رَبَض را در فارسی چه می‌گفته‌اند؟ [What would the Arabic rabad be in Persian?]

Copy the below citation! !‫از ارﺟﺎعدﻫﻲ زﻳﺮ روﻧﻮﺷﺖ ﺑﺮدارﻳﺪ‬ ‫ ﺑﻬﻤﻦ‬،‫ ﺗﻬﺮﺍﻥ‬.‫ ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎﺭﻡ‬.‫ ﻭﻳﮋﻩﻧﺎﻣﺔ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎﻥ‬،‫ ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻰ‬.“‫ ”» َﺭﺑَﺾ« ﺭﺍ ﺩﺭ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﭼﻪ ﻣﻰﮔﻔﺘﻪﺍﻧﺪ؟‬:‫ ﺳﻴّﺪ ﺍﺣﻤﺪﺭﺿﺎ‬،‫ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎﻣﻰ‬ .132-114 ‫ ﺻﺺ‬.1390 Ghaemmaghami, Ahmad Reza: “What would the Arabic rabad be in Persian?,” Lexicography, The Academy of Persian Language and Literature. Vol. 4. January 2012. pp. 114-32. qaemmaqami.ahmadreza@gmail.com Abstract: Iranian cities in the post-Islamic era used to consist of three subdivisions: 1) Diz, Kuhandiz, or Quhandiz; 2) Šahristān or Šāristān; and 3) what had come to be called in Arabic rabaḍ. This urban structure had its roots in Iranian history and seems to date back to the Achaemenid period. However, one of these three structural divisions seems to have no Persian name. The present paper is an effort to investigate documents and records from the pre-Islamic era in search of the Persian name for the urban subdivision designated by the Arabic rabaḍ. It is shown that it was most likely called parvār in Persian. ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﺳﯿ‪‬ﺪ اﺣﻤﺪرﺿﺎ ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎﻣﯽ‬ ‫)اﺳﺘﺎدﯾﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان(‬ ‫ﺷﻬﺮ اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺪهﻫﺎي ﭘﺲ از اﺳﻼم ﻣﺮﮐّﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ از دز ﯾﺎ ﮐﻬﻨﺪز ﯾﺎ ﮐﻨﺪز‬ ‫)ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﻬﻨﺪز(‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﺷﺎرﺳﺘﺎن )ﺑـﻪ ﻋﺮﺑـﯽ ﺷﺎرﺳـﺘﺎن( و ر‪‬ﺑ‪‬ـﺾ‪ .‬اﯾـﻦ ﺳـﺎﺧﺖ‬ ‫ﺳﻪ ﺑﺨﺸﯽ در دوران ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻬﻨﺪز ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﻮده ﺑﺮ ﮐﺎخﻫﺎ‪،‬‬ ‫آﺗﺸﮑﺪة اﺻﻠﯽ‪ ،‬دﯾﻮانﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺰاﯾﻦ‪ ،‬و اﻧﺒﺎرﻫﺎي آذوﻗﻪ‪ .‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗـﻮان‬ ‫آن را ﺷﻬﺮ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪه و ﺑﺨـﺶ اﺻـﻠﯽ‬ ‫ﺷﻬﺮ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﺑﻮده‪ ،‬و ﺣﻮل آن ﺑﻮده ﮐﻪ دﯾﻮار اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮده ﮐﻬﻨﺪز را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از آن ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ زﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ ﺑـﻮده‪،‬‬ ‫ﻣﺮﮐّﺐ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺤﻠّﺎت دﯾﮕﺮِ ﺷﻬﺮ و ﺑﺎغﻫﺎ و ﻣﺰارع و آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ‪ .‬ﺑﺎزار را ﯾﺎ در اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﯾﺎ در درون ﺷﺎرﺳﺘﺎن‪ .‬ﮔﺎه ﺑﻪ دور رﺑﺾ دﯾﻮارِ دوﻣﯽ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﮔﺎه اﺗﻔﺎق‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪115‬‬ ‫ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ در ﭘﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ رﺑﺾ ﺟـﺰوِ ﺷﺎرﺳـﺘﺎن ﺷـﻮد و ﺣﺼـﺎر ﺗـﺎزهاي دور آن‬ ‫ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ »ﺷﻬﺮ« )‪ (šahr‬در ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ )از ـ ‪ * xšaθra‬در اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺳـﺘﺎن؛ در‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ xšaça :‬؛ ﺻﻮرت ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﺻﻞ ﻣـﺎدي ﺑﺎﺷـﺪ(‪ 2‬اﯾﺎﻟـﺖ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎرة اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در اوﺳﺘﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دﯾﻨﯽ دارد )ﻧﻈﯿﺮ ـ ‪ kṣaṭra‬در ﻭﺩﺍ( و‬ ‫ﮔﺎه ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻠﮑﻮت‪ 3‬اﺳﺖ‪ ،‬و درﺑﺎرة ﻣﻌﻨﺎي آن در ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺮﻓﯽ ﯾﺎ دﻧﯿﻮي ﺷﺪن ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم دﯾﻨﯽ اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ »ﻣ‪‬ﻠﮏ« و »ﻣﻤﻠﮑﺖ« و اﻧـﺪك‬ ‫اﻧﺪك »اﯾﺎﻟﺖ«(‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺠﺎل ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛‪ 4‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬درﺑﺎرة »ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن« ذﮐﺮ ﭼﻨـﺪ ﻧﮑﺘـﻪ ﻻزم‬ ‫اﺳﺖ‪» .‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن« در اﺻﻞ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﮐﺮﺳﯽ اﯾﺎﻟﺖ‪ ،‬دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ﻣﺜﻼً از رﺳﺎﻟﮥ ﭘﻬﻠﻮي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻥﻫﺎﯼ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻌﺎدل آراﻣﯽ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت‪‬‬ ‫ﻫﺰوارش در ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ’‪ mdyn‬؛ دﺧﯿﻞ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫»ﻣﺪﯾﻨﻪ«( ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ دارد و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ آن اﯾﺎﻟﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 5.‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬ ‫‪ (1‬درﺑﺎرة ﺷﻬﺮ و ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ آن و رﺷﺪ آن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اﺣﻤﺪ اﺷﺮف‪ ،‬ﻣﺬﮐﻮر در ﻣﻨﺎﺑﻊ‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رأي ﮔﺮﺷﻮﯾﭻ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻗﺒﻮل ﻋﺎم ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﺎ دو ﺻﻮرت‪ ‬ﺣﺎوي ‪ θr‬و‬ ‫‪ ç‬را ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻔﺎوت آواﯾﯽ در ﺧﻮد‪ ‬ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﮔﺮﺷﻮﯾﭻ را ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻘﺎﻟـﮥ او دﯾـﺪ‬ ‫)‪ .(Gershevitch 1965, pp. 13-14‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ و ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮ را ﻣﺮﻫﻮن دوﺳﺖ داﻧﺸـﻤﻨﺪم‪ ،‬ﭘﮋﻣـﺎن‬ ‫ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ در ﺑﻬﺒﻮد اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬درﺑﺎرة ‪ kṣaṭra‬و ‪ xšaθra‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي اﺧﯿﺮ ﻋﻠﯽاﻟﺨﺼﻮص ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻣﻬﻢ‪:‬‬ ‫‪F. B. J. Kuiper, “The Bliss of Aša” in IIJ 1964, pp. 96-129.‬‬ ‫‪ (4‬در ﺑﺎب ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﺎي ‪ xšaθra‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ‪ ‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﮔﺮاردو ﻧﯿﻮﻟﯽ در ﻳﺎﺩﻧﺎﻣﺔ اﻣﺮﯾﮏ ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ را در ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ )‪ ‬ﻣﻨﺎﺑﻊ(‪ .‬درﺑﺎرة اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻆ ‪ xšaθra‬در اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬ ‫رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪  (5‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﻮﻟﺪﮐﻪ )ص ‪ ،474‬ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ .(3‬آنﻃﻮر ﮐﻪ از آﺛﺎر دوران اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن را در ﻋﺮﺑﯽ و‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ‪» ،‬ﺷﺎرﺳﺘﺎن« )از اﺻﻞ ﻓﺎرﺳـﯽ(‪» ،‬ﮐُﺮﺳـﯽ«‪» ،‬ﻣﺪﯾﻨـﻪ«‪» ،‬ﻗﺼـﺒﻪ« و »ﻣﺼـﺮ« ﻣـﯽﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪» .‬ﮐﺮﺳـﯽ« ﻣـﺜﻼً در‬ ‫ﺻـﻮﺭﺓﺍﻻﺭﺽ )ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺷﻌﺎر‪ ،‬ص ‪ 36 ،34‬و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ( در ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ؛ »ﻣﺪﯾﻨﻪ« را در‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از ﻓﺘـﻮﺡ ﺑﻼذري )ﭼﺎپ د‪‬ﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ص ‪» :(325‬ﺣﺘﯽ أﺗﯽ اردﺑﯿـﻞ و ﻫـﯽ‬ ‫‪‬‬ ‫‪116‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺣــﺎل »ﺷﻬﺮﺳــﺘﺎن« )ﺑــﻪ اﻣــﻼي ‪ štrdstn‬و ‪ štrystn‬در ﭘﻬﻠــﻮي و ‪ ḥštrstn‬در ﭘــﺎرﺗﯽ و ﺑــﺎ‬ ‫ﻫﺰوارش ’‪ (mhwz‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺎﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏﺗـﺮِ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﺣﺼﺎر و ﻗﺼﺒﺎت را ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ ﻣـﺜﻼً آﻧﭽـﻪ در ﮐﺘﯿﺒـﮥ ﺷـﺎﭘﻮر در ﮐﻌﺒـﮥ‬ ‫زردﺷﺖ »ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن آﻧﺎت« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﯾـﮏ دژ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ )ﻗـﺲ‪.‬‬ ‫‪ (Huyse 1999, v. II, p. 59‬و ﺧﻮد اﯾﻦ ﻟﻔﻆ آراﻣﯽ )’‪ (mhwz‬ﻫﻢ در آراﻣﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑـﺮ‬ ‫ﺷﻬﺮي ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻗﺮﯾﻪ و ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﻔﻆ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن در‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود و در آﻧﺠـﺎ ﺷـﺎﭘﻮر در ﺿـﻤﻦ ﻣﺘﺼـﺮّﻓﺎت ﺧـﻮد در‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روم ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت را ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن »ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن«‬ ‫را ﺑﺎ اﻃﺮاف آن‬ ‫)‪prw’ry khdḥ / ‘m prybr hmkwsy‬‬ ‫‪ (mn‬ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‪ 6‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬ ‫…‪m’lws mhwz’ ‘m prybr hmkwsy… trysst mhwz’ ‘m prybr hmkwsy‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﺪﯾﻨﺔ أذرﺑﯿﺠﺎن و ﺑﻬﺎ ﻣﺮزﺑﺎﻧﻬﺎ‪«...‬؛ »ﻗﺼﺒﻪ« ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺎﻟﺖ‪ ،‬دارد؛ اﻣﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺼـﺒﻪ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺼﺒﮥ اﯾﺎﻟﺖ و ﮐﻮره اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﺼﺒﮥ رﺳﺘﺎق و ﻃﺴﻮج؛ ﭼﻮن ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻨﻬﺎ را ﻫﻢ ﻗﺼﺒﻪ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »ﻣﺼﺮ« ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮي در رأس آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺧـﻞ و‬ ‫ﺧﺮج آن ﺑﭙﺮدازد و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف را اداره ﮐﻨﺪ )ﻧﻘﻞ از اﺷﺮف‪ ،‬ص ‪ .(12‬ﻟﻔﻆ »ﺗﻤﺼﯿﺮ« ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ ﺟـﺎ در ﻓﺘـﻮﺡ‬ ‫ﺑﻼذري آﻣﺪه و در ﻣﻌﻨﺎي دﻗﯿﻖ آن ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾـﮏ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻪ ﻣﺮﮐـﺰ اﯾﺎﻟـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔـﺮ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻟﻐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮِ ﻋﻤﺪة اﯾﺎﻟﺖ و ﮐﻮره داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اداﻣﮥ ﺑﺤﺚ ﺧـﻮاﻫﯿﻢ‬ ‫دﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ »رﺳﺘﺎقﻫﺎ« ﻫﻢ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »ﻗﺼﺒﮥ رﺳﺘﺎق« را ﻫﻢ ﮔﺎه ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن ﻣـﯽﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫»ﺻﯿﺼﯿﻪ« را ﻫﻢ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺼﺎر دارد‪ ،‬زﻣﺨﺸﺮي در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺍﻻﺩﺏ )ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ‪ ،‬ص ‪ (20‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‬ ‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ .‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ »ﺻﯿﺼﯿﻪ« در آﺛﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺳﻬﺮوردي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺼـﺎرِ ﺗـﻦ اﻃـﻼق ﻣـﯽﺷـﻮد و ﻣﻌـﺎدﻟﺶ در‬ ‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ او )ﻗﺲ‪ .‬ﻓﯽ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﺍﻟﻌﺸﻖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﺼﹼﻨﻔﺎﺕ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪» (282‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (6‬درﺑﺎرة ﻟﻔﻆ و درﺑﺎرة ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺟﺰ واژهﻧﺎﻣﮥ ژﯾﻨﯿﻮ‪  ،‬آﺛﺎر ﺑﺎك و ﻫﻮﯾﺰه )‪ ‬ﻣﻨﺎﺑﻊ(‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻫـﺰوارش‬ ‫’‪ mhwz‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ آن در آراﻣﯽ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ )‪ .(Huyse 1999, v. II, p. 58‬درﺑﺎرة اﯾﻨﮑﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﺒﺎرتﭘﺮدازي ﻗﺎﻟﺒﯽ و ﮐﻠﯿﺸﻪاي اﺳﺖ و ﺳﺎﺑﻘﮥ آن ﺑﻪ ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي آﺷﻮري ﻣﯽرﺳﺪ‪  ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ .59‬درﺑﺎرة‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﯾﻢﺗﺮ‪  ،‬ﮐﺘﺎب ﭘﯿﮕﻮﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ )ص ‪ (244– 245‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ او‪ .‬درﺑﺎرة ﻣﻌﺎدلﻫﺎي ﻟﻔﻆ ‪) prybr‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻃﺮاف و‬ ‫ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ(‪ ،‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﭘﺲ از آن ﯾﺎد ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬در زﺑﺎنﻫﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎنﺟﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪117‬‬ ‫»ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻣﺎﻟﻮس ﺑﺎ زﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃﺮاف‪ ...‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻃﺮﺳﻮس ﺑﺎ زﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃـﺮاف‪ 7«...‬ﻣﻘﺼـﻮد آن‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﻬﺮِ ﺑﺰرگ ﻓﻼن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﻼن اﯾﺎﻟﺖ )‪ (šahr‬را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻮﻣﮥ آن ﻣﺘﺼﺮّف‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ از ﺗﺼﺮّف ﺷﻤﺎري »دژ« )‪ (diz‬ﻫﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ دژﻫـﺎ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻠﻔﻆ دﻗﯿﻖﺗﺮ دزﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً »ﮐﻬﻨﺪزِ« ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آنﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي‬ ‫دورة اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﯾﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﮔﺎه دژ و ﺣﺼﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻣـﺜﻼً ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺑﺨﺎﺭﺍﯼ ﻧﺮﺷﺨﯽ )‪ ،1363‬ص ‪ (22‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﻪﻫﺎي ﺑﺨﺎرا ﭼﻮن »ورداﻧﻪ« و »ﺑﺮﮐﺪ« ﺧـﻮد‬ ‫»ﮐﻨﺪز« )و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺻﻮرت ﻗﺪﯾﻢﺗﺮ و اﺻﯿﻞﺗﺮ »ﮐﻬﻨﺪز« اﺳﺖ( و ﺣﺼﺎر داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‬ ‫و »اﻓﺸﻨﻪ« ﮐﻪ از ﻣﻀﺎﻓﺎت‪ ‬ﺑﺨﺎرا ﺑﻮده ﺧﻮد ﺷﺎرﺳﺘﺎن و ﺣﺼﺎر‪.‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ‪» ،‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن« در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﻣﮑﺮر ﻫﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿـﺮ ﻫﻤـﺮاه آن‪،‬‬ ‫‪ ،prw’ry/ prybr hmkwsy‬ﻣﻌﻨﺎي رﺑﺾ دارد‪ prybr .‬در ﭘﺎرﺗﯽ ﮐـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً‬ ‫‪pariβar‬‬ ‫ﺗﻠﻔـﻆ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد و ‪ prw’ry‬ﯾﺎ ‪ plw’ly‬در ﺗﺤﺮﯾﺮ ﭘﻬﻠﻮيِ ﮐﺘﯿﺒﻪ )‪ (prw’r-y‬ﮐﻪ ‪ parwār‬ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻟﻐﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ »ﭘﺮوار« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »آﻏـﻞ« و »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧـﻪ« و ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از زﺑﺎنﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻫﻢ ﻧﻈﯿﺮ دارد‪ 8.‬اﺻـﻞ‬ ‫‪ (7‬در ﺗﺤﺮﯾﺮ ﭘﻬﻠﻮي‪:‬‬ ‫‪m’lwsy štrdstn mn plw’ly khdḥ… trswsy štrdstn mn prw’ry khdḥ‬‬ ‫‪ (8‬ﺑﻪ واژهﻧﺎﻣﮥ ژﯾﻨﯿﻮ )ذﯾﻞ‬ ‫‪ 121‬ﺗﺮﺟﻤﻪ( و‬ ‫‪pry’wr‬‬ ‫‪prw’ry‬‬ ‫‪ (prybr,‬رﺟﻮع ﺷﻮد و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﮑﻨﺰي )ص ‪ 65‬ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ؛ ص‬ ‫در ﺳﻐﺪي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن و اﻃﺮاف )ﻗﺮﯾﺐ ‪ ،1373‬ﺷﻤﺎرة ‪ .(7350‬اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ در اوﺳﺘﺎ‬ ‫‪ pari-vāra‬اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎك )‪ (Back 1978, p. 246‬ﺑﻪواﺳﻄﮥ وﺟﻮد ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﭼـﻮن ‪ prybr‬در ﭘـﺎرﺗﯽ‪ parberakan ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺪو‪‬ر در ارﻣﻨﯽ و ‪ parbīra‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ در ﺧﺘﻨﯽ ﮐﻪ ‪ b‬را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل داده ﮐﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ‪pari-‬‬ ‫‪ *bāra‬ﻫﻢ در اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ دو ﺻﻮرت‪ ،pari-vāra ‬ﮐﻪ وﺟﻮدش در ﻣﺘﻮن ﻫﻨـﺪي و اوﺳﺘﺎ‬ ‫ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ‪ *pari-bāra‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻠﻂ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ و در واﻗﻊ ﮔﻮﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد‬ ‫ﺿﺒﻂﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ‬ﻟﻔﻆ در آراﻣﯽ ‪ ‬ﺑﻪ اداﻣﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻓﺎرﺳﯽ »ﭘﺮوار« ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻪﻧﺪرت‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي »ﭘﺮوردن« ﮔﺮﻓﺘﻪ )ﻣﺜﻼً در اﯾﻦ ﻣﺼﺮع ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ »ﺑﻪ ﭘﺮوار ﺷـﯿﺮِ ﺑـﺰان دادﯾ‪‬ـﻢ« )ج ‪ ،4‬ص ‪(249‬؛ رد‪ ‬ﻫﻮﺑﺸـﻤﺎن‬ ‫)‪ (Hübschmann 1895, p. 39‬ﺑﺮ رأي ﻫ‪‬ﺮن و رأي ﺧﻮد او ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭘﺮوار ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ اﺷـﺘﻘﺎق ﻣﺴـﻠّﻤﺎً ﺑـﺎ ﭘـﺮوردن‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد(‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻌﻨﺎي آﻏﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﯾـﺎ ﻣﮑـﺎﻧﯽ را دارد ﮐـﻪ ﺣﯿـﻮان ﯾـﺎ ﻣـﺮغ را در آن ﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻣﯽداﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮﺑﻪ ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎز و اﺳﺘﻌﺎره در ﻣﻮرد ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ و ﺧﻠﻖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ؛ ﻣﺜﻼً‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪118‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫آن در اوﺳﺘﺎ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ در ﻋﺒﺎرﺗﯽ درﺑﺎرة ﺳﺎﺧﺖ ورِ ﺟﻤﮑﺮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫‪) vāra pari‬ﻣﻊ ﻫﺬا ‪ ‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ‪:(8‬‬‫‪haθra nmānå avastaya katәmca fraskәmbәmca fravārәmca pairi.vārәmca.‬‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺴﺎز و ﮐﻨﺪه و ﺗﺎﻻر و ﻓﺮوار)= ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ( و ﭘﺮوار)= دﯾﻮار(‪) .‬ﻭﻧﺪﻳﺪﺍﺩ ‪.(26 /2‬‬ ‫»ﻓﺮوار« ﮐﻪ در ﭘﻬﻠﻮي ‪ fravār‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ«‪» ،‬ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪاي ﮐـﻪ از ﻫـﺮ ﻃـﺮف‬ ‫درﯾﭽﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎد از ﻫﺮﻃﺮف وارد آن ﺷﻮد« دارد‪ 9،‬وﻟـﯽ در ﻓﺎرﺳـﯽ ﮔﻮﯾـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺧﻠﻂ دو ﻟﻐﺖ »ﻓﺮوار« و »ﭘﺮوار«‪ ،‬ﻟﻐﺖ اﺧﯿﺮ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ« ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 10.‬اﻣ‪‬ﺎ‬ ‫‪‬‬ ‫دل ﻋـﻄﺎر ﺧـﻮﻧﯽ ﺷـﺪ از اﯾـﻦ درﯾـﺎي ﺑـﻮﻗﻠﻤـﻮن‬ ‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﯾﻦ ﻟﻔﻆ را زﯾﺎد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً‪:‬‬ ‫روز ﺑــﻪ ﭘــﺮوار ﺑــﻮد ﻓﺮﺑــﻪ از آن ﺷــﺪ ﭼﻨــﯿﻦ‬ ‫ﭼﻪ دﻧﯿﺎ دﯾﻮ ﻣﺮدمﺧﻮار و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺧﻠﻖ ﭘـﺮواري‬ ‫)ﻋﻄﺎر ‪ ،1371‬ص ‪(363‬‬ ‫ﺷﺐ ﺗﻦ ﺑﯿﻤﺎر داﺷﺖ ﻻﻏﺮ از اﯾـﻦ ﺷـﺪ ﭼﻨـﺎن‬ ‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ‪ ،1378‬ص ‪331‬؛ ﻗﺲ‪ .‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ذﯾﻞ ﭘﺮوار(‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﺤﺢ ﺩﻳﻮﺍﻥ او‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﺠﺎدي‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺣﻮاﺷﯽ دﮐﺘﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ...» :‬اﻃﻼق آن‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻮري ﮐﻪ او را در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و ﭘﺮورش ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺮﺑﻪ ﺷﻮد ﻣﻦ ﺑﺎب اﻃﻼق ﺣﺎل ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺤﻞ اﺳـﺖ« ﺧﻄـﺎ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻧﻮري را در اﺻﻞ »ﭘﺮواري«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﺮوار‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﺎﺧﺖ آن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺎ »ﻧﺎﻫﺎر« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻧﺎﻫﺎري« و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن و اﺑﺪاً رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻋﻼﻗﮥ ﺣﺎل و ﻣﺤﻞ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻓﻌـﻞ »ﭘـﺮوار‬ ‫ﮐﺮدن« ﮐﻪ ﺧﻮد ﺻﻮرت ﻣﺘﺄﺧﺮ »ﭘﺮواري ﮐﺮدن« اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻔﻆ »ﭘﺮوره« ﻫﻢ ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺎﻧﻮري ﮐﻪ »در‬ ‫ﭘﺮوار ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺑﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺻﻮرت‪ ‬دﯾﮕﺮي از ﻫﻤﯿﻦ »ﭘﺮواري« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (9‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻏﺮﻓﻪ« ﻫﻢ در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻗﺮآن )ﻗﺲ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﮥ ﻗﺮﺁﻧﯽ‪ ،‬ص ‪ (1065‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ »ﻓﺮوار« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫ﺻﻮرتﻫﺎي »وروار«‪» ،‬ﺑﺮوار« و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن )در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪ ﮔﺎه ﺿﺒﻂﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻐﺸﻮش اﺳﺖ( ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫»ﭘﺮوار« ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻠﻂ ﺑﺎ »ﻓﺮوار« ﻣﻌﻨﺎي »ﻏﺮﻓﻪ« ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )‪ ‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ﺑﻌﺪ(‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻏﺮﻓـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎنﮐـﻪ از‬ ‫ﻣﻌﺎدلﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻮن »ﮐﻮﺷﮏ« و »ﺑﺎرﮔﺎه« و »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ« ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ )ﻗﺲ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪ (1065‬ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‬ ‫ﻣﺜﻞ »ﻣﺤﺮاب« و ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺘﺮادف آن‪) .‬درﺑﺎرة »ﻣﺤﺮاب« ‪ ‬ﻣﻘﺎﻟﮥ دﮐﺘﺮ آذرﻧﻮش )‪ (1388‬ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬ ‫اروﭘﺎﯾﯽ را درﺑﺎرة اﯾﻦ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ (.‬ﺟﺰ »ﻏﺮﻓﻪ« ﮐﻠﻤﺎت »ﺳﻘﯿﻔﻪ« و »ﺑ‪‬ﻬـﻮ« )ج‪ :‬ﺑ‪‬ﻬـﯽ‪ (‬ﻫـﻢ در‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺎرﺳﯽ )ﻗﺲ‪ .‬ﺗﮑﻤﻠﺔ ﺍﻻﺻﻨﺎﻑ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ (337 ،49‬ﺑﻪ ﻓﺮوار ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪» (10‬ﻓﺮوار« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ« در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺻﻮرتﻫﺎي ﻓﺮواره‪ ،‬ﻓﺮواﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺑـﺎره‪ ،‬ﺑـﺮوار‪ ،‬ﺑـﺮواره‪ ،‬ﭘﺮﺑـﺎر‪،‬‬ ‫ﭘﺮﺑﺎره‪ ،‬ﭘﺮﺑﺎل‪ ،‬ﭘﺮﺑﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻓﺎره‪ ،‬ﻓﺮواز‪ ،‬وروازه ﻫﻢ دارد‪ .‬از ﻣﯿﺎن اﯾﻨﻬﺎ دو ﮐﻠﻤﮥ آﺧﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺼـﺤﯿﻒاﻧـﺪ و ﺑﺮﺑـﺎر)ه(‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪119‬‬ ‫‪ pari-vāra‬در اوﺳﺘﺎ )و ‪ parwār‬در ﭘﻬﻠﻮي( در اﺻـﻞ ﻣﻌﻨـﺎي »دﯾـﻮار« و »ﺑـﺎرو« و »ﺑـﺎره«‬ ‫دارد‪ 11‬و در واﻗﻊ ﻟﻐﺖ دﯾﻮار و ﺑﺎره و ﺑﺎرو ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺷﺘﻘﺎق ﺑﺎ آن ﻣﺮﺑﻮطاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫»آﻏﻞ« ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕـﺮ از زﺑـﺎنﻫـﺎي اﯾﺮاﻧـﯽ‪،‬‬ ‫ﻫﻢرﯾﺸﻪﻫﺎي ﻟﻔﻆ ﻣﻌﻨﺎي »ﻃﻮﯾﻠﻪ« و »اﺻﻄﺒﻞ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ ﻣـﺜﻼً‬ ‫‪vrōrai‬‬ ‫در ﭘﺸﺘﻮ ﻣﻌﻨﺎي »اﺻـﻄﺒﻞ و ﻃﻮﯾﻠـﻪ« دارد و ‪ gaeraen‬در آﺳـﯽ ﻣﻌﻨـﺎي »ﭘـﺮﭼﯿﻦ« دارد و‬ ‫‪ prīvur‬در ﻣﻮﻧﺠﺎﻧﯽ ﻣﻌﻨﺎي »ﻃﻮﯾﻠﻪ« )‪ ‬ﺣﺴﻦدوﺳﺖ ‪ ،1383‬ص ‪ .(265‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﺎي ‪ parwār‬و‬ ‫در واﻗﻊ ‪ pari-vāra‬ﯾﺎ ‪ *pari-bāra‬از ﭘﺮﭼﯿﻦ و دﯾﻮار و ﺣﺼﺎر ﺑﻪ »زﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃﺮاف ﺣﺼﺎر«‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ 12.‬اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ »در واﻗﻊ ‪ pari-vāra‬ﯾﺎ ‪ «*pari-bāra‬ﺑﯽﺳﺒﺐ ﻧﮕﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨـﺎنﮐـﻪ‬ ‫ﺑﺎرﺗﻠﻤﻪ ﺗﻮﺟﻪ داده )ﺳﺘﻮن ‪ (866‬و ﻣﺤﻘﻘﺎن دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ‪ prbr‬در آراﻣـﯽ و‬ ‫ﺻﻮرتﻫﺎي دﯾﮕﺮ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ«‪ ،‬دﺧﯿﻞ از اﯾﺮاﻧـﯽ اﺳـﺖ و ﻻﺑـﺪ دﺧﯿـﻞ از‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ 13،‬و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن دوران ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻫﻢ ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪‬‬ ‫ﭘﺮﺑﺎر)ه(‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد از ﭘﺮوار آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ ﭘﺮوار ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﮥ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ و ﻏﺮﻓﻪ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺮب اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻌﻨﺎيِ ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻟﻔﻈﯽ از ﻓﺮوار ﺑﻪ ﭘﺮوار ﻫﻢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻠـﻂ در‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﮔﺎه از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه؛ ﻣﺜﻼً آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺁﻧﻨﺪﺭﺍﺝ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﻧﻘﻞ از ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ذﯾـﻞ ﭘـﺮوار( »ﺧﺎﻧـﮥ‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﮔﻮﺳﭙﻨﺪ و ﻏﯿﺮه ﻓﺮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮوار )ﺧﺎﻧﮥ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ( را ﺑﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﭙﻨﺪ را در آن ﻓﺮﺑﻪ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ )ﭘﺮوار( ﺧﻠﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻂ ﭘﺮوار و ﻓﺮوار‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﮋﻣﺎن ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎدآور ﺷﺪه‪ ،‬ﻻاﻗـﻞ از ﻗـﺮن‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي )در ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﺒﻠﻐﻪ‪ ،‬ص ‪ (325‬ﺳﺎﺑﻘﻪ دارد‪.‬‬ ‫‪ (11‬ﻣﻌﻨﺎي ‪ pari-vāra‬در ﺳﻨﺴﮑﺮﯾﺖ »ﭘﻮﺷﺶ« و »ﺳﻘﻒ« و »ﺣﻮﻣﻪ« و »ﻣﻼزم« اﺳﺖ از ‪ pari-var‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي »دور‬ ‫*‬ ‫ﭼﯿﺰي را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن« )ﻗﺲ‪ .(Mayrhofer 1976, p. 217 .‬ﻣﻊﻫﺬا ﺑﻪ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة اﻣﮑـﺎن ﺧﻠـﻂ ‪ pari-vāra‬و ‪pari-bāra‬‬ ‫در ﺳﻄﻮر ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ (12‬ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﺎ و اﻟﺒﺘﻪ ﻋﮑﺲ آن را ﻣﯽﺗﻮان در ﻟﻔﻆ ‪ town‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ دﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢرﯾﺸـﻪﻫـﺎي ‪ town‬در دﯾﮕـﺮ‬ ‫زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ و ﻗﺪﯾﻢ( ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺼﺎر دارﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎغ و دژ و آﻏﻞ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺷﺘﻘﺎق ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺮﭼﯿﻦ دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً در ‪ Zaun‬آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ ‪ ‬ﮐﻼﯾﻦ )ذﯾﻞِ ‪ (town‬و‬ ‫ﮐﻠﻮﮔﻪ )ذﯾﻞ ‪.(Zaun‬‬ ‫‪ (13‬ﺟﺰ ﺑﺎرﺗﻠﻤﻪ ‪ ‬ﺗﻠﮕﺪي )‪ ،(Telegdi 1935, pp. 188, 209-210, 225, 259‬ﮐﻪ ﺿﺒﻂﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﮐﻠﻤـﻪ را آورده‬ ‫)‪ prw’r‬در ﻣﻴﺸﻨﺎ‪ prwwr’ ،‬در ﮔﻤﺎﺭﺍﯼ ﺑﺎﺑﻠﯽ و ﺍﻭﺭﺷﻠﻴﻤﯽ و در ﺗﺮﮔـﻮﻡ‪ prbr ،‬در ﮐﺘﯿﺒﻪاي آراﻣﯽ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎ اواﺧﺮ‬ ‫‪‬‬ ‫‪120‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺷﻬﺮ‪ ،‬را ـ ‪ pari-vāra‬ﯾﺎ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ـ ‪ *pari-bāra‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬در آﺛـﺎر‬ ‫ﭘﻬﻠﻮي ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎ اﻣﻼي ‪ plyw’l‬ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي دژ دارد و ﻫـﻢ ﻣﻌﻨـﺎي ﺣﻮﻣـﻪ‪ .‬در ﮐﺎﺭﻧـﺎﻣـﮥ‬ ‫ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑـﺎﻥ )ﻓﺮهوﺷﯽ ‪ ،1378‬ص ‪ 81-80‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ آن را »ﭘﺮﮔﻮار« ﺧﻮاﻧﺪه(‪ ،‬ﻟﻔـﻆ ﺻـﺮﯾﺤﺎً‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻮﻣـﻪ و ﭘﯿﺮاﻣـﻮنِ دژ دارد‪ .‬در ﺯﺑـﻮﺭ ﭘﻬﻠـﻮﯼ )ﻧﻘـﻞ از‬ ‫‪1937-1939, p. 825‬‬ ‫‪Henning‬؛ ﻗـﺲ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﮕﻮﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ص ‪ parwār (244-245‬در ﺗﺮﺟﻤﮥ ‪ sāḥrṭā‬در ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ آﻣﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﻗﺼﺮ«‪ ،‬و‬ ‫اﯾﻦ ﻟﻔﻆ اﺧﯿﺮ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﮕﻮﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »دور زدن« و »ﻃـﻮاف‬ ‫ﮐﺮدن« و »ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﺮدن« و ﻣﺠﺎزاً ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي »ﺑـﺮج« و »دﯾـﻮار« و »ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن« اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻳﺎﺩﮔﺎﺭ ﺟﺎﻣﺎﺳﭙﯽ )‪ (4/7‬ﻫﻢ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﺒﻬﻢ درﺑﺎرة ﮐﻨﮕﺪز ﺳﯿﺎوش آﻣـﺪه ﮐـﻪ‬ ‫آنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺴﯿﻨﺎ‪ 14‬ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾـﻮار و ﺑـﺎره ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻫـﺮﺣـﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم قم(؛ ﻣﺎﯾﺮﻫﻮﻓﺮ )‪(Mayrhofer 1976, p. 217‬؛ و در ﮐﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾـﺪﺗﺮ ‪ ‬ﮔﺮﯾﻨﻔﯿﻠـﺪ ) ‪Greenfield 1987, p.‬‬ ‫‪ (257‬ﮐﻪ ‪ prbr‬را در ﺷﻤﺎر ﮐﻠﻤﺎت اﯾﺮاﻧﯽ دﺧﯿﻞ در آراﻣﯽ در دورة ﻣﺘﻘﺪم آورده اﺳﺖ‪ ،‬و ‪ ‬ﻣﺮاﺟﻊ او‪ .‬ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎ دو اﻣﻼي ‪ prbr‬و ‪ prwr‬وارد ﻣﺘﻦِ ﻋﺒﺮي ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻗﺲ‪ .(Telegdi 1935, p. 259 .‬اﯾﻦ‬ ‫ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻇﺎﻫﺮاً رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺧﻠﻂ دو ﺻﻮرت ‪ pari-vāra-‬و ‪ *pari-bāra‬ﻧﺪارﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺪر ) ‪Schaeder‬‬ ‫‪ (1930, p. 295‬ﺗﻮﺟﻪ داده از ﻣﯿﺎن ‪ prwr‬و ‪ prbr‬دوﻣﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻘﺪ‪‬مﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻇـﺎﻫﺮاً آﻧﭽـﻪ وارد‬ ‫آراﻣﯽ و ﻋﺒﺮي ﺷﺪه ‪ *pari-bāra‬ﺑﻮده و آﻧﭽﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺆﯾﺪ اﯾـﻦ رأي ﺑﺎﺷـﺪ وﺟـﻮد ﻓﻌـﻞ ‪ pari-bar‬در ﻓﺎرﺳـﯽ‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮدن« اﺳﺖ )ﻗﺲ‪ .(Kent 1950, p. 200 .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻫﻤﭽﻨـﺎنﮐـﻪ ﺗﻠﮕـﺪي )‪(p. 188‬‬ ‫درﯾﺎﻓﺘﻪ ‪ p‬اﯾﺮاﻧﯽ در آراﻣﯽ ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ p‬و ‪ β‬اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ b‬ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ در ﯾﮏ ﮐﺘﯿﺒﮥ آراﻣﯽ‬ ‫ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ prbr‬ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ در اﺻﻞ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ b ،‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ‬ ‫‪ .v‬ﺗﻠﮕﺪي در ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف ‪ b‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪﺟﺎي ‪ w‬ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ از ﺑﯽﻗﺎﻋﺪﮔﯽاي‬ ‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ ‪ pari-vāra‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺒﺮي ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ دو ﻟﻔﻆ ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ »ﺿﺎﺣﯿﻪ«‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺿﺎﺣﯿﻪ ﮐﺮاﻧﮥ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﮔﻮﯾﻨﺪ و در ﻣﻮرد ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺮون آن را در ﺑﺮاﺑﺮِ درون آن ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ »ﺑﻄﻦ‬ ‫اﻟﺒﻠﺪ« ﯾﺎ »ﺑﺎﻃﻨﺔ اﻟﺒﻠﺪ« ﯾﺎ »داﺧﻞ اﻟﺒﻠﺪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ »ﺑﺎﻃﻨﺔ اﻟﺒﻠﺪ« ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪) .‬درﺑﺎرة اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ و دو اﻣﻼي‬ ‫آن در ﻋﺒﺮي و ﺗﺮدﯾﺪﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ در اﺷﺘﻘﺎق آن ﮐﺮدهاﻧﺪ؛‬ ‫‪‬‬ ‫‪(Koehler & Baumgartner 1995, vol. I , pp. 776-777; Brown 1972, p. 826‬‬ ‫‪14) G. Messina‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫‪121‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻨﯿﻨﮓ )‪ (Ibid‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه‪ parwār ،‬در ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي دﯾـﻮار و ﺑـﺎرو دارد و‬ ‫ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻮﻣﻪ و زﻣﯿﻦﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪.‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺷﻮاﻫﺪ‪ ‬ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه از ﺣﻤﺎﺳـﻪﻫـﺎي ﻫﻨـﺪي )‪ ‬ﭘـﺎﻧﻮﯾﺲ‬ ‫‪ ،(11‬اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﮐﺘﯿﺒـﻪﻫـﺎي آراﻣـﯽ و ﻣﺘـﻮن ﻋﺒـﺮي )‪ ‬ﭘـﺎﻧﻮﯾﺲ ‪ (13‬و ﭘﻬﻠـﻮي ﺗﺮدﯾـﺪي ﺑـﺎﻗﯽ‬ ‫ﻧﻤﯽ ﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ در دورة ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺗﺎ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ را ﭘﺮوار )ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻆﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ( ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﺑﻔﻬﻤﯿﻢ ﭼﺮا در دوران اﺳﻼﻣﯽ آن را‬ ‫رﺑﺾ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ رﺑﺾ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺑﺾ در ﺑﻘﯿﮥ زﺑﺎنﻫﺎي ﺳﺎﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد دارد )ﺟﺰ در ﺣﺒﺸﯽ ﮐﻪ‬ ‫‪rbḍ‬‬ ‫اﺳﺖ( و ﻣﻌﻨﺎي آن در اﺻﻞ »ﺧﻮاﺑﯿﺪنِ ﺟﺎﻧﻮر )و ﮔـﺎه اﻧﺴـﺎن( و از اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﻘـﺎم ﮐـﺮدن و‬ ‫ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪن« اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎً »ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮر در آن آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﺧﻮاﺑـﺪ؛ اﺻـﻄﺒﻞ؛‬ ‫آﻏﻞ«‪ .‬اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻣﻮرد ﺟﺎﻧﻮراﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﺷـﺪه‪ ،‬وﻟـﯽ در‬ ‫ﻣﻮرد ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن و آدﻣﯿﺎن و ﺣﺘﯽ ﺧﺪاﯾﺎن و دﯾﻮان ﻫـﻢ ﮐـﺎرﺑﺮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬ ‫)‪Baumgartner 1958, p. 871‬‬ ‫)‪ ،(Soden, op.cit‬در ﻋﺒـﺮي‬ ‫& ‪ .(Soden 1971, pp. 933-934; Koehler‬ﻓﻌـﻞ آن را در اﮐـﺪي‬ ‫‪rbṣ‬‬ ‫‪rabāṣu‬‬ ‫)‪ (Koehler & Baumgartner, op.cit; Brown 1972, p. 918‬و در آراﻣـﯽ و‬ ‫ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﻔـﺎوت ‪) (Koehler & Baumgartner, op.cit; Smith 1903, pp. 526-527) rbc‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ‪ rbc‬در آراﻣﯽ رﯾﺸﮥ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻗـﺲ‪ .‬ر‪‬ﺑ‪‬ـﻊ در ﻋﺮﺑـﯽ و‬ ‫‪rbc‬‬ ‫در ﻣﻨـﺪاﯾﯽ(‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ trbṣ .‬در اوﮔﺎرﯾﺘﯽ ﻣﻌﻨﺎي آﻏﻞ و اﺻﻄﺒﻞ دارد و ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫اﺳﺖ ‪ rbṣ‬و ‪ trbṣ‬در ﻋﺒﺮي؛ ﺿـﻤﻦ آﻧﮑـﻪ در ﻋﺒـﺮي ﻟﻔـﻆ ﻣﻌﻨـﺎي ﺟـﺎي ﻓـﺮود آﻣـﺪن و‬ ‫اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎه و درﺑﺎر ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ )‪ .(Koehler & Baumgartner, op.cit‬در ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي آﻏﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﺷﺘﺮان دارد‪.‬‬ ‫‪rbca‬‬ ‫)‪(Smith, op.cit‬‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در ﻣﻮرد رﺑﺾ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻋﺮﺑـﯽ‬ ‫در ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﺎي آن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﺘﻔﻖاﻟﻘﻮﻟﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮلِ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮔﺎه ﺣـﺮف ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ را‬ ‫‪122‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻧﻘﻞ و ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﮔﻔﺘﮥ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐـﻪ ﻓﻌـﻞ آن )ر‪‬ﺑ‪‬ـﺾ‪ (‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺧﻮاﺑﯿـﺪن‬ ‫ﭼﺎرﭘﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬و زاﻧﻮ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ زدن آن و رﻓﺘﻦ او ﺑﻪ آﻏﻞ و ﻣﺠﺎزاً ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﻓﺮود آﻣﺪن و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪن‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن و اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدن اﺳﺖ و اﺳﻢ آن )ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ؛ ﻗﺲ‪ .‬اﺳـﻢ‬ ‫ﻣﮑﺎنِ آن‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮﺑِﺾ( ﺧﺼﻮﺻﺎً آﻏﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﻋﻤﻮﻣﺎً »ﻣﺄوا«ي دﯾﮕـﺮ ﭼﺎرﭘﺎﯾـﺎن اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﺠﺎزاً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻣﺮدم‪ 15،‬و ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﺣﻮﻣـﮥ‬ ‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﺖ را از ﺗﺎﺝ ﺍﻟﻌﺮﻭﺱ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺟﺎﻣﻊ ﻓﺮﻫﻨـﮓﻫـﺎي ﻗﺒـﻞ از‬ ‫ﺧﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺼﺎر و ﺣﻮﻣﮥ‬ ‫ﺷﻬﺮ از ﮐﺠﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ ...‬اﻟﺮﱠﺑﺾ ﻣﺄوي اﻟﻐﻨﻢ‪ ...‬و اﻟﺠﻤﻊ أرﺑﺎض‪ ...‬و ﻣﻦ اﻟﻤﺠﺎز اﻟﺮﱠﺑ‪‬ﺾ‪ ‬ﮐُﻞﱡ ﻣﺎﯾ‪‬ﺆو‪‬ي اﻟﯿﻪ و ﯾ‪‬ﺴﺘﺮاح‪‬‬ ‫ﻟَﺪﯾﻪ‪ ...‬و اﻟﺮِّﺑ‪‬ﺾ )ﺑﺎﻟﮑﺴﺮ( ﻣﻦ اﻟﺒﻘَﺮ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋ‪‬ﺘُﻪ ﺣﯿـﺚُ ﺗـﺮﺑِﺾ‪ ‬أي ﺗـﺄوي و ﺗﺴـﮑُﻦُ‪ ...‬و ﻧﻘﻠَـﻪ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﺍﻟﻠﺴﺎﻥ أﯾﻀﺎً و ﻧَﺼ‪‬ﻪ‪» :‬اﻟﺮّﺑﺾ‪ :‬ﻣﺮاﺑِﺾ‪ ‬اﻟﺒ‪‬ﻘَﺮ و اﻷﺻـﻞُ اﻟـﺮِّﺑ‪‬ﺾ و اﻟﺮِّﺑﻀـﻪ ﻟﻠﻐـﻨﻢ ﺛـﻢ‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﻞَ ﻓﯽ اﻟﺒﻘﺮ و اﻟﻨّﺎس«‪ ...‬و اﻟﺮّﺑ‪‬ﺾ ﺳﻮر اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ و ﻣﺎ ﺣﻮﻟﻬﺎ‪ ...‬و ﻗﯿـﻞ اﻟـﺮﱠﺑ‪‬ﺾ‪ :‬اﻟﻔﻀـﺎء‪‬‬ ‫ﺣﻮلَ اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ‪ ...‬و ﻗﺎل اﺑﻦ درﯾﺪ‪ :‬ر‪‬ﺑﻀﺖ اﻟﺸﺎة و ﻏﯿﺮُﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﺪ‪‬واب ﮐﺎﻟﺒﻘﺮ و اﻟﻔﺮس و اﻟﮑﻠﺐ‬ ‫ﺗﺮﺑِﺾ‪ ...‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻀﺎً‪ ...‬و رﺑﻮﺿﺎً‪ ...‬و رِﺑﻀ ًﺔ‪ ...‬ﮐﺒ‪‬ﺮَﮐﺖ ﻓﯽ اﻻﺑﻞ و ﺟ‪‬ﺜَﻤﺖ ﻓـﯽ اﻟﻄ‪‬ﯿ‪‬ـﺮ‪ ،‬و ﻣﻮاﺿ‪‬ـﻌ‪‬ﻬﺎ‬ ‫ﻣﺮاﺑِﺾ‪ ‬ﮐﺎﻟﻤﻌﺎﻃﻦ ﻟﻸﺑﻞ‪ ...‬أﻣ‪‬ﺎ ﻗﻮﻟُﻪ ﺻﻠّﯽ اﻟﻠّﻪ‪» ...‬إذا أﺗﯿﺘَﻬ‪‬ﻢ ﻓﺎرﺑِﺾ ﻓﯽ دارِﻫﻢ ﻇَﺒﯿﺎً‪ ...‬أي أﻗـﻢ‬ ‫ﻓﯽ دﯾﺎرِﻫﻢ آﻣ‪‬ﻨﺎً ﮐﺎﻟﻈﱠﺒﯽِ اﻵﻣ‪‬ﻦِ ﻓﯽ ﮐ‪‬ﻨﺎﺳﻪ‪ ...‬و ر‪‬ﺑ‪‬ﻀﺘُﻪ‪ ‬ﺑﺎﻟﻤﮑﺎنِ ﺗﺮﺑﯿﻀﺎً‪ :‬ﺛﺒ‪‬ﺘُﻪ‪...‬‬ ‫از اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ 16‬و اﺷـﺘﻘﺎق ﮐﻠﻤـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ اﺻﻠﯽ رﺑﺾ »ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﭼﺎرﭘـﺎ‪ ،‬ﺧﺎﺻـﻪ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ‪ ،‬و آﻏـﻞ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ و‬ ‫‪ (15‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ »وﻃﻦ« ﮐﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً در ﺗﺎﺝ ﺍﻟﻌﺮﻭﺱ )ذﯾﻞ وﻃﻦ( آﻣﺪه‬ ‫ﻫﻢ ﺟﺎي اﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺣﯿﻮان‪» :‬اﻟﻮﻃﻦ ﻣﻨﺰل اﻻﻗﺎﻣﺔ ﻣﻦ اﻻﻧﺴﺎن و ﻣﺮﺑﻂ اﻟﺒﻘﺮ و اﻟﻐـﻨﻢ« و ﻗـﺲ‪ .‬ﺍﻟﻌـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻠﯿﻞ و ﻟﺴﺎﻥ ﺍﻟﻌﺮﺏ‪ ،‬ذﯾﻞ ﻟﻐﺖ‪.‬‬ ‫‪ (16‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ از ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺜﻞ ﺍﻟﻌﻴﻦ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻬـﺮة اﺑﻦ درﯾـﺪ‪ ،‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ ﺍﻟﻠﻐـﺔ ازﻫـﺮي‪ ،‬ﺻـﺤﺎﺡ‬ ‫ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﺍﻟﻠﻐﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻣﻮﺱ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي‪ ،‬ﻟﺴﺎﻥ ﺍﻟﻌﺮﺏ‪ ،‬ﺍﻗﺮﺏ ﺍﻟﻤﻮﺍﺭﺩ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ و ذﮐﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ را ﺑﯿﻬﻮده دراز ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﺍﻟﻠﻐـﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ذﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪» :‬أﺻﻞ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪123‬‬ ‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﻣﺠﺎزاً ﻣﻨﺰل و ﻣﺴﮑﻦ ﻗﻮم« اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻌﻨﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷـﻬﺮ و ﺑـﺎروي‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺗﺤﻮل ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻌﻨﺎيِ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﺣﺪس زد ﮐﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ر‪‬ﺑ‪‬ـﺾ ﺑـﺮ ﺳـﺒﯿﻞِ‬ ‫ﻣﺠﺎز از آﻏﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﭼﯿﻦِ آﻏﻞ ﺗﺤﻮل ﯾﺎﻓﺘﻪ ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ در ﻣـﻮرد ‪ town‬و ‪ Zaun‬در ﭘـﺎﻧﻮﯾﺲ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ 12‬دﯾﺪﯾﻢ ‪ -‬و ﭘﺮﭼﯿﻦ ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺼﺎر و ﺑﺎرو ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫ﭘﺮﭼﯿﻦ در ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﯽ ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪه و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻮ‪‬ﻟﯽ در ﻋﺮﺑﯽ‬ ‫اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺎده و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻮﺟﯿﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﺸـﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾـﺎ راه‪ ‬ﺣـﻞ را ﺑﺘـﻮان در‬ ‫»ﻓُﺘﻮح« ﻋﺮب در اﯾﺮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﺮب در ﺧﻼل ﻓﺘﺢ اﯾﺮان و ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑـﻪواﺳـﻄﮥ‬ ‫ﺧﻮي ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺮون از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﺷـﺒﺎﻧﯽ و‬ ‫آزادي ﺑﺪوي ﺧﻮد روزﮔﺎر ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ 17.‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻏﺎزﯾﺎن ﻋﺮب در ﺳﺎﻟﻬﺎي اول ﻓﺘﻮح ﻫﻨﻮز‬ ‫ﮐﺎﻣﻼً ﺟﺎيﮔﯿﺮ و ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺪام ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑـﺎ آﻧﮑـﻪ ﻣﯿـﺎن‬ ‫اﯾﺸﺎن و ﻋﺠﻢ اﺧﺘﻼطﻫﺎ و اﻣﺘﺰاجﻫﺎﯾﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬از ﺻﺤﺒﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎنِ »ﺻ‪‬ﺤﺐ اﻟﺴ‪‬ﺒﺎل«‬ ‫ﭘﺮﻫﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ )ﻗﺲ‪ .‬اﺷﭙﻮﻟﺮ ‪ ،1349‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 414‬ـ ‪413‬؛ و درﺑﺎرة اﯾﻨﮑـﻪ ﻋـﺮب ﻣﻌﻤـﻮﻻً در اﻃـﺮاف‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﮑﻨﯽ ﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺲ‪ .‬آذرﻧﻮش ‪ ،1385‬ص ‪35‬ـ‪ .(32‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻋـﺮب‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺰل ﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﺧﻮد و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮد‬ ‫‪‬‬ ‫ﯾﺪلّ ﻋﻠﯽ ﺳﮑﻮن و اﺳﺘﻘﺮار‪) «...‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .(477‬و اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺧﻠﯿﻞ )ج ‪ ،7‬ص ‪» :(35‬اﻟﺮّﺑﺾ ﻣﺎ ﺣﻮل ﻣﺪﯾﻨﻪ او ﻗﺼﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﻣﺴﺎﮐﻦ ﺟ‪‬ﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ »ارﺑﺎض« ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧـﻮد ﺳـﭙﺮد‬ ‫)ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ دوري ‪ ،1375‬ص ‪ .(9‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ رﺑﺾ ﻣﺜﻞ ﺷﮑﻢ و رودﮔﺎن )ﮐﻪ در اﮐﺪي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ( ﯾﺎ آﻧﭽﻪ‬ ‫آدﻣﯽ ﺑﺪان آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻮن زن آدﻣﯽ و درﺧﺖ ﮔﺸﻦ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ارﺗﺒـﺎط اﯾـﻦ ﻣﻌـﺎﻧﯽ دور از ﻫـﻢ ﮐـﺎر‬ ‫ﺳﺎﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﻞ و اﺳﻢ رﺑﺾ از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ‪ ṷeiḱ‬ﻫﻨﺪ و اروﭘـﺎﯾﯽ و‬ ‫اﺳﻢ آن ‪ ṷíḱ‬در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮود آﻣﺪن و وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ و ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪن و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻗﻮم‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺎخ در اﯾﺮاﻧﯽِ ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ vis-‬و در ﺳﻨﺴﮑﺮﯾﺖ ‪) .víś‬درﺑﺎرة اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ‪(Mayrhofer 1996, vol. Ⅱ, p. 584 ‬‬ ‫‪ (17‬ﻋﻤﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ رواﯾﺖ ﮐﻪ در ﻓﺘﻮﺡ ﺑﻼذري )آذرﻧﻮش ‪ ،1364‬ص ‪ (37‬آﻣﺪه در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻌﺪ ﮐﻪ ﮔﻔـﺖ ﭘﺸـﻪ در‬ ‫ﺟﺎن ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﻓﺘﺎده و آﻧﻬﺎ را آزار ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺎزﯾﺎن ﭼﻮن اﺷﺘﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﺷﺘﺮان اﺳﺖ اﯾﺸـﺎن را‬ ‫ﻧﯿﺰ ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺧﻮش از ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﻦ‪.«...‬‬ ‫‪124‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫را ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در زﺑﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را داﺷـﺖ‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﺑـﺮ ﺳـﺒﯿﻞ ﻣﺠـﺎز ﺑـﺎروي‬ ‫ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻪ رﺑﺾ را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ -‬رﺑﺾ ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﮐﻪ در زﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﺎدلﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي آن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺼﺎر و ﺳﻮر‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ آﻧﭽـﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﻧﺎمﮔﺬاري را ﻣﻮﺟ‪‬ﻪﺗﺮ ﻣﯽﮐﺮد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘـﺮوار ﮐـﻪ در زﺑـﺎن ﻋﺠـﻢ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﻬﺮ را داﺷﺖ )‪ ‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻞ(‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺘﺮادف‪‬‬ ‫ﻟﻔﻆ‪ ‬رﺑﺾ در ﻣﯿﺎن ﻋﺮب ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻏﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان؛ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﻫﻢ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و در واﻗﻊ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ‪ 18‬ﻣﻌﻨﺎي آن ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﻟﻔﻆ ﭘﺮوارِ ﻓﺎرﺳﯽ را ﮐﻪ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎيِ »آﻏﻞ« داﺷﺘﻪ و ﻫﻢ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎرو و ﺣﻮﻣﮥ ﺷﻬﺮ« ﺑﻪ رﺑﺾ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ اﺛـﺮ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‪،‬‬ ‫رﺑﺾ دو ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن رﺑﺾ ﺟﺎي ﭘﺮوار را‬ ‫در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎرو و ﺣﻮﻣﻪ« ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺮوار از اﯾﻦ دو ﻣﻌﻨﺎ ﺗﻬﯽ ﺷـﺪه و ﺗﻨﻬـﺎ در ﻣـﻮرد آﻏـﻞ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن رﺑﺾ و ﭘﺮوار و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ از ﻣﯿـﺎن رﻓـﺘﻦ ﭘـﺮوار در‬ ‫ﻣﻌﻨﺎيِ ﺑﺎرو و ﺣﻮﻣﻪ و ﺟﺎي ﺳﭙﺮدن آن ﺑﻪ ﯾﮏ ﻟﻔﻆ ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل رﺑﺾ )در ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻣﻌﻨﺎيِ ﺣﺼﺎر و ﺣﻮﻣﻪ( ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻌﺎدلﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ‬ ‫)‪ ،1382‬ص ‪ (23‬در ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻬﺮ ﺑﺨﺎرا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮاﻧـﯽِ آن‬ ‫زﻣﺎن ﻣﺮﮐّﺐ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻮد‪ :‬ارگ و ﻗﺼﺮ ﮐﻬﻨﮥ ﺷﻬﺮ‪...‬؛ آﺑﺎديِ ﺷﻬﺮ‪ ...‬و آﺑـﺎديﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ ﺷـﻬﺮ ﮐـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت از ﻣﺤﻼت ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ رﺑـﺾ ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ روﺳـﺘﺎ ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻠّﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ روﺳﺘﺎ ﻣﻌﺎدل دﻗﯿﻖ رﺑﺾ ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬ ‫‪ (18‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ« و »ﺧﺎﻧﮥ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ« ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻠﻂ ﺑﺎ »ﻓﺮوار« اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‬ ‫ﯾﮏ ﺑﯿﺖ در ﺩﻳﻮﺍﻥ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎرو« و »دﯾﻮار« از آن ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﭘﺮواره ﮐﮋ آﯾـﺪ ﭼـﻮ ﺑـﻮد ﮐـﮋ ﻣﺒـﺎﻧﯿﺶ‬ ‫ﭘﻨــﺪ ﺗــﻮ ﺗﺒــﻪ ﮔــﺮدد در ﻓﻌــﻞ ﺑــﺪ او‬ ‫)ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ‪ ،1378‬ص ‪(296‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪125‬‬ ‫روﺳﺘﺎ )ﭘﻬﻠﻮي‪ rōstāg :‬؛ ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ر‪‬ﺳـﺘﺎق( در ﺗﻘﺴـﯿﻤﺎت آن زﻣـﺎن ﭼﯿـﺰي ﻣﺜـﻞ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﮐﻮﭼﮏ اﻣﺮوزي ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ زراﻋﯽ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻣـﺜﻼً ‪ ‬وﺻـﻒ‬ ‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ در ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ‪ ،1366‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .(226‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬درﺳﺘﯽ ﻧﻈﺮ ﻧﻔﯿﺴﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ از رﺳﺘﺎقﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﮐﻮﭼﮏﺗﺮِ واﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﯾـﮏ ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺑﺰرگ( در درون دﯾﻮار رﺑﺾ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً از ‪ 22‬رﺳﺘﺎﻗﯽ ﮐﻪ اﺻﻄﺨﺮي‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﺨﺎرا ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻧﻘﻞ از ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ص ‪ 15 ،(264‬رﺳـﺘﺎق درون ﺣﺼـﺎر رﺑـﺾ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻘﯿﻪ ﺑﯿﺮون از آن و اﯾﻦ از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﺎﺻـﻠﮥ ﻣﯿـﺎن دﯾـﻮار ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن و‬ ‫دﯾﻮار رﺑﺾ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از د‪‬ه ﻓﺮﺳﺦ ﻣﯽرﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺑﺾِ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺰرگ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﺑﺨﺎرا و ﺑﻠﺦ و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ‪ -‬ﮐﻪ ﺣﺼﺎر ﻋﻠﯽﺣﺪهاي ﻫﻢ ﺑﻪ دور آن ﺑـﻮده ‪ -‬وﺳـﻌﺖ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻬﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻗﺲ‪ .‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ .(196‬رأي ﻧﻔﯿﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ رﺑﺾِ ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از رﺳﺘﺎقﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺘﯽ آن از دو ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪ :‬اول آﻧﮑﻪ رﺑﺾ ﻧﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﮥ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﻮده و ﻧﻪ‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ؛ ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎه ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﮐﺴﺒﻪ و ﭘﯿﺸﻪوران در رﺑﺾ ﺑﻮده و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ )‪ ،1358‬ص ‪ (126‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي‪،‬‬ ‫ﺣﯿﺎت ﺷﻬﺮ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﻪ رﺑﺾ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮده و ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺘﻘﺎل در ﻫﻤﺎن زﻣـﺎن در ﻣـﻮرد ري‬ ‫ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪواﺳﻄﮥ ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬رﺑﻀﺶ از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﺶ ﭘﺮروﻧﻖﺗﺮ ﺑﻮده‪ ،‬رخ داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ در اﯾﻦ دوره ﺑﻪواﺳﻄﮥ ﺗﺮﻗّﯽ ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن در ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨّﻬﺮ‪ ،‬رﺑﺾﻫﺎ ﮔﺎه از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫـﺎ‬ ‫ﺷﮑﻮﻓﺎﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ رﺑﺾﻫﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺗﻤـﺎمﻋﯿـﺎر‬ ‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )‪ ‬اﺷﺮف ‪ ،1353‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ص ‪ 21‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ او(‪ .‬ﭘﺲ رأي ﻧﻔﯿﺴﯽ ﻓﻘـﻂ ﺗـﺎ ﺣـﺪي در‬ ‫ﻣﻮرد دورهﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢﺗﺮ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ دوم آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎيِ ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺍﻻﺩﺏ زﻣﺨﺸﺮي )ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ‪ ،‬ص ‪ (20‬و ﺍﻟﻤﺮﻗﺎﺓ )ص ‪ (153‬رﺑـﺾ و رﺳـﺘﺎق دو‬ ‫‪126‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻟﻐﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً زﻣﺨﺸﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ر‪‬ﺑﺾ‪ :‬ﮔﺮداﮔﺮد ﺷـﻬﺮ‪ ،‬دﯾـﻮار ﮔﺮداﮔـﺮد‪ ،‬أرﺑـﺎض ج؛‬ ‫ﺳﻮاد‪ :‬آﺑﺎداﻧﯽ ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﮔﺮداﮔﺮد ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﺳﺘﮥ ﺷﻬﺮ؛ رﺑﺎط‪ ،‬رﺑﺎﻃﺎت؛ رﺳﺘﺎق‪ ،‬رﺳﺘﺎي‪ ،‬روﺳﺘﻪ‪ ،‬رﺳﺎﺗﯿﻖ‪،‬‬ ‫رزداق‪ ،‬رزادﯾﻖ«‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و آن اﯾﻨﮑـﻪ ر‪‬ﺑـﺾ ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺑـﺎ‬ ‫»ﺳﻮاد« ﻫﻢﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺳﻮاد ﻫﻢ ﮔﺮداﮔﺮد ﺷﻬﺮ را ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻢ دﻫـﺎت‪ ‬ﺷـﻬﺮ‬ ‫)‪ ‬ﻣﻨﺘﻬـﯽ‬ ‫ﺍﻻﺭﺏ( و ﻫﻢ دﯾﻮار ﺷﻬﺮ را‪ ،‬و رﺑﺾ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻌﻨـﺎ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻋﺒـﺎرت ﺑـﺎﻻ از‬ ‫زﻣﺨﺸﺮي »ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﻮار ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﺑﻮﻫﻼل ﻋﺴﮑﺮي ﮐـﻪ ر‪‬ﺑ‪‬ـﺾ را‬ ‫»ﺑﺮاﺳﺘﻪ« ﻧﺎﻣﯿﺪه )»واﻟﺮﺑﺾ اﻟﺬي ﯾ‪‬ﻘﺎل ﻟﻪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯿﻪ ﺑ‪‬ﺮاﺳﺘﻪ«(‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﯽاﺷﺮف ﺻـﺎدﻗﯽ‬ ‫درﯾﺎﻓﺘﻪ )‪ ،1380‬ص‪173‬ـ‪172‬؛ ﻗﺲ‪ .‬ﺗﮑﻤﻠﺔ ﺍﻻﺻﻨﺎﻑ‪» :‬اﻟﺮّﺑﺾ‪ :‬دﯾﻮار ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ« ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﺪان اﺷﺎره‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺍﻟﻠﻐﻪ‪ ،‬ص ‪ ،(350‬ﻣﻘﺼﻮدش ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ در ﻣﻌﻨﺎيِ دﯾﻮار ﺷﻬﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ ﺷـﻬﺮ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺘﻪ )ﯾﺎ »ﺑﺮاﺳﺘﮏ« ﯾﺎ »ﺑﺮاﺳﺘﻖ« ﯾﺎ »ﺑﯿﺮاﺳﺘﻪ«( از ‪ wirāstag‬ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽِ دﯾـﻮارِ‬ ‫ﭼﯿﺪه و راﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ اﺣﺘﻤﺎلِ ﻗﻮيﺗﺮ‪ -‬و ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي درﺳﺖ‪ -‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫اﺷﺮف‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎدلِ رﺑﺾ در ﻓﺎرﺳﯽ »ﺑﯿﺮون« ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ...» :‬ﺑـﺎزار‬ ‫ﺧﺎرج از دﯾﻮارﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮد و آن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺮبﻫﺎ اﯾـﻦ ﺑﺨـﺶ ﺑﯿﺮوﻧـﯽِ ﺷـﻬﺮ را رﺑـﺾ‬ ‫ﻣــﯽﺧﻮاﻧﺪﻧــﺪ« )اﺷــﺮف‪ ،‬ﻫﻤــﺎنﺟــﺎ(‪ .‬در درﺳــﺘﯽ اﯾــﻦ رأي ﻗﺮاﺋﻨــﯽ ﻫﺴــﺖ‪» .‬داﺧــﻞاﻟﺒﻠــﺪ« و‬ ‫»ﺧﺎرجاﻟﺒﻠﺪ« ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ )ﻣﺜﻼً ﺍﻟﻤﺮﻗﺎﺓ‪ ،‬ص ‪153‬؛ ﻗﺲ‪ .‬ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ ‪ (13‬آﻣﺪه ﯾﮏ ﻗﺮﯾﻨﮥ درﺳﺘﯽ‬ ‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل »درون ﺷﻬﺮ« ﯾﺎ »ﺷﻬﺮ درون« ﮔﺎه ﺑﺮ ﮐﻬﻨﺪز ﺷﻬﺮ دﻻﻟـﺖ ﻣـﯽﮐـﺮده‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ )‪ ،1358‬ص ‪ (64‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﻬﻨﺪز ﺑﻠﺦ را ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﻫﻢ‬ ‫ﻫﻨﻮز »ﺷﻬﺮ درون« ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻟـﯽ ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ زاﺧـﺎﺋﻮ در ﻣﻘﺪﻣـﮥ ﺧـﻮد ﺑـﺮ ﺁﺛـﺎﺭ ﺍﻟﺒﺎﻗﻴـﻪ‬ ‫)‪ (Sachao1923, p. XVIII-XIX‬از دوﺳﺘﺶ‪ ،‬ﻟﺮش )‪ ،(P. Lerch‬ﻧﻘﻞ ﮐـﺮده‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧـﮥ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﻣﯿﻼدي ﻫﻨﻮز در ﺑﺨﺎرا‪ ،‬ﺧﻮد ﺷـﻬﺮ را »اﻧـﺪرون ﺑﺨـﺎرا« و ﺑﯿـﺮون آن را »ﺑﯿـﺮون ﺑﺨـﺎرا«‬ ‫ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را زاﺧـﺎﺋﻮ در ﺗﻮﺿـﯿﺢِ ﻟﻘـﺐ اﺑﻮرﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧـﯽ آورده ﮐـﻪ ﺑـﻪ آن‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺪ دﯾﮕﺮي اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ زاﺧﺎﺋﻮ در ﻫﻤﺎنﺟﺎ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ داده اﺳﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺘﻮﺡ ﺍﻟﺒﻠﺪﺍﻥ ﺑﻼذري )ﭼﺎپ د‪‬ﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ص ‪،319‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ص ‪ ،(78-79‬اﻫـﻞ ري در ﻗـﺮن دوم ﻫﺠـﺮي ﺑﯿـﺮونِ ﺣﺼـﺎر ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن را‬ ‫»اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﺨﺎرﺟﻪ« و درون آن را »اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﺪاﺧﻠﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬درﺑﺎرة ﻟﻘﺐ ﺑﯿﺮوﻧﯽ؛ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﻧﻘﻞ از زاﺧﺎﺋﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪:( XVIII‬‬ ‫اﻟﺒﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻔﺘﺢ اﻟﺒﺎء اﻟﻤﻮﺣ‪‬ﺪة و ﺳﮑﻮن ﯾﺎء اﻵﺧﺮ اﻟﺤﺮوف و ﺿـﻢ‪ ‬اﻟـﺮاء ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻟـﻮاو و ﻓـﯽ‬ ‫آﺧﺮﻫﺎ ﻧﻮن؛ ﻫﺬه اﻟﻨﺴﺒﺔ اﻟﯽ ﺧﺎرج ﺧﻮارزم‪ .‬ﻓﺎنّ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﯾﮑﻮن ﻣﻦ ﺧﺎرج اﻟﺒﻠﺪ و ﻻ ﯾﮑﻮن ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻔﺴﻬﺎ ﯾ‪‬ﻘﺎل ﻟﻪ ﻓﻼن »ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺳﺖ« و ﯾ‪‬ﻘﺎل ﺑﻠﻐﺘﻬﻢ »اﻧﺒﯿﮋك ﺳﺖ«‪ 19‬و اﻟﻤﺸﻬﻮر ﺑﻬـﺬه اﻟﻨﺴـﺒﺔ‬ ‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن اﻟﻤﻨﺠ‪‬ﻢ اﻟﺒﯿﺮوﻧﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ در درﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ 20،‬ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺤﻘﻘـﺎن درﺑـﺎرة‬ ‫آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﻣﺆﯾـﺪ آن‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺷﺮﯾﻒزاده ﻧﺒﻮده و در رﺑﺾ ﺷﻬﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮي ﻫـﻢ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻟﻘﺒﺸـﺎن را از‬ ‫ﺑﯿﺮونِ ﺷﻬﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »ر‪‬ﺑﻀﯽ« ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻮن اﺑـﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪﺑﻦ اﺣﻤـﺪﺑﻦ‬ ‫ﻋﻠﯽ اﻟﺮّﺑﻀﯽ از رﺑﺾ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒﺑﻦ ﻣﻄﺮوحٍ اﻟﺮّﺑﻀﯽ از رﺑﺾ ﻗُﺮﻃﺒﻪ‪ 21‬و ﺟﺰ اﯾﺸﺎن‬ ‫‪» (19‬اﻧﺒﯿﮋك« ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در اﯾﻨﺠﺎ آﻣﺪه )ﺑﺨﺶ ﺧﻮارزﻣﯽِ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺍﻻﺩﺏ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﺼﺎر و اﻓﺘﺎدﮔﯽ اﯾﻦ ﻟﻐﺖ را ﻧﺪارد(‪،‬‬ ‫اﮔﺮ ﺿﺒﻂ‪ ‬ﻧﺴﺨﮥ ﺍﻧﺴﺎﺏ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً از ‪ *ham-bēž-ak‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻨﺘﺴﯿﻨﮓ ) ‪Benzing 1983, p.‬‬ ‫‪ (61‬ﺣﺪسزده اﺳﺖ‪) .‬ﻗﺲ‪ byc .‬در ﺳﻐﺪي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﺮون(‬ ‫‪ (20‬درﺑﺎرة ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺣﻮال ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ‪ ‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺑﺮ ﭼﻬﺎﺭﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ص ‪ 249‬و ﺑﻌﺪ و درﺑﺎرة ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ از ﻗﻠﻌﻪاي ﺑﻮده ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺑﯿـﺮون در ﺧﺮاﺳـﺎن ﮐـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ آن را داﺧـﻞ ﺛﻐـﻮر ﺧـﻮارزم‬ ‫ﻣﯽﺷﻤﺮدهاﻧﺪ ‪ ‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.250‬‬ ‫‪ (21‬در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﻫﻢ ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ )ﻣﺪﯾﻨﻪ( را رﺑﺾ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽ ‪ .(ar-rabal‬در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﮥ زﯾﺮ‬ ‫»ﺣﺼﻦ« ﯾﺎ »ﺻﺨﺮه« را رﺑﺾ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻠﮥ ﺟﺬاﻣﯽﻫﺎ و روﺳﭙﯽﻫﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم را داده ﺑﻮدهاﻧﺪ )ﻻﺑﺪ از آن‬ ‫ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﻬﺎ در آﻏﺎز ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎي ﻣﺴـﯿﺤﯽ رﺑـﺾ ﻣﻌﻨـﺎي »ﻣﺤﻠّـﻪ«‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ‪ ‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻟﻮي ﭘﺮواﻧﺴﺎل در ﺩﺍﺋﺮﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﺍﺳﻼﻡ‪.‬‬ ‫‪128‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫)‪ ‬ﺗﺎﺝ ﺍﻟﻌﺮﻭﺱ‪ ،‬ذﯾﻞ رﺑﺾ‪ ،‬ص ‪ .(341‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رأي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ رﺑﺾ را ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ‬ ‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻄﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬رﺑﺾ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﯿﺮون ﻫـﻢ ﻣـﯽﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎنﮐـﻪ در‬ ‫ﺧﻮارزﻣﯽ ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮاً »اﻧﺒﯿﮋك« ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮي ﭼﻮن اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﺪاﺧﻠﻪ‬ ‫و اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﺨﺎرﺟﻪ در ﻓﺘﻮﺡ ﺑﻼذري و اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﭼﻮن »داﺧﻠﺔ اﻟﺒﻠﺪ« و »ﺧﺎرﺟـﺔ اﻟﺒﻠـﺪ«‬ ‫در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ ﺑﺎرﺗﻮﻟـﺪ )‪ ،1366‬ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪ (196‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه‪» ،‬اﺻﻄﻼح ﻓﺎرﺳﯽ »ﺑﯿﺮون« در آﺛﺎر ﻣﻮرﺧﺎن و ﺟﻐﺮاﻓﯿﻮن دﯾﺪه ﻧﺸﺪه« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫اﮐﻨﻮن ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ آذرﻧﻮش ﺑﻪﺗﻠﻮﯾﺢ در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد‪ ،‬ﭼـﺎﻟﺶ ﻣﻴـﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳـﯽ ﻭ‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ‪) ،‬ص ‪ (18‬آورده ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ ...» :‬ﮔﺮداﮔـﺮد ﺷﺎرﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ دﯾـﻮاري اﺳـﺘﻮار ﺑـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪﯾﻦ دروازه ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ...‬ﺑﺎﻏﺴﺘﺎنﻫﺎ و ﮐﺸﺘﺰارﻫﺎ ﺑﯿﺮون ﺣﺼﺎر ﻗﺮار داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻋﺮﺑﯽِ رﺑﺾ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﺑﻮﻫﻼل ﻋﺴﮑﺮي ﮐﻪ ﯾـﮏ‬ ‫ﺑﺎر آن را »ﺑﺮاﺳﺘﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ )ﺗﻠﺨـﻴﺺ‪ .(262 ،‬ﺷـﮕﻔﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺑﺨـﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ]ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻬﻨﺪز و ﺷﺎرﺳﺘﺎن[‪ ،‬ﻧﺎم ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ«‪ .‬اﯾـﻦ ﻧـﺎمِ ﻓﺎرﺳـﯽ‬ ‫»ﭘﺮوار« ﺑﻮده و ﺳﺎﺑﻘﮥ آن ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺣﯿﺎﻧـﺎً آن را »ﺑﯿـﺮون« ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )و در ﺧﻮارزﻣﯽ ﻇﺎﻫﺮاً »اﻧﺒﯿﮋك«(‪ ،‬وﻟﯽ رﺑـﺾ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻟﻐـﻮي ﺑـﺎ »ﺑﯿـﺮون«‬ ‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارد و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺗﺮﺟﻤﻪاي اﺳﺖ از ﭘﺮوار ﮐـﻪ ﻫـﻢ ﺑـﺮ دﯾـﻮار ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن دﻻﻟـﺖ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮده و ﻫﻢ ﻣﺠﺎزاً ﺑﺮ زﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃـﺮاف آن‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ »ﺑﺮاﺳـﺘﮥ« اﺑـﻮﻫﻼل ﺑـﺮﺧﻼف ﺗﺼـﻮر‬ ‫آذرﻧﻮش رﺑﻄﯽ ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﻫﺎي اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ ﻧﺪارد و ﻣﻘﺼـﻮد از آن دﯾـﻮار ﺷـﻬﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎدلِ رﺑﺾ در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﯾـﮏ اﻋﺘﺒـﺎر »ﺑﺮاﺳـﺘﻪ« )در اﺻـﻞ »وراﺳـﺘﻪ« ﯾـﺎ‬ ‫»وﯾﺮاﺳﺘﻪ«( ﺑﻮده و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرِ دﯾﮕﺮ »ﭘﺮوار« و »ﺑﯿﺮون«؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ »ﭘﺮوار« دو ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺘﻪ و‬ ‫ﻣﻌﺎدل »ﺑﺮاﺳﺘﻪ« ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫‪129‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫آذرﻧﻮش‪ ،‬آذرﺗﺎش )‪ ،(1364‬ﻓﺘﻮﺡ ﺍﻟﺒﻠﺪﺍﻥ ﺑﻼﺫﺭﯼ‪ ،‬ﺳﺮوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ـــــ )‪ ،(1385‬ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻴﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﯽ ﻭ ﻋﺮﺑﯽ )ﺳﺪهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ(‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ـــــ )‪» ،(1388‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ واژة ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﺤﺮاب«‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ﺩﺍﻧﺸﮑﺪة ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻭ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﻧﺴﺎﻧﯽ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬـﺮﺍﻥ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1388‬ش ‪ ،189‬ص ‪.1-19‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر )‪ 2005‬م(‪ ،‬ﻟﺴﺎﻥ ﺍﻟﻌﺮﺏ‪ ،‬ج ‪ ،7‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻓﺎرسﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ )‪ 1411‬ق‪ ،(1991 /‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﺍﻟﻠﻐـﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺴـﻼم ﻫـﺎرون‪،‬‬ ‫داراﻻﺣﯿﺎء اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪.‬‬ ‫ادﯾﺐ ﻧﻄﻨﺰي )‪ ،(1384‬ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺍﻟﻠﻐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اردﻻن ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬ ‫ـــــ )‪ ،(1346‬ﺍﻟﻤﺮﻗﺎﺓ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫اﺷﭙﻮﻟﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﻮﻟﺪ )‪ ،(1349‬ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺍﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﻼﻃﻮري‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸـﺮ‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫اﺷﺮف‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪» ،(1353‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﺮان«‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ ﻋﻠـﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪ ،‬دورة اول‪ ،‬ش ‪،4‬‬ ‫ص ‪.7-49‬‬ ‫ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬وﻻدﯾﻤﯿﺮ )‪ ،(1358‬ﺗﺬﮐﺮة ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﯼ ﺗﺎﺭﻳﺨﯽ ﺍﻳﺮﺍﻥ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﻤﺰه ﺳﺮداور‪ ،‬ﺗﻮس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ـــــ )‪ ،(1366‬ﺗﺮﮐﺴﺘﺎﻥﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺮﯾﻢ ﮐﺸﺎورز‪ ،‬ج ‪ ،1‬آﮔﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺑﻼذري‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ )‪ ،(1866‬ﻓﺘﻮﺡ ﺍﻟﺒﻠﺪﺍﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ د‪‬ﺧﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻟﯿﺪن‪.‬‬ ‫ﭘﯿﮕﻮﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ﻧﯿﻨﺎ وﯾﮑﺘﻮروﻧﺎ )‪ ،(1377‬ﺷﻬﺮﻫﺎﯼ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﭘﺎﺭﺗﻴﺎﻥ ﻭ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎﻥ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﻨﺎﯾﺖاﷲ رﺿـﺎ‪،‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦدوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1383‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺭﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻓﺎﺭﺳﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ زﺑﯿﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ )‪ 1399‬ق(‪ ،‬ﺗﺎﺝ ﺍﻟﻌﺮﻭﺱ ﻣﻦ ﺟﻮﺍﻫﺮ ﺍﻟﻘﺎﻣﻮﺱ‪ ،‬ج ‪ ،18‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫اﻟﻌﺰﺑﺎوي‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻋﺒﺪاﻟﺴﺘّﺎر اﺣﻤﺪ ﻓﺮاج‪ ،‬داراﻟﻬﺪاﯾﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻓﻀﻞاﻟﺪﯾﻦ ﺑﺪﯾﻞ )‪ ،(1378‬ﺩﻳﻮﺍﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﺳﺠ‪‬ﺎدي‪ ،‬زو‪‬ار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ )و دﯾﮕﺮان( )‪ ،(1377‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫زﻣﺨﺸﺮي )‪ ،(1843‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺍﻻﺩﺏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ وﺗﺰﻧﺸﺘﺎﯾﻦ‪ ،‬اﻓﺴﺖ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ )‪ ،(1374‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎﺕ ﻭ ﺗﻌﺒﻴﺮﺍﺕ ﺩﻳﻮﺍﻥ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷﺮﻭﺍﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬زو‪‬ار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫‪130‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ ‪4‬‬ ‫»ر‪‬ﺑ‪‬ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺳﻬﺮوردي‪ ،‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ )‪ ،(1380‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﹼﻔﺎﺕ ﺷـﻴﺦ ﺍﺷـﺮﺍﻕ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﺳـﯿﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﺼـﺮ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ )‪ ،(1366‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﮥ ﺍﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ )ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺓ ﺍﻻﺭﺽ(‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﺻﺎدﻗﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽاﺷﺮف )‪» ،(1366‬ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺍﻟﺘﻠﺨﻴﺺ اﺑﻮﻫﻼل ﻋﺴﮑﺮي«‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ﺯﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬س ‪ ،4‬ش‬ ‫‪ 1‬و ‪ ،2‬ص ‪ 57‬ـ‪ =) 26‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎﺭﻳﺨﯽ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﯽ‪ ،1380 ،‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ص ‪ 198‬ـ ‪.(165‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ دوري )‪ ،(1375‬ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺑﻐﺪﺍﺩ‪ ،‬ﺩﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ )ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻭ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﯼ ﺗﺎﺭﻳﺨﯽ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﮥ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ‬ ‫دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ و اﯾﺮج ﭘﺮوﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻋﻄّﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ )‪ ،(1371‬ﺩﻳﻮﺍﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﻘﯽ ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻫﯿﺪي‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪1408‬ق(‪ ،‬ﺍﻟﻌـﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷـﺶ ﻣﻬـﺪي اﻟﻤﺨﺰوﻣـﯽ و اﺑـﺮاﻫﯿﻢ اﻟﺴـﺎﻣﺮاﺋﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻻﻋﻠﯽ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ )‪ ،(1386‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺟﻼل ﺧﺎﻟﻘﯽ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ج ‪ ،4‬داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻓﺮهوﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮام )‪ ،(1378‬ﮐﺎﺭﻧﺎﻣﺔ ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎﻥ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻗﺮﯾﺐ‪ ،‬ﺑﺪراﻟﺰﻣﺎن )‪ ،(1373‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻐﺪﯼ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﮐﺮدي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب )‪ ،(2535 =1355‬ﮐﺘﺎﺏ ﺍﻟﺒﻠﻐـﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﻓﯿﺮوز ﺣﺮﯾﺮﭼﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﮐﺮﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1385‬ﺗﻜﻤﻠﺔ ﺍﻻﺻﻨﺎﻑ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻠﯽ رواﻗﯽ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1385‬ﭼﻬﺎﺭﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬زو‪‬ار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻣﮑﻨﺰي‪ ،‬د‪.‬ن‪ ،(1373) .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻮﭼﮏ ﭘﻬﻠﻮﯼ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻬﺸـﯿﺪ ﻣﯿﺮﻓﺨﺮاﯾـﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﯽ و‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو )‪ ،(1378‬ﺩﻳﻮﺍﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي و ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻧﺮﺷﺨﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )‪ ،(1363‬ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺑﺨﺎﺭﺍ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺪرس رﺿﻮي‪ ،‬ﺗﻮس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻧﻔﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ )‪ ،(1382‬ﻣﺤﻴﻂ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﻭ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻭ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﺭﻭﺩﮐﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻟﺪﮐﻪ‪ ،‬ﺗﺌﻮدور )‪ ،(1378‬ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﻭ ﻋﺮﺏﻫﺎ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎﻥ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺒﺎس زرﯾﺎب ﺧﻮﯾﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه‬ ‫ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫ﯾﺎﺣﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ )وﯾﺮاﺳﺘﺎر( )‪ ،(1377‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﮥ ﻗﺮﺁﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،3‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬ 131 4 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ‬ ‫ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬‫ﺑ‬‫»ر‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ Back, M. (1978), Die Sassanidischen Staatsinschriften, Acta Iranica18, Leiden. Bartholomae, Ch. (1904), Altiranisches Wörterbuch, Berlin. Benzing, J. (1983), Chwaresmischer Wortindex, Wiesbaden. Brown, F. (ed.) (1972), Hebrew and English Lexicon of the Old Testamant, 8th ed., Oxford. Gershevitch, I., “Dialect Variation in early Persian”, TPS (1965), 1-29 [reprinted in Philologica Iranica, (1985), 194-222]. Gignoux, ph. (1972), Glossaire des Inscriptions Pehlevies et Parthe, London and Bradford. Gnoli, Gh. (2007), “Old Persian xšaça - , Middle Persian šahr, Greek έθυος” in Iranian Languages and Texts from Iran and Turan( Ronald Emmerick Memorial Volume), Wiesbaden. Greenfield, J. C. (1987), “Iranian Loanwords in Early Aramaic”, in Encyclopaedia Iranica, vol.฀, pp. 256-259. Henning, W.B., (1937-39), “The Great Inscription of Šāpūr I”, BSOAS 9, 823-49 [= Acta Iranica 14, 1977, pp. 601-27]. Hübschmann, H. (1895), Persische Studien, Strassburg. Huyse, Ph. (1999), Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kacba-i Zardušt (ŠKZ), 2 Bände, Corpus Inscriptionum Iranicarum, London. Kent, R. (1950), Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon, New Haven. Klein, E. (ed.) (1965), Dictionary of the English Language, Amsterdam. Kluge, F. (1957), Etymologisches Wörterbuch der Deutschen Sprache, Berlin. Koehler, L. and Baumgartner, W. (eds.) (1958), Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Brill. Lévi–Provençal, E. (1995), “Rabaḍ” in The Encyclopaedia of Islam2, vol. III, pp. 348-349. Mackenzie, D. N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, London. Messina, G. (1939), Ayātkār i Žāmāspīk, Roma. Mayrhofer, M. (1956-1978), Kurzgefaβtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen, 4 Bände, Heidelberg. _____ (1986 – 2001), Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, 3 Bände, Heidelberg. Sachao, E, (1923), Chronologie Orientalischer Völker, Leipzig. ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ 4 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ‬ ‫ﺾ« را در ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟‬‫ﺑ‬‫»ر‬ 132 Schaeder, H. H. (1930), Iranische Beiträge, I., New York (repr. 1972). Smith, J. P. (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford. Soden, W. von, (1971), Akkadisches Handwörterbuch, Lieferung 10. Télégdi, (1935), “Essai sur la phonétique des emprunts iraniens en araméen talmudique, Journal Asiatique, pp, 177-256. 