ne mili nam se, ne bismo imali mira i pokoja
dok izvojujemo slobodu. Sve su nam misli tamo uprte. Iako smo fizički od Vas
udaljeni preko velikijeh i dubokijeh mora kao i od Vašijeh kolega i ostalijeh
crnogorskih patriota, ipak smo duhovno svakog časa sa Vama i gotovi smo da
zajednički podnosimo zlo i dobro. Svi nestrpljivo očekujemo onaj čas kada će
te nas pozvati pod našu nepobjedivu i slavnu zastavu. Ne bi smo došli ino-
kosni, vjerujte nam, no bi krenuli na hiljade, poručivali su Vučiniću Popović,
Nikčević, Matanović i Marojević, sabirajući svoje prve utiske iz Argentine.1552
Grupacija Crnogoraca koja je iz Gaete otišla za Argentinu smatrala je to
privremenim i nužnim. Pomno je pratila situaciju u zemlji, očekujući povoljan
glas i signal za povratak. Došli su da nađu zemlju za privremeno nasta-
njivanje. Marta 1922. godine odlazili su u Kordovu, koja je bila udaljena 28
sati putovanja željeznicom, našli pustu i divlju zemlju s namjerom da je
zakupe. No, kako su u međuvremenu dobijali vijesti o rovitom stanju u Jugo-
1551
Vidi: Milivoje Popović, Bijeli teror u Crnoj Gori 1918-1929, Cetinje 1999, 192-
194; Danilo Radojević, Argentinska pisma, Matica 15/16, jesen/zima 2003, 249-260.
1552
Rukopisno odjeljenje Narodne biblioteke Srbije, Krsto Popović, Živko Nikčević,
Marko Matanović, Vasko Marojević - Divizijaru Milutinu Vučiniću, predsjedniku Minis-
tarskog savjeta Kraljevine Crne Gore, Buenos Ajres, 28. maja 1922; Pismo je objavljeno u:
Milivoje Popović, Bijeli teror u Crnoj Gori 1918-1929, Cetinje, 1999, 181-182.
373
slaviji, odlučili su da razbiju pogodbu, jer nam je bilo neprijatno zemlju uzeti
i toliki novac da gazda utroši na nas, pa da mu poslije pola godine sve pro-
padne kada mi krenemo tamo. Istovremeno su i od argentinske vlade tražili
zemlju, ali se nijesu uzbuđivali što ne dobijaju odgovor. Sva momčad koja su
sa nama došla, kao i ona ranije iz Italije zaradili su po raznijem mjestima.
Teško prolaze, jer su im nadnice male, pošto su nevješti u radu jedva se mogu
prehranjivat, opisivali su Krsto Popović, Nikčević, Matanović i Marojević
položaj izbjeglica iz Gaete. Njih četvorica nijesu radili i opstajali su zahva-
ljujući nekim ovdašnjim Crnogorcima koji nam daju hranu i stan, ali što je
mnogo, mnogo je, nećemo moći i dalje ovde ostanuti, jer smo se zadužili pa
nas je od toga stid premda nam govore da nikud ove zime ne idemo. Zanim-
ljiv je i dio u kojem se položaj ove bez sumnje vrlo ugledne četvorke, dovodi
u vezu sa radom kao nečim što umanjuje ugled. Iako je skoro svakome
Crnogorcu žao da mi četvorica idemo u radove, da nosimo vreće i td. Iako
nam vele da biše nas radije vidjeli mrtve, no da amališemo, radi samoga
ugleda i da se ne smiju naši neprijatelji i da reknu: Evo ih! Sada vidite što
možete!... - ipak smo prinuđeni odmah nekuda poć, da pomalo raduckamo, a
gledaćemo da odemo đe nema naših protivnika.1553 Očekivanja da će povratak
u Crnu Goru biti brz i izvjestan održavala su entuzijazam ove grupacije i
podsticala ih na stalan angažman u korist konačnog cilja. Javljali su o svojim
novim vezama u Argentini, namjerama o pokretanju lista, tražili propagandni
materijal od vlade, iščekivali nove vijesti iz domovine.1554 General Anto
Gvozdenović im je poručivao u decembru 1923. godine: Dužnost je svijeh
pravijeh rodoljuba da prema Otadžbini vrše sve dužnosti koje se od njih
traže... Svako se mora složiti s vama da samo složan i patriotski rad sviju
Crnogoraca može pojačati naš težak položaj i omogućiti nam borbu do pob-
jede i da nam je to jedini spas.1555 Krsto Popović je održavao i dalje vezu sa
generalom Antom Gvozdenovićem, kojeg i u 1924. godini oslovljava sa
Predsjednik kraljevske vlade i kojem se tada žalio na problem zaštite crno-
gorskih emigranata u Argentini. Stanovište da je Crna Gora u ratu sa Srbijom
od okupacije 1918. godine ograničavalo je Krsta Popovića i drugove da pot-
raže zaštitu u jugoslovenskom konzulatu u smislu izdavanja pasoša i drugih
dokumenata, te su oni tražili da se izdejstvuje da se pomoću ruske vlade, nji-
hovom političkom zastupniku u Jugoslaviji povjeri zaštita Crnogorskog na-
roda, isto tako i ostalim ruskim predstavnicima gdje se nalaze Crnogorci,
naročito u dvije Amerike, tijem bi se unekoliko u isto vrijeme ometao ma
kakav eventualni sporazum između Rusije i Srbije, na što treba raditi. Slični,
prilično nerealni stavovi, svojstveni violentnom duhu Krsta Popovića, koji se
1553
Vidi: Đuro Batrićević, Dr Anto Gvozdenović, general u tri vojske, Cetinje 1994,
280-281; Krsto Popović, Živko Nikčević, Marko Matanović i Vasko Marojević-Čile, Pismo iz
Buenos Airesa, 15. maj 1924.
1554
Ibid.
1555
Ibid, 269.
374
jadao maja 1924. godine Antu Gvozdenoviću, da nije uspio stvoriti nikakavu
organizaciju u Argentini zbog nedostatka sredstava i zato što je ovdje radnički
život upravo skitački, odnosno stoga što se u traganju za poslom stalno mije-
njalo mjesto boravka, te je tražio da ode u Rusiju, odakle bi mogao više raditi,
ako ne drugačije ono pomoću bugarskih i makedonskih organizacija ili, pak,
da mu se pošalju slova ćirilična i ostalo potrebno za štampu, da bi u svoje
vrijeme mogao izdavati jedan list,1556 bili su više spisak želja izvan stvarnosti
u kojoj je već šest godina Crna Gora živjela u Kraljevini SHS.
Među Crnogorcima u SAD postojala je relativno jaka i tvrda grupacija
koja je pomagala aktivnosti emigrantske vlade, solidarišući se s njenim napo-
rima ka poništenju odluka Podgoričke skupštine. U zvaničnom glasilu redov-
no su objavljivani njihovi apeli, protesti. Teško je na osnovu toga prosuditi
njihov stvarni broj i uticaj, ali, sudeći po relativno čestim obraćanjima, ne
samo u ovom periodu, napisima u Amerikanskom Glasu Crnogorca i Crno-
gorskom glasniku oni su, svakako, nastojali da budu upotrebljiva logistika
crnogorskoj političkoj emigraciji. U avgustu 1919. godine Glas Crnogorca je
objavio protest Crnogoraca iz Bjut Montane protiv zločina i nasilja koje se
sprovodi u Crnoj Gori1557 i sigurno je da su ova jezgra i kasnije pomagala
ostatke crnogorske emigracije. U Detroitu je još 1919. godine objavljena
knjiga1558 Janka Brajovića, vajara iz Bjelopavlića, koja je imala karakter
programskog okvira djelovanja crnogorske emigracije lojalne dvoru i vladi u
egzilu. Petar M. Bulatović iz Sesera, država Ilinois u SAD, član društva Srp-
sko-crnogorski dom, u julu 1922. godine poručivao je kralju i vladi da se
hitno objavi evakuisanje Crne Gore od srpskih trupa i da od tog trenutka
Crna Gora bude u ratnom stanju sa Srbijom i da se prekinu svi odnosi sa
Prodanim Brankovićima,1559 da se hitno objelodani sloboda Crne Gore od
srpskih trupa ili da joj se objavi rat.1560 Odgovorio mu je Labud Tatar, zahva-
ljujući mu na naporima u organizovanju političkog udruženja Saveza neza-
visnih Crnogoraca i savjetovao ga: Da ne bi bilo nesporazuma kod onih koji
ne znadu dobro stanje stvari, bilo bi dobro da vaše društvo u Seseru nosi
samo ime "Crnogorski dom" umjesto srpsko-crnogorski, da ne bi neobavi-
ješteni mislili da to ima kakve veze sa srbijanskom propagandom.1561
Na čelu Saveza nezavisnih Crnogoraca bio je M. Radulović, a sjedište
mu je bilo u Detroitu, u državi Mičigen (SAD). Ova organizacija postala je
1556
Ibid, 280-281; Milivoje Popović, Bijeli teror u Crnoj Gori 1918-1929, Cetinje
1999, 180; Krsto Popović - Anto Gvozdenović, Argentina, 15. maja 1924.
1557
Glas Crnogorca, br. 78, 10. X 1919, 3.
1558
Vidi: Janko Brajovich, The voice of Montenegro, Detroit, 1919.
1559
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Petar Bulatović - Njegovom
Prevashodstvu Ministru Vojnom, Sesser, Illinois, july 18, 1922.
1560
Ibid, Petar M. Bulatović - Nj. V. Kralj Mihailo Prvi, Sesser, Ilynois, August 2/7
1922.
1561
Ibid, Tatar - Petru Bulatoviću, Rim, 16. avgusta 1922.
375
spona sa emigrantskom vladom u Italiji, koja je članovima Saveza slala Glas
Crnogorca, svoje publikacije i članke za Crnogorski glasnik, uputstva za dje-
lovanje i slično.1562
Crnogorci iz Amerike dopisivali su se sa Italijanima s kojima su se
sprijateljili tokom boravka u Gaeti, Sulmoni, Vitoriji i Paduli, koji su se žalili
da od onih koji su se vratili u Crnu Goru nemaju nikakvog glasa. 1563 I dok su
jedni već pristizali na nova odredišta, drugi su, poput Petra Zgonjanina, Krsta
Radulovića ili Sava Uljarevića, uporno tražili da im crnogorska vlada izda
pasoš,1564 koji, uzgred rečeno, više nije priznavao gotovo niko. U junu 1922.
godine, Italiju je napustio i Stanko Grujić, čije je dugove preuzela na sebe
emigrantska vlada.1565 Istovremeno, Luiđi Kriskvolo, koji se predstavljao kao
zaštitnik crnogorskih interesa u SAD, obratio se tamošnjem senatu u ime
Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore. Odgovorio mu je senator
Vilijam Henri King (1863-1949): Mi ne bismo dopustili evropskim silama da
se miješaju u nacionalne odnose država Sjeverne i Južne Amerike i po tom
istom principu mi se obavezujemo na uzdržavanje od intervencije u međuna-
rodnim odnosima evropskih država... Ovdje vlada mišljenje da je Evropi
potrebno više saveza postojećih nacionalnih država... Bojim se da je ovo
jedan od problema kod situacije sa Crnom Gorom. Ukoliko Kraljevska vlada
Crne Gore treba da bude priznata, naravno, ne može biti nikakvog ujedi-
njenja sa Srbijom. Nijesam baš obaviješten o tome koji su argumenti u korist
ujedinjenja sa Srbijom, ali koji god oni bili, njima je, po svoj prilici, data
velika težina od strane sila koje razmatraju ovu kontraverzu. 1566 Navedenoj
argumentaciji, koja je jasno značila krajnje distanciranje ne samo od Crne
Gore već i Evrope uopšte, saglasno doktrini Monro, Kriskvolo je protivu-
rječio: ...smatram da je ova država preuzela određene obaveze u vezi sa
Crnom Gorom... Preuzevši te obaveze, imam osjećaj da Sjedinjene Američke
države nije trebalo da priznaju Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca i tada i

1562
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, M. Radulović - S. Pet-
roviću, Detroit, Avg. 21, 1922; Radulović u pismu navodi, pored ostalog, da je dobio 250
brojeva Glasa Crnogorca i da ih je odmah raspodijelio društvenim upravama i članovima
Saveza.
1563
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Patana Dante - Eccelenza
dei Affari Esteri del Montenegro, Dante je tražio bilo kakvu informaciju o članovima odreda
Mila Petranovića, koji je posljednji krenuo iz Sulmone.
1564
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Petar Zgonjanin - Kralj.
Crnogorskom Ministarstvu Unutrašnjih Poslova, Romagna-sous-Montfaucon, 1. VI 1922;
Krsto Radulović - Peru Šoću, 28. juna 1922; Ibid, Savo Uljarević - Kraljevskom Crno-
gorskom Ministarstvu Spoljnih Poslova, Romagna-sous-Montfaucon, 30. VI 1922.
1565
Ibid, P. P - G. Borsani, Rome 27 juin 1922; Ibid, Savo Uljarević - Kraljevskom
Crnogorskom Ministarstvu Spoljnih Poslova.
1566
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, William H. King - Luigi
Criscuolo, April 4, 1922.
376
kasnije da odbiju službena odobrenja crnogorskim diplomatskim službeni-
cima ovdje.1567 U naporima da zainteresuje američku javnost za Crnu Goru
Luiđi Kriskvolo je 11. aprila 1922. godine održao sastanak u Republikanskom
klubu u Njujorku, na kojem su bili prisutni poslanici Georg Henry Payne,
gospodin R. L. Tree, direktor Foruma, i Robert Emmet Mac Alarney, bivši
ataše američke ambasade u Rimu. Dogovoreno je da se organizuje odbor koji
bi pokušao da animira američku javnost i da zainteresuje Kongres i Senat za
stvar Crne Gore.1568 Prema pisanju Pera Šoća, američki ambasador Child mu
je obećao da će zainteresovati svoju vladu u pogledu situacije Crne Gore.1569
Istovremeno je od starog prijatelja Crne Gore Luciena Baumana iz Hylokija
(SAD), posredstvom Pavla Popovića, stigla novčana pomoć na ime vlade
Crne Gore.1570
Težak udarac za crnogorsku emigraciju predstavlja i smrt divizijara
Milutina Vučinića, predsjednika Vlade i ministra vojnog, osobe koja je nasli-
jedila Plamenca, kada je ovaj došao u sukob sa italijanskim političarima.
Istina, Vučinićev učinak u ovoj vladi bio je samo formalno pokrivanje mjesta
prvog čovjeka emigracije, jer je cjelokupnu propagandnu i drugu aktivnost
držao dr Pero Šoć, sa inženjerom Pavlom Popovićem. Vučinić umro je izne-
nada 30. avgusta 1922. godine.1571 Telegrami saučešća prvo su počeli da stižu
od prijatelja iz Italije. Tim povodom, prof. dr Pjetro Amoroso tražio je da se
nad njegovim grobom ne liju suze, već da se izgovori: Živjela Slobodna Crna
Gora, Zajedno ćemo oplakivati grobove prognanih heroja nad oslobođenim
Cetinjem!1572 Karmino Galo je u telegramu saučešća napisao da je nesrećna
Crna Gora njegovom smrću izgubila ne samo heroja već i neumornog borca
za njenu obnovu i nezavisnost.1573 Italijansko udruženje Dalmacija poslalo je
telegram povodom smrti slavnog prognanika nikad pokorenog barjaktara

1567
Ibid, Luigi Criscuolo - William H. King, April 7, 1922, Kriskvolo dalje piše: Poz-
nato je da su u današnje vrijeme Srbijanci nanijeli više zvjerstava crnogorskom narodu nego
što bi to svojevremeno Austrijanci i pomislili. Mi smo protestvovali na drugim instancama
zbog takvih zvjerstava, i to što smo priznali Jugoslaviju nije nikakav razlog da joj ne savje-
tujemo da prestane sa okrutnostima u Crnoj Gori. Najnoviji izvještaji mi kažu da su Srbijanci
poslali trupe kako bi ugušili ustanak u Crnoj Gori zato što narod ne želi da bude podređen
srbijanskoj vladavini. Vjerujem da je samo pitanje vremena kada će Crna Gora nametnuti
ovaj predmet, ali sam siguran da će, ukoliko se vi budete bavili njime u Senatu, američka
javnost zahtijevati da se ovaj problem odmah ispravi...
1568
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Luigi Criscuolo - dr Pierre
Chotch, New York, 14 aprile 1922.
1569
Ibid, dr Pierre Chotch - Luigi Criscuolo, Genova, le 3 mai 1922.
1570
Le secretaire - Lucien Bauman, Rome, le 14 avril 1922.
1571
Ibid, Le Consul General - Monsieur le Ministre des Affaires Etrangeres, Rome, le
31 Aout 1922.
1572
Ibid, Telegram 1918, prof. Dott Pietro Amoroso, 8 agosto 1922.
1573
Ibid, Carmine Gallo - Dottor Pietro Chotch, Bari, 4 settembre 1922.
377
crnogorske slobode.1574 Brojni telegrami i pisma saučešća 1575 pokazuju da se
podrška djelovanju crnogorske emigracije sužavala uglavnom na uski krug
prijatelja i bivših crnogorskih konzula u Italiji.
Smrt generala Vučinića stavila je crnogorsku emigraciju pred još jednu
važnu dilemu. Da li i formalno priznati poraz i pomiriti se sa politikom "svr-
šenog čina" ili nastaviti borbu za koju je bilo očigledno da nema šansi za
uspjeh? U takvoj situaciji, kada se razmišlja o svrsishodnosti imenovanja
novog predsjednika vlade, na scenu stupa ponovo Jovan Plamenac, osporava
kraljici Mileni ulogu namjesnice i imenuje sebe za predsjednika vlade, 16.
septembra 1922. godine. Preuzimajući vlast, Plamenac se obratio crnogor-
skim vojnicima, navodeći da naša državna i narodna čast, nije nikad bila u
većoj opasnosti no danas, jer je paklena politika Biograda zaogrnula jagnje-
ćom kožom neke svoje krvožedne hijene, da se mogu lakše nama borcima
približiti, te da u mraku naše viteške naivnosti rastrgnu namučeno tijelo naše
drage Otadžbine. Optužio je prezrene nemrčipuške koji opkružuju, nazovi,
namjesnicu Kraljicu Milenu da vode tajne pregovore sa Beogradom, da što
skuplje prodaju prava crnogorske Krune, prava crnogorskoga naroda. Obav-
ještavajući da preuzima namjesničku vlast, Plamenac je naglasio da borba za
slobodu crnogorskoga naroda ima tri saveznika: Pravdu, slobodu i moral, te
da je sâm Beograd priznao da je nad Crnom Gorom izvršen najodvratniji
međunarodni zločin, čije posljedice postaju svakim danom opasnije za buduć-
nost Jugoslavije.1576 Plamenac je naknadno osporavanje namjesništva kraljici
1574
Ibid, Presidente avvocato Galiero, Telegram, 1. IX 1922.
1575
Ibid, Teodoro D'Ipolito - Eccelenza, Brindisi, 1 settembre 1922; Salvatore Belucci,
Michele Belucci, Telegram, 1. IX 1922; Ibid, Barberino, Telegram, 1. IX 1922; Ibid, Solaro
del Borgo, Telegram, 1. IX 1922; Ibid, Vincenco Mauro, Telgram, 1. IX 1922; Ibid, Armando
Volpi, Agostino Volpi - Eccelenza, Roma, 1 settembre 1922; Ibid, Partito Italiano del Lavoro
- Il ministro degli Affari Esteri del Montenegro, Roma le 1 settembre 1922; Ibid, Comitato
Centrale Italiano pro - indipedenza del Montengro, Genova, Il presidente Gotuso - Dott. P.
Chotch, Genova, 1 setttembre 1922; Ibid, Randi - Šoć, Rim, 1. septembra 1922; Ibid, Giovani
Nicolo-Eccelenza, Napoli, 2 settembre 1922; Ibid, J. Siccarli - Dott. Chotch, Roma, 2 settem-
bre 1922; Ibid, Partito Nazionale Democratico, il sekretario - Dott. Chotch, Roma, 2 Settem-
bre 1922; Ibid, G. Gorrini - Doct. Pierre Chotch, Martasina, 2 Settembre 1922; Ibid, Faggioni
- Monsieur le Ministre, Veniso, le 2 Sentembre 1922; Ibid, Petar Lekić - Kralj. Crnog. Vladi,
Rim, 2. septembra 1922; Ibid, Enrico D'Aurelio - Ministero Affari Esteri del Montengro,
Milano, 3 settembre 1922; Ibid, Alfonso D'Alefsandro - Eccelenza, Napoli, 3 settembre 1922;
Ibid, Gatti, Telegram, Alesandrija 13-31-31-22; Ibid, Benaglia, Telegram, Genova; Ibid,
Delegazione regionale deputazione comitati, Telegram, Palermo; Ibid, P. Chotch - I Capitani
Reggenti della Republica di San Marino, Roma, li 5 settembre 1922; Ibid, A. Carminati -
Excelence, Milan, le 5 septembre 1922; Ibid, Chotch - Solaro Dellboro, Roma, 6 septembre
1922; Ibid, Eugenio Ciesa - Chotch, le 7 sept. 1922; Ibid, Giuseppe Brunni - Chotch, jese, 9.
IX 1922; Ibid, P. Chotch - Prof. P. Fedozzi, Rome, le 9 settembre 1922.
1576
BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Braćo Crnogorci, Vitezovi!, Rim, 16.
septembra 1922.
378
Mileni (bila je baba a ne majka Mihaila I) i njeno imenovanje poslije smrti
kralja Nikole, marta 1921. godine, pravdao činjenicom da je i tada znao da
gazi Ustav i da će pred crnogorskim parlamentom jednoga dana poslije naše
mučne pobjede odgovarati, ali je vjerovao, da će mu crnogorski narod
oprostiti, što je morao taj protivustavni akt izvršiti iz političke nužde, jer tada
nije bilo Crnogoraca u inostranstvu u dovoljnom broju, koji bi sa potrebnim
autoritetom mogli posjesti oba mjesta- namjesništvo i vladu, a uz to se i
majka maloletnog kralja preudala.1577 Kraljica Milena, koja je, izgleda, bila
sklonija tome da se više ne imenuje predsjednik vlade, za šta ju je optuživao
Plamenac,1578 odgovara imenovanjem dr Anta Gvozdenovića za predsjednika.
U tadašnjoj štampi pojavile su se informacije da je Jovan Plamenac izvršio
puč i sebe proglasio "regentom Crne Gore" na podsticaj Benita Musolinija,
koji je, dok je bio u opoziciji, moralno i materijalno pomogao crnogorske
emigrante.1579
Dolazak fašista na vlast, krajem oktobra 1922. godine, sa stanovišta polo-
žaja crnogorske emigracije, trebalo je biti povoljna okolnost. Međutim, već pr-
vih dana fašističke vladavine postalo je jasno da vlada Italije neće dozvoliti bo-
ravak na njenoj teritoriji onim Crnogorcima koji su sposobni za rad, odnosno,
da takvima neće dati više nikakvu nadoknadu za demobilizaciju... Osobe koje bi
ostale na ovaj način u Italiji neće u buduće imati nikakve pomoći od Italije, ni
direktno ni indirektno, stajalo je u saopštenjima crnogorske emigracije.1580
Ponovna podjela na Plamenčeve i Gvozdenovićeve pristalice će, ionako
nezavidnu, poziciju crnogorske emigracije dodatno zakomplikovati. Prvo su
se oglasili crnogorski rodoljubi i borci na čijim grudima blistaju zlatne me-
dalje za hrabrost, čija su tijela napaćena mnogobrojnim ranama, zarađenim
na bojnom polju u zajedničkoj pobjedi saveznika i čije kuće su spaljene, a
imovina opljačkana i čije se porodice nalaze u jugoslovenskim zatvorima, čiji
drugovi još uvijek padaju u borbi za crnogorsku nezavisnost i čast, "Izja-
vom", u kojoj stoji da Anto Gvozdenović, Pero Šoć, Vladimir Popović, Pavle
Popović, Savo Petrović i major Milan Kraljević nemaju pravo da govore u
ime crnogorskog naroda zato što njihovo sadašnje držanje ne odgovara
istinskim crnogorskim interesima. Navedenu Izjavu u Rimu su potpisali no-
sioci zlatne medalje za hrabrost: major Dušan Vuković iz Bjelica, Mašan
Borozan iz Rijeke Crnojevića, Marko Vučeraković iz Crmnice, Simo Čukić iz
Berana, Tomislav Lekić iz Vasojevića, Savo Čelebić iz Lješanske nahije,
Andrija Dragutinović iz Ćeklića, Pero Vuković iz Pipera, kao i nosioci sre-
brne medalje za hrabrost: Petar Kovačević iz Nikšića i Jokica Andrijević iz
1577
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Izjava g. Jov. Plamenca,
predsjednika Minist. i ministra spoljnih poslova (L'Epoca).
1578
Ibid.
1579
Hrvat, br. 802, 3. novembra 1922.
1580
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Saopštenje za javnost,
Vlada Kraljevine Italije...
379
Bjelopavlića.1581 Ova grupa je među posljednjima otišla iz Italije. U maju i
junu 1923. godine, njih 22 boravili su u jednom hotelu u Carigradu: Petar
Kovačević, Dušan Vuković, Marko Abramović, Andrija Radulović, Krsto Se-
kulić, Savo Bošković, Pero Bošković, Bogdan Simović, Simo Đukić, Zeko
Delibašić, Špiro Belada, Vido Nikčević, Krsto Niković, Marko Vučeraković,
Pero Vuković, Pero Pekić, Niko Nikčević, Milo Leković, Stefan Lekić, Do-
menik Lekić, Petar Lekić, Milan Lazarević, Đuro Lazarević, Miško Marvušić
i Maksim Martinović.1582 Tamo ih je našao i mitropolit Gavrilo Dožić, koji je
tim povodom pisao radikalskom poslaniku Ljubu Bakiću da se vidio sa Ivom
Jovićevićem, za koga navodi da mu je, pošto je vidio da on jednako ima u
glavi neku njegovu usijanu politiku i da nije došao sebi, otvoreno poručio da
mu puta u Crnu Goru nema sa takvom pameću. On reče da bi pošao u Ame-
riku i ja sam mu to odobrio jer sam uvjeren da je umno poremećen i da bi
piskanjem mogao, u slučaju da dođe tamo, naškoditi i sebe i drugome. Ta-
kođe navodi da mu se obratio Petar Kovačević, plemenski kapetan sa Gra-
hova, koji se bio prijavio jugoslovenskom konzulu i tražio povratak u Crnu
Goru sa još dva svoja druga, među njima je i onaj čuveni Vučeraković, koji
misli u Ameriku, jer nema tamo puta zbog zločina koje je počinio, pisao je
Dožić i tražio da se odobri povratak onima koji nijesu počinili zločine. 1583 Na-
vedena grupacija je, u stvari, namjeravala da ide u Rusiju. Još dok su boravili
u Rimu, pojedinci su uspostavili veze sa tamošnjim sovjetskim trgovačkim
predstavnikom Vorovskim, preko koga su ispitivali mogućnost naseljenja u
Sovjetskom Savezu. Ivo Jovićević, koji se deklarisao kao republikanac, obja-
vio je, kao zagovornik odlaska Crnogoraca u Rusiju, i brošuru Crnogorska
Sovjetska Republika, kojom je sugerisao Crnogorcima da stvore svoju sov-
jetsku republiku onakvu kakva je i ranije bila, sve do knjaza Danila, kada su
Crnogorci na narodnim skupštinama rešavali sve važne državne poslove, što
znači da je Crna Gora bila jedna vrsta sovjetske republike.1584
Od navedenog originalnog shvatanja komunizma za nas su mnogo
interesantniji pokušaji da se izdejstvuje od sovjetskih vlasti dozvola da se
Crnogorcima iz Italije odredi jedan prostor na jugu Rusije gđe bi mogli
osnovati jednu svoju sovjetsku republiku, o čemu opširno u svojim sjećanjima
piše Jovićević. Navodeći da im je prvo usvojena, a potom otkazana molba, on
opisuje svoj put do Moskve radi dobijanja dozvole za naseljenje. Došavši u
Carigrad, gdje se zadržao duže vrijeme, Jovićević je, navodno, promijenio
plan o naseljenju i odlasku u Rusiju, jer je tamo stiglo 60 Crnogoraca iz
1581
BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Dichirazione, Rome, li 23 settembre 1922.
1582
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Ibid, Račun Hotel Thrace, Constati-
nopole, le 16 Juin 1923.
1583
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1604, str. 2093.
1584
Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanja jednog federaliste, Cetinje 1995,
134-135.
380
Gaete, pristalica Jovana Plamenca. Sa njima je postignut dogovor da se
prebacimo u Crnu Goru i da otpočnemo borbu dok svi ne izginemo, jer bolje
je i poginuti nego kukavički lipsavati i skitati se po tuđim zemljama. Ali kako
nijesu imali novca, riješeno je bilo da Jovićević ode u Moskvu da potraži
pomoć. Preko Sevastopolja, stigao je u Moskvu, gdje je došao do Čičerina,
narodnog komesara za spoljne poslove Sovjetskog Saveza, koji je na Kon-
ferenciji u Đenovi 1922. godine, postavljajući pitanja u vezi sa Crnom
Gorom, zadobio simpatije crnogorskih emigranata. Pošto je od Čičerina tražio
pomoć kao crnogorski nacionalista, a ne kao komunista, Jovićević se poslije
dužeg boravka u Moskvi, oktobra 1923. godine, i poslije Čičerinovog
odbijanja da pomogne Crnogorce, vratio u Carigrad, gdje više nije bilo onih
zbog kojih je išao da traži pomoć. Našavši se bez ikakvih prihoda i u
bijedi,1585 odlučio se na povratak. Tada je napisao otvorena pisma kralju Alek-
sandru, Stjepanu Radiću i Aleksandru Cankovu, predsjedniku bugarske vlade.
Sva pisma je, kao i pjesmu Na grobu jedanaest osvetnika, posvećenu pogibiji
komita iz družine Sava Raspopovića, kojem je obećao prilikom posljednjeg
susreta u Rimu da će napisati pjesmu o njegovoj smrti, objavio Amerikanski
Glas Crnogorca. U pismu mojem rođaku, Aleksandru Karađorđeviću, kralju
Srbije dr Ivo Jovićević nije birao riječi u obraćanju jugoslovenskom kralju.
Optuživši ga da sjedi na jednom od najokrvavljenijih prestola nemoralne
Evrope, da je oteo krunu svom đedu, da je posijao mržnju između Srba i
Crnogoraca, Jovićević piše i sljedeće: Ti moraš takođe vidjeti ona popaljena
sela crnogorska i čuti lelek i vapaj one nevine djece, onih nevinih žena i
staraca koje potukoše, izmrcvariše i obeščastiše Tvoji divlji potplaćeni pan-
duri. Jovićević upozorava kralja Aleksandra da bi se njegov prijesto mogao
lako prevrnuti, a ti ispod njega osvanuti kao kralj Aleksandar Obrenović. Jer
Tebe Hrvati ne priznaju nikako, a Bosanci, Hercegovci, Dalmatinci, Crno-
gorci i Makedonci priznaju Te na silu, te da ne treba da na silu sjedi na
prijestolu, već da izađe u susret narodu i abdicira. Biraj jedno od ovoga dvoje:
raspad današnje Jugoslavije, za ljubav srbijanskih hegemonista i pljačkaša, ili
ostvarenje potpune Jugoslavije, slobode, blagostanja i napretka jugosloven-
skih naroda, poručivao je Ivo Jovićević na kraju pisma. Radiću je poručivao
da, umjesto programa nezavisne, katoličke Hrvatske, treba da radi na
programu jugoslovenskih federativnih republika (Srbija, Hrvatska, Slovenija,
Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija i Bugarska), na tome da se svi
stanovnici te države zovu Jugosloveni i da se svi služe ćirilicom i da krajnji cilj
bude stvaranje slovenske federativne republike, u kojoj bi bilo ostvareno
jedinstvo svih Slovena. U tom smislu pisao je i Cankovu.1586
Poznato je iz drugih izvora da je odmah po rasturanju vojske u Italiji
1585
Vidi: Amerikanski Glas Crnogorca (Čikago), br. 11, 29. marta 1924, 2, Apel na sva
Savezna bratstva Saveza nezavisnih Crnogoraca u SAD.
1586
Vidi: Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanja jednog federaliste, Cetinje,
1995,140-164.
381
najveći dio Crnogoraca izrazio želju da se naseli u Rusiji i da je takve zaht-
jeve Italija odbacivala.1587 Đuro Batrićević u knjizi o generalu Gvoz-
denoviću, bez poziva na izvore, navodi da je Jovićevićeva inicijativa bila u
stvari na Gvozdenovićev nagovor i da su čak postojali planovi o upadu u
sovjetsku ambasadu u Rimu i traženju azila, kao i da se 12 viših crnogorskih
oficira, i pored svega, uspjelo prebaciti u Sovjetski Savez. Neki od njih,
poput Ivana Bulatovića i izvjesnog Simovića, postali su generali Crvene
armije i učestvovali kao dobrovoljci u španskom građanskom ratu 1936.
godine.1588
Jedan od onih koji se nije vratio u Crnu Goru bio je Marko Vučera-
ković. U maju 1923. godine stigao je u Albaniju, potom će preko Egipta stići
u Belgiju, u kojoj će okončati život. Prethodno je bio u Draču, da bi u Valonu
stigao 16. jula. Otuda je pokušao da uspostavi veze preko Ram Muslije, life-
ranta albanske vojske iz Skadra, s kojim je drugovao 1919. i 1920. i koji je
slovio za dobrog prijatelja Sava Raspopovića, kako bi ga ovaj proveo do
jugoslovensko-albanske granice. Vučeraković je poslao pisma tražeći da mu
žena i sin dođu u Skadar, ali su ta pisma dopala u ruke jugoslovenskih
vlasti.1589 Nešto ranije jugoslovenske vlasti imale su informacije iz Beča da će
se u Valoni ili Draču održati Makedonsko-Crnogorsko-Arbanaški kongres sa
učešćem boljševika, što se dovodilo u vezu sa dolaskom Marka Vučerakovića,
koji je prethodno u Carigradu kod italijanskog poslanstva uzeo pasoš za Egi-
pat, dok su Pero Vuković, Mašan Borozan i Dušan Vuković, prema istom iz-
voru, uzeli pasoše za Ameriku.1590 Vučeraković je na kraju završio u Belgiji.
Prema izvorima jugoslovenskog konzulata iz Skadra, marta 1924.
godine iz Bugarske su u Valonu u Albaniji stigli: Pero Vuković, Bogdan
Simović, Milo Leković, Stevan, Tomica i Petar Lekić, Niko Niković, Đuro i
Miloš Simonović, Đokica Andrijević i Ilija Lubarda, sa mađarskim pasošima
koje im je izdalo mađarsko poslanstvo u Sofiji i u kojima su bila mađarska
imena. Odatle ih je albanska policija povela za Drač. Sumnjalo se da žele da
se ubace u Crnu Goru i u tom smislu upozoravalo na opreznost. 1591 Tada je,
prema istim izvorima, u Skadar pristigao i Ivan Bulatović, 1592 da bi u sep-
tembru 1924. godine došao Marko Raspopović sa jedanest drugova,1593 poku-
šavajući da se ubaci na područje Crne Gore. 1594 Ministarstvo unutrašnjih djela
1587
Vidi: Todor Borozan, Memoari, rukopis.
1588
Vidi: Đuro Batrićević, Dr Anto Gvozdenović, general u tri vojske, Cetinje 1994,
208-209.
1589
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar, 1997, knj. IV, dok. br. 1628, str. 2114-2115.
1590
Ibid, dok. br. 1629, str. 2115-2116.
1591
Ibid, dok. br. 1694, str. 2175.
1592
Ibid, dok. br. 1696, str. 1276.
1593
Ibid, dok. br. 1717, str. 2199, dok. br. 1721, str. 2202-2203.
1594
Ibid, dok. br. 1721, str. 2202-2203.
382
KSHS 19. septembra 1924. godine dostavilo je informaciju da se u Draču
nalazi oko 60 crnogorskih emigranata koje potajno izdržavaju albanska i itali-
janska vlada. U Skadru je organizovan jedan Crnogorski komitet, pod vođst-
vom brigadira1595 Marka Vučerakovića i Pera Vukovića, koji izdržava itali-
janski konzul i albanska vlada. Ovaj komitet stoji u vezi sa nekim nezadovolj-
nicima u Crnoj Gori i ima namjeru za mjesec dana sa 50 Crnogoraca preći na
njenu teritoriju. U komitetu su se, pored Vučerakovića i Vukovića, nalazili:
majori - Stevan i Tomica Lekić, Pero Bošković, Ilija Lubarda i Ilija Damja-
nović, kapetani - Bogdan Simović, Petar Lekić i (Petar) Pekić; potporučnici -
Vido Nikčević i Niko Nikolić, zastavnik Savo Bošković i maturant Maksim
Martinović. Ilija Lubarda je imao zadatak da ubije velikog župana, dok se za
Zeka Delibašića navodi da je učestvovao u napadu na generala Terzića, kada
ga je natjerao da se svuče.1596 Pero Vuković je, 23. septembra 1924. godine, sa
pet odmetnika dolazio do Rijeke Crnojevića, dok se dolazak Ivana Bula-
tovića, sada kao člana Bugarske komitske organizacije, u Skadar u septembru
1924. godine, odnosno u Kastrate, gdje su uzeli kuću pod zakup sa više od
stotinu bandita, povezivao sa širom akcijom duž jugoslovensko-bugarsko-
albanske granice.1597 U oktobru 1924. godine upali su u Crnu Goru iz Skadra,
preko Kastrata i odatle jezerom do Vranjine - Andrija, Milovan i Pero Pejo-
vić, Đuro, Mitar i Ilija Krivokapić, dok su u okolini Skadra boravili: Marko
Raspopović, Pero Vuković, Dušan Krivokapić, Petar Pekić, Bogdan Simović,
Miko Vlahović i neki Đuro rodom iz Vasojevića, dok se Milo Lekić nalazio u
Veudensu. Prema informacijama jugoslovenskog konzula iz Skadra, oni su
očekivali dolazak Boža Krivokapića iz Beča, za koga tvrdi da je agent bal-
kanskih federalista iz Beča, i vrlo često putuje od Beča preko Fijume za
Tiranu i Skadar.1598
Prema policijskim izvorima, krajem 1924. godine iz emigracije se vra-
tio Petar Plamenac, emigrant koji se jako isticao propagandom za odcepljenje
Crne Gore i zbog toga održavao izvjesne veze sa boljševicima, Bugarima i
Italijanima. Plamenac je 30. decembra 1924. godine stigao u Zagreb, odakle
je početkom 1925. namjeravao da krene za Crnu Goru.1599
Postojanje dvije paralelne "vlade" dovodilo je do zabune i u krugovima

1595
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 104, J. Plamenac - Marku Vučerakoviću, Rim, 1. februara 1920.
1596
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1723, str. 2204-2205.
1597
Ibid, dok. br. 1719, str. 2200-2201.
1598
Ibid, dok. br. 1728, str. 2208-2209.
1599
Ibid, dok. br. 1731, str. 2212-2213, Saopštavajući navedene informacije poglavaru
cetinjskog sreza, veliki župan Zetske oblasti Milovan Džaković preporučivao je da na njegov
rad i kretanje obratite strogu pažnju kako bi se njegov protivdržavni rad blagovremeno spri-
ječio, naročito obratiti pažnju na njegove veze sa sumnjivim ljudima iz naroda i na njegovu
korespodenciju...
383
međunarodne diplomatije, koja je još komunicirala sa crnogorskim emigran-
tima. Poslanik Švajcarske u Italiji Vagnier tražio je od crnogorskog gene-
ralnog konzula obavještenje o novom crnogorskom ministarstvu koje je ime-
novalo Njeno veličanstvo kraljica namjesnica, jer je od Plamenca dobijalo
informacije o drugačijem sastavu vlade.1600 Istovremeno, podjela se desila u
vrijeme kada su procrnogorski krugovi u Italiji spremali organizovanje ambi-
ciozno zamišljenog Kongresa za Crnu Goru. Predsjednika organizacionog
odbora, prof. Mareskotija, general Anto Gvozdenović obavještavao je da će
crnogorsku vladu na Kongresu predstavljati Vladimir Popović,1601 ministar na
raspoloženju, koji je bio u Bolonji. Na kongresu je bilo planirano da se
razmatraju pitanja Crne Gore s pogledom na nepravdu koja je protiv nje uči-
njena, te na njeno pravo i međunarodne obaveze za njenu restauraciju. Inače,
Gvozdenović je u instrukcijama V. Popoviću naglašavao sljedeće: Mi se bo-
rimo za restauraciju Crne Gore i najglavnija tačka naše borbe jeste: da
postignemo da se Crnoj Gori dade slobodno i pošteno samoopredjeljenje;
drugo: da nastojite da od svih naših prijatelja i komiteta, koji su za legalnu
vladu, da oni osude pred italijanskom vladom i javnim mnjenjem postupak
Plamenčev i da se njegovom skandalu što prije stavi kraj.1602
S druge, pak, strane, Plamenac je optuživao Gvozdenovićevu vladu da
je svojim pristalicama izdavala jugoslovenske pasoše, da je stupila u prego-
vore sa Beogradom oko prodaje krunskih dobara za svotu od 200.000.000
dinara.1603 U pristalice ove politike Plamenčevi sljedbenici su ubrajali: Jova
M. Popovića, Pera Vučkovića, Pera Šoća, Mila Vujovića, Anta Gvozdeno-
vića, Vladimira Zimonjića, Milisava Nikolića, Danila Radovića, Đura Ivo-
vića, popa Iliju Kapu, Blagotu Martinovića, koji su sa knjazom Danilom i
njegovim bratom Petrom radili na tome da dobiju bogate apanaže od Bio-
grada, kako bi se ova dvojica mogli kockati po Parizu, Nici i Monte Karlu,
dok bi ovi drugi dobili bogate penzije i stekli zasluge kod Beograda. Svemu
tome Plamenac je odolijevao sve do momenta kada je Italija htjela pošto poto
da nas uništi saglasno sporazumu kojega je imala sa Francuskom i Jugosla-
vijom. Pošto se povukao sa mjesta predsjednika vlade, počelo je navodno pri-
manje jugoslovenskih pasoša i pregovori sa jugoslovenskom vladom. Kraljica
Milena je optuživana da je dala obećanje Biogradu ne samo da neće poslije
smrti Vučinića imenovati nikakvu crnogorsku vladu u inostranstvu, nego da
će kroz najkraće vrijeme poći i nastaniti se u Biogradu. Saglasno tome Pašić
joj je spremao konake u Biogradu. Pošto Plamenac nije mogao više da ćuti,
uhvatio se u koštac ne samo sa Biogradom i Parizom, nego, kako sa zvanič-
1600
BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Wagniere - Monsieur le Consul General
du Royame du Montenegro, Rome, le 8 Novembre 1922.
1601
Ibid, A. Gvozdenovich - Prof. Marescotti, Rome, le 11 novembre 1922.
1602
Ibid, A. Gvozdenović - Vladimiru Popoviću, Rim, 11. novembra 1922.
1603
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Izjava g. Jov. Plamenca,
predsjednika Minist. i ministra spoljnih poslova (L'Epoca).
384
nom Italijom i crnogorskim izdajnicima, tako posebno sa talijanskim dvorom
i to usred Rima.
Tim povodom Plamenac je izdao proglas u kojem je optužio sinove
kralja Nikole i njihovu majku da izdaju svetu stvar crnogorskog naroda; da je
on kako u Crnoj Gori, tako i u inostranstvu stalno pokrivao i prao kako nji-
hove prljavštine tako i njihovih kobnih savjetnika i agenata i to sve radi časti i
spasa Crne Gore i same dinastije Petrovića... Što se tiče krunskih dobara
rečeno je tom prilikom, da su to crnogorska državna dobra koja su data Vla-
daru Crne Gore samo na uživanje, kao takva se ne mogu ni zaduživati ni
otuđiti - putem poklona ili putem prodaje. Osporavajući kraljici Mileni pravo
na namjesništvo s pozivom na Ustav (čl. 28, 23, 18), Plamenčevi sljedbenici
tvrdili su da je ona samo ostala da bude jedna privatna svojta kralja Mihaila i
da shodno Ustavu ne pripada Vladičanskom domu, te prema tome, ona nije
mogla nikoga razriješiti niti postaviti, što je, pak, trebalo Plamencu da pribavi
legalitet, jer je bio posljednji predsjednik vlade imenovan prema propisima
Ustava od zakonitoga kralja, to je on i pored one njegove privatne ostavke
ostao legalni šef vlade i dalje. Imenovanje "vlade" od strane kraljice Milene
dvadeset i nekoliko dana pošto je Plamenac obrazovao vladu urađeno je po
savjetu Biograda. Za Anta Gvozdenovića se tvrdilo da je ruski podajnik,
poznati kockar koji je cio svoj vijek proveo za kartaškim stolom, dok je Pero
Vučković, kada je imenovan za ministra, već bio uzeo jugoslovenski pasoš za
odlazak u Biograd. Njih su optuživali da su knjaza Petra poslali u Biograd, da
ga Pašić vodi na sindžir, te da ga pokazuje stranim ministrima, da vide kako
su Crnogorci političke kupljerajke, kako se prodadoše za pare, a na prvo
mjesto sama dinastija.
Osnivanje Stranke seljaka i radnika oko Crnogorskog glasnika od
strane Mila Vujovića, Pera Vučkovića, Pera Šoća i Mira Martinovića među
Crnogorcima u Americi, Plamenac i njegovi sljedbenici tumačili su kao kva-
lifikovano izdajstvo, koje ovi nitkovi preduzimaju protivu svoje rođene Otadž-
bine, jer postoji samo jedna stranka, a to je stranka crnogorskih patriota, na
čelu koje stoji J. S. Plamenac. Toj stranci pripadaju svi oni koji sebe ubrajaju
u Crnogorce. To je stranka čitavog crnogorskog naroda. To je stranka, koja
se bori za vaspostavu Crne Gore. U SAD postoji Savez nezavisnih Crnogo-
raca, čiji je cilj pomaganje materijalno nuždenih Crnogoraca u inostranstvu,
njegovanje političkog, intelektualnog i moralnog jedinstva među članovima,
kao i vođenje akcija za državnu slobodu crnogorskog naroda. Sve drugo
mimo ovoga, to je izdaja narodne stvari, tvrdili su Plamenčevi sljedbenici,
koji nijesu štedjeli riječi uvrede na račun bivših ministara - Mila Vujovića,
koga su optuživali da je u Valoni i Draču prodavao hranu namijenjenu crno-
gorskim borcima; Pera Šoća, da je pri razoružavanju crnogorske stvari u
Italiji stajao u vezi sa francuskom legacijom. Njoj je sve dostavljao, a ova
srbijanskom poslaniku u Rimu; Pera Vučkovića, da je, pored toga što je u
godini 1917. u društvu sa Andrijom Radovićem, Danilom Gatalom i Jankom

385
Spasojevićem obrazovao u Ženevi poznati Odbor za tobožnje ujedinjenje,
odnosno odbor za uništenje Crne Gore i za njeno zarobljenje u korist Srbije,
čestitao Pašiću Krfsku deklaraciju i da je javno priznao da je primao pare od
Pašića za izdaju Crne Gore, kao i da je, preko svojih rođaka Jovana i Stanka
Vučkovića, agitovao u Gaeti na pobuni vojske. Pored bivših ministara, pred-
met kritike i ogovaranja bio je i Božo Krivokapić, sin Vuka Krivokapića, koji
je takođe bio u Gaeti. Božu je je navodno Milo Vujović omogućio bjekstvo iz
Italije u Švajcarsku, odakle se vratio u Gaetu tek poslije Plamenčeve ostavke i
otuda otišao u SAD. Ovu grupaciju su optuživali da su stavili sebi u zadatak,
da šire neslogu među Crnogorcima u inostranstvu, da ih odvrate od svake
misli koja bi išla u prilog mučeničke Crne Gore. Oni probaju za račun
Biograda, da razore Savez nezavisnih Crnogoraca, kako će ih moći lakše
uvesti u svoje sramno kolo i kao takve staviti ih pod barjak zločinačkog Bio-
grada. Ko god misli časno, viteški i crnogorski taj će ostati vjeran Savezu
nezavisnih Crnogoraca i jedinoj svetoj stranci - stranci od 21. decembra
1918. koja ostaje da bude znamenje crnogorskog vaskrsnuća.1604 Opšti raskol
među emigrantima, praćen uvredama i paranoičnim konstrukcijama, netrpelji-
vošću (ne)shvatljivom za bivše saborce, bio je logična završnica političkog
kraha njihove borbe. Svoju srdžbu usmjerili su jedni naspram drugih i izlivali
je na stranicama listova po inostranstvu, međusobno se optužujući za sve i
svašta.
Odgovarajući Radovanu i Veljku Krivokapiću, te Andriji S. Nikoliću na
jedan napis objavljen u Crnogorskom glasniku od 15. decembra 1923. godine,
koji je izlazio u Detroitu, komandir Dušan Vuković je na optužbe da je Pla-
menčev komandir napisao i sljedeće: Tobož hoćete, da me stim omalovažite.
To je baš ono, s čim se ja i svi crnogorski borci i patriote dičimo i ponosimo,
jer nijesmo komandiri Janka Vukotića, niti Andrije Radovića, niti Lazara
Mijuškovića, niti Danila Gatala, niti Boža Petrovića, niti onih crnogorskih
ministara, koji sramno svoju otadžbinu izdadoše i za pare je prodadoše. Ja
sam proizveden za komandijera, pošto sam se pričestio na stotinu bojišta
krvlju neprijatelja crnogorske slobode! Braneći Plamenca, Dušan Vuković je
optuživao Mila Vujovića, Anta Gvozdenovića, Pera Vučkovića, Jovana Vuč-
kovića, Stanka Vučkovića, Pera Šoća, Krsta V. Martinovića, Boža Krivoka-
pića, Mila Petrovića, Marka Z. Popovića, Iva Jovićevića i Vladimira Đ.
Popovića da su radili na pobuni crnogorske vojske u Gaeti, jer je Beogradu i
crnogorskim izrodima, crnogorska vojska zadavala najveći strah i brigu, jer
je postojala mogućnost, da svakog časa jednim skokom upadne u Crnu Goru i
da vatru, koja je tamo već gorela, pretvori u jedan veliki požar, koji bi mogao
da obuhvati, ne samo Crnu Goru i okolne zemlje, te tako već inače trošno
zdanje Jugoslavije da do temelja sravni. Tvrdeći da navedeni nikada ne bi
mogli pobuniti crnogorsku vojsku da im se nije zvanična Italija pridružila
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Grobari crnogorskog naroda, Milo Vujović
1604

sa Mirom Kolinom osnivaju stranku u Ameriku da mute Crnogorce za račun Biograda.

386
prema sporazumu učinjenom sa Beogradom i Parizom za uništenje crno-
gorske vojske, vlade i konzulata na zemljištu Italije, Dušan Vuković ih optu-
žuje da su se priključili tome paklenome poslu i stavili se na raspoloženje
Beogradu, Đolitiju i grofu Sforzi radi uništenja crnogorske vojske. Kao glav-
nog organizatora u pobuni vojske Vuković je označavao Danila Petrovića. On
je međutim podsticao oficijere i vojnike na pobunu, jer je htio čas prije, da
dođe do para iz Beograda, a vojska i Plamenac su bili prepreka njemu i
njegovom bratu, jer su vojska i Plamenac predstavljali borbu. Ove sve kobne
i zločinačke intrige sprovođao je Danilo, dokle je bio u San Remo, preko svog
brata Petra, a ovaj preko komandijera Đura Ivovića, Danila Radovića i još
nekih drugih niskih duša. Vuković je optuživao knjaza Petra da je otišao
javno u izdaju i položio zakletvu Karađorđevićima, tuđemu kralju, ma da nije,
kao đeneral, razriješen zakletve vjernosti prema Nj. V. Kralju Mihailu I i
Crnoj Gori! Pi izrodi! Pi izdajnici, nitkovi i tuđinski plaćenici! Objašnjavajući
razloge zbog kojih je Plamenac sa drugima odmah po dolasku Musolinija na
vlast morao napustiti Italiju, Dušan Vuković je navodio: Vlada Musolinijeva
tražila je od Beograda, da joj popušti u pitanjima škola i prava upotrebe
zastave italijanske od strane Italijana u Dalmaciji, kao i u drugim pitanjima.
Pregovori su se vodili u Abaciji. Beograd je napošljetku izjavio, da će popus-
titi, ako Musolinijeva vlada onemogući dalji boravak Plamenca i crnogorskih
patriota na zemljištu Italije. Beogradska vlada je govorila: dok god Plamenac
bude u Italiji, da su svi uzaludni napori da se između Beograda i Rima
postave dobri odnosi. Napošljetku poslije čitavog mjeseca kolebanja Musolini
je dao pristanak i pozvao Plamenca da napusti Italiju sa svima crnogorskim
patriotama, čiju je listu Beograd podnio... I kad je Plamenac krenuo za
Ameriku, Srbija je sve moguće preduzela, da mu kako god osujeti ulazak.1605
Plamenac je iz Italije stigao u Njujork. Odnosno, prema Jožefu Bajzi,
nakon smrti kraljice Milene italijanska vlada je istjerala Plamenca iz Rima, a
Gvozdenovićeva vlada je prestala da funkcioniše.1606 Plamenac je održavao
veze sa dijelom crnogorske emigracije i pojedincima iz inostranstva koji su
podržavali njegov rad. I dalje su mu se obraćali pojedinci, smatrajući ga legi-
timnim predstavnikom i nosiocem borbe za Crnu Goru. Grof Duse Luj de
Šermon, predsjednik Academie du progres, osnovane 1889. godine, odnosno
predsjednik Opšteg udruženja odlikovanih u stranim zemljama od 1911. go-
dine, tražio je od Plamenca da ga imenuje za opunomoćenog počasnog minis-
tra za Francusku, kako bi pomogao u odbrani velike stvari Crne Gore. Navo-
deći da u Francuskoj 99% ljudi vjeruje da se Crna Gora prisajedinila Srbiji
slobodno, Šermon je predlagao osnivanje Udruženja odlikovanih i prijatelja
1605
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, Jedan moj odgovor, Dušan Vuković.
Pismo je objavljeno u: Amerikanski Glas Crnogorca, 12. april 1924, br. 12, 3-4, Jedan moj
odgovor jaranima Mire Koline.
1606
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest, 1928; Jožef Bajza, Cr-
nogorsko pitanje (priredili Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 51.
387
Crne Gore.1607 Ne raspolažemo dokumentima o tome da li je ova inicijativa
zaživjela, ali sudeći po broju odlikovanih sigurno je da bi takvo udruženje
bilo brojno.
Sporovi među crnogorskom emigracijom u Americi bili su naročito
intenzivni sredinom dvadesetih godina, kada se veliki dio emigracije iz Italije
preselio na američki kontinent. Savez nezavisnih Crnogoraca je, posredstvom
svog zvaničnog glasila Amerikanski Glas Crnogorca, odbacivao optužbe da
je pod uticajem Jovana Plamenca. Takođe je odbacivao mogućnost da u bilo
kojoj varijanti prizna vladu Mila Vujovića i Mira Mitrovića, koja je bila
formirana u dijelu crnogorske emigracije. Optužujući ih da su došli sa tova-
rima laži i intriga iz Rima sa kojima su... pomutili i zavadili Crnogorce u
Americi, te su se danas razdvojili u dva tabora, Savez nezavisnih Crnogoraca
tvrdio je da ne čini razlike među članovima jedne i druge stranke, pošto
znamo da smo svi iskreni sinovi i patrioti Crne Gore i za pogažena prava
njegova naroda, i najavljivao konferenciju na kojoj će se svi iskupiti na jed-
nom mjestu, istrijebiti gubu iz torine i složno, dogovorno i bracki povesti
povesti istrajnu borbu za našu majku otadžbinu i naš nesrećni narod Crno-
gorski...1608 I predsjednik Saveza nezavisnih Crnogoraca Vaso Đ. Kovačević
početkom 1924. godine pozivao je na slogu i saradnju. Tvrdio je da su vrata
kuće Saveza Nezavisnih Crnogoraca otvorena svakom bratu Crnogorcu i
iskrenom sinu Crne Gore i zaključivao: sramno je i nečasno kako za jednu
stranu tako i za drugu, da jedan drugog gađamo glibom nebratstva, i sa
ovakvim djelima zadovoljavati svog neprijatelja.1609
Sudeći po izvorima, može se zaključiti da je djelatnost crnogorske
emigracije počev od 1923. godine bila u Evropi jedva primjetna. Ona se svo-
dila tek na sporadična javljanja, najčešće povodom interpretacije nedavnih
događanja ili pokušaja da ona dobiju naučnu interpretaciju. Tako, na primjer,
povodom XIII izdanja Enciklopedije Britanika i teksta Sitona-Votsona reago-
vao je Aleksandar Divajn, osporavajući da navodi u tekstu odgovaraju istini.
Redakcija mu je odgovorila da je Siton-Votson istoričar i nesumnjivi znalac
južnoslovenskog pitanja, tako da Divajnu nije ništa drugo ostalo već da od
crnogorskih emigranata, rasutih na sve strane, traži dodatne materijale radi
osnaživanja sopstvene argumentacije.1610 Ovo je bio i simbolični početak pre-
nosa političkih sporenja u knjige, čime će biti otvorena nova stranica u isto-
rijatu crnogorskog pitanja. Istina, u engleskom parlamentu se još uvijek
sporadično raspravljalo povodom Crne Gore. Kada je beogradski Ilustrovani
1607
Ibid, S. E. Doucet Louis de Chermont - Plamenatz, Paris, le 21 Julliet 1923.
1608
Vidi: Amerikanski Glas Crnogorca, 12. april 1924, br. 12, Neka ovo posluži kao
otvoreno pismo listu Crnogorskom glasniku Mila Vujovića i Mira Mitrovića i svakome ono-
me, ko ih podržava.
1609
Ibid, Članovima S. N. C.
1610
BIIP, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, Dušan - Dragi Vladimire, Calabria. sep-
tembar 1924.
388
list početkom 1924. godine objavio sliku masakriranih komita iz grupe Sava
Raspopovića i tu sliku prenio engleski Daily Graphic,1611 poslanik Morel je u
Donjem domu engleskog parlamenta postavio pitanje o ucjenjivanju i ubija-
nju boraca za nezavisnost i ujedno zatražio da se publikuje Salisov izvještaj.
Odgovoreno mu je da je izvještaj zastario, a u engleskoj štampi su se ubrzo
mogli pročitati navodi da se radi o običnim odmetnicima koje je ubio sam
crnogorski narod.1612 Inače, pomenuta slika će uskoro biti objavljena i na
brojnim plakatima raznih komiteta za nezavisnost Crne Gore. Komitet za
crnogorsku nezavisnost na čijem čelu je bio Luiđi Kriskvolo tim povodom je
objavio proglas, pošto je prethodno Aleksandar Divajn dostavio sliku ubijenih
komita.1613 Istovremeno je u Donjem domu, 6. maja 1925. godine, poslanik
Kenvorti ponovo postavio pitanje o Crnoj Gori, da bi mu ministar Ostin
Čemberlen odgovorio kako, prema izvještajima engleskog vicekonzula, tamo
vladaju normalne prilike, dok je poslanik D. Kirkvud (Kirkwood) u Donjem
domu, 20. jula 1925, pitao: koja je to od velikih sila potpisala protokol o
aneksiji Crne Gore i zašto tamo nije bilo pravog plebiscita? I njemu je
odgovorio Čemberlen: nije bilo nikakvog ugovora, niti plebiscita, ali su izbori
iz 1920. bili dovoljni da riješe stvar. Sâm Siton-Vatson je u predavanjima o
Jugoslaviji iz 1927. godine isticao da, pored hrvatskog i makedonskog,
postoji i crnogorsko pitanje,1614 isto ono čije je postojanje osporavao 1920.
godine. Malobrojni crnogorski emigranti po Evropi javljali su se sporadično
predavanjima ili izjavama. Irski komitet za Crnu Goru, osnovan u Dablinu
1924. godine, nastavio je propagandu u korist crnogorske nezavisnosti
objavljivanjem raznih tekstova i organizovanjem predavanja i tribina.1615 Tako
je Jovo Čubranović, član Crnogorske narodne odbrane, na predavanjima u
Dablinu 1925. godine, tražio da se evakuišu srpske trupe iz Crne Gore. U isto
vrijeme (1924) Aleksandar Divajn je objavio zapaženu brošuru Nacija koja
umire (The martyred nation), dok se u britanskom parlamentu još uvijek
mogla čuti rasprava o crnogorskom pitanju. U časopisu Foreign Affaires,
odnosno mjesečnoj reviji koju je osnovao Morel, objavljivani su članci u
korist Crne Gore.1616 Član biroa za zaštitu prava naroda, koji je djelovao pri
Društvu naroda u Ženevi, i član međunarodnog procrnogorskog komiteta
Rene Klaparede objavio je (1924) u reviji Paix par le Droit članak Klevet-
nička kampanja protiv Crne Gore (La campagna de colomnies contre le
1611
Daily Graphic, 20. II 1924.
1612
Vidi: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle
prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965, 182.
1613
BIIP, Radovi Vladimira Popovića,, f. 113, Commitee for Montenegrin indepen-
dence, The Pacification of Montengo by Serbia!, plakat.
1614
Vidi: Ilustrovani list, 20. I 1924, br. 3.
1615
Whitney Warren, Montenegro le crime de la conference de la paix, Geneve-Paris,
1925, 72.
1616
Ibid.
389
Montenegro), sve sa ciljem da ovaj organ zainteresuje za sudbinu Crne
Gore.1617 To je već bilo vrijeme kada se crnogorsko pitanje smatralo riješenim
i kada su i posljednji emigranti razmišljali o priznavanju novostvorenog
stanja. Tako je, na primjer, Janko Brajović, vajar iz Bjelopavlića, koji je živio
u Londonu i bio poznat kao autor jedne knjige političko-programskog karak-
tera,1618 objavljene 1919. godine, jugoslovenskom poslanstvu u Londonu
1927. godine saopštavao da je nekada bio separatista, ali da uviđa da to u
sadašnjim prilikama znači služiti neprijatelju Jugoslavije. 1619 Drugi su, pak,
poput Mila Petrovića, nastavljali svoje aktivnosti u prilog obnove Crne Gore.
Ovaj potomak dinastije objavljivao je knjige1620 i štampao proglase u tom
smislu. Povodom Nove godine i Božića 1931. godine u Ženevi je štampao
proglas Crnogorci na srpskom i engleskom jeziku, u kojem navodi da se nada
da će Crnoj Gori biti povraćena kruna koja je Crnoj Gori opljačkana i da se
približava dan kada ćete - zadahnuti uspomenom naših predaka, - biti oslobo-
đeni sramnoga jarma Karađorđevića. Svijet će ponovo priznati da Crna Gora
pripada Crnogorcima, a ni jednome drugome narodu. Pošto su preostali
članovi dinastije Petrović naravnjali sa Srpskijem zavojevačem i odrekli se
svoga zakonitog nesleđa, Milo Petrović je tvrdio da on jedini ostaje da vas
povedem, jer se za 13 godina izgnanstva kao predstavnik starije grane Petro-
vić-Njegoša i lojalni nasljednik slavnih Crnogorskih tradicija nikada nije
pokolebao.1621 Predstavljajući se kao Prince Milo of Montenegro u zapadnoj
štampi istupao je veoma oštro izjavama protiv jugoslovenske države, evrop-
ske diplomatije, a u prilog obnove Crne Gore.1622
Centar crnogorskog pokreta iz Evrope prenio se u Ameriku. Poslije
protjerivanja i odlaska ključnih ličnosti emigracije, Detroit je postao sjedište
crnogorskog pokreta. Okupljena oko Crnogorskog glasnika i bivšeg ministra
Mila Vujovića (stigao u Ameriku 1923. godine), koji je počeo osnivati udru-
ženja za odbranu slobode Crne Gore, crnogorska emigracija imala je ekspozi-
ture u Parizu, dok su crnogorski komiteti djelovali u raznim gradovima Ame-
rike, u Engleskoj, Španiji i Belgiji. U akcijama je prednjačio Italijanski komi-
tet za nezavisnost Crne Gore, sa sjedištem u Bolonji, na čijem čelu je bio

1617
Whitney Warren, Montenegro le crime de la conference de la paix, Geneve-Paris,
1925, 72-73.
1618
Vidi: Janko Brajovich, The voice of Montenegro, Detroit 1919.
1619
Vidi: Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle
prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, br. 1, 1965,184.
1620
Vidi: Princ Milo of Montenegro, The indepedence of small Nations and the extin-
ction of Montenegro, London 1931; Milo of Montenegro, The betrayal of Montenegro, Nine-
teenth century and after XIX–XX, january-june 1933, London.
1621
DACG, OSIO, novi period, Podgorica, Zbirka dokumenata Jovana Plamenca, dok.
br. 137, Crnogorci.
1622
Vidi: Sunday Dispath, 4. decembar 1932.
390
univerzitetski profesor Antonio Baldači,1623 kao i Udruženje za odbranu slo-
bode Crne Gore, osnovano u julu 1924. godine u Bergamu (Italija).1624 Isto-
vremeno su podjele, sukobi i trvenja u crnogorskoj emigraciji motivisali prija-
telje Crne Gore širom svijeta da pokušaju pokrenuti crnogorsko pitanje bez
Crnogoraca. Luiđi Kriskvolo, bivši crnogorski konzul u Njujorku, početkom
1924. godine, osnovao je Međunarodni komitet za crnogorsku nezavisnost ili
Komitet dvanaestorice, u koji su ušli najagilniji predsjednici komiteta iz raz-
nih evropskih država, poznati naučnici, publicisti i filantropi, kao Aleksandar
Divajn, Vitni Voren, Lord Sydenham, Ronald Meknil, generala Barnam,
Mario Borbikoni, Sven Hedin, Kurt Hasert, Antonio Baldači, Rene Klapared i
drugi. Optužujući kao glavne krivce za neuspjeh u Versaju1625 crnogorske
vođe, njihove podjele, zavist i ljubomoru, u proglasu od 27. januara 1924.
godine se, pored ostalog, navodi: Različiti službenici prethodnih vlada koji
tvrde da zastupaju Crnu Goru počinili su mnoge zloupotrebe. Oni su pod-
stakli prikupljanje sredstava za pomoć Crnoj Gori i neki kažu da ta sredstva
nikada nijesu ni stigla u Crnu Goru. Neki Crnogorci i simpatizeri koji je tre-
balo da dobiju zakonito zaposlenje više vole da zarađuju na ovom crno-
gorskom cilju u različitim zemljama, a uspjeli su da ga diskredituju. Svaki
potez koji čine diksredituje desetine ili više uvaženih ljudi koji su posvetili
svoje vrijeme i novac pokretu. Misleći prije svega na Plamenca i njegove
akcije po dolasku u SAD oko raspisivanja nacionalnog zajma, ali ne manje i
na Gvozdenovićeve pristalice, Luiđi Kriskvolo, sponzor, osnivač i pokretač
ovih inicijativa, oko kojih je okupio tada vrlo ugledne ličnosti, koje su se bez
ikakvog materijalnog ili drugog interesa borili za Crnu Goru i njeno pravo, a
uvjereni da Crnoj Gori nije pruženo pravo na plebiscit, odlučili su da se
obrate Ligi naroda, o čemu je nešto već naprijed kazano.1626
Pod uticajem stalnih apela i protesta raznih međunarodnih komiteta i
crnogorske emigracije, napisa u štampi i objavljenih slika, za položaj osuđe-
nika u Crnoj Gori, tokom 1924. godine zainteresovao se Međunarodni crveni
krst, sa sjedištem u Ženevi. Pitanje stanja zatvorenika u Crnoj Gori, njihovog
broja, položaja žena i djece pokrenuo je bivši šef kanadske misije za pomoć
Crnoj Gori, general Burnam. On se 1923. godine obratio Međunarodnom
komitetu Crvenog krsta u Ženevi opširnim pismom, sa zahtjevom da se

1623
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest, 1928. (Jožef Bajza, Cr-
nogorsko pitanje, priredili Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 53.
1624
Vidi: Natale 1925, Bergamo, 1925.
1625
...činjenica je da su vođe Crnogoraca u Parizu najviše odgovorne za neuspješan
ishod njihovih pregovora. Oni su više smišljali intrige i sukobljavanja nego što su se obraćali
sudu javnog mnjenja kao što su to uradili Srbi koji su bili sposobniji, a naravno imali su i
Francusku podršku. Najveće žrtve ovoga su narodi Crne Gore.
1626
BIIP, Radovi Vladimira Popovića,, f. 113, Commitee for Montenegrin indepen-
dence, New York, 1 september 1924.
391
preispita stanje u zatvorima u Crnoj Gori.1627 Međunarodni crveni krst sa sje-
dištem u Ženevi tražio je od Jugoslovenskog crvenog krsta da podnese iz-
vještaj o stanju zatvora u Crnoj Gori, reagujući na apele ostataka crnogorske
emigracije i njenih prijatelja po svijetu. Glavni odbor Jugoslovenskog crve-
nog krsta zadužio je 31. jula 1924. godine mitropolita Gavrila Dožića, pred-
sjednika Odbora Crvenog krsta Zetske oblasti, i dr Nika Martinovića, člana
toga odbora, da obiđu crnogorske zatvore i podnesu izvještaj koji bi bio
proslijeđen Komitetu Crvenog krsta u Ženevi.1628 Dožić i Martinović su
pregledali zatvore u Nikšiću, Podgorici i Cetinju, dok je iz Pljevalja, Berana i
Andrijevice dobijen izvještaj o pregledu koji su izvršili predsjednici mjesnih
odbora Crvenog krsta. U Kolašinu je taj posao obavio sveštenik Jagoš
Simonović, opunomoćenik Oblasnog odbora Crvenog krsta, a u Baru okružni
školski nadzornik A. Jovanović. Prema tako sačinjenom izvještaju, u Nikšiću
se nalazio policijski pritvor i sudski zatvor. U pritvoru su zatvorenici spavali
na golom patosu i tri jedina pritvorenika hranila su se o svom trošku. U
sudskom zatvoru se nalazilo 40 apsenika oba pola, koji su živjeli u veoma
lošim uslovima. Apsenici su iznureni i u bednom stanju. Dvojica su okovani
gvožđem, skoro su goli i zdravstveno ruinirani, stoji u izvještaju. U Podgorici
je postojao politički zatvor, u kojem je bilo pet pritvorenika, čije je stanje
slično stanju političkih pritvorenika u Nikšiću. U Sudskom zatvoru nalazilo se
30 apsenika, dok se u Centralnom kaznenom zavodu Jusovača, nalazilo 200
osuđenika. Na Cetinju su u policijskom zatvoru bila tri pritvorenika, dok se u
sudskom zatvoru nalazilo do 100 apsenika. Među ovima nalaze se i predani
odmetnici i njihove vođe. U Pljevljima je bilo u pritvoru 5, a u policijskom
zatvoru 3 zatvorenika; u Beranama u policijskom pritvoru 3, a u zatvoru 11; u
Andrijevici 17 sudskih zatvorenika (četiri žene); u Kolašinu je u istražnom
zatvoru bilo 21 lice (tri žene), dok se za Bar, koji je imao policijski pritvor i
sudski zatvor, ne navodi broj zatvorenika, kao ni u Danilovgradu, gdje nije
izvršen pregled, jer nije bilo nikog od činovništva sreskog poglavarstva kada
je komisija naišla. Opšti nalaz je govorio o veoma lošem stanju zatvora, lošoj
ishrani i nedostatku zdravstvene njege.1629 Iz izvještaja se zapaža da se broj
zatvorenika navodio uglavnom zaokruženim ciframa (20, 30, 40, 100, 200),
što je pouzdan indikator da se bez rizika teško može odrediti tačan broj zatvo-
renika, i da se sa zatvorenicima postupa uglavnom dobro, što je opet bilo ne-
saglasno ocjeni o jadnom i bijednom stanju u kojem su se zatvorenici nalazili.
Izvještaj je bio prezentiran Međunarodnom crvenom krstu 4. septembra
1924. godine. Međunarodni crveni krst nije bio zadovoljan njime. Jugoslo-
venski izvori su tu činjenicu pripisivali agitaciji Jovana Plamenca, Vladimira
1627
Whitney Warren, Montenegro le crime de la conference de la paix, Geneve-Paris,
1925, 71.
1628
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1714, str. 2195.
1629
Ibid, dok. br. 1715, str. 2195-2198.
392
Popovića, italijanskom komitetu za nezavisnost Crne Gore, englesko-crnogor-
skom komitetu, na čelu sa Aleksandrom Divajnom i Bijelom krstu Kanade, na
čelu sa brigadnim generalom Barnemom.1630 Vjerovatno je i zbog toga u jesen
1924. godine najavljena posjeta Lisjena Kramera, člana Međunarodnog
komiteta Crvenog krsta iz Ženeve, zatvorima u Crnoj Gori. 1631 Tim povodom
ministar pravde objašnjavao je ministru inostranih djela da je stanje u crno-
gorskim zatvorima naslijeđeno još od ujedinjenja, i da je nedostak finansijskih
sredstava onemogućio da se bilo što uradi na popravci navedenog stanja. Što
se tiče pretrpanosti u zatvoru u Podgorici, odgovoreno je da se zatvorenici
prebacuju u druge zatvore, u kojima ima više prostora, kao što je to urađeno
prije izvjesnog vremena kada je iz Podgoričkog zavoda prešlo oko 150
osuđenika u Zenički zavod, što će se činiti i ubuduće.1632 Iz cetinjskog zatvora
je pokušano bjekstvo 21. oktobra 1924. godine, što je bio i povod dostavljanja
obimnog izvještaja komandanta cetinjske žandarmerije ministru unutrašnjih
djela Božidaru Maksimoviću, koji je ovaj dostavio ministru pravde Edu
Lukiniću. U izvještaju se navodi da su zatvorenici pokušali bjekstvo kopajući
rupe u zidu, te da se u sudskom pritvoru na Cetinju nalazi 42 oglašena odmet-
nika, koji su se u toku ove godine predali, a delom pohvatani od strane žan-
darmerije. Sem toga u istom pritvoru se nalaze 22 jataka, 10 osuđenika
zločinaca i 18 zločinaca koji čekaju presudu, tj. ukupno 92 lica. Oglašeni
odmetnici bili su oni za čije je hvatanje ili ubistvo bila raspisana novčana
nagrada. Pošto je zatvor bio veoma slab, sa nezadovoljavajućim bezbjednos-
nim uslovima, u izvještaju komandanta žandarmerije navodi se da je nekoliko
puta povodom toga razgovarao sa predsjednikom Okružnog suda i predoča-
vao mu eventualne posledice koje mogu nastati ako se sa protivnicima bude i
dalje ovako postupalo, ali da mu je predsjednik suda predočio jedan pravilnik
iz zakona biv. Kralj. Crne Gore, po kome svi pritvorenici imaju pravo da
uživaju sve beneficije, koje su im ovim pravilnikom dozvoljene, te on predlaže,
zato što nema izgleda da bi se pretres protivu odmetnika završio ni u roku od
godine dana, da se zatvorenici prebace u Zenicu.1633
Pošto su jugoslovenske vlasti odbile zvaničan zahtjev Međunarodnog
crvenog krsta za posjetu zatvorima u Crnoj Gori, obrazlažući odluku time da
ne žele da pomažu jednu tendencioznu kampanju uperenu protiv naše države,
dozvolile su privatnu posjetu bilo kog člana Međunarodnog crvenog krsta. U
aprilu 1925. godine ministra inostranih djela KSHS posjetio je Lisjen Kramer
i zatražio preporuku vlasti kako bi mu se omogućilo da, kao privatno lice,
pregleda zatvore u Crnoj Gori. Tim povodom izdata je preporuka upravni-
cima zatvora u Crnoj Gori da mu izađu u susret.1634 U aprilu 1925. Lisjen
1630
Ibid, dok. br. 1733, str. 2214-2215.
1631
Ibid, dok. br. 1716, str. 2198.
1632
Ibid, dok. br. 1718, str. 2199-2200.
1633
Ibid, dok. br. 1730, str. 2210-2212.
1634
Ibid, dok. br. 1733, str. 2214-2215; dok. br. 1734, str. 2215-2216.
393
Kramer je obišao zatvore na Cetinju i Podgorici i sačinio memorandum 14.
maja 1925. godine, koji je uputio na adresu ministra inostranih djela KSHS
Ninčića. Kramer navodi da opšte stanje zatvora ne odgovara modernim stan-
dardima. Zatvori ne ispunjavaju uslove higijene, prostora, ishrane i ljekarske
njege. Nedopustivo je da se djeca uzrasta 12-15 godina nalaze zatvorena po
više mjeseci sa odraslima, da izvjesni zatvori, poput onog na Cetinju, nemaju
poda, da su zatvorenici lišeni postelje i da leže na asfaltu. Pritvorenici su
izjavljivali da se sa njima čovječno postupa, ali su se žalili na nedopustivo
dugo trajanje istražnog pritvora. Na Cetinju vidjeli smo jednog pritvorenika
bolesnog, koji je zatvoren od pre pet godina. Na kraju je Kramer poručio da
njegove opaske nisu potekle iz deplasiranog kritičkog duha, već jedino da se
učini dobro administraciji i zatvorenicima.1635
Jugoslovenske vlasti su bile zadovoljne izvještajem Kramera, koji se
nije mnogo razlikovao od onog koji su sačinili mitropolit Dožić i dr N. Marti-
nović. Memorandum Kramera objektivan je i nepristrasan i njegovo objavlji-
vanje prekinuće tendencioznu kampanju uperenu protiv naše države, koja se
povodom ovoga pitanja podržava već dugo vremena, bilo je mišljenje Minis-
tarstva inostranih djela KSHS.1636 U julu 1925. godine, odmetnici su ubili
jednog od podnosilaca izvještaja o stanju u crnogorskim zatvorima, dr Nika
Martinovića.1637 Prvi novinski izvještaji o zatvorenicima u Crnoj Gori u
režimskoj štampi objavljeni su u Politici 1926. godine. Novinar je posjetio
zatvorenike na Cetinju. Ćelija u kojoj je boravio Radojica Nikčević opisana je
kao vrlo lepa mala soba, za koju bi se u Beogradu platilo svakako šest stotina
dinara, okrečena je i u njoj je besprekoran red. Od nameštaja ima jedan
drveni sto, na kome se nalaze knjige, male alatke za drvorez, jedno ogledalo i
vaza sa cvećem; u uglu je gvozdena postelja, čistija no u mnogome hotelu, po
zidu nekoliko slika.1638 Čitajući ove opise, tadašnji čitalac mogao bi poželjeti
da malo uživa u tom "raju". Takvo "zadovoljstvo" imali su Vuko Bogićev
Radović, Pavle Đukanov Vukićević, Radojica Krstov Nikčević, Nikola Ne-
đeljkov Vojinović, Ilija Milisavljev Ašanin, osuđeni na vječitu robiju, Marko
N. Nikolić, osuđen na 20 godina robije, Ivo Gr. Nikčević (na 18 godina),
Blagoje N. Radojičić (na 15), Stevo P. Poček (na 13 godina i 8 mjeseci),
Radisav K. Obradović (na 12), Boško S. Agramović (na 12), Gavro Ašanin
(na 10), Špiro G. Vujović (na 10), Živko Đ. Vukićević (na 10) i Stanko R.
Ivanović-Sabak, osuđen na 4 godine zatvora za uvredu veličanstva. Zbog
nedostatka dokaza oslobođeni su: Đorđije V. Kustudić, Vasilije M. Mićković,
Đorđije R. Radojičić, Radosav N. Stojović, Damjan S. Adžić, Obren J. Rajić,
Ljubo A. Abramović i Maksim Miljanić. Neki od ovih će ipak biti osuđeni,
1635
Ibid, dok. br. 1736, str. 2217-2218.
1636
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1735, str. 2216-2217.
1637
Ibid, dok. br. 1740, str. 2235.
1638
Ibid, dok. br. 1741, str. 2235-2238.
394
dok će drugima biti povećana kazna, jer ih kasnije nalazimo u spiskovima
osuđenih. Presude ovoj grupi izrečene su 8. decembra 1926. godine.1639 Prema
podacima iz komunističkih izvora, početkom 1928. godine u zatvorima u
Podgorici, Mitrovici i Zenici ležalo je oko 120 crnogorskih komita. Njihove
porodice i oni propadoše,1640 javljao je T. Todorović Politbirou CK KPJ.
Odmah poslije izricanja presuda, pojedinci, poput Novice Radovića
(1890-1945), doktora matematičko-tehničkih nauka sa napuljskog univerzi-
teta i člana Međunarodne akademije, koji je sedam mjeseci držan u pritvoru i
kojem sud u Kolašinu nije dao da se brani na suđenju, a koji je, prema
sopstvenom iskazu, bio kriv samo zato što je sestrić kralja Nikole, pisali su
kralju Aleksandru i tražili pomilovanje.1641 Novica Radović je, povjerovavši
aktu o amnestiji, došao iz Italije u Beograd 1925. godine, da bi otuda bio
sproveden u Kolašin, gdje mu je sa pedesetoricom odmetnika, među kojima
su bili i njegova braća Miloš, Radovan i Dragutin, suđeno zbog ustanka u
Rovcima 1920. godine. Prvo je bio oslobođen, a potom osuđen na 20 godina
robije. U Zenici je odrobijao devet godina.1642 Tokom 1931. godine Crnom
Gorom je kružila Narodna molba, na koju su se potpisivali građani Crne
Gore, moleći kralja Aleksandra da pomiluje zatvorenike iz nejunačkog doba
davši slobodu krivcima... koji danas izdržavaju kaznu po raznim kaznionima -
najviše u Zenici. Jedino ruka koja može ubrisati suze jest ruka našeg
Gospodara, pa u želji da i ovom prilikom ruka narodnog Vladara poseje
radost u naše krševe, mi se ovom molbom obraćamo Uzvišenom Prestolu.1643
Uz ovu molbu, koju su potpisivali građani Crne Gore, išao je i spisak1644 sa
imenima 61 osuđenika koji su se nalazili u zatvoru u Zenici za koje je traženo
pomilovanje:

Ime i prezime Presuda Početak

kazne (zatvoren)
Radović Novica 20 god. 28. IV 1926.

1639
Ibid, dok. br. 1743, str. 2239.
1640
Vidi: Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (1918-1945),
serija I, knjiga I (1918-1929), Odabrao i priredio Jovan R. Bojović.
1641
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pok-
ret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1744, str. 2240-2241, dok. br. 1745, str. 2241-
2242.
1642
Vidi: Ibid; Radovića su komunisti poslije II svjetskog rata osudili na smrt, vidi:
Radović Novica, Crna Gora na savezničkoj golgoti, Cetinje 1994, Radović Novica, Crna
Gora na savezničkoj golgoti, Podgorica 2000. (riječ priređivača Branislav Kovačević, Vladeta
Cvijović, I-X); Slavko Burzanović, Zapisnik sa isljeđenja Novice Radovića, Matica br. 15/16,
jesen/ zima 2003, 261-328.
1643
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1757, str. 2257-2258.
1644
Ibid, dok. br. 1758, str. 2259-2260.
395
Radović Miloš 15 -II-
Radović Radovan 15 -II-
Radović Dragutin 15 -II-
Radović Vuko 20 -II-
Vlahović Dragiša 15 -II-
Vlahović Tripko 15 -II-
Vlahović Zarija 15 -II-
Vlahović Milinko 15 -II-
Vlahović Đoko 15 -II-
Vlahović Radoš 15 -II-
Vlahović Pavle 15 -II-
Vlahović Miloš 20 30. XI 1925.
Bulatović Božo 20 28. III 1926.
Bulatović Tomo 15 -II-
Bulatović Vuksan 15 -II-
Bulatović Radovan 15 -II-
Bulatović Milosav 15 -II-
Bulatović Mašo 15 -II-
Bulatović Mato 15 -II-
Bulatović Ćiro 15 28. III 1926.
Bulatović Radonja 15 -II-
Bulatović Janko 15 -II-
Bulatović Savo 15 -II-
Bulatović Milovan 15 -II-
Bulatović Rade 15 -II-
Bulatović Mašan 20 30. XI 1925.
Bulatović Bogić 20 15. III 1923.
Bulatović Vučić 20 15. VI 1920.
Mićković Mijo 15 15. V 1924.
Mićković Vasilije 20 12. XII 1922.
Božović Milovan 15 28. IV 1926.
Andrijević Jokica 15 -II-
Andrijević Andrija 15 -II-
Šćepanović Srdan 20 15. III 1923.
Orović Radojica 20 -II-
Nikčević Radojica 20 30. III 1924.
Nikčević Ivo 20 -II-
Nikolić Marko 20 - II-
Avramović Boško 20 -II-
Ivanović Stanko 20 -II-
Kustudić Đorđe 20 -II-
Vukićević Živko 15 2. I 1921.
396
 Stojović Radisav 20 13. V 1927.
Čupić Gruica 20 10. VII 1920.
Obradović Milutin 10 15. III 1923.
Abramović Luka 12 -II-
Poček Stevo 20 30. III 1924.
Perović Milić 20 11. XII 1926.
Žarković Jokica 20 15. XI 1924.
Grdinić Dragiša 20 15. VI 1920.
Boričić Boško 20 24. V 1922.
Lutovac Vukajlo 20 2. I 1924.
Janković Mihailo 20 -II-
Ašanin Ilija 20 30. III 1924.
Đurđevac Veljo 20 24. VI 1922.
Vukić Dragoje 20 16. V 1923.
Jakić Mitar 20 1921.
Knežević Mlađen 20 5. VI 1920.

Svima sa spiska kazna je bila umanjena za 1/6, a nekima i za ¼ ukazom

o pomilovanju od 10. VIII 1929. godine.
Prema spiskovima koje je, po sjećanju, maja 1926. godine pravio Milo
M. Lekić, od crnogorskih oficira koji su bili u emigraciji, u inostranstvu su još
uvijek bili: Marko Vučeraković, Milan Krljević, Krsto Popović, Luka Đurko-
vić, Mašan Borozan, Petar Pekić, Labud Baltić, Mitar Lekić, Krcun Kusovac,
Šunjo Vukmanović, Živko Nikčević, Marko Matanović, Vasko Marojević,
Zaviša Zvicer, Stevo Đurišić, Maksim Martinović i Dušan Krivokapić. 1645
Koliko nam je poznato, najveći dio njih se nikada nije vratio u Crnu Goru.
Drugi su, pak, poput Steva Vučinića (umro 1923), Joka Dabanovića (1925),
Ilije Bećira (1925) i Laza Lekića (1925), okončali svoje živote u Crnoj Gori.

5.1. Kako su završili ili nekrolog jednoj političkoj generaciji

5.1.1. Članovi dinastije

Sudbina posljednje vladarske kuće u Crnoj Gori bila je formalno odlu-

čena odlukama Podgoričke skupštine, kojima im je bio zabranjen povratak u
zemlju. Nijedan Petrović koji je nadživio nestanak Crne Gore nije okončao u
njoj. Ostali su u egzilu i imali različite sudbine.

1645
DACG, OSIO, novi period, Podgorica, Zbirka dokumenata Jovana Plamenca, dok.
br. 124, Milo M. Lekić - Jovanu Plamencu, Cetinje, 22. maja 1926; Aktivni crnogorski oficiri;
Vojnoadministrativni crnogorski oficiri.
397
 Nikola I Petrović Njegoš (7. oktobra 1841, Njeguši - 1. marta 1921,
Kap d'Antib), vladar, državnik, političar, vojskovođa, književnik... Kontra-
verzna ličnost koja je ¾ svog života vladala Crnom Gorom. Za njega se
vezuju svi njeni uspjesi i neuspjesi 1860-1918. (1921) godine. Danas će se
skoro svi složiti da je riječ o velikoj ličnosti moderne istorije Crne Gore. Ono
oko čega se neće složiti traje do današnjeg dana. Dok su posljednji seoski
kneževi, sekretari partijskih ćelija ili izvikane lokalne veličine dobili ulice ili
spomenike, pod njegovom ogromnom istorijskom sjenkom skrivale su se sve
sljedeće političke generacije u Crnoj Gori. U njegovom ogromnom istorij-
skom nasljeđu svi su uzimali ono što im je odgovaralo i bacali ono što im se
nije sviđalo. Niko ga nije doživljavao kao ličnost iz istorije, nego kao svog
savremenika iz virtuelne svakodnevice. Prije su mu spomenik podigli stranci
u Sanremu (1931), gdje je sahranjen, nego Crnogorci u Njegušima, gdje je
rođen. I to nije bilo nelogično. Onda kada je bio najjači, Crnogorci su ga
uzdizali u božanstvo; kada je bio najslabiji, prema njemu su pokazivali veliku
netrpeljivost. Slijedeći ovu matricu, za najveći dio istoričara bio je apsolutista,
autokrata i diktator, čak i poslije 1905. godine. To jasno pokazuje da, u
suštini, nije bila toliko problematična njegova forma vladanja, koja se ni po
čemu ne razlikuje od vladavine ostalih balkanskih apsolutista toga vremena,
koliko forme i institucije koje bi tu vladavinu činile legitimnom i
perspektivnom. Njegova opozicija nije bila oponent formi njegove vladavine
nego mogućnosti da kralj Nikola i Petrovići uopšte budu vladari. Tako se
stvorio privid da vladar koji je čitav život posvetio Crnoj Gori i njenom
razvoju postane sinonim ove države i limit njene budućnosti. Zato je uništenje
Crne Gore počinjalo njime i završavalo sa njim. Nije ga nadživjela nijedna
institucija, jer su sve bile "pokrivene" njegovom sjenkom, niti nadvisila ijedna
politička ličnost, jer su sve bile politički klonirane u njegovoj odžakliji.
Naivnost koju je poput nekog početnika iskazivao može se objasniti samo
dominantnom sviješću o besmrtnosti i nezamjenjivosti. U njegovih 58 godina
vladanja svijet se toliko brzo mijenjao, da nije mogao nikoga "čekati". Kralj
Nikola je to isuviše kasno shvatio i završio daleko od svoje zemlje, koja je
nestajala kao istorijski subjekt tempom kojim je nestajala njegova moć. U
potonjoj svijesti svoga naroda izazivao je protivurječne strasti, koje su kretale
od strahopoštovanja do negiranja i marginalizacije, što nije imala nijedna
politička ličnost moderne crnogorske istorije. Za njegova života divili su mu
se i sljedbenici i protivnici. Mrtav nikom nije trebao. Zato su mu kosti, uz
ženine i kćerki Ksenije i Vjere, prenijete u Crnu Goru tek 1989. godine, tj. 68
godina poslije smrti. Dok je bio živ, njegov povratak iz egzila željno je
iščekivao samo dio Crne Gore. Mrtvog ga je dočekala sva Crna Gora.
Crnogorci su tako ponovo pokazali da najviše vole svoje mrtve gospodare.

Milena (22. aprila 1847, Čevo - 16. marta 1923, Kap d'Antib), žena
kralja Nikole, majka dvanaestoro djece, kćerka vojvode Petra Vukotića, nam-

398
jesnica poslije muževljeve smrti. Upravo navedenim redoslijedom najlakše je
opisati život ove mirne, brižne i povučene Čevljanke, koja je imala samo šest
godina kada su je vjerili za čovjeka čija će sjenka biti do smrti. Kada mu je i
formalno postala žena (27. oktobra / 8. novembra 1860) imala je nepunih četr-
naest godina. Prvo dijete rodila je sa nepunih 18, a posljednje sa 42 godine.
Savremenici je uglavnom opisuju kao brižnu, nježnu i porodici okrenutu
ženu, te se ni u pamfletima protiv Petrovića ne može naći prigovor na njeno
ponašanje i karakter. Od sve njene djece, samo će troje umrijeti tamo gdje su i
rođeni (Marija, Sofija i Zorka, najstarija kćer, 1864-1890), jer su umrli veoma
mladi, dok će ostala okončati svoje, manje ili više ispunjene, živote daleko od
Crne Gore. Na kraju života, u prelomnom periodu nestanka Crne Gore, protiv
njenog povratka ustao je i Stevan, koji je bio vojvoda samo zato što je bio
njen brat. Ujedinitelji su ga samo stoga i isturili i izabrali u privremenu vladu
Podgoričke skupštine (Izvršni odbor), želeći da pokažu da su protiv dinastije i
njeni najbliži srodnici. Naučena da sluša, a ne da vlada, Milena je i kao
namjesnica (1921-1923) poslije smrti svoga muža bila samo majka kojoj je
najpreča bila sudbina djece.

Danilo (17/29. juna 1871, Cetinje - 24. septembra 1939), peto dijete
Nikole i Milene, prvo muško i prestolonasljednik. Kada se rodio i kada mu je
dato ime, po rodonačelniku dinastije Petrovića, vladici Danilu, i prvom svje-
tovnom vladaru, knjazu Danilu, niko nije ni sanjao da se nikada neće popeti
na crnogorski prijesto. Pripreman je za to mjesto, koje objektivno nikada nije
želio. Imao je najbolje učitelje i stekao solidno obrazovanje, ali je strast za
vladanje i obaveze koje sa tim idu uvijek bio spreman da podredi sitnim
životnim zadovoljstvima. Oženio se (1899) kada to više nije mogao odlagati
(u 28. godini) Jutom Meklemburg-Sterlic, koja je, primivši pravoslavlje, pre-
krštena u Milicu. Za Danila savremenici uglavnom tvrde da nije imao ni
državnog ni političkog talenta, a nije se proslavio ni kao vojnik. To je bilo
dovoljno da mali sin velikog oca ostane u njegovoj sjenci do kraja života.
Šanse koje su mu pružane nije iskoristio, a i nerado ih je primao. U egzilu se
držao na distanci, relativno nezainteresovano za dešavanja oko Crne Gore i više
su se protivnici plašili njegovog angažmana nego što je on pokazivao zain-
teresovanost da se angažuje. Odrekao se prijestola u korist Mirkovog sina
Mihaila, potpuno svjestan pozicije u kojoj se našla i Crna Gora i njena dinastija.

Mirko (5/17. aprila 1879, Cetinje - 3. marta 1918, Beč), deveto dijete i
drugi sin vladarske kuće. Nestašni i neodgovorni ljubimac, koji je imao više
sklonosti za muziku nego za politiku. Omiljena tema bulevarske štampe, koja
je punila svoje stupce njegovim kafanskim i ljubavnim avanturama. Vjenčao
se sa Natalijom Konstantinović 11. jula 1902. godine. Ubrzo se vratio starom
načinu života i nastavio sa skandalima, koji su doveli do toga da Natalija
1912. godine napusti Cetinje i vrati se roditeljima. Brak ipak formalno nije

399
bio razveden. Prvo dvoje njihove djece Stevan (1903-1908) i Stanislav (1905-
1907) umrli su u naletu epidemije, dok su kasnije rođeni Mihailo, Pavle i
Emanuel bili uz majku po njenom odlasku iz Crne Gore. Mirko je, po
kapitulaciji Crne Gore, odbio da ode sa svojim roditeljima. Bio je u stalnim
svađama sa ocem, čiji autoritet nije trpio. Odmah po ulasku austrougarske
vojske bio je interniran u Podgorici, u rezidenciji na Kruševcu. Pošto je
obolio od tuberkuloze, prebačen je u Beč radi liječenja, gdje je umro i gdje je
sahranjen. Natalija se dvije godine kasnije preudala, dok je sin Mihailo tri
godine kasnije proglašen za prestolonasljednika.
Ksenija (10/22. aprila 1881, Cetinje - 1960, Pariz), deseto dijete i osma
kćerka vladarske kuće. Zanimljiva i svestrana ličnost, solidnog obrazovanja i
različitog interesovanja, imala je očevu strast prema politici, tvrdoglavost,
principijelnost i bezgraničnu odanost Crnoj Gori. Savremenici je pominju kao
nadarenog, lucidnog političkog analitičara i uticajnog člana vladarske kuće, sa
čijim mišljenjem je okruženje moralo računati. Protivnici su joj prebacivali
napadno "petljanje" u političke stvari. Njen upliv na oca bio je veći nego bilo
kojeg drugog djeteta. Slovila je za miljenicu kralja Nikole, vjerovatno i stoga
što je u njoj nalazio ono što nije imao kod sinova. U egzilu je bila veoma
aktivna, krajnje dosljedna i principijelna u borbi za opstanak Crne Gore. Ni-
kad se nije odvajala od roditelja, čak je i sahranjena na istom groblju u San-
remu. Iako je, po zapisima savremenika, bila izuzetno lijepa, nikada se nije
udala. Ostavila je brojne foto zapise, jer joj je fotografija bila omiljeni hobi.
Bila je prva žena-vozač u Crnoj Gori.

Vjera (10/22. februara 1887, Rijeka Crnojevića - 30. oktobra 1927),

jedanaesto dijete vladarske kuće i deveta kćerka. Tiha i povučena, u javnom
životu bila je prisutna samo u humanitarnim aktivnostima. Posjedovala je
izraženi dar za slikarstvo. Nije se udavala i posljednje godine života provodila
je sa sestrom Ksenijom, skromno živeći u Francuskoj.

Petar (28. septembra/10. oktobra 1889 - 7. maja 1932), dvanaesto

dijete i treći sin vladarske kuće. Svojim ukupnim djelovanjem i ponašanjem
potvrdio je opšte stanovište o malim sinovima velikog oca, kojem su kćerke
bile bolji dio familije. Školovao se na Hajdelbergu, gdje je poslat 1893. godi-
ne, dok je brigu o njemu vodila sestra Ana Batemberška, koja je živjela u
Darmštatu. Kao najmlađeg sina, često su ga upoređivali sa Danilom i Mirkom
i smještali ga između Danilove političke neupućenosti i Mirkove neozbilj-
nosti. U prvom svjetskom ratu komandovao je Lovćenskim odredom iako, po
zapisima savremenika, nije imao pojma o ratovanju, što se kasnije odlično
uklopilo u propagandnu konstrukciju po kojoj je kralj Nikola svog najmlađeg
sina postavio na ovo mjesto zato što je u njega imao najviše vjere, da će
sporazum izvršiti, da ga neće nikad nikome odati, a da će ga vojska poslušati

400
kada naredi odstupanje i napuštanje lovćenskih položaja.1646 Naravno, ovdje
nije toliko bitno što ni Napoleonov vojni genije ne bi pomogao u odbrani
Lovćena pri postojećem strateškom rasporedu vojske i odnosa snaga, koliko
to što je, navodno, sâm pad Lovćena ugovoren mnogo ranije tajnim
sporazumom i što je u tome glavnu rolu trebalo da odigra najmlađi kraljev sin.
Tome su još pridodati Petrovi navodni tajni sastanci sa austrijskim vojnim
predstavnikom Hupkom, čime je teorija zavjere bila zaokružena. Naravno, u
nju su mnogi povjerovali, jer karakterne i druge osobine najmlađeg kraljevog
sina nijesu bile takve da bi se optužbe mogle lako odbaciti. Zanimljivo je da
se u jugoslovenskim vojnim i policijskim izvorima mnogo češće njegovo ime
dovodi u vezu sa mogućim upadima crnogorske vojske iz emigracije u Crnu
Goru nego, na primjer, Danilovo, te je moguće da se ipak nije radilo o
čovjeku koji nije imao pojma o ratovanju. Petar se u egzilu držao podalje od
politike i njega nema, kao ni Danila, ni u jednoj ozbiljnijoj političkoj akciji u
odbrani Crne Gore. Živio je na raznim mjestima u Italiji i Francuskoj,
lagodno i bezbrižno i često pravio račune koje je potom plaćala država.
Oženio se Violetom Vagner 1924. godine, ženom bez aristokratskog
pedigrea. Prvi je potrčao u "zagrljaj" svom sestriću, kralju Aleksandru, koji ga
je dovodio i u Beograd i pokazivao stranim diplomatama, uvjeravajući ih da
njegovu politiku odobrava i jedan Petrović. Ksenija i Vjera su ga zbog toga
prezrele, crnogorski emigranti osuđivali, a Petru je najvažnije bilo da reguliše
svoju apanažu i u tom smislu je imao brojne susrete sa jugoslovenskim
zvaničnicima i kraljevskom kućom Karađorđevića. Umro je 7. maja 1932.
godine. Nije imao djece.

Milo (Njeguši, 1889 - Galvej, Irska, 1977), sin Đura Petrovića, potomka
Radula (Rada), brata vladike Danila, rodonačelnika dinastije Petrovića.
Zanimljiva ličnost crnogorske emigracije poslije 1923. godine, prevashodno
zbog ambicije da postane legitimni nasljednik prijestola (princ Milo of
Montenegro), koju je temeljio na uvjerenju da su sinovi kralja Nikole izdali
crnogorsku stvar i prodali se Beogradu. Školovao se u Rusiji, gdje se, kao
pitomac vojne akademije, spremao za poziv oficira. Tamo je uživao naklonost
kćerki kralja Nikole, posebno Milice, koja ga je uvela u visoko društvo. Iz
Crne Gore je emigrirao 5. januara 1919. godine i nikada se nije vraćao. U
Italiji je boravio duže vrijeme, pomagan od kraljice Jelene Savojske. Po
dolasku fašista na vlast u Italiji, napušta ovu zemlju i živi u jedno vrijeme
Londonu, zatim u Kaliforniji u SAD-u, a najduže boravi u Irskoj, gdje i
umire. Bavio se trgovinom antikvitetima i nekretninama. Autor je više
brošura o Crnoj Gori (Princ Milo of Montenegro, The independence of small
Nations and the extinction of Montenegro, London 1931; Milo of
Montenegro, The betrayal of Montenegro, Nineteenth century and after XIX-
XX, january-june 1933, London), napisa u stranoj štampi, proglasa i apela u
1646
Simo Popović, S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, Beograd, 2002, 88.
401
kojima se zalagao za obnovu države Crne Gore.

5.1.2. Predsjednici vlade

Lazar Mijušković (Povija, Pješivci, 1867 - Beograd, 29. IX 1936), prvi

predsjednik ustavne vlade u Crnoj Gori (1906) i prvi predsjednik vlade u
egzilu (20. XII 1915 - 29. IV 1916). Završio je gimnaziju i tehnički fakultet u
Parizu. Bio je konzul Kraljevine Crne Gore u Skadru (do 1902), predsjednik
Glavne državne kontrole na Cetinju (1902-1905), predsjednik prve ustavne
vlade (1905), ministar finansija i ministar spoljnih poslova, član Državnog
savjeta i njegov predsjednik (1907-1909). Od 1913. godine bio je poslanik
Crne Gore u Beogradu, gdje je sa Pašićem vodio razgovore o stvaranju realne
unije, koji su prekinuti izbijanjem rata. Prilikom vojnog sloma Srbije došao je
sa srbijanskom vladom u Crnu Goru, gdje je dobio mandat za formiranje
vlade 29. XII 1915. godine, u vrijeme dramatičnih dešavanja i vojne
kapitulacije Crne Gore. Sa kraljem Nikolom otišao je u Francusku. Na mjestu
predsjednika vlade naslijedio ga je 29. IV 1916. godine Andrija Radović.
Mijušković se tada seli u Švajcarsku, gdje uglavnom stalno boravi sve do
povratka u KSHS 1923. godine. Za vrijeme boravka u emigraciji 1916-1923.
bio je aktivan u odbrani prava Crne Gore, mada se nikad nije isturao u prve
linije fronta. Po povratku u KSHS nastanio se u Dubrovniku, a potom u
Nikšiću, gdje je posjedovao veliko imanje i dobra koja je naslijedio od svoga
oca. Nije se bavio politikom i uglavnom ga susrijećemo u polemičkim spisi-
ma vezanim za nedavnu prošlost Crne Gore. Savremenici ga opisuju kao
obrazovanog, energičnog, ali i plahovitog i netaktičnog političara. 1647 Umro je
u Beogradu. Jovan Plamenac ga je u oproštajnom govoru nazvao velikim
karakterom u našem političkom životu.1648

Andrija Radović (Martinići, 28. I 1872 - 1947), političar, ministar i

predsjednik vlade, predsjednik Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje i
predsjednik druge vlade u egzilu (29. IV 1916 - 4. I 1917). Postao je blizak
Petrovićima 1902. godine, kada se oženio kćerkom vojvode Boža Petrovića,
tada već kao pitomac kralja Nikole (završio artiljerijsko-inženjersku akade-
miju u Italiji). Kao zet Petrovića i četvrti sin kralja Nikole, kako je običavao
ponekad sebe da predstavlja, avanzovao je važne položaje (sekretar vojnog
savjeta, maršal dvora, načelnik Ministarstva unutrašnjih djela, ministar finan-
sija i građevina, do predsjednika vlade 1907. godine). U Bombaškoj aferi osu-
đen je na 15 godina robije i u zatvoru je bio do 1913. godine, kada je pomilo-
van i kada su mu vraćena sva građanska prava. Odmah je postavljen za
1647
Vidi: Pantelija Jovović, Crnogorski političari, Beograd, 1924, 18-20; Milija Dra-
gović, Crnogorski almanah, Subotica 1929, 13-15.
1648
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 141. Tužni zbore.
402
državnog savjetnika, potom, početkom I svjetskog rata, za zastupnika kod
saveznika za nabavku hrane i municije, pa za ministra finansija i građevina.
Kapitulacija Crne Gore zatekla ga je u Italiji, odakle dolazi u Bordo,
gdje mu kralj povjerava mandat za sastav vlade. Januara 1917. godine daje
ostavku i postaje vodeći Pašićev Crnogorac u propagandi i odbrani politike
bezuslovnog ujedinjenja. Koliko je bio neumjeren u pohvalama gospodara
dok je bio u njegovoj službi, toliko je sada bio prilježan u njegovoj političkoj
demonizaciji. Kao predsjednik Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje,
uz finansijsku podršku srpske vlade, stvara snažnu i razgranatu mrežu
ujedinitelja. Aprila 1917. godine u Ženevi pokreće list Ujedinjenje, koji od
avgusta iste godine do 15. decembra 1918. godine izlazi u Parizu. Preko ovog
lista vodi propagandnu aktivnost za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Sačuvan
je zapisnik sa sjednice Crnogorskog odbora narodnog ujedinjenja na kojoj
Radović izvještava ostale članove da je Paško Baburica, poznati
jugoslovenski patriota i bogataš stavio na raspoloženje Cr. Odboru za Nar.
Ujedinjenje pola miliona franaka radi lakšeg rada na pitanju Ujedinjenja.1649
Pašić ga ipak u završnici pretpostavlja Janku Spasojeviću, kojem povjerava
operativni dio u procesu ujedinjenja, tako da ga nema među poslanicima
Podgoričke skupštine, iako je bio centralna ličnost ujediniteljskog pokreta.
Poslije ujedinjenja 1918. godine pridružio se jugoslovenskoj delegaciji na
Mirovnoj konferenciji u Parizu, baveći se crnogorskim pitanjima i radeći na
neutralizaciji propagande crnogorske vlade u egzilu. Zalagao se za ustupanje
Skadra Crnoj Gori, odnosno KSHS, zbog čega se razišao sa Pašićem. Jovan
Plamenac je posjedovao kopiju Radovićevog pisma od 15. decembra 1918.
godine, koje je uputio ženi, koja se nalazila u Rimu. U pismu je navodio da je
veoma razočaran sa razvitkom događaja u Crnoj Gori jer da kod naroda
nema dovoljno oduševljenja za ideje koje je on propovijedao. Navedeno
pismo jedan protivnik Radovićeve politike prepisao je na Cetinju i opet ga
skalupio za vojnu poštu Srbije, jer kao odgovoran nije smio orginal uzeti.1650
Zelenaši su mu ubili oca, a bjelaši zatvorili tasta. Kao jedan od osnivača
Demokratske stranke u Crnoj Gori postao je nosilac jedne od lista ove stranke
u izbornom okrugu Crna Gora na izborima 1920. godine. Lista je dobila 1.488
glasova ili 5,2%, što je vjerovatno, mjereno zaslugama, bio politički šamar za
perjanicu ujediniteljskog pokreta, ali i formalan razlog Francuskoj i Velikoj
Britaniji da ove izbore smatraju nekom vrstom plebiscita i prekinu diplo-
matske odnose sa Crnom Gorom. Radović je postao poslanik, sada u društvu
bombaša iz doba kralja Nikole (Jovan Đonović, republikanac, i Todor
1649
DACG, FEV, kut. 59.
1650
DACG, OSIO, novi period (Podgorica), Zbirka dokumenata Jovana Plamenca,
dok. br. 88, Jovan Plamenac - Ramadanoviću, Neji kod Pariza, 16. (3) aprila 1919. Crno-
gorska emigracija je na sve moguće načine pokušavala da se domogne originala ovoga pisma
kako bi ga iskoristila kao argument protiv Radovića i njegove diplomatske kampanje u
Parizu, tvrdeći da postoji opšte oduševljenje za bezuslovno ujedinjenje.
403
Božović, demokrata, bili su osuđeni na smrt, Jovan Tomašević, komunista, na
10, Milisav Raičević, radikal, i Andrija Radović na 15 godina robije). Jedini
nosilac liste na ovim izborima koji nije bio osuđivan bio je Novica Šaulić, ali
on nije izabran za poslanika. 1651 Na izborima 1923. godine dospio je tek do
sreskog kandidata na stranačkoj listi i, naravno, ostao bez poslaničkog
mandata, dok ga na izborima 1925. godine nije ni bilo na listi, čiji je nosilac
bio šef stranke Ljuba Davidović, koji je Andriji Radoviću u izbornom okrugu
Crna Gora pretpostavio Rista Jojića. Za poslanika je biran ponovo na
izborima 1927. godine. Ovoga puta njegova lista dobila je 9.583 glasa ili
27,7%, što je bio najveći pojedinačni uspjeh jedne kandidatske liste u izbor-
nom okrugu Crna Gora. Političku karijeru Radović je završio kao bankar.
Prvo je postavljen za člana uprave Narodne banke (1927), potom za vicegu-
vernera (1928), kada definitivno napušta politiku.

Milo Matanović (Cetinje, 1871-1955), brigadir, ministar vojni u vladi

Andrije Radovića i predsjednik treće crnogorske vlade u egzilu (4. I 1917 -
29. V 1917). Završio je vojne škole u Rusiji i bio unaprijeđen za potporučnika
ruske vojske 1898. godine. Iste godine u činu poručnika stupio je u crnogorsku
vojsku. U I balkanskom ratu komandovao je prethodnicom Istočnog odreda, a
u I svjetskom ratu Prvom sandžačkom i Limskom divizijom. Našavši se u
egzilu, prihvatio se mjesta predsjednika vlade, očigledno i sam shvatajući
svoju ulogu kao prelaznu. To mjesto je pokrivao manje od pola godine i
obično se kao jedini uspjeh njegove vlade pominje ponovno izlaženje Glasa
Crnogorca. Bio je jedan od onih koji su napustili crnogorsku emigraciju
odmah poslije odluka Podgoričke skupštine. Vratio se u zemlju i bio primljen
u jugoslovensku vojsku 1919. godine sa nižim činom. Penzionisan je kao
pukovnik 1923. godine. Po zapisima savremenika, bio je ličnost skromnih
mogućnosti i od svih predsjednika vlada u egzilu bio je osoba najmanje
političke težine.

Evgenije Popović (1842 - Trst, 1931), predsjednik četvrte crnogorske

vlade u egzilu (29. V 1917 - 17. II 1919), političar, novinar, rodom iz Risna,
gdje se njegova porodica doselila, inače porijeklom od Popovića iz Kuča.
Italijanski državljanin, garibaldinac, publicista, ratni izvještač iz crnogorsko-
turskog rata 1876-1878, mason. Rodio se na brodu svoga oca, koji je plovio
Jadranskim morem. Osnovnu školu završio je u Trstu, kao školski drug kralja
Nikole. Pravni fakultet sa doktoratom završio je u Italiji (Bolonja), gdje je
radio kao advokat, bavio se publicistikom, a jedno vrijeme bio i urednik lista
Dirito. Bio je Garibaldijev prijatelj i sa njim je organizovao pomoć garibaldi-
naca u ratu 1876-1878. protiv Turske, u kojem je bio dva puta ranjen. Tada je
sa ratišta izvještavao za stranu štampu. Bio je crnogorski konzul u Rimu
1651
Vidi više: Šerbo Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar, 2000,
435-485.
404
(1897-1917). Zapaženo je njegovo učešće na Međunarodnom poštanskom
kongresu 1906. godine u Rimu. Bio je predsjednik crnogorske vlade i minis-
tar inostranih poslova od 1917. do februara 1919. godine. Politički se pasivi-
zirao poslije odluke Velike masonske lože u Parizu u oktobru 1918. da se
Crna Gora pripoji Srbiji.1652 Tačnije, u istoriografiji je ostalo mnogo nedore-
čenog u vezi sa relativno naglim odlaskom Popovića iz Pariza u Rim i sa
njegovom političkom pasivizacijom u presudnim trenucima krajem 1918.
godine. Spekulacije o neslaganju sa politikom kralja Nikole nemaju dokaza u
izvorima, a sâm Popović je ostao u crnogorskoj službi kao politički neangažo-
van savjetnik. Slovio je za dobrog govornika i značajno novinarsko pero.
Zanimljivo svjedočanstvo o razlogu Popovićeve pasivizacije ostavio je Jovan
Plamenac u pismu kralju Aleksandru od 31. I 1925. godine. U originalnoj
verziji pomenutog pisma Plamenac opisuje ulogu masona, obraćajući se
kralju Aleksandru sljedećim riječima: ...Čast mi je napomenuti Vašem Veli-
čanstvu, da je, u mjesecu oktobru 1918. održala u Parizu, Glavna masonska
loža, jednu svoju sjednicu. Na njoj je uzeo učešće i tadašnji predsjednik
crnogorske vlade Evgenije Popović. Tu su bili prisutni i još dva crnogorska
aktivna ministra, kao i dva crnogorska činovnika. Na toj sjednici su uzeli
učešća i izvjesni srbijanski masoni pored naravno Francuza i drugih. Bilo je
postavljeno pitanje, od strane predsjedavajućeg: Da li bi trebalo dozvoliti da
se vaspostavi Kraljevina Crna Gora, kao što su vaspostavljene Belgija i
Srbija, ili ne? Otvorena je bila diskusija. Ovi crnogorski masoni očajnički su
se borili i dokazivali prava Crne Gore na vaspostavu, ali većinom glasova je
odlučeno, da se ima Crna Gora uništiti u korist Srbije! Kad je donesena ova i
ovakva odluka, plakao je Evgenije Popović. Molio je, da se ublaži ta odluka.
Ali nije ništa pomoglo. Čak, šta više, zaprijetilo mu se, ako se dozna da on,
poslije ove masonske odluke, radi što u korist vaspostave Crne Gore, da će
prema njemu kao članu biti primijenjena najstrožije masonske sankcije. A
među te sankcije spada i osuda na smrt. Isto tako zaprijećeno je i ostalim
prisutnim crnogorskima masonima. Svi su tada izjavili, da će poštovati re-
čenu odluku. Ne samo to, nego su i morali obavještavati masonsku ložu
neposredno ili posredno što bi išlo u korist Kraljevine Crne Gore, kako bi
mogla loža preduzeti blagovremene kontra-korake protivu Crne Gore i
protivu ljudi, koji rade u njenu korist. Morali su svi Crnogorci na ovaj način
špijunirati svoju rođenu otadžbinu i izdavati njene bitne interese, da bi bila
što prije zadavljena. Svi francuski državnici na čelu sa tadašnjim predsjed-
nikom Republike Poenkarejom1653 i svi njeni najugledniji đenerali, kao
Foš,1654 Saraj,1655 Franše de Epere1656 bili su u to vrijeme članovi Velike
Masonske lože u Parizu. Svi italijanski državnici, na prvom mjestu sa grofom
1652
Vidi: Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 131- 219.
1653
Poenakere Rajmon (1860-1834), francuski političar i državnik, advokat, akademik,
predsjednik vlade (1912-1913) i predsjednik Republike Francuske (1913-1920). Vodio je glav-
nu riječ na Mirovnoj konferenciji u Parizu i podržavao nacionalne interese Srbije i Jugoslavije.
405
Sforcom, bili su masoni. Isto tako i svi državnici Velike Britanije bili su čla-
novi masonerije. Svi najugledniji državnici, političari, oficiri i gotovo listom
činovništvo Srbije, njeni industrijalci, trgovci, bankari i td. bili su članovi
masonerije. Objašnjavajući prethodno citirane navode, Jovan Plamenac zak-
ljučuje: ...I tako, naprimjer, francuski i srbijanski političari radili su na
uništenju Crne Gore ne samo iz svojih državnih interesa, nego i radi toga što
su morali da izvrše nalog rečene masonerije. Pa i sami italijanski političari,
ma da su i neki od njih bili ubijeđeni da interesi njihove države ne nalažu da
bude Crna Gora uništena, ipak, su morali raditi na rečenom zločinu. Kod
masonerije i njihovih članova važi pravilo, da sve, pa i pojedini životi, moraju
biti žrtvovani u interesu masonerije. To je zakon nad zakonima. Međutim, ni
kralj Nikola, niti nijedan od najuglednijih tadašnjih crnogorskih državnika
nije bio član masonerije. Internacionalna masonerija, kao što vidimo, osudila
je Crnu Goru u godini 1918. na smrt. Otuda gdje je god Crna Gora zakucala
na vrata, naišla ih je zatvorena. Dakle, svi oni, koji su radili na uništenju
Crne Gore bili su izvršioci volje internacionalne masonerije.1657 Postavlja se
pitanje da li su prethodno citirani Plamenčevi navodi, plod omiljene balka-
nske "teorije zavjere", kojom se najlakše pravda neuspjeh, ili imaju stvarno
uporište u činjenicama? Jedan od rijetkih istraživača uloge francuskih masona
u stvaranju jugoslovenske države Dimitrije Dimo Vujović, u svojoj objavl-
jenoj studiji1658 o masonima i njihovoj ulozi u stvaranju jugoslovenske
državne zajednice o navedenim pitanjima piše uopšteno, bez iscrpnijeg osvrta
na odnos prema Crnoj Gori i u ravni odnosa masona prema jugoslovenskom
pitanju uopšte. U svakom slučaju, s obzirom na Popovićevo potonje pon-
ašanje, Plamenčevo objašnjenje ne treba u cjelosti odbacivati. Jer Evgenije
Popović i nije bio baš neka kukavica. Tokom života je imao 17 dvoboja u
političkoj i viteškoj borbi, nosilac je najvećih crnogorskih odlikovanja i lente
Ordena Velike Britanije. U crnogorskom poslanstvu u Rimu posjedovao je
bogatu kolekciju crnogorskih antikviteta. Autor je više radova o Jadranskom
moru i brojnih članaka objavljenih u domaćoj i stranoj štampi. Bio je
predsjednik vlade države čiji nije bio državljanin i borio se za državu u kojoj

1654
Foš Ferdinand (1851-1929), maršal Francuske, komandant IX francuske armije u
bici na Marni, a od 1918. godine i vrhovni komandant savezničkih snaga na Zapadnom frontu.
1655
Saraj Moris Pol Emanuel (1856-1929), francuski general, komandant III armije,
učesnik bitke na Marni. U periodu 1916-1917. komandovao je savezničkom vojskom na
Solunskom frontu.
1656
Franše D'Epere (1856-1942), maršal Francuske, od juna 1918. komandovao je
savezničkom vojskom na Solunskom frontu. Bio je komandant Istočne komande savezničke
vojske, počasni jugoslovenski vojvoda od 1921. godine.
1657
Vidi: Rastoder Šerbo, Janusovo lice istorije, Podgorica, 2000, 192-193.
1658
Vidi: Dimitrije Dimo Vujović, Francuski masoni i jugoslovensko pitanje, Beograd,
1994.
406
je boravio tek nekoliko puta. Umro je u Trstu.1659

Jovan Plamenac (1879-1944), političar, ministar, organizator i vođa

Božićne pobune i predsjednik pete crnogorske vlade u egzilu (17. II 1919 -
15. VI 1921). Nižu gimnaziju završio je u Beogradu, a dva razreda učiteljske
škole u Aleksincu, odakle je protjeran sa drugim Crnogorcima zbog Ivan-
danjskog atentata 1899. godine. Učiteljsku školu dovršio je u Pakracu
1900/1901, dok je pedagoško-filosofski fakultet završio u Njemačkoj. Poslije
povratka u Crnu Goru postavljen je za predavača u Bogoslovsko-učiteljskoj
školi na Cetinju, potom za školskog nadzornika u Ulcinju i Podgorici. Biran
je za poslanika u Crnogorskoj narodnoj skupštini 1906. u rodnoj Crmnici. Bio
je ministar prosvjete i crkvenih djela (4. IV 1907 - 2. IV 1909) u vladi Lazara
Tomanovića, kao i ministar unutrašnjih djela (2. IV 1909 - 24. I 1910). Član
je Državnog savjeta i predsjednik Crnogorske narodne skupštine 1911. go-
dine. U vladi Mitra Martinovića ponovo zauzima resor ministarstva unut-
rašnjih djela u periodu 6. VI 1912 - 25. IV 1913, kada daje ostavku zbog nes-
laganja s krunom po pitanju Skadra. Kao bezobzirni protivnik vlade i kralja,
otpušten je iz državne službe 1914. godine. Ponovo se politički aktivirao
poslije sloma Austro-Ugarske 1918. godine i oslobođenja Crne Gore. Na
poziv srbijanskog potpukovnika Svet. Simovića došao je na Cetinje na dogo-
vor na koji su bili pozvani ugledni Crnogorci. Kada je počeo da govori, izvri-
jeđala ga je ulična rulja pobornika bezuslovnog ujedinjenja. Bio je organizator
i inspirator oružanog ustanka. Kralj Nikola ga je postavio za predsjednika
crnogorske emigrantske vlade 17. II 1919, na kom položaju je ostao do 15.
juna 1921, kada je podnio ostavku. Poslije smrti divizijara Milutina Vučinića,
u septembru 1922. godine, pokušao je da prigrabi vlast i došao u sukob sa
dvorom i velikim dijelom crnogorskih emigranata. Po smrti kraljice Milene
istjeran je iz Italije i odlazi u Njujork. Tamo je, u svojstvu predsjednika vlade,
pozvao Crnogorce iz Amerike da upisuju nacionalni zajam. Iz Njujorka je
stigao u Pariz, gdje je stupio u vezu sa predstavnicima jugoslovenskih vlasti.
U Beograd je stigao u februaru 1925. godine i od tada su njegov primjer
slijedili mnogi političari u egzilu.1660 Prema sopstvenim navodima, njegovom
povratku prethodili su pregovori. Poput ostalih, prva obaveza pred povratak
bila je redovno obraćanje pismom (molbom) kralju Aleksandru. To je ovaj i
učinio, dostavljajući opširno pismo iz Pariza, datirano 31. januara 1925.
godine. Ovo pismo je u skraćenoj i izmijenjenoj verziji objavio Jovan
Ćetković 1940. godine.1661 Izvorna verzija pisma objavljena je mnogo kas-
nije.1662 Sudeći po navodima koji tamo stoje, Plamenac je povodom svog pov-
1659
Vidi: Misao, 1931, 254-256.
1660
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest, 1928. (Jožef Bajza,
Crnogorsko pitanje (priredili Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica, 2001, 51-52.
1661
Vidi: Jovan Ćetković, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940, 418-425.
1662
Vidi: Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica, 2000, 131-219.
407
ratka postavio sljedeće uslove:
"1. - Da se imaju pustiti iz zatvora svi Crnogorci, kao i amnestirati
njihove krivice, koje su počinili u vezi sa vaspostavom Crne Gore.
2. - Da se Crnogorcima nadoknade sve materijalne štete učinjene im u
vremenu borba za vaspostavu Crne Gore.
3. - Da se imaju poštovati sva prava crnogorskih državljana, koja su
stekli bili po crnogorskim zakonima.
4. - Da se priznaju crnogorskim državnim službenicima sva prava, koja
su stekli bilo putem dekreta, bilo putem riješenja, bilo putem ukaza, dobivena
u toku ova tri rata za vrijeme života Kralja Nikole, zaključno do i sa 1. mar-
tom 1921, kojeg je dana on bio preminuo.
5. - Da se ima isušiti Skadarsko jezero, jer da je bio i to jedan od ra-
zloga, što je Crna Gora vodila rat protivu Turske Imperije u g. 1912, kao i da
se ima što prije sagraditi jadranska pruga normalnog kolosjeka, koja bi vodila
iz centralnog dijela Srbije preko Crne Gore za Jadransko more, odnosno
preko Bijelog Polja, Kolašina, Podgorice, Bara - sa jednim krakom za
Boku."1663
U svakom slučaju, Plamenac je stigao u Beograd u februaru 1925. go-
dine, pošto ga je prethodno amnestirala Pašić-Pribićevićeva vlada. Prvih
nekoliko godina živio je u hotelu Moskva, pošto je po dolasku u zemlju bio
postavljen za punomoćnog ministra prve klase KSHS u Pragu. Naravno,
radilo se samo o formalnom postavljenju, kako bi se mogla izdejstvovati min-
istarska penzija po zakonu koji je bio povoljniji za bivše crnogorske držav-
ljane. Zanimljivo je da su se prema njemu mnogo bezobzirnije odnosili poto-
nji politikanti i istoričari nego sâm režim protiv kojeg se borio. Pašić ga je
smjestio u hotel u Beogradu sa ministarskom penzijom iako je vjerovatno o
njemu znao više nego mnogi potonji istraživači. Povratak Jovana Plamenca i
audijenciju kod Pašića i kralja Aleksandra ujedinitelji su doživjeli kao poni-
ženje i potcjenjivanje njihove borbe. Risto Jojić je tim povodom podnio inter-
pelaciju Narodnoj skupštini, a Nikola Đonović napisao brošuru.1664 Zatvore-
nici su se pitali zašto oni leže po kazamatima kada vođa ustanka biva nag-
rađen ministarskim položajem. Pokušaj političkog aktiviranja Plamenca uoči
izbora 1925. godine na strani Pašićevih radikala bio je onemogućen oštrim
protivljenjem svih političkih grupacija u Crnoj Gori. Pašić je postigao cilj.
Emigracija je bila politički sahranjena. Plamenac je kompromitovan kod
ionako malog broja privrženika. Kao i ostali značajniji povratnici iz crno-
gorske emigracije, nastavio je da živi u Beogradu, protiv čije politike je, kao
predsjednik vlade u egzilu, ispisao hiljade stranica. To što su sve značajnije
ličnosti emigracije ostajale u Beogradu, vjerovatno je bila stvar prethodno
dogovorenih uslova. Po povratku iz egzila Plamenac se nije politički anga-
žovao. Vodio je polemike po beogradskim listovima, braneći se od raznoraz-
1663
Ibid, str. 217.
1664
Nikola Đonović, Kad lešine zasmrde, Beograd, 1926.
408
nih napada. Poslije italijanske okupacije Crne Gore 1941. godine, prema
raspoloživim kontradiktornim izvorima, pokušao je reaktuelizovati svoje poli-
tičke ciljeve iz Memoranduma 1919. godine o vaspostavljanju Crne Gore i
njenom teritorijalnom proširenju na Boku, Hercegovinu i Skadar i u tom
smislu putovao je u Rim. Pošto su Italijani odbili takvu inicijativu, vratio se
na Cetinje, odakle ga je protjerao italijanski komesar Macolini, pošto se pret-
hodno sukobio sa Jovom Popovićem, predsjednikom Savjetodavnog vijeća.
Sve do 1944. godine boravio je u Beogradu. Nema podataka o nekom njego-
vom značajnijem političkom angažmanu u tom periodu. Poslije kapitulacije
Italije i okupacije Crne Gore od strane Njemaca, ponovo se politički aktivirao,
pokušavajući da uspostavi saradnju sa zelenašima. Tada je boravio u Lon-
donu, gdje je objavio knjigu protiv Draže Mihailovića. Kada se vratio u Crnu
Goru, partizani su ga uhvatili u Crmnici i strijeljali 1944. godine. Savremenici
su mu pripisivali vlastoljubivost, pretjeranu ambicioznost, ali i lično poštenje,
hrabrost, dosljednost i upornost. Autor je knjige Političke stranke i naš na-
rodni život, objavljene 1914. na Cetinju. Sva značajnija dokumenta emigrant-
ske Crne Gore nosila su njegov potpis. U više dokumenata pominje svoje
"memoare", koji do danas nijesu pronađeni. Nesumnjivo je da se radilo o
kompleksnoj i kontraverznoj ličnosti velike energije koju je novo vrijeme
razumijevalo starim tradicionalnim klišeima crnogorskog patrijarhalnog druš-
tva i nacionalromantizmom XIX vijeka.

Milutin Vučinić (Gornji Rogami, Piperi, 12. IV 1869 - Rim, 31. VIII
1922), divizijar, ministar vojni u vladi Jovana Plamenca i predsjednik šeste
crnogorske vlade u egzilu (15. VI 1921 - 31. VIII 1922). Završio je vojnu
školu u Italiji. Po povratku je u činu poručnika boravio kao stalni vojni kadar
na Cetinju na dvoru kralja Nikole. Bio je komandant Piperskog bataljona. U
balkanskim ratovima komandovao je mješovitom brigadom, nakon čega je
dobio čin brigadira. Pod njegovom komandom crnogorske jedinice zauzele su
Bardanjolt, poslije kojega je zauzet Skadar. U Drugom balkanskom ratu
komandovao je crnogorskom vojskom na Govedarniku i Duličkim visovima.
Prvi svjetski rat zatekao ga je u činu divizijara, te je kao komandant 3. divizije
ratovao na Hercegovačkom frontu. Potom je kratko učestvovao na Sandžač-
kom ratištu. Sredinom 1916. godine interniran je u austrougarski logor, gdje
ostaje do kraja 1918. godine. Po oslobađanju iz logora, sa drugim zaroblje-
nicima, po naređenju Srpske vrhovne komande, zadržan je u Sarajevu do
okončanja Podgoričke skupštine. Učestvovao je u pripremama Božićne po-
bune u podgoričkom kraju. Po naređenju Komande srpske vojske, uhapšen je
i sproveden u Jusovaču (Podgorica).
Sa devetnaest drugih crnogorskih prvaka bježi iz zatvora i odlazi preko
Albanije u Drač, a odatle u Italiju. Izbjeglička vlada imenovala ga je za
ministra vojnog (17. II 1919), gdje je radio na organizovanju crnogorskih voj-
nih jedinica u Italiji (Gaeta), da bi ga juna 1921. godine regentkinja, kraljica

409
Milena, imenovala za predsjednika vlade. Na tom položaju ostao je sve do
smrti, radeći na zbrinjavanju crnogorskih izbjeglica i ostataka crnogorske voj-
ske u Italiji. Bio je nosilac brojnih crnogorskih, srpskih i ruskih priznanja.
Uživao je veliki ugled među emigracijom kao dosljedan, pravičan i odgo-
voran vojnik, odan svojoj otadžbini, u koju se nikad nije povratio. Umro je u
Rimu, gdje je i sahranjen.
Dr Anto Gvozdenović (Vučji Do, Ćeklići, 1854 - Vučji Do, Ćeklići,
1935), ratnik i političar, general ruske, francuske i crnogorske vojske, kraljev
ađutant, crnogorski poslanik u Vašingtonu, član delegacije na Konferenciji
mira, posljednji predsjednik vlade u egzilu, imenovan dekretom kraljice
Milene od 10/23. septembra 1922. godine. Završio je bogosloviju na Cetinju,
diplomirao na medicini u Moskvi 31. maja 1879. godine. Učesnik je Veljeg
rata 1876-1878. Odlazi u Rusiju 1877. godine, odakle je kao dobrovoljac
Ruskog crvenog krsta poslat u Bugarsku. Ruski car Aleksandar postavio ga je
1879. na dužnost mlađeg ljekara u vojno-medicinskoj upravi Kavkaskog voj-
nog okruga. Decembra 1880. dolazi u štab generala Skobeljeva. Strastan koc-
kar i avanturista, oprobao se i u čuvenim kockarnicama Monte Karla sa
punim uspjehom. Penzionisan je 1900. godine, reaktiviran u rusko- japan-
skom ratu 1904, kada je postavljen za šefa saniteta korpusa general-lajtanta P.
K. Renekampfa u Mandžuriji, da bi potom prešao u Glavni štab generala
Kuropatkina. U ovom ratu dobio je čin general-lajtanta. Ponovo je penzio-
nisan 1906. godine. U Crnu Goru dolazi 1911. godine. Tokom Prvog svjet-
skog rata odlazi u Pariz, gdje je postavljen za pomoćnika šefa saniteta svih
francuskih armija u Glavnom štabu. Vraća se krajem 1915. godine, da bi
ponovo sa kraljem Nikolom otišao u emigraciju. Prvi predstavnik Crne Gore
u Vašingtonu (1918), sa Plamencem i Šoćem bio je u delegaciji koju je 5.
marta 1919. godine primio Vrhovni savjet Konferencije mira u Parizu. Bio je
ađutant kralja Nikole i, uopšte, ličnost bliska dvoru. Poslije smrti kralja Ni-
kole dolazi u Italiju, gdje, uz ostatke crnogorske emigracije, radi na reaktueli-
zovanju crnogorskog pitanja. Iz Italije se vratio u KSHS 1925. godine. Ovaj
general, kockar, političar, avanturista, patriota, publicista, prevodilac i poli-
glota,1665 moguće i posljednji evropejac herojske i folklorne Crne Gore, koji je
svugdje svojom pojavom izazivao pažnju, obreo se u Beogradu, gdje je u
hotelu Kosovo proveo punih osam godina. Penzionisan je po starom crno-
gorskom zakonu, što je bila zaslužena kazna za sve one koji nijesu bili
spremni da pišu ponizne molbe. Sa 79 godina (1933) vraća se u rodne Ćek-
liće, obnavlja popaljeno ognjište i uživa u pričanju dogodovština iz zaista
burne biografije. Nepomirljiv, hladan, zvaničan i dostojanstven prema novim
vlastima nije učinio ništa suprotno svojoj biografiji. Umro je 2. septembra
1935. godine. Sahranjen je u svom rodnom Vučjem Dolu, bez državnih
počasti, a nekrolozi i posmrtni govori uglavnom su se završavali u opisivanju
zasluga do 1918. godine. Jedino su telegrami saučešća iz Rima od kraljice
1665
Gvozdenović je govorio ruski, francuski, njemački, italijanski i engleski jezik.
410
Jelene i princa Umberta, iz Antiba od velike kraljice Rusije i princeze Kse-
nije, iz Ciriha od bivšeg prestolonasljednika Danila, iz Beograda od fran-
cuskog poslanika, iz Đenove, Pize, te od niza svojih bivših saboraca 1666
ukazivali da je čitav život, koji se kretao od Kotora i Cetinja do Moskve i
Petrograda, Pariza, Varšave, Balkana, Bliskog i Dalekog istoka, Srednje
Azije, Rima i Vašingtona, na kraju sveo na sentiment poražene Crne Gore.

5.1.3. Ministri i političari

Dr Pero Šoć (Ljubotinj, 28. VI 1884 - Beograd, 1. II 1966), ministar u

više vlada u egzilu, publicista, bibliograf, naučni i kulturni radnik. Sin je
brigadira Đura Šoća (1861-1923). Osnovnu školu i gimnaziju učio je na
Cetinju. Godine 1916. stekao je doktorat iz književnosti na Dižonskom uni-
verzitetu u Francuskoj. Prije rata 1914. godine službovao je u Upravi pošta i
telegrafa, Ministarstvu finansija, Glavnoj državnoj kontroli i Ministarstvu
inostranih djela. Jedan je od osnivača prve radničke asocijacije u Crnoj Gori
(1907), aktivan u radu pozorišne amaterske sekcije i Cetinjske čitaonice, čije
je sekretar bio 1911. godine. Bio je dopisnik agencije Vijesti, londonskog Roj-
tersa i Journal des Balkans. Poslije kapitulacije Crne Gore sa dijelom crno-
gorske vlade povlači se u Drač, odakle preko Italije ide u Francusku i postaje
jedna od glavnih ličnosti crnogorske emigracije. Bio je načelnik Ministarstva
finansija, član Državne kontrole, a u vladi Evgenija Popovića ministar pros-
vjete i crkvenih poslova i zastupnik načelnika Ministarstva finansija i građe-
vina, ministar pravde u vladi Jovana Plamenca, ministar spoljnih poslova u
vladi Milutina Vučinića. Šoć je, uz Evgenija Popovića, bio najpoznatiji
mason u crnogorskoj emigraciji. Naveli smo mogući razlog ponašanja
Evgenija Popovića poslije odluke lože "Veliki Orijent". Dimo Vujović, jedini
istraživač problematike odnosa masona i ujedinjenja, navodi da se naklonost
francuskih masona srpskim masonima i njihovoj borbi protiv režima kralja
Nikole jasno očitovala kroz predavanja i aktivnosti organizovane u loži
"Veliki orijent Francuske". U tom smislu posebno izdvaja dva predavanja:
prvo, 24. septembra 1918. godine pod naslovom Crna Gora (Montenegro),
koje je održao Srbin dr Sava Petrović, inače član jedne francuske masonske
lože, i drugo, nazvano Crna Gora poslije rata (Le Montenegro apres la
guerre), koje je održao 5. novembra 1918. godine Andrija Radović,
predsjednik Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. To što je govornica
bila ustupana samo zagovornicima bezuslovnog ujedinjenja, jasno ukazuje na
naklonost francuskih masona. Tek poslije više od godinu dana po ujedinjenju,
kada je ono postala svršena stvar, crnogorskim masonima dozvoljeno je da
svoje poglede iznesu pred jednom masonskom ložom u Parizu. To je bila loža
"Italija", koja je djelovala pod pokroviteljstvom Velike lože Francuske, u
1666
Vidi više: Đuro Batrićević, Dr Anto Gvozdenović, general u tri vojske, Cetinje
1994, 224-241; Dušan J. Martinović, Portreti III, Cetinje, 1990, 41-51.
411
kojoj je 10 .maja 1920. održao predavanje dr Pero Šoć, crnogorski ministar,
mason. U tom predavanju Šoć je iznio stavove kralja Nikole i njegove vlade o
ujedinjenju Crne Gore i Srbije i aktuelnoj situaciji u Crnoj Gori. Poslije njega
loža "Italija" jednoglasno je usvojila sljedeći zaključak: Loža Italija, sjećajući
se hiljadugodišnje nezavisnosti Crne Gore, žrtava koje je dobrovoljno i
velikodušno prihvatila za vrijeme svjetskog rata na strani saveznika,
zabrinuta zbog zlostavljanja i akata barbarstva, koji su načinjeni i još uvijek
se čine od srpskih okupacionih trupa, traži da, kao što je već urađeno za
Belgiju i Rumuniju, budu primijenjene odredbe mirovnog ugovora koje
garantuju potpunu restauraciju Crne Gore i apeluju na italijansku vladu da
interveniše čitavom svojom snagom i moći, da crnogorska teritorija bude
evakuisana od srpskih trupa i plemenitom narodu Crne Gore bude vraćeno
puno uživanje svoje istorijske nezavisnosti, neophodne garancije balkanskog
mira i sigurnosti same Italije. Navedeni zaključak loža je 28. maja 1920.
godine uputila predsjedniku italijanske vlade Nitiju, moleći ga da ga uzme u
razmatranje.1667 Bez obzira na navedene činjenice,1668 koje dodatno
pojašnjavaju ličnost Pera Šoća, sigurno je da je on bio veoma aktivna osoba u
komunikaciji sa stranim političarima, diplomatama i ličnostima, organizator
učešća na međunarodnim konferencijama, pisac apela raznim međunarodnim
institucijama. Ostao je u Nejiu sve do smrta kralja Nikole (mart 1921), da bi
jula 1921. godine prešao u Rim, pridružujući se ostatku crnogorske vlade. Sve
do povratka iz emigracije 17. I 1926. godine, boravio je u Italiji, Švajcarskoj i
Francuskoj. Po pisanju Iva Jovićevića, koji očigledno nije gajio simpatije
prema Šoću, ovaj je kao ministar kralja Nikole bio najogorčeniji i
najnepomirljiviji neprijatelj srbijanske politike i njegova omiljena izreka
bješe 'La lutte a autrance' (borba do istrebljenja). Međutim, čim nestade
kačamaka u vagan crnogorski on po(t)kupi crnogorsku arhivu, pa sa njom
ode pravo u Biograd, upisa se u radikale i regulisa penziju, ali ne po starom
crnogorskom zakonu, koji je bio nešto nepovoljniji za penzionere, nego po
novom srbijanskom, iz 1923. godine...1669 Njegov povratak je, navodno,
skopčan sa saznanjem da su njegovim boravkom u emigraciji makar samo sa
političkim opozicionim stavom, protivnici Jugoslavije počeli da
manipulišu.1670 Sigurno je da je dr Pero Šoć, uz Jovana Plamenca, bio osoba
koja je najviše mastila utrošila dokazujući neosnovanost stvaranja
jugoslovenske države po zamislima Nikole Pašića, te je teško povjerovati da
je ovom nekadašnjem dječaku krhkog zdravlja iz Dubova na Ljubotinju,
masonu i ministru, briga za Jugoslaviju bila opsesija, bar u prvih četrdesetak
1667
Vidi: Dimitrije Dimo Vujović, Francuski masoni i jugoslovensko pitanje, Beograd,
1994, 248-249.
1668
Vidi: Uloga Francuske...., Bar, 2000, 215-216.
1669
Dr Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanje jednog federaliste, Cetinje,
1995, 124.
1670
Dušan Martinović, Portreti II, Cetinje, 1987, 153.
412
godina života, koliko je imao kada se povratio iz emigracije. Tako je sigurno i
da je, da bi ostvario puna građanska prava i pravo na penziju, morao, poput
ostalih, priznati Jugoslaviju i dati izjavu da će biti lojalan građanin. I samo
tako se moglo postati ministar na raspoloženju, odnosno uživati ministarska
penzija u Beogradu, daleko od Crne Gore i politike. I naravno, o tome je
odlučivao kralj Aleksandar, uz čije je posredovanje regulisao penziju krajem
1926. godine. Već 1929. godine bio je reaktiviran. Postavljen je za čelnog
čovjeka PTT službe u Jugoslaviji, što baš i nije bilo saglasno obrazovanju
doktora književnosti, ali jeste porodičnom pedigreu, jer mu je otac bio
upravitelj Vojnih telegrafa i telefona, a i sâm Pero Šoć je činovničku karijeru
započeo u ovoj službi. Bio je urednik i vlasnik lista Naša pošta (1930-1934),
predsjednik zadruge Svoj dom u Beogradu i predsjednik ljubotinjske
zemljoradničke zadruge. I dok je bio u emigraciji i borio se protiv
novostvorene države, protivnici su ga, u nastojanju da ga omalovaže, titulisali
kao običnog bivšeg poštanskog činovnika, vjerovatno i ne sanjajući da će
jednog dana postati prvi čovjek ove službe u državi protiv koje se borio i da
će dočekati svoju drugu penziju u komunističkoj Jugoslaviji, ostavljajući
vidnog traga u razvoju PTT službe. Bavio se publicistikom, bibliografijom i
kulturnom istorijom i iz tog domena objavio je više značajnih djela kao autor
obimnog i raznovrsnog stvaralačkog opusa. Jedan je od osnivača Društva za
proučavanje istorije Crne Gore 1933. godine u Beogradu, bio je član Uprave
Kluba nezavisnih književnika u Beogradu i više drugih esnafskih i socijalnih
institucija.1671 Koliko nam je poznato, po povratku u zemlju nije se bavio
politikom. Nadživio je sve svoje političke saborce iz emigracije. Mnogima je
napisao nekrologe. Njegov veoma obiman legat od skoro stotinu kutija
arhivalija, koji se čuva u muzejskom dijelu Narodne biblioteke "Đurđe
Crnojević" na Cetinju, ubjedljivo svjedoči o širini, znanju i opsegu
interesovanja ove ličnosti. S obzirom na znanja kojima je raspolagao, veze i
ulogu koju je imao, može se samo pretpostaviti kolika je šteta što nije napisao
sjećanja. Teško je i zamisliti da u tome može vrijeme da pretekne čovjeka koji
je napisao hiljade strana iz raznih oblasti stvaralaštva, prije će biti da je bio
uvjeren da je vrijeme preteklo ideje za koje se borio. Teško da u modernoj
crnogorskoj istoriji ima još ličnosti koje su prvu polovinu života tako strasno
podarile politici, a drugu nauci i stvaralaštvu. Radove je objavljivao pod
svojim imenom ili pod pseudonimima i inicijalima (pod 27 razriješenih
šifara). Dušan Martinović je objavio bibiografiju Pera Šoća od 480 autorskih
jedinica i 102 jedinice o njemu.

Milutin Tomanović, ministar inostranih poslova u vladi Mila Mata-

novića. Poznatiji po tome što je bio sin dr Lazara Tomanovića i ađutant kralja
Nikole, nego po nekim političkim sposobnostima, posebno u oblasti spoljne
politike. Po obrazovanju je bio vojnik, sa završenom vojnom školom u Italiji.
1671
Vidi više: Dušan Martinović, Portreti II, Cetinje, 1987, 151-196.
413
Jedno vrijeme bio je predstavnik Crne Gore u Stalnom savezničkom komitetu
za proučavanje pitanja ratnih invalida u Parizu 1917. godine. Po ujedinjenju,
napustio je crnogorsku emigraciju.

Niko Hajduković (Podgor, 1882 - Beograd, 1954), ministar vojni i

ministar unutrašnjih djela u vladi Evgenija Popovića. Završio je trgovačku
školu u Carigradu, gdje mu je otac imao preduzeće za pretovar i skladištenje
trgovačke robe. Oženio se kćerkom Marka Vukotića, rođenog brata kraljice
Milene, i tako uspostavio rođačke veze sa crnogorskim dvorom. Živio je u
Carigradu, gdje se bavio trgovinom. Učestvovao je u balkanskim ratovima.
Maja 1915. godine imenovan je za vojnog i civilnog delegata crnogorske
vlade u Solunu, radi organizovanja snadbijevanja Crne Gore namirnicama
koje su dolazile iz Rusije. Tokom boravka u Solunu radio je na organizovanju
crnogorske vojske i njegovom zaslugom se na kratko na Solunskom frontu
pojavio jedan bataljon crnogorske vojske. Kao žrtva spletki i intriga vojnih i
diplomatskih predstavnika Srbije, biva od strane francuskih vlasti protjeran iz
Soluna i u oktobru 1916. dolazi u Francusku. Crnogorska vlada postavila ga
je za šefa Odsjeka za ishranu crnogorskih interniraca u Austro-Ugarskoj, a u
vladi Evgenija Popovića zauzima mjesto ministra vojnog i ministra unut-
rašnjih djela. Krajem 1917. i početkom 1918. godine boravio je u Londonu,
nastojeći da obezbijedi materijalnu i finansijsku potporu Crnoj Gori; poku-
šava ponovo da formira crnogorsku vojsku od izbjeglica, postaje jedan od
najvećih zagovornika politike kralja Nikole, osuđuje Andriju Radovića i
druge članove Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje za veleizdaju. Na
insistiranje kralja Nikole, Plamenac ga je uzeo u svoju vladu. Hajduković je
ušao u vladu sa namjerom da u zgodnom trenutku izazove njenu krizu, a raz-
log za to nalazio je u autokratskoj ličnosti Jovana Plamenca. Izvori pokazuju
da je već tada bio uspostavio veze sa drugom stranom i njegovo ministrovanje
od nekoliko dana i pokušaj instrumentalizacije ostavke pokazao se u suštini
neuspješnim, mada je za sobom povukao značajan dio činovnika iz crno-
gorske emigracije. Uz to, scenario je mnogo ličio na Andriju Radovića, kojeg
je kao ministar osudio za veleizdaju. Već narednih dana (od marta 1919. do
aprila 1920. godine) otpočeo je saradnju sa Ekonomsko- finansijskim odjelje-
njem delegacije KSHS na Konferenciji mira u Parizu. Potom se vratio u
Carigrad, gdje je nastavio rad na organizovanju Srpske pravoslavne opštine i
Jugoslovenskog kluba, čiji je bio predsjednik. U KSHS dolazi 1925. godine,
ostvaruje pravo na ministarsku penziju i sa porodicom se nastanjuje u Beo-
gradu, gdje, osim tokom II svjetskog rata, kada se sklonio u Crnu Goru, živi
do kraja života. Ostavio je memoare, koji su vrlo često citiran izvor u isto-
riografskim radovima o crnogorskoj vladi u izbjeglištvu.

Milo Vujović (Ljubotinj, 1881 - Pariz, 1935), crnogorski ministar finan-

414
sija i građevina u vladi Evgenija Popovića i Jovana Plamenca. Školovao se u
Crnoj Gori, Srbiji i Italiji. Bio je direktor prvog dnevnog lista u Crnoj Gori
(Dnevni list), koji je izlazio početkom I svjetskog rata. Bio je nastavnik u
Bogoslovsko-učiteljskoj školi na Cetinju, član Privrednog savjeta Kraljevine
Crne Gore, sekretar Privrednog odjeljenja Ministarstva unutrašnjih djela.
Pored novinarstva, bavio se i naučnim radom vezanim za problem agrara i
privrede uopšte. Kapitulacija 1916. zatekla ga je u inostranstvu, u
povjerljivoj državnoj misiji. Bio je jedan od najpovjerljivijih ljudi kralja
Nikole. Obavljao je niz važnih misija u egzilu. U novembru 1918. godine bio
je predstavnika Crne Gore upućen na Ženevsku konferenciju, što je naišlo na
energično protivljenje Nikole Pašića. Uoči izbijanja Božićne pobune
održavao je kontakte sa crnogorskim prvacima i sa italijanskim agentom
Đovanijem Baldačijem, da bi u vrijeme same pobune bio u Nejiu. U doba
raskola u crnogorskoj emigraciji 1922. godine napustio je Jovana Plamenca,
otišao u SAD i radio na osnivanju Stranke seljaka i radnika, sa Perom
Vučkovićem, Perom Šoćem i Mirom Martinovićem, i okupljanju svojih
pristalica oko Crnogorskog glasnika, koji je izlazio u Detroitu. Bio je jedan
od najaktivnijih crnogorskih emigranata poslije protjerivanja emigracije iz
Italije. Umro je u Parizu. Njegovi posmrtni ostaci preneseni su 14. jula 1935.
godine u rodni Ljubotinj. Za zasluge je bio odlikovan lentom ordena Danilo I
i senatskim grbom od strane kralja Nikole.

Janko Spasojević (Andrijevica, 1871 - ?), završio je bogosloviju u

Prizrenu, duhovnu akademiju u Moskvi i prava u Petrogradu. Radnu karijeru
započeo je u Ministarstvu finansija Crne Gore, bio je vršilac dužnosti pred-
sjednika Glavne državne kontrole. Biran je za poslanika u crnogorskoj skup-
štini 1906. godine. Početkom 1909. otpušten je iz državne službe kao opozi-
cionar. Do tada je slovio za miljenika kralja Nikole, koji ga je od milošte zvao
Đerzelez krilo od sokola. Bavio se advokaturom do 1913. godine, kada je
postao član Velikog suda. Početkom I svjetskog rata vršio je dužnost oblas-
nog upravnika u Podgorici i Kolašinu. Poslije kapitulacije Crne Gore odlazi u
Francusku i postaje ministar pravde i unutrašnjih djela (29. IV 1916 - 4. I
1917) u vladi Andrije Radovića. Dao je ostavku i ušao u Crnogorski odbor za
narodno ujedinjenje, postavši ličnost od povjerenja Nikole Pašića. Po slomu
Austro-Ugarske iz Pariza odlazi u Solun, odakle ide u Crnu Goru kao član
Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje, koji, po instrukcijama Nikole
Pašića i srpske vlade, radi na organizovanju Podgoričke skupštine. Sa Sveto-
zarom Tomićem i Petrom Kosovićem raspisao je "izbore" za Podgoričku
skupštinu i praktično bio jedan od njenih sazivača. Koliki je ugled uživao i
među ujediniteljima, svjedoči radikal Pantelija Jovović, koji navodi da ga je
Marko Daković izbacio kao isceđen limun na davši mu da uđe ni u Izvršni
odbor ni u delegaciju, koja je išla u Beograd, pa ni u Privremeno Narodno

415
predstavništvo.1672 Međutim, ako nije mogao među elitu ujedinitelja, mogao je
u Pariz. Pašić ga je pozvao u delegaciju KSHS pri Mirovnoj konferenciji u
Parizu. U suštini, njegov posao je bio pariranje propagandi kralja Nikole i
njegove vlade. Objavljivao je brošure i izdavao list Narodna volja 1919.
godine, u kojem je nastavio sa klevetničkom kampanjom započetom još 1917.
godine u listu Ujedinjenje, koji je slovio kao glasilo Crnogorskog odbora za
narodno ujedinjenje.
Svoje političke zasluge pokušao je da kapitalizuje na izborima za Usta-
votvornu skupštinu novembra 1920. godine. Prošao je gore od Andrije Rado-
vića. Štampao je proglas (Crnogorcima sve tri vjere), ali nije uspio da istakne
svoju listu. Radikali ga nijesu htjeli, a kod drugih nije imao šta da traži. 1673
Uspio je samo da bude postavljen za velikog župana u Čačku i za člana
Državnog savjeta u Kraljevini Jugoslaviji. Sudeći prema svjedočenju savre-
menika, radilo se o jednom običnom mediokritetu bez skrupula i karak-
tera.1674 O njegovoj veličini ubjedljivo svjedoči činjenica da mu do sada
nijedan, pa ni ovaj istraživač, nije uspio otkriti godinu i mjesto smrti.

Petar Pero Vučković (1873-1944), ministar prosvjete i crkvenih djela

u vladama Andrije Radovića, Jovana Plamenca i Anta Gvozdenovića. Rođen
je u Ljubotinju, završio je gimnaziju i bogoslovsko-učiteljsku školu na Ceti-
nju i filozofske nauke u Moskvi. Bio je profesor i direktor cetinjske gimna-
zije, rektor Bogoslovsko-učiteljske škole, član Prosvjetnog savjeta i 1911/12.
ministar prosvjete. Bavio se književnim radom i pisao udžbenike. Našavši se
u emigraciji, početkom 1916. godine, postao je ministar prosvjete i crkvenih
djela u vladi Andrije Radovića. Prvobitno se pridružio Radoviću i Spasoje-
viću i pristupio Crnogorskom odboru za narodno ujedinjenje, da bi ubrzo
odustao i postao njihov veliki politički protivnik. U vladi Jovana Plamenca i
Anta Gvozdenovića pokrivao je isti resor i ostao u emigraciji kao njen veoma
aktivni član do 1925. godine. Tada se, poslije političke amnestije, vratio u
Crnu Goru i kao penzioner živio na Cetinju. Nije se politički angažovao, iako
je pripadao Crnogorskoj stranci. Oktobra 1943. godine biran je u njeno
privremeno vođstvo. Umro je 1944. godine.

Vladimir Đ. Popović (Nikšić, 10. I 1884 - Nica, 23. I 1928), ministar

pravde, zastupnik ministra privrede, zastupnik ministra prosvjete i crkvenih
poslova u vladi Milutina Vučinića, predsjednik komiteta crnogorskih izbjeg-
lica, prvi crnogorski sineasta. Gimnaziju je učio na Cetinju i u Sremskim
Karlovcima. Pravni fakultet završio je u Beogradu 1902. godine. Bio je sekre-
tar i sudija Oblasnog suda na Cetinju, potom predsjednik cetinjske opštine.
1672
Pantelija Jovović, Crnogorski političari, Beograd, 1924, 14-15.
1673
Vidi više: Šerbo Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar, 2000,
450-451.
1674
Pantelija Jovović, Crnogorski političari, Beograd, 1924, 15.
416
Od sredine 1915. predsjednik je Kontrolne komiije u okupiranom Skadru.
Poslije kapitulacije Crne Gore 1916. godine odlazi u Pariz. Bio je šef vladi-
nog Presbiroa do kraja 1919. i predsjednik komiteta crnogorskih izbjeglica.
Maja 1920. sa crnogorskom vladom prelazi iz Pariza u Rim. Ukazom kraljice
Milene od 28. juna 1921. imenovan je za ministra pravde u vladi Milutina
Vučinića. U septembru 1922. godine podnosi ostavku na tu dužnost. Musoli-
nijevi fašisti protjerali su ga iz Italije. Tokom 1923. odlazi u Francusku i
jedno vrijeme živi u Parizu.1675 Od etiopskog cara 1925. dobio je koncesiju za
istraživanje rude. Umro je u Nici, gdje je i sahranjen. Popović je bio jedan od
najaktivnijih boraca za restauraciju Crne Gore u crnogorskoj emigraciji
poslije I svjetskog rata. U periodu 1917-1924. objavio je brojne tekstove i
brošure u emigrantskoj štampi pod pseudonimom Vuk Mandušić, bio je pot-
pisnik nekoliko memoranduma stranim vladama i državnicima, note za prijem
Crne Gore u Društvo naroda 1924. godine. Pisac je scenarija za prvi
dugometražni igrani film sa crnogorskom temom Voskresenje ne biva bez
smrti (Non c'è reurezione senza morte), koji je prvi put prikazan u Rimu 14.
IV 1922. godine u Il grande cinema Volturno. Jedan je od vodećih
emigranata, nikada se nije vratio u domovinu, za čiju se sudbinu interesovao
sve do svoje smrti.

Jovan (Jovo) Popović (1872 - 2. II 1948), opunomoćeni ministar Kra-

ljevine Crne Gore, političar i pisac. Jedan je od sinova Mihaila Miša Popovića
(1849-1929), ađutanta kralja Nikole, maršala dvora i člana Državnog savjeta.
Poslije završene srednje škole na Cetinju, od 1893. godine, kao stipendista
francuske vlade, pohađa praktičnu školu pošta i telegrafa u Francuskoj. Bio
je član Odbora za učešće Crne Gore na izložbi u Parizu (1900), upravnik
Pošta i telegrafa Crne Gore (1902-1909) i generalni direktor Pošta Crne Gore,
koji je uveo automobil u crnogorski poštanski saobraćaj (1903). Za njegovo
ime vezuje se otvaranje prve Markonijeve radiostanice na Balkanu, na Volu-
jici kod Bara (1904) i uvođenje telefonskog saobraćaja (1907). Godine 1907,
1911. i 1913. biran je za poslanika Crnogorske narodne skupštine. Obavljao je
dužnost otpravnika poslova i opunomoćenog ministra u Carigradu (1909-
1912). Bio je crnogorski opunomoćeni delegat na Konferenciji mira u Lon-
donu (1913) i potpisnik mirovnog ugovora između balkanskih država i Tur-
ske. Nakon kapitulacije Crne Gore 1916. godine vodio je pregovore sa Aust-
ro-Ugarskom. Bio je i prvi internirani civil iz Crne Gore (u logoru Vajhoven).
Nakon otpuštanja iz internacije, uhapšen je povodom ubistva austrijskog
oficira od strane generala Radomira Vešovića. Oslobođenje 1918. godine
dočekao je u Crnoj Gori. Jedan je od organizatora Božićne pobune. Pošto je
čitava akcija bila otkrivena, izmakao je hapšenju bjekstvom u Kotor 18. XII
1918. godine, odakle se uz italijansku pomoć prebacio u Italiju, gdje se prik-
1675
BIIP, Radovi Vladimira Popovića, f. 113, Vladimir Popovitch - Leon Blum, Paris,
le 27 Avril 1927.
417
ljučio crnogorskoj emigraciji i počeo da istupa u ime Komiteta crnogorskih
izbjeglica. Popović je, pošto je jugoslovenski poslanik Antonijević uspio da
izdejstvuje kod francuskih vlasti da mu ne viziraju pasoš, ostao u Italiji, iako
je imao poziv kralja Nikole da dođe u Pariz (Neji). Jedan je od najaktivnijih
emigranata u političkim akcijama prema velikim silama, pisac brojnih apela,
nota i memoranduma. U egzilu je ostao sve do 1938. godine, kada se iz Nice
vraća u Crnu Goru. Po povratku se politički angažuje kao član Glavnog
odbora Crnogorske stranke, član uprave Seljačkog bratstva i Seljačke samo-
pomoći. Po italijanskoj okupaciji Crne Gore 1941. godine, poput mnogih
saboraca iz egzila, nastavlja tamo gdje su stali 1921. godine. Prvi je dočekao
Italijane kao predsjednik Privremenog crnogorskog administrativnog komi-
teta. Jedan je od organizatora Petrovdanskog sabora (12. jula 1941), koji je
pod patronatom italijanskih fašista proglasio nezavisnost Crne Gore. Tokom
II svjetskog rata bio je aktivan član zelenaškog pokreta. Prilikom oslobođenja
Cetinja uhapsili su ga partizani. Vojni sud II udarnog korpusa 1945. godine
osudio ga je na pet godina robije, pet godina gubitka građanske časti i kon-
fiskaciju 80% imovine u korist Narodnooslobodilačkog fonda. Njegova kuća,
u kojoj je bila Uprava Pošta i telegrafa Kraljevine Crne Gore, srušena je po
naredbi komunista, kako ne bi podsjećala na svog vlasnika. Umro je na
Cetinju.

Pavle Popović (1885-1961), diplomata, ministar, pisac i profesor na

Univerzitetu u Ženevi. Mlađi je sin Mihaila Miša Popovića. Kao kraljev
stipendista studirao je tehniku u Ženevi. Nakon završetka studija radio je kao
inženjer u Švajcarskoj. Biran je za sekretara Crnogorskog crvenog krsta u
Ženevi (1917). U crnogorskoj emigraciji obavljao je značajne i povjerljive
misije kao član Odbora crnogorskih izbjeglica, načelnik Odjeljenja za građe-
vine i saobraćaj (1920), opunomoćeni ministar i član raznih delegacija koje su
pokušavale da u Društvu naroda u Ženevi pokrenu crnogorsko pitanje. Bio je
ministar u vladi Milutina Vučinića i član delegacije na Konferenciji u Đenovi
(1922). Bavio se i likovnom umjetnošću i grafičkim dizajnom. Nakon raspuš-
tanja crnogorske vlade, radio je kao profesor na Univerzitetu u Ženevi, u
kojoj je proveo svoj radni i životni vijek. Autor je više knjiga i brošura.

Petar Plamenac (Boljevići, 1872 - Boljevići, 1954), političar i diplo-

mata, predsjednik crnogorske narodne skupštine. Završio je poljoprivrednu
školu u Monpeljeu (Francuska), upisao višu veterinarsku u Alfortu, a kasnije
se prebacio na Pravni fakultet, da bi prešao u Beč, gdje je okončao studije. Po
povratku je obavljao poslove činovnika u crnogorskom ministarstvu unutrašn-
jih djela, a od 1906. bio načelnik Odjeljenja za narodnu privredu. Bio je
zvanični predstavnik Crne Gore na balkanskoj izložbi u Londonu 1907, crno-
gorski konzul u Skadru od maja 1908. do decembra 1909. i od avgusta 1911.
do marta 1912. Od marta do 25. septembra 1912. godine radio je kao ot-

418
pravnik poslova Kraljevine Crne Gore u Carigradu, potom je bio civilni gu-
verner Skadra i predstavnik Crne Gore na pregovorima u Medovi sa pred-
stavnicima međunarodne flote, na kojima je rješavano pitanje ustupanja
Skadra velikim silama. Bio je ministar inostranih djela Kraljevine Crne Gore
od aprila 1913. do avgusta 1915. godine. Poslije ostavke na tu funkciju
postaje predsjednik crnogorske narodne skupštine. Napustio je zemlju poslije
kapitualacije 1916. godine i sve do povratka u zemlju, decembra 1924. go-
dine, bio je politički angažovan na odbrani prava Crne Gore kao sljedbenik
politike kralja Nikole i crnogorske vlade u izbjeglištvu. Jedna je od uticajnijih
ličnosti crnogorske emigracije. Kao predsjednik Skupštine nije mogao dobiti
nijednu izvršnu funkciju. Kralj Nikola ga je smatrao crnogorskim Kavurom.
U periodu između dva rata bio je istaknuti prvak Crnogorske stranke, jedan
od organizatora belvederskih demonstracija 1936. godine. Tokom II svjetskog
rata bio je pobornik obnavljanja crnogorske nezavisnosti. Komunisti su ga
poslije rata osudili na 10-godišnju robiju, ali je ubrzo pomilovan.
Za dr Stanišu Ilića, ministra pravde i zastupnika Ministarstva finansija
i građevina u vladi Mila Matanovića, nijesmo uspjeli kompletirati biografske
podatke.

5.1.4. Vojni komandanti

Andrija Rajičević (Lješkopolje, 1879 - Briksen, 27. septembar 1920),

brigadir i komandant Komande crnogorskih vojnika u Italiji. Učesnik je
balkanskih ratova, u kojima se istakao junaštvom u zauzimanju Skadra. Bio je
komandant Spuške brigade tokom Prvog svjetskog rata. Od strane Austro-
Ugarske poslije kapitulacije Crne Gore bio je interniran u logor Karštajn u
Austriji. Jedan je od organizatora Božićne pobune u podgoričkom kraju. Bio
je izdan i uhapšen prije izbijanja ustanka u noći 19-20. decembra 1918.
godine. Sa još 19 crnogorskih prvaka uspio je da pobjegne iz zatvora, zajedno
sa stražom koja ih je čuvala, i stigne u Medovu 2. januara 1919. godine,
odakle se početkom aprila prebacio u Gaetu. Ukazom kralja Nikole od 19.
marta/1. aprila 1919. godine proizveden je u čin crnogorskog brigadira. Već
6. aprila postavljen je za komandanta Komande crnogorskih vojnika u Italiji i
na tom položaju ostaje do smrti, septembra 1920. godine. Umro je poslije
kraće bolesti u bolnici u Briksenu u Italiji, gdje je i sahranjen.

Đuro Jovović (Markovina, Čevo, 1872 - Nikšić, 1929), brigadir crno-

gorske vojske, komandant Komande crnogorskih vojnika u Italiji, sin čuve-
nog crnogorskog junaka Novaka Ramova. Kao pristalica pravaške stranke
učestvovao je u zatvaranju štamparije opozicione Narodne misli u Nikšiću
1907. godine. Bio je predsjednik nikšićke opštine 1908. godine. U činu ko-
mandira komandovao je nikšićkom brigadom, koja se borila u sastavu Zet-
skog odreda u balkanskim ratovima 1912-1913, gdje se posebno istakao u

419
borbama oko Skadra. Jedan je od organizatora Božićne pobune u nikšićkom
kraju kao brigadir crnogorske vojske. Januara 1919. godine, poslije sloma
ustanka, preko Albanije odlazi u Italiju, gdje radi na organizovanju crno-
gorske vojske u Gaeti. Više puta je dolazio u Crnu Goru i učestvovao u
gerilskim akcijama. Bio je zamjenik komandanta Komande crnogorskih trupa
u Gaeti od oktobra 1919. godine, a poslije smrti brigadira Rajičevića i koman-
dant 1920-1921. godine. Poslije raspuštanja crnogorske vojske u emigraciji,
krajem 1921. godine, prešao je u Rim. Iz emigracije se vratio 1925. godine na
svoje imanje u Nikšić, gdje je i umro.

Marko Vučeraković, brigadir crnogorske vojske, porijekom iz

Krnjica, sela na obali Skadarskog jezera. Bio je jedan od najzanimljivijih
ličnosti crnogorske emigracije i spadao među najpoštovanije oficire
crnogorske vojske u emigraciji, kojem je kralj Nikola ukazom od 27. januara
1920.godine dodijelio čin brigadira.1676 Od kada je izbjegao u San Đovani di
Meduu, 29. decembra 1918. godine, sve do svoje smrti bio je jedan od
najaktivnijih boraca crnogorske emigracije. Više puta je u Crnu Goru,
komitovao. Potpisnik je brojnih proglasa ustaničkih vođa. Slovio je za
neustrašivog i hrabrog borca. U Krnjicama mu je juna 1919. godine spaljena
kuća i imanje, kada mu je ubijen i brat Blažo.1677 Duže vrijeme boravio je u
Medovi i Skadru, odakle je organizovao, kontrolisao i koordinirao akcije
emigranata i bavio se obavještajnim radom. Bio je komandant Trećeg
bataljona Crnogorske vojske u Italiji i jedan od glavnih organizatora otpora
italijanskim vlastima u akciji razoružanja i deportacije crnogorskih vojnika
poslije Rapalskog ugovora. Sa grupom vojnika probio je kordon italijanske
policije i zaprijetio im da će se, ukoliko ne prestanu sa nasilnom deportacijom
u Crnu Goru, odati hajdukovanju i vi će te biti na čudo od mene.1678 Uspio je
da ne bude deportovan i, pošto je bio prinuđen da napusti Italiju, odlazi u
Tursku i Albaniju, potom preko Male Azije za Egipat, a odatle, uz pomoć
Belgijskog komiteta za Crnu Goru, stiže u Belgiju. Tu je uspio da pribavi
dokumentaciju za Krsta Popovića i njegovu familiju, koji su izvjesno vrijeme
boravili u ovoj zemlji. U Belgiji je i umro.

Krsto Popović (1881-1947), šef Štaba crnogorskih trupa u Italiji,

posljednji načelnik Štaba crnogorske vojske u Italiji, otišao je, kao što smo
naveli, u Argentinu januara 1922. godine, sa Živkom Nikčevićem, Vaskom
Marojevićem, Milom Matanovićem i više od 50 saboraca. U Argentini je
ostao do kraja 1929. godine, kada odlazi u Belgiju, pošto mu je prethodno
saborac Marko Vučeraković obezbijedio garanciju za nesmetani boravak u toj
1676
DACG, OSIO, novi period, Podgorica, Zbirka Jovana Plamenca, dok. br. 104, Jo-
van Plamenac - Marku Vučerakoviću, Rim, 1. februara 1920. godine.
1677
Šerbo Rastoder , Skrivana strana istorije, knj. III, , dok. br. 1265, str. 1548.
1678
Nikola T. Zec, Zelenaši, Monitor, br. 213, 18. novembar 1994, 46.
420
zemlji. Krstu se tamo pridružila i porodica (supruga Marija, kćerke Savica i
Bosiljka, sinovi Nikola i Radovan) i tu je živio do 1934. godine, kada je došao
u Crnu Goru i nastanio se u Nikšiću.1679 Prethodno je, poput ostalih, morao
napisati pismo (molbu) kralju Aleksandru, u kojem je naveo da je prilikom
sukoba "dvije struje" u Crnoj Gori 1918. godine ostao vjeran svetinji zakletve
položene Vrhovnom Komandantu Njegovom veličanstvu Kralju Nikoli i stupio
u borbu protiv onih elemenata, koje je moj Vrhovni Komandant označio kao
neprijatelje Crne Gore. Pošto ga je smrt kralja Nikole razriješila zakletve,
tražio je slobodan povratak u domovinu, uz obećanje Vašem Veličanstvu i
domovini biti ću vjeran kao što sam vjeran Njegovom Veličanstvu Kralju
Nikoli u Crnoj Gori. Koristeći se amnestijom, vratio se u Crnu Goru i nasta-
nio se u Nikšiću, gdje doživio smrt i drugog suverena, protiv čije vladavine se
borio (kralj Aleksandar je ubijen u Marselju 1934. godine) i vratio se ideji
obnove nezavisne Crne Gore. U II svjetskom ratu nastavio je tamo gdje je
stao 1921. godine. U međuvremenu komunistička ideologija oduzela mu je
djecu, najveći broj saboraca, i konačno i život. Ubili su ga komunisti marta
1947. godine.

Jovan Popović Lipovac (1856-1919), brigadir, ratnik, pjesnik, putopi-

sac, kulturni radnik. Osnovnu školu i gimnaziju učio je u Kotoru, Zadru,
Zagrebu i Beogradu. Artiljerijsku akademiju završio je u Moskvi. Učesnik je
Hercegovačkog ustanka 1875. godine, Veljeg i rusko-turskog rata 1877-1878,
učestvovao je u gušenju pobune u Turkmeniji 1879-1880, poslije čega je
odlikovan ruskim ordenom sv. Vladimira. Za vrijeme boravka u Crnoj Gori
1883-1898, kralj Nikola ga je imenovao za svog ađutanta, a 1890. dodijelio
mu je čin brigadira. Učesnik je rusko-japanskog rata 1904-1905, u kojem je
dobio ruski čin general-majora. Za vrijeme Prvog svjetskog rata komandovao
je ruskom divizijom u borbama u Galiciji. Po izbijanju Oktobarske revolucije
izbjegao je u Pariz, gdje se pridružio crnogorskoj emigraciji. Umro je u av-
gustu 1919. godine. Sahranjen je u Parizu, uz prisustvo članova crnogorske
vlade.1680 Bio je plodan stvaralac i autor više djela, pjesnik i amater glumac.
Među crnogorskom emigracijom nije se isticao nekom posebnom aktivnošću,
jer je odmah po dolasku u Pariz obolio, te ga pominjemo samo kao prvog od
trojice (Lipovac, Rajičević, Vučinić) crnogorskih brigadira koji su umrli u
egzilu.

Ivan Bulatović, crnogorski oficir, vođa pobunjenika u Rovcima,

španski borac (Cerovica, Rovci, 1873 - Cetinje, 7. jun 1943). Završio je ofi-
cirsku školu na Cetinju i 1902. godine proizveden je u čin potporučnika. U
balkanskom ratu istakao se junaštvom i dobio Obilića medalju. Tokom bitke
1679
Uporedi: Veljko Sjekloća, Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi, Podgorica,
1998, 106-107.
1680
Nekrolog u: Glas Crnogorca, br. 76, 19. avgust 1919, 2.
421
na Bregalnici u odbrani oficirske časti ubio je svog starješinu Miletu Bećko-
vića. Prvo je osuđen na 12 godina robije, a potom je u ljeto 1914. rehabi-
litovan. Postavljen je za komandanta Rovačkog bataljona i dobio čin koman-
dira. Glavni je organizator i vođa pobune Rovčana protiv bezuslovnog
ujedinjenja Crne Gore i Srbije 1919. Potpisnik je brojnih proglasa
crnogorskih ustanika. Nakon višemjesečne borbe u Rovcima i okolini,
emigrirao je u Italiju. Ukazom Milutina Vućinića, ministra vojnog u
crnogorskoj emigrantskoj vladi, u avgustu 1920. postavljen je za člana GŠ
crnogorskih trupa u Italiji. Jedno vrijeme bio je i ađutant komandanta
crnogorskih trupa u egzilu. Od kralja Nikole dobio je titulu crnogorskog
vojvode. Od marta do septembra 1924. boravi u Skadru, gdje se sa piperskim
komandantom Perom Vukovićem spremao za upad u Crnu Goru, kao član
jedne bugarske komitske organizacije. Odatle je otišao u SSSR, gdje je postao
sovjetski general. Učesnik je španskog građanskog rata 1936-1938. Po
povratku iz Španije, našao se na Staljinovoj listi za likvidaciju. Preko
Francuske vraća se u Crnu Goru 1938. godine, gdje ga je i zatekao rat 1941.
godine. Kao predstavnik zelenaša potpisao je četnički proglas Prekobrđanima
i Rovčanima od 30. XI 1941. Đorđe Lašić mu je povjerio formiranje četničke
organizacije u Rovcima, ali je on taj posao prenio na Vuka Bećkovića.
Kasnije je formirao zelenaško-nacionalistički bataljon u Rovcima. Po dolasku
na Cetinje postaje član Crnogorske nacionalne komande i zamjenik njenog
komandanta Krsta Popovića. Umro je iznenada na Cetinju 7. juna 1943.
godine.

422
 Savo Čelebić (Štitari kod Cetinja, 27. I 1876 - Cetinje, 21. VI 1955),
crnogorski oficir, komita, general JNA. Završio je oficirsku školu na Cetinju.
Učesnik je balkanskih ratova, I i II svjetskog rata, nosilac Obilića medalje.
Učestvovao je u Božićnoj pobuni kao kapetan crnogorske vojske. U januaru
1919. odlazi u Medovu, a potom u Gaetu. U julu 1919. sa većom grupom
Crnogoraca dolazi u Crnu Goru s ciljem da podigne ustanak protiv bezuslov-
nog ujedinjenja. Sa Todorom Borozanom, Dušanom Vukovićem i drugima,
komitovao je po planini Stavor u 1919-1921, septembra 1921. preko Albanije
opet se vraća u Italiju. Potpisnik je proglasa crnogorskih ustanika na skupu
održanom na planini Vojnik i predstavke četrdesetdvojice pobunjeničkih vođa
o stanju u Crnoj Gori, teroru nad stanovništvom, politici saveznika i zahtjevu
za odlazak srbijanske vojske iz Crne Gore u septembru 1919. Decembra
1919. uhapšena mu je sva familija i zapaljena kuća kako bi se primorao na
predaju. U emigraciji u Rimu juna 1924. napisao je poemu Vijenac na grobu
Šćepana Mijuškovića. Po povratku iz emigracije 1924. godine bio je amnes-
tiran i penzionisan u činu majora. Bio je aktivista Crnogorske stranke. Učes-
nik je julskog ustanka 1941, savjetnik u štabu Lovćenskog NOP odreda,
komandant NOP odreda, pregovarao je sa Krstom Popovićem oko njegovog
prelaska u partizane. Zarobljen je 1942. i osuđen na smrt, a potom na 30
godina robije, da bi na kraju 1. jula 1943. bio interniran u Italiju. Jedan je od
osnivača Prekomorske brigade. Bio je član prvog Predsjedništva CASNO. U
čin generala proizveden je januara 1944. godine, kao peti general po redu u
novoj Jugoslaviji. Nosilac je brojnih crnogorskih i jugoslovenskih odlikovanja.

Nikodim (Nikola) Janjušević (Ozrinići, 5. XII 1875 - Nikšić, 27. VI

1941), arhimandrit, oficir i komita. Završio je bogosloviju na Cetinju. Za
jerođakona je rukopoložen 22. X 1899, jeromonaha 24. IX 1900, igumana 2.
IV 1923, arhimandrita 3. IV 1923. godine. Bio je nastojnik manastira Svetog
Luke u Nikšićkoj Župi. Jedan je od organizatora pobune 1918. u nikšićkom
kraju protiv Odluka Podgoričke skupštine. Kao crkveno lice monaškog reda
bio je istovremeno i oficir (komandir) crnogorske vojske. U periodu 1918-
1920. komitovao je u okolini Nikšića, 1920. je stigao u Gaetu, gdje je ostao
do 1922. godine. Sa protojerejom Ilijom Kapom činodejstvovao je na pogrebu
kralja Nikole, marta 1921. godine. Poslije rasturanja crnogorske vojske odlazi
u SAD, gdje ostaje do 1926. godine, kada se vraća u zemlju. U SAD-u je
službovao u crnogorskoj crkvi "Sveti Vasilije Ostroški" u Detroitu. Po pov-
ratku u zemlju 1926. godine godine, živi u rodnim Ozrinićima. Ubijen je
1941. godine iz koristoljublja.

Blažo Marković (Piperi, 1882 - Podgorica, 1968), načelnik Opštevoj-

nog odjeljenja Štaba Komande crnogorskih trupa u Gaeti, crnogorski komita,
zelenaš. Završio je generalštabnu akademiju u Sankt Peterburgu. U I svjet-
skom ratu bio je uz Glavnu komandu crnogorske vojske sa posebnim zada-

423
cima, a u vrijeme austrougarske okupacije interniran je u logor Vadhoven.
Kao protivnik bezuslovnog ujedinjenja proklamovanog na Podgoričkoj
skupštini, 2. januara 1919. izbjegao je u Medovu, a odatle u Gaetu. U Gaeti je
postavljen za načelnika Opštevojnog odjeljenja Glavnog štaba crnogorske
vojske u Italiji. Po amnestiji i povratku u Crnu Goru penzionisan je u činu
komandira. Bio je aktivan član Crnogorske stranke. U II svjetskom ratu bio je
načelnik štaba Lovćenske brigade u vojsci Krsta Popovića. Uhapšen je i
osuđen na smrt 1946. godine, ali je pomilovan. Po izlasku iz zatvora radio je
kao čuvar parka. Govorio je četiri strana jezika: ruski, francuski, njemački i
italijanski. Ostavio je memoare u rukopisu.

Savo Raspopović (Martinići, Bjelopavlići,1879 - Šćepan Do, Rubež

kod Nikšića, 28. XII 1923) crnogorski junak i komita. Odrastao je u Baru,
gdje su mu se naselili roditelji. Vojnu akademiju završio je u Italiji. Do
početka I svjetskog rata radio je kao žandarm u Baru. Učesnik je rata, a
poslije kapitulacije Crne Gore bio je komitski četovođa u vrijeme austrougar-
ske okupacije. Poslije 1918. godine, ponovo se odmetnuo i bio jedan od
najpoznatijih komita protivnika odluka Podgoričke skupštine. Sa svojom dru-
žinom operisao je duž crnogorsko-albanske granice i u okolini Bara i Ulcinja
izvodio stalne gerilske akcije protiv srpske (jugoslovenske) vojske, žandar-
merije i pristalica bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Sredinom
1920. godine pridružio se crnogorskoj emigraciji u Gaeti, gdje je ostao do
početka 1922. godine, kada se vraća u Crnu Goru radi nastavka borbe. Sve do
kraja 1923. godine sa svojom družinom vješto je izbjegavao stalne potjere, da
bi 28. decembra 1923. godine bio ubijen u Šćepan Dolu, selo Rubež kod
Nikšića, sa još jedanaest svojih drugova, među kojima su bili i njegov brat
Marko, Mujo Bašović, Miloš Kovačević, Jovo Savov Krivokapić, Petar
Zvicer, Krsto Simov Popović, Miloš Pejović, Radovan J. Bigović, Golub M.
Vujović i dr.

Dušan S. Vuković (Prediš, Bjelice 1887 - Leperić, Lješanska nahija,

18. II 1946), komandant Narodne garde, komandir crnogorske vojske,
komita, zelenaš, sin popa Stanka, istaknutog crnogorskog sveštenika i no-
sioca Danilova ordena. Učesnik je ratova 1912-1918. Istakao se junaštvom i
dobio Obilića medalju. Komandir je jedne od ustaničkih četa u Božićnoj
pobuni 1919. Početkom februara iste godine emigrirao je u Gaetu, da bi se u
julu 1919. godine sa većom grupom crnogorskih oficira i vojnika vratio u
cilju podizanja opšteg ustanka. Od tada vodi neprestanu gerilsku borbu za
vaspostavu Crne Gore, komandujući gerilskim odredom, u kojem su bili i
njegova braća Ćiro i Jovan. Potpisnik je predstavke četrdesetdvojice pobun-
jeničkih vođa iz septembra 1919. Početkom 1920. ponovo emigrira u Gaetu,
gdje u avgustu biva postavljen za člana GŠ crnogorske vojske u egzilu. Po-
tom je bio komandir 2. čete 3. bataljona. Bio je član oficirske delegacije na

424
sahrani kralja Nikole u martu 1921. Nakon raspuštanja gaetskog logora, od-
lazi u Carigrad, odakle maja 1923. ide u SAD. Iz Njujorka je repatriran u
septembru 1926. godine. Do 1941. živio je kao kolonista u mjestu Drenovac
na Kosovu i Metohiji. Tokom aprilskog rata 1941. dolazi u Prediš i politički
se aktivira kao pristalica Crnogorske (federalističke) stranke. Učesnik je
Petrovdanskog sabora 12. jula 1941. U jesen 1941. osniva mjesni odbor "Nar-
odne sloge", organa CFS. U proleće 1942. aktivno je učestvovao u borbama
protiv partizana u vojsci Krsta Popovića kao komandant Čevsko-bjeličkog
nacionalnog (zelenaškog) bataljona. 1. juna 1942. postaje komandant 1.
bataljona Lovćenske brigade. Bio je i komandant Katunskog sektora
Crnogorske (zelenaške) vojske, komandant Katunskih trupa sa štabom na
Čevu, komandant 1. Cetinjskog milicijskog bataljona. U septembru 1944. sa
Krstom Popovićem odmeće se u šumu. Opkoljen od pripadnika OZNE i
našavši se u bezizlaznoj poziciji, izvršio je sa svojim pratiocem samoubistvo,
stavljajući bombu ispod sebe.

Pero Vuković (Piperi, 1883 - Piperi, 25. XII 1955), komandant I bata-
ljona crnogorske vojske u Italiji, komita, sin Tuja Simova Vukovića, plemen-
skog kapetana i majke Velike, kćerke Bora Tomova Vučinića, čija su tri brata
1876. poginula na Vučjem Dolu. Završio je osnovnu školu u Piperima i
Oficirsku školu na Cetinju. Bio je komandir čete u operacijama osvajanja
Skadra u I balkanskom ratu, učesnik bitke na Bregalnici u II balkanskom ratu,
komandant Piperskog bataljona u I svjetskom ratu.
Poslije kapitulacije interniran je u logor Boldogasonj. Po povratku iz
zarobljeništva zadržan je sa drugim crnogorskim oficirima u Sarajevu, do
izglasavanja odluka Podgoričke skupštine. Učesnik je Božićne pobune,
poslije čijeg sloma, sredinom januara 1919. odlazi u Gaetu. Jula 1919. sa 79
oficira, među kojima su bili Krsto Popović, Marko Vučeraković, Đuro Kapa,
Mato Todorović i Savo Čelebić, vraća se u Crnu Goru u namjeri da podigne
opšti ustanak. Potpisnik je proglasa ustanika sa planine Vojnik i predstavke
četrdesetdvojice pobunjeničkih vođa septembra 1919, u kojem objašnjavaju
ciljeve svoje borbe. Učesnik je komitskih borbi oko Nikšića, u Rovcima,
Morači i Piperima 1919. do početka 1920, kada se sa grupom komita povlači
u Albaniju. Bio je komandir I bataljona crnogorske vojske u Gaeti. Po ras-
turanju crnogorskog logora u Gaeti s grupom emigranata izbjegao je u Cari-
grad, potom u Skadar. Poslije amnestije vraća se u Crnu Goru i 1927. biva
penzionisan u čin majora. Tokom II svjetskog rata nije igrao značajniju ulogu,
jer je u bombardovanju u julu 1941. izgubio nogu.

425