Naddniestrzańska Republika Mołdawska – geneza i skutki powstania tego nieuznawanego państwa

Uniwersytet Warszawski Wydział Orientalistyczny Studium Europy Wschodniej Kacper Sienicki Nr albumu: 371428 Naddniestrzańska Republika Mołdawska – geneza i skutki powstania tego nieuznawanego państwa Pridnestrovian Moldavian Republic – genesis and effects of the inception of this unrecognised state Praca licencjacka na kierunku Studia Wschodnie praca wykonana pod kierunkiem Doktora Habilitowanego Mariusza Kowalskiego Studium Europy Wschodniej Warszawa, wrzesień 2019 Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. ........................................................... ..................................................................... Data Podpis kierującego pracą Oświadczenie autora (autorów) pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. ........................................................... ..................................................................... Data Podpis autora pracy 2 Streszczenie: W niniejszej pracy autor zwraca uwagę na zagadnienie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Głównym celem analizy jest dokładne przedstawienie organizmu tego nieuznawanego państwa. Autor opisuje genezę rozpoczęcia procesu państwotwórczego, ukazuje bezpośrednie przyczyny powstania Naddniestrza, a także obrazuje skutki jakie przyniosło utworzenie quasi-państwa. W pracy prezentowana jest rola Naddniestrza jako przedmiotu rozgrywki geopolitycznej. Autor ukazuje historię konfliktu między Naddniestrzem a Mołdawią, opisuje proces pokojowy umożliwiający zatrzymanie rozlewu krwi jak również okrzepnięcie naddniestrzańskiej państwowości. Przybliża mechanizmy jakimi posługują się politycy w rozgrywaniu nieuregulowanej w świetle prawa międzynarodowego sytuacji Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Charakteryzuje także społeczeństwo separatystycznej republiki. Jednocześnie w pracy ukazana jest rzeczywistość funkcjonowania parapaństwa. Zwracając uwagę na obecną sytuację gospodarczą i polityczną Naddniestrza oraz próby utworzenia naddniestrzańskiej tożsamości możliwa staje się ocena funkcjonowania naddniestrzańskiego organizmu państwowego, podsumowania jego efektywności, a także określenia prognozy na najbliższą przyszłość w kontekście problemów rozgrywki geopolitycznej i wyzwań z jakimi musi mierzyć się Naddniestrzańska Republika Mołdawska. Resume: In this work, the author draws attention to the issue of the Pridnestrovian Moldavian Republic. The main purpose of the analysis is to accurately show the organism of this unrecognized state. The author describes the genesis of the state-building process, shows the direct causes of the creation of Transnistria and illustrates the effects of the establishment of a quasi-state. The work presents the role of Transnistria as the subject of the geopolitical competition. The author shows the history of the conflict between Transnistria and Moldova, describes the peace process that made it possible to stop the bloodshed as well as consolidate the Transnistrian statehood. The work presents the mechanisms used by politicians in the play of the status of the Pridnestrovian Moldavian Republic, which is not regulated in the eyes of international law. It also characterizes the society of the separatist republic. At the same time, the work describes the reality of parastate functioning. Drawing attention to the current economic and political situation in Transnistria and attempts to create Transnistrian identity, it becomes possible to assess the functioning of the Transnistrian state organism, summarize its effectiveness as well as make a prediction for the nearest future in the context of geopolitical competition and the problems and challenges that the Pridnestrovian Moldavian Republic must face. 3 Słowa kluczowe: Naddniestrze, Naddniestrzańska Republika Mołdawska, państwo nieuznawane, tożsamość narodowa, konflikty zbrojne, stosunki międzynarodowe,​ ​geopolityka Key words: Transnistria, Pridnestrovian Moldavian Republic, unrecognized state, national identity, armed conflicts, international relations, geopolitics Dziedzina pracy: ​(kody wg programu Socrates-Erasmus) 14.6 Stosunki międzynarodowe, europeistyka, studia regionalne Research field: ​(Socrates-Erasmus program code) 14.6​ ​International Relations, European Studies, Area Studies 4 Spis treści Wstęp 6 Podstawowe pojęcia i ich zasadność 8 Rozdział I: Historia ziem naddniestrzańskich. Geneza powstania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 11 1.1 Okres przed panowaniem rosyjskim 12 1.2 Naddniestrze w granicach Imperium Rosyjskiego 22 1.3 Naddniestrze w epoce sowieckiej 29 1.3.1. Okres wojny domowej 29 1.3.2. Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka jako pierwsza państwowość naddniestrzańska 31 1.3.3. Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka - zjednoczenie ziem naddniestrzańskich i mołdawskich w jednym organizmie politycznym 34 Rozdział II: Proces państwotwórczy w przypadku Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 37 2.1 Zarzewie konfliktu między Tyraspolem a Kiszyniowem 37 2.2 Przebieg konfliktu zbrojnego między Naddniestrzańską Republiką Mołdawską a Republiką Mołdawii 42 2.3 Próby pokojowego rozwiązania konfliktu 45 Rozdział III: Skutki powstania nieuznawanej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 51 3.1 Naddniestrze jako element rozgrywki geopolitycznej – NRM w świetle agresji zbrojnej FR na Ukrainę 51 3.1.1 Stosunek władz Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej do próby uregulowania spornego statusu regionu 51 3.1.2 Stosunek władz Federacji Rosyjskiej do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza 52 3.1.3 Stosunek państw zachodnich do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza 54 3.1.4 Stosunek władz Republiki Mołdawii do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza 55 3.1.5 Stosunek władz Ukrainy do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza 55 3.2 Społeczeństwo Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 57 3.2.1 Tożsamość naddniestrzańska 58 3.2.2 Polska mniejszość narodowa 60 3.3 Sytuacja gospodarcza 60 3.4 Sytuacja polityczna w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej 62 Zakończenie 63 Bibliografia 65 Literatura 65 Źródła internetowe 67 5 Wstęp Naddniestrze to niewielkie terytorium położone w Europie Wschodniej, na północ od Morza Czarnego. Jego obszar, za wyjątkiem miasta Bendery, położony jest w całości na wschodnim (lewym) brzegu rzeki Dniestr, pomiędzy Republiką Mołdawii a Ukrainą. Powierzchnia Naddniestrza wynosi 4163 km​², na wąskim pasie ziemi rozciągającym się na 202 km wzdłuż doliny Dniestru, przy średniej szerokości ledwie 15 km (w najwęższym punkcie są to 2 km, a 1 w najszerszym 40 km) mieszka blisko pół miliona ludzi . N ​ addniestrzańska Republika Mołdawska to separatystyczna republika, która w momencie dezintegracji struktur państwowych ZSRS oddzieliła się od Mołdawii. Naddniestrze ogłosiło o swoim wystąpieniu ze struktur mołdawskich w trakcie tzw. parady suwerenności, gdy kolejne republiki związkowe Związku Sowieckiego przyjmowały akty prawne nadające im coraz więcej uprawnień w stosunku do centralnych władz w Moskwie i stopniowo ogłaszały swoją 2 niepodległość . Taka sytuacja miała miejsce również w Mołdawskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej, jednak sytuacja Mołdawii była na swój sposób wyjątkowa. Gdy w Kiszyniowie uchwalano kolejne ustawy mające na celu zamanifestowanie suwerenności od Moskwy, a nawet głośno mówiło się o powrocie Mołdawii do Rumunii to na drugim brzegu Dniestru nastroje były zupełnie inne. Na tej podstawie zarodził się konflikt w wyniku którego Tyraspol ogłosił swoją odrębność od prawobrzeżnej Mołdawii. W 1992 r. rozpoczęła się wojna w rezultacie której mołdawskie struktury siłowe nie zdołały odzyskać kontroli nad zbuntowanym regionem i Naddniestrze stało się podmiotem de facto niezależnym od Republiki Mołdawii. Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie uzyskała jednak uznania swojej niepodległości przez żadne państwo należące do Organizacji Narodów Zjednoczonych, na arenie międzynarodowej jest ona postrzegana zgodnie z ustawodawstwem mołdawskim jako region 3 autonomiczny w ramach Republiki Mołdawii. Nie uznała suwerenności Pridniestrowia nawet Federacja Rosyjska, której zaangażowanie w konflikt było kluczowe dla powstania tego quasi-państwa i która do dziś w znaczący sposób wspomaga jego funkcjonowanie. Uznały ​Республика Приднестровье – ПМР http://pmr-pridnestrovie.es-pmr.com/​[dostęp: 28 czerwca 2019]. 2 M. Potocki, ​Nie chodziło o „pijankę”, ale dobicie trupa. Jak 25 lat temu upadał Związek Radziecki https://wiadomosci.dziennik.pl/historia/artykuly/537568,zsrr-upadek-historia-kulisy.html​[dostęp: 3 lipca 2019]. 3 ​Pridniestrowie​(ros.) – Naddniestrze. Używany w pracy synonim nazwy głównego zagadnienia. 1 6 Naddniestrze jedynie separatystyczne republiki z Kaukazu – Abchazja, Osetia Południowa i Górski Karabach. Mimo tych trudności w ciągu ponad ćwierć wieku państwowość Republiki Naddniestrzańskiej zdołała okrzepnąć. Naddniestrze wykształciło swój własny, specyficzny 4 model funkcjonowania w nietypowych realiach nieuznawanego państwa. NRM posiada konstytucję, która gwarantuje republice prezydencki system rządów, a organy władzy mają wypracowane metody swojej działalności. Rozwijane są siły zbrojne, funkcjonują uczelnie wyższe, kluby sportowe, jednostki kulturalne. Naddniestrze ma również własną walutę – rubel naddniestrzański, a także swoje symbole narodowe – flagę, godło i hymn państwowy. Wybór tematyki pracy jest określony głównie potrzebą stworzenia zwięzłej analizy dotyczącej zagadnienia procesu państwotwórczego Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, a także jest rezultatem osobistych zainteresowań autora pracy licencjackiej, które obejmują problematykę państw nieuznawanych na obszarze postsowieckim. Państwa nieuznawane rządzą się swoimi prawami, funkcjonują w nietypowy sposób. Chociaż na całym świecie jest ich niewiele to mimo to istnieją, a na ich terytorium żyją tacy sami ludzie jak w państwach cieszących się międzynarodowym uznaniem. Autor podejmuje próbę opowiedzenia o rzeczywistości oraz problemach, z którymi muszą na co dzień mierzyć się mieszkańcy parapaństwa. Zamysłem pracy jest przybliżenie i szczegółowe zanalizowanie przyczyn wyniknięcia, procesu tworzenia i skutków powstania de facto suwerennego tworu państwowego na lewym brzegu Dniestru. Zadaniem pracy jest również przedstawienie systemu politycznego, sytuacji ekonomicznej oraz scharakteryzowanie społeczeństwa tego quasi-państwa. W pierwszym rozdziale przedstawiono genezę powstania tego nieuznawanego państwa. Autor opisuje tło historyczne, skomplikowaną historię ziem dzisiejszego Naddniestrza oraz zalążki konfliktu pomiędzy władzą regionu naddniestrzańskiego Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej z republikańską władzą w Kiszyniowie. W drugim rozdziale ukazano bezpośrednie przyczyny powstania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Co spowodowało wybuch konfliktu zbrojnego między Naddniestrzem a Republiką Mołdawii, jego przebieg, a także próby pokojowego uregulowania sytuacji. Autor przybliża proces państwotwórczy i opisuje proces krzepnięcia parapaństwa. W trzecim rozdziale opisano skutki powstania tego nieuznanego państwa. Autor nakreśla rolę quasi-państwa w rozgrywce ​NRM – ​Naddniestrzańska Republika Mołdawska. Akronim wykorzystany w pracy do szybszego zapisu oficjalnej nazwy Naddniestrza. 4 7 geopolitycznej w regionie Europy Wschodniej. Przedstawiono obecną sytuację gospodarczą i polityczną, próby stworzenia naddniestrzańskiej tożsamości oraz scharakteryzowano społeczeństwo separatystycznej republiki. Zaprezentowano też problemy i wyzwania z jakimi musi mierzyć się Naddniestrzańska Republika Mołdawska. Zakończenie pracy jest próbą podsumowania zebranych informacji i na ich podstawie oceny perspektyw naddniestrzańskiej państwowości. Za sprawą zawartych w dysertacji faktów może ona posłużyć jako kompendium wiedzy o Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej i co najważniejsze do zapoznania się z rolą Naddniestrza w obecnych stosunkach międzynarodowych ze szczególnym uwzględnieniem Europy Wschodniej. Ponieważ tematyka od czasu do czasu pojawia się w mediach i jest szeroko dyskutowana jak np. analizowanie bezpieczeństwa Ukrainy przez pryzmat wspólnej granicy z Naddniestrzem, w którym stacjonuje rosyjskie wojsko, warta jest przybliżenia ze 5 strony naukowej . Podstawowe pojęcia i ich zasadność Quasi-państwo Wyrażeniem często używanym w danej pracy i którego wyjaśnienie jest konieczne do rozpoczęcia analizowania sytuacji Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej jest „quasi-państwo”. Zgodnie z definicją zawartą w Praktycznym Słowniku Współczesnej Polszczyzny, quasi-państwo jest to „organizacja społeczno-polityczna zrzeszająca ogół współdziałających ze sobą instytucji, służących zapewnieniu harmonijnego współżycia ludzi zamieszkujących na określonym terenie, jednak nie uznana za podmiot prawa 6 międzynarodowego” . Quasi-państwo to tylko jeden ze zwrotów oznaczających to samo. Terminów określających taki specyficzny organizm państwowy jest więcej, jednak w pracy będą zamiennie używane tylko najbardziej rozpowszechnione terminy jak „państwo nieuznawane”, „parapaństwo”, „państwo separatystyczne” oraz „państwo de facto”. Według M. Dura, ​Rosyjskie ćwiczenia w Naddniestrzu. Przygotowania do ataku na Ukrainę? https://www.defence24.pl/rosyjskie-cwiczenia-w-naddniestrzu-przygotowanie-do-ataku-na-ukraine​[dostęp: 16 lipca 2019]. 6 ​Quasi-państwo​w: ​Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny​, red. H. Zgółkowa, t. 35, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002, s. 130. 5 8 pierwszej spójnej koncepcji quasi-państwa, której autorem jest Scott Pegg, możemy mówić o państwie de facto gdy organizm, który uzyskał odrębność, ma przywództwo polityczne, które zdobyło władzę przynajmniej częściowo dzięki swojej dyspozycji, ma przy tym poparcie ludności oraz posiada zdolność wykonywania typowych dla „normalnych państw” usług użyteczności publicznej dla swojej populacji na terenie, nad którym sprawuje efektywną kontrolę przez co najmniej dwa lata. Państwo nieuznawane charakteryzuje się również tym, że dąży bez większych skutków do uzyskania powszechnego uznania międzynarodowego za państwo, jednocześnie pozostając ciągle w oczach społeczności międzynarodowej jednostką bezprawną. Pegg stwierdził także, że uzyskanie uznania państwowości na forum światowym niekoniecznie musi zawsze być celem końcowym państwa de facto. Teza ta stała się potem 7 gruntem do dalszych badań nad tymi tworami politycznymi . Analizując teorie dotyczące zjawiska parapaństwa można wywnioskować, że państwa nieuznawane funkcjonują w zasadzie bardzo podobnie do „normalnych państw” i najbardziej istotną różnicą pomiędzy nimi jest kwesta uznania międzynarodowego. Ponieważ nie ma większych problemów z ustaleniem, że pewien organizm posiada terytorium, ludność i władzę to właśnie zaakceptowanie przez wspólnotę światową jest kwestią najbardziej problematyczną. Nie istnieje ustalona liczba państw, które powinny uznać podmiotowość względem prawa międzynarodowego aby quasi-państwo stało się państwem uznawanym. Brak takiej regulacji pozostawia pewną swobodę w interpretacji terminu „państwo nieuznawane”, a jego spectrum jest bardzo szerokie. Rozsądnym wydaje się stwierdzenie, że aby stać się państwem w pełnym tego słowa znaczeniu należy uzyskać takie uznanie na arenie międzynarodowej by możliwym było uczestniczenie w organizacjach międzynarodowych takich jak na przykład Organizacja Narodów Zjednoczonych. Co za tym idzie im więcej państw uzna podmiotowość państwa nieuznanego tym bliżej do przekształcenia się go w 8 „państwo tradycyjne” . Wśród kilku takich organizmów istniejących obecnie występuje bardzo duże zróżnicowanie ze względu na liczbę państw uznających ich podmiotowość, a także na inne cechy szczególne. Do jednej grupy można zakwalifikować państwa, które nie są uznane przez żadne państwo będące członkiem ONZ lub są uznane przez nie więcej niż kilka z nich. Będą to nieuznany przez nikogo Somaliland, uznane jedynie przez inne quasi-państwa Górski Karabach i ​S. Pegg, ​International Society and the „De Facto” State, ​Aldershot 1998, s. 26 i n. K. Koźbiał, ​Państwa nieuznawane jako element dezintegrujący w stosunkach międzynarodowych. Wybrane aspekty​, w: ​Rocznik SNPL,​Wilno, Litwa, 2018, T. 18, s. 203–219. 7 8 9 Naddniestrzańska Republika Mołdawska, uznany przez Turcję Cypr Północny i dwie separatystyczne republiki na terytorium Gruzji, uznawane jedynie przez Rosję, Wenezuelę, Syrię, Nikaraguę i Nauru – Abchazja oraz Osetia Południowa. Do kolejnej grupy można zakwalifikować państwa de facto, które uznane są przez większą część członków ONZ lub uczestniczą w powszechnych strukturach międzynarodowych. Jest to uznane przez 110 9 członków ONZ, jednak nie będące członkiem tej organizacji Kosowo , a także Palestyna, którą uznaje ponad 100 państw, a ona sama ma status państwa obserwatora przy ONZ. Nieco innym przypadkiem są jednostki uznawane przez część „normalnych państw” i uczestniczące w organizacjach międzynarodowych. Uznawana przez 51 państw, nie będąca członkiem ONZ, ale uczestnicząca w Unii Afrykańskiej Sahara Zachodnia, która nie kontroluje całkowicie swojego uznanego przez część wspólnoty międzynarodowej terytorium oraz Republika Chińska czyli Tajwan, który uznawany jest przez 16 państw członkowskich ONZ, uczestniczy w WTO i rywalizuje o uznanie zwierzchnictwa nad całością chińskiego terytorium z Chińską Republiką Ludową przez co do tej pory nie ogłosił swojej rzeczywistej 10 niepodległości . Jak stwierdza w swoim artykule Marcin Kosienkowski państwa cieszące się chociaż częściowym uznaniem „państw tradycyjnych” i uczestniczące w organizacjach międzynarodowych należy uznać za przypadki szczególne i umiejscowić pomiędzy quasi-państwami a państwami uznawanymi. Zdaniem Kosienkowskiego powinniśmy jednak wyodrębnić z tego grona Palestynę ze względu na to, że nie sprawuje ona pełnej i 11 samodzielnej władzy na swoim terytorium . Przedstawione aspekty pokazują jak złożonymi zagadnieniami w kontekście prawa międzynarodowego są republiki separatystyczne i to, że każdy przypadek różni się i należy go rozpatrywać indywidualnie. Warto zauważyć, że jest to zagadnienie stosunkowo nowe i nie zdołano jeszcze wymyślić uniwersalnego rozwiązania, przyjąć aktów prawnych potrzebnych do rozwiązania problematyki quasi-państw. Wszystkie istniejące aktualnie państwa separatystyczne powstały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat i łączy je problematyka konfliktu wewnętrznego w ramach państwa macierzystego, głównie na tle narodowościowym. ​Kosowo/Serbia: zmniejszyła się liczba państw przyznających niepodległość Kosowa http://balkanistyka.org/kosowoserbia-zmniejszyla-sie-liczba-panstw-przyznajacych-niepodleglosc-kosowa/ [dostęp: 18 lipca 2019]. 10 ​Tajwan Podstawowe Informacje, http://rig.katowice.pl/files/Wsp%C3%B3%C5%82praca%20Mi%C4%99dzynarodowa/27.Tajwan.pdf​[dostęp: 18 lipca 2019]. 11 ​M.Kosienkowski, ​Quasi-państwo w stosunkach międzynarodowych,​„Stosunki Międzynarodowe” 38(2008), nr 3-4. 9 10 Powstanie na tych terytoriach parapaństw najczęściej miało być metodą na rozwiązanie narastającego napięcia i było środkiem realizowania polityki inspirowanym przez państwo opiekuna lub nie byłoby możliwe bez jego pomocy jak w przypadku Turcji i Cypru 12 Północnego, a także NRM, Abchazji oraz Osetii Południowej z Federacją Rosyjską . Interesującym dla tematyki studiów wschodnich jest to, że większość państw uznawanych za klasyczne quasi-państwa, wyniknęło na obszarze postsowieckim, co było bezpośrednim skutkiem destabilizacji sytuacji w regionie poprzez upadek ZSRS. W pracy zostanie zaprezentowane zagadnienie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej jako ucieleśnienia teorii o quasi-państwie w praktyce. Rozdział I: Historia ziem naddniestrzańskich. Geneza powstania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej Do XX w. i ogłoszenia niepodległości przez Naddniestrzańską Republikę Mołdawską terytorium Naddniestrza nigdy nie stanowiło zwartego i suwerennego organizmu państwowego. Tereny Pridniestrowia ze względu na swoje niewielkie rozmiary oraz szeroką różnorodność nie tworzyły również oddzielnego regionu geograficznego ani historycznej prowincji. Od dawien dawna ziemie Naddniestrza były położone na pograniczu, na jego terenach rozpowszechnione były różne grupy etniczne, języki oraz kultury. Aby lepiej zrozumieć proces wytwarzania się odrębnej tożsamości po lewej stronie Dniestru, a zarazem pojąć, dlaczego w 1990 r. powstała Naddniestrzańska Republika Mołdawska, należałoby udać się w podróż na przestrzeni czasu i sumiennie prześledzić jak kształtowały się losy ziem należących do dzisiejszego Naddniestrza. Rozpoczęcie procesu, który poskutkował utworzeniem quasi-państwa uwarunkowane było skomplikowaną historią tego regionu. Na przestrzeni wieków tereny te były areną zmagań wielu państw regionu i niejednokrotnie zmieniały one swoją przynależność państwową. Ze względu na ważność i wpływ na historię ziem naddniestrzańskich oraz ukształtowanie się funkcjonującego obecnie specyficznego organizmu państwowego na terenach położonych na lewym brzegu Dniestru należałoby dokonać podziału na trzy główne okresy historyczne, wytyczone poprzez 12 K. Koźbiał, ​Państwa nieuznawane…, ​op.cit., s. 203–219. 11 obecność państwa rosyjskiego w regionie i spośród których przełomowym momentem jest objęcie przez Imperium Rosyjskie kontroli nad ziemiami Naddniestrza. W rozdziale pierwszym zostaną przedstawione wszystkie kluczowe wydarzenia historyczne na terenie tego nieuznawanego państwa, które na przestrzeni wieków kreowały tamtejszą rzeczywistość i które miały bezpośredni lub pośredni wpływ na ukształtowanie się na wschodnim brzegu Dniestru państwowości oraz specyficznej tożsamości lokalnej. 1.1 Okres przed panowaniem rosyjskim Pierwszą wartą zaznaczenia epoką historyczną jest okres przed trafieniem ziem Naddniestrza w skład Imperium Rosyjskiego. Ślady obecności człowieka na tych terenach są wyjątkowo archaiczne. W 2010 r. na stanowisku archeologicznym Bajraki na obrzeżach miasta Dubosary odnaleziono ślady praczłowieka liczące sobie według szacunków archeologów od 0,8 do 1,2 miliona lat, co czyni je jednymi z najstarszych odkrytych w Europie pozostałości tego typu. Archeolodzy odkryli tam kilkaset artefaktów kultury olduwajskiej. Wskazuje to, że to właśnie 13 przez te tereny przebiegał jeden ze szlaków migracji naszych przodków z Afryki do Europy . Na przestrzeni tysięcy lat na terytorium Naddniestrza ludzie pierwotni żyli w trudnych warunkach epoki lodowcowej, możliwość rozwoju i ewolucji z epoki kamienia do bardziej zaawansowanej dało dopiero ocieplenie klimatu. Oswojenie przez człowieka technologii wytapiania i przeróbki metalu – najpierw miedzi, potem brązu i wreszcie żelaza dała możliwość skoku cywilizacyjnego mieszkańcom tego obszaru. Na terenie NRM można zaobserwować to na licznych wykopaliskach archeologicznych, gdzie prowadzone są prace przy pozostałościach kultury trypolskiej, kultury grobów jamowych oraz kultury grobów 14 katakumbowych . Ogólny rozwój gatunku ludzkiego sprawił, że ziemie położone wzdłuż rzeki Dniestr wkrótce stały się areną rywalizacji o wpływy pierwszych organizmów przypominających swoją strukturą państwo. Osiadłe i częściowo osiadłe plemiona stepu Niziny Czarnomorskiej zaczęły stopniowo przechodzić do koczowniczego trybu życia. Poszukiwanie przez nomadów pastwisk oraz rozwój technologii broni żelaznej sprawiły, że powszechne stały się starcia zbrojne między plemionami i grupami rywalizującymi o przejęcie i podział bogactw naturalnych oraz łupów, a także uciemiężenie podbitych ludów. ​Древний человек Понто-Каспия,​​http://paleogeo.org/human.html#bayraki​[dostęp 29 lipca 2019]. ​ риднестровье каменного века​, ​http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-kamennogo-veka/2​[dostęp П 29 lipca 2019]. 13 14 12 W X-IX w. p.n.e. plemiona Kimerów opanowały znaczne tereny stepu na północ od Morza Czarnego w tym również te na lewym brzegu Dniestru. Przez Dniestr przebiegała wówczas granica wpływów plemion Kimerów oraz Traków, którzy osiedlili się na prawym jego brzegu 15 .W VII w. p.n.e. Kimerowie zostali wyparci przez Scytów, a ziemie naddniestrzańskie stały 16 się zachodnią granicą Wielkiej Scytii . Koczownicy - Kimerowie, Scytowie, a następnie Sarmaci zablokowali drogę na wschód trackim plemionom w tym m.in. Gotom i Dakom. W tym samym okresie zaczęła się grecka kolonizacja północnego wybrzeża Morza Czarnego. W bezpośrednim sąsiedztwie ziem zamieszkałych przez Scytów Grecy założyli polis Tyra, Nikonion oraz Olbia co miało wpływ na rozpowszechnienie cywilizacji hellenistycznej na 17 terenie Pridniestrowia . Mimo, że były to peryferie ziem Scytów to do dnia dzisiejszego pozostały dowody wskazujące na ścisłe kontakty z koloniami greckimi takie jak pozostałości scytowskiej osady na granicy z ziemiami należącymi do polis Tyra w okolicy Słobodzi na południu NRM lub greckie ozdoby znalezione w osadach w pobliżu Dubosarów. W połowie I w. p.n.e. Trakowie pod wodzą Burebisty rozgromili i niemal zrównali z ziemią cywilizację grecką wykształconą na północ od Morza Czarnego. Jednak już wkrótce stracili oni swoją dominującą pozycję w regionie i musieli uznać wyższość kolejnej z potężnych cywilizacji antycznych – Imperium Rzymskiego. Między ujściem Dniestru i Dunaju Rzymianie stworzyli prowincję Mezja Dolna, na północ od Dunaju Dację. W tym czasie pomiędzy Karpatami a Dniestrem po jego zachodniej stronie żyły wolne plemiona trackie Getowie i Dakowie, a po wschodniej stronie Dniestru osadzili się koczownicy pochodzenia irańskiego – Sarmaci, razem z plemionami słowiańskimi stworzyli oni kulturę czerniachowską, jedną z najważniejszych kultur archeologicznych Europy tego czasu. W III w. Sarmaci zostali rozbici przez germański lud Gotów, którzy przybyli nad Dniestr znad Bałtyku i podporządkowali sobie lokalne plemiona. Goci po osiedleniu się nad Dniestrem podzielili się na Wizygotów żyjących na zachodnim brzegu Dniestru i Ostrogotów żyjących na wschodnim brzegu rzeki. W 376 r. tereny Naddniestrza zostały zdobyte przez turkijski lud Hunów, którzy w swojej wyprawie na Rzym dotarli do Dniestru i rozgromili Gotów. Ta ​Приднестровье эпохи бронзы, ​http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-epoxi-bronzy/2​[dostęp 30 lipca 2019]. 16 Ю. Максименко, ​Скифия – родина Русов​, Litres, 2019, str. 80. 17 ​Варварский мир в Приднестровье,​h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/varvarskij-mir-v-pridnestrove​[dostęp 30 lipca 2019]. 15 13 łupieżcza wyprawa całkowicie spustoszyła te tereny i Naddniestrze przez następnych prawie 18 100 lat było praktycznie bezludne . Od końca V w. ziemie naddniestrzańskie były obiektem szerokiego osiedlania plemion słowiańskich, znalazły się w ścisłym centrum obszarów kolonizacji Słowian, którzy wędrowali aż do granic Bizancjum. Słowianie prowadzili osiadły tryb życia i choć ich ekspansja nie była gwałtowna to sumiennie oswajali oni kolejne połacie ziemi. Spośród oswajających w tym czasie tereny nieopodal Dniestru plemion słowiańskich można wyróżnić Antów, Sklawenów i Wenedów. W tym czasie Dniestr znowu pełnił rolę umownej granicy między związkiem plemiennym Antów i Sklawenów. W VII w. Antowie zostali podbici przez 19 Awarów, a nazwa Sklawenów stała się powszechna w użyciu dla określenia Słowian . W tym okresie średniowiecza Słowianie umocnili swoją pozycję na terenach Europy Środkowo-Wschodniej. Na tak rozległym terytorium niemożliwe było utrzymanie względnej jedności oddzielnie od siebie żyjących plemion, z tego powodu w IX w. ma miejsce umowny podział Słowian na zachodnich, wschodnich i południowych. Południowy bieg Dniestru stanowił linię graniczną między Słowianami wschodnimi i południowymi. W pobliżu naddniestrzańskiego miasta Bendery leżącego po zachodniej stronie Dniestru Carstwo Bułgarskie zbudowało przygraniczną twierdzę, która dzieliła ich od strefy wpływów Rusi Kijowskiej. Przez długi czas żyjące nad Dniestrem słowiańskie plemiona Uliczów oraz Tywerców opierały się próbom książąt kijowskich aby włączyć ich ziemie do rozwijającego 20 się państwa, które dążyło do zabezpieczenia dróg handlowych z Bizancjum . Jednak częste i wyniszczające najazdy ludów koczowniczych – Pieczyngów, Połowców, Węgrów i innych skłoniły ich do przyjęcia zwierzchnictwa Kijowa, co miało miejsce w I połowie X w. W czasie rządów kniazia Swiatosława tereny Naddniestrza stały się strategiczną i niepodzielną częścią Rusi Kijowskiej, z kulturą tego samego typu co na innych ziemiach ruskich. Jednak w 1054 r. po śmierci Jarosława Mądrego Ruś Kijowska, została rozbita na mniejsze księstwa, które nie tworzyły już tak silnego organizmu państwowego. Próby wzmocnienia i zjednoczenia Rusi Kijowskiej przeprowadzone przez Włodzimierza Monomacha i jego syna Mścisława nie dały jednak trwałego efektu i po ich śmierci w Rusi Kijowskiej przez ponad Н. Бабилунга, ​История Приднестровья. Краткий очерк, ​w: ​Феномен Приднестровья​, Tyraspol, РИО ПГУ, 2003, s. 11-12. 19 ​Ibidem 20 ​Приднестровье в VIII-X веках,​h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-viii-x-vekax/2​[dostęp 30 lipca 2019]. 18 14 100 lat trwały walki książąt o tron w Kijowie. Dysfunkcja władzy centralnej sprzyjała powolnemu rozkładowi państwa. Równolegle w wyniku nacisku plemion koczowniczych, Słowianie zaczęli stopniowo wycofywać się z terenów dolnego i środkowego biegu Dniestru. Ludność zaczęła przesiedlać się z terenów peryferyjnych na północ, gdzie mogła liczyć na 21 ochronę ze strony książąt Halickich . Znaczna część terenów Pridniestrowia została zasiedlona przez Pieczyngów, a następnie zawojowana przez Połowców. Książęta Haliccy próbowali podporządkować sobie całe Naddniestrze aż do wybrzeża Morza Czarnego i w okresie największego rozwoju, za rządów księcia Jarosława Ośmiomysła, księstwo ze stolicą Haliczu było zdolne do podporządkowanie sobie tego terytorium, jednak zachowywało ono pewną samodzielność. Ziemie te w kontraście od ziem Galicji zostały nazwane Podolem i poza zamieszkującym te terytorium koczownikami występowała tam także ludność ruska, która była wygnana ze swoich pierwotnych osad lub z różnych powodów szukała schronienia na terenach Naddniestrza. W ten sposób na terenach nad Dniestrem zmieszały się dwa różne etnosy i dwie różne cywilizacje. Społeczność, która rozwinęła się na tych terenach w wyniku tego procesu była prototypem późniejszych Kozaków i odegrała znaczącą rolę w 22 kształtowaniu się procesów politycznych na terenie Naddniestrza . Na początku XIII w. ziemie naddniestrzańskie nawiedziło nowe zagrożenie, w 1223 r. pod Kałką miała miejsce bitwa z Imperium Mongolskim w wyniku, której książęta ruscy sprzymierzeni z Połowcami ponieśli klęskę. Bitwa miała fatalne skutki dla bezpieczeństwa księstw ruskich, wojska zostały przetrzebione, wielu ludzi trafiło do niewoli, ziemie zostały ogołocone z zasobów, co pozwoliło Mongołom bardzo dobrze przygotować się do kolejnej wyprawy, która nadeszła na ziemie naddniestrzańskie już w 1240 r. W wyniku tej wyprawy wojska dowodzone przez Batu Chana zabiły większą część mieszkańców, pozostali zostali objęci daniną, zniszczone zostały twierdze Księstwa Halicko-Wołyńskiego, co znacznie osłabiło jego pozycję, część terytorium dzisiejszego Naddniestrza trafiła bezpośrednio w skład Złotej Ordy, a część została przy księstwie Daniela Halickiego. Osłabione księstwo zmuszone było w 1246 r. uznać swoją zależność od Ordy. Kolejnymi państwami, które zaczęły interesować się ziemiami Księstwa Halicko-Wołyńskiego, w tym Pridniestrowiem były Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie. W wyniku sprzyjających okoliczności, w postaci słabnącego państwa Mongołów, 21 22 Н. Бабилунга, ​История Приднестровья…,​​op. cit.,​s.12-13 I​bidem 15 w XIV w. rozpoczęły one długą rywalizację o panowanie na ziemiach księstwa Halicko-Wołyńskiego. W 1352 r. Halicka część księstwa trafiła do państwa polskie, Wołyń zaś stała się częścią Litwy. Już 10 lat później, w 1362 r. miało miejsce bardzo ważne dla przyszłości ziem naddniestrzańskich starcie. W bitwie pod Sinymi Wodami wojska litewskie dowodzone przez Wielkiego Księcia Olgierda pokonały Złotą Ordę dzięki czemu duża część Ukrainy w tym Naddniestrze została wyzwolona spod panowania Tatarów, a Wielkie 23 Księstwo Litewskie rozszerzyło swoje granice od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego . 24 Panowanie WKL na ziemiach w dolnym biegu Dniestru, bliżej Morza Czarnego nie było jednak trwałe. Mimo zawarcia w 1385 r. unii polsko-litewskiej w Krewie sytuacja wewnątrz wspólnego państwa nie zawsze była stabilna, w różnych okresach czasu Polska rywalizowała z WKL o wpływy m.in. na Podolu z Naddniestrzem, a ziemie te zmieniały swojego zwierzchnika. Na początku XV w. książę Witold Kiejstutowicz, założył najstarsze miejscowości obecnej NMR, zbudował na ziemiach naddniestrzańskich m.in. zamek Karauł w okolicach Raszkowa, a także osadę Tiagin na miejscu dzisiejszego miasta Bendery. W 1452 r. po śmierci Świdrygiełły zakończyła się rywalizacja o tereny leżącego wzdłuż Dniestru zachodniego Podola, Polacy nie wysuwali więcej pretensji do tych ziem. Tocząc batalie o władzę w poszczególnych regionach, sprzymierzone ze sobą państwa nie były w stanie przeciwstawić się ekspansji tatarskiej postępującej w południowej części WKL. W 1478 r. powstały po upadku Złotej Ordy Chanat Krymski stał się wasalem Imperium Osmańskiego, tracąc swoja niezależność zaczął stanowić de facto niepodzielną część państwa ze stolicą w Stambule. Za panowania Mengli Gireja całe południowe Podole, wraz z południową częścią Naddniestrza zostało przyłączone do posiadłości Chanatu, a żyjąca tam ludność ruska została wybita. Od tego momentu na rzece Jahorłyk wyraźnie zaznaczyła się granica wpływów między Imperium Osmańskim, a Polską i Litwą, a także utrwalił się podział między południową i północną częścią Pridniestrowia jako części składowej dwóch różnych 25 państw . W II połowie XV w. po zachodniej stronie Dniestru silną pozycję uzyskało Hospodarstwo Mołdawskie, które pod panowaniem Stefana III Wielkiego zdołało uniezależnić się od sąsiednich mocarstw i oswoić tereny nad Dniestrem. Stefan oraz jego syn ​Siniucha​w: ​Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 10​, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 620-621 24 ​WKL​– Wielkie Księstwo Litewskie 25 ​Приднестровье в XI-XV веках​, h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xi-xv-vekax/3​[dostęp 1 sierpnia 2019]. 23 16 Piotr Raresz zbudowali silne państwo, które wytrwale broniło swoich granic z pomocą twierdz wzniesionych w Chocimiu, Białogrodzie nad Dniestrem, Sorokach oraz Tiaginiu (Benderach). Niewielka Mołdawia jednak nie była w stanie na dłuższą metę przeciwstawić się potędze Wysokiej Porty i popadła pod zależność lenną od Stambułu. W 1538 r. sułtan Sulejman I wyodrębnił z Hospodarstwa środkowe i nadmorskie ziemie Mołdawii między Prutem i Dniestrem tworząc z nich poddaństwo Budziak. Po wschodniej stronie Dniestru Turcy wyodrębnili z Chanatu Krymskiego ziemie między Dniestrem a Bohem, włączając 26 południowe Naddniestrze do prowincji Jedysan . Po Unii Lubelskiej w 1569 r. Polska i Wielkie Księstwo Litewskie połączyły się w jedno wspólne państwo – Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a należący do nowopowstałego państwa północny odcinek terytorium naddniestrzańskiego został włączony do Województwa 27 Bracławskiego jako bezpośrednia część Korony Polskiej . Tereny pogranicza były słabo zaludnione, w niekończącym się stepie praktycznie nie istniały stałe osady. Było to niebezpieczne terytorium, ze względu na swój charakter nazywane Dzikimi Polami. Koczujące na tych ziemiach ordy tatarskie wielokrotnie udawały się w łupieżcze wyprawy na tereny Rzeczpospolitej czyniąc przy tym olbrzymie szkody, w drugą stronę zaś z pochodami wyruszali Kozacy grabiąc przy tym osady tureckie i tatarskie. Wiek XVII stał pod znakiem wojen, rywalizacja między Rzeczpospolitą, a Imperium Osmańskim wzmogła się. Naddniestrze jako region pogranicza pełniło w tym okresie znaczenie strategiczne, było areną czterech wojen między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim, a także licznych powstań ludności kozackiej. W 1672 r. osłabiona latami wojen na kilku frontach Rzeczpospolita, nie była w stanie przeciwstawić się pod naciskiem tureckiej ekspansji, padła twierdza w Kamieńcu Podolskim, a pokój w Buczaczu pozbawił ją panowania nad północnym Naddniestrzem. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1699 r. kiedy korzystny dla Rzeczpospolitej 28 pokój w Karłowicach położył kres wojnom z Imperium Osmańskim, a do RON powróciły 29 tereny Pridniestrowia na północ od rzeki Jahorłyk . U ujścia Jahorłyku do Dniestru istniało miasteczko o takiej samej nazwie, było ono miejscem, gdzie odbywały się sądy graniczne między Rzeczpospolitą a Turcją w celu załagodzenia sytuacji konfliktowych wynikających z K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia-polityka-gospodarka, ​Poznań, EastWest Analytics 2014, s. 8 27 ​Województwo Bracławskie​, ​https://literat.ug.edu.pl/glogre/0042.htm​[dostęp 1 sierpnia 2019] 28 ​RON​– Rzeczpospolita Obojga Narodów 29 ​Wojny polsko-tureckie​w: ​Encyklopedia PWN​, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojny-polsko-tureckie;3997566.html​[dostęp 1 sierpnia 2019] 26 17 wzajemnych najazdów na tereny pogranicza. W Jahorłyku właśnie, nazywanym wcześniej również Orlikiem albo Koniecpolem w 1703 r. ustanowiono słup graniczny z napisem „Granica Polski” co było dowodem implementacji postanowień traktatu karłowickiego i 30 dokładnie określało przebieg granicy z Imperium Osmanów . Wydarzenia wieku XVIII miały kluczowe znaczenie dla dalszej przyszłości ziem naddniestrzańskich i w znaczący sposób wyznaczyły drogę rozwoju tego regionu, którą władze NRM podążają także w dniu dzisiejszym. Osiemnaste stulecie było okresem stopniowej degradacji Rzeczpospolitej i zmniejszania się jej znaczenia w regionie. Na scenie rozgrywki politycznej w regionie Morza Czarnego pojawił się nowy gracz, który trwale zaznaczył swoją obecność na ziemiach Naddniestrza i tych, które z nim sąsiadują. Państwem tym było rozwijające się za czasów rządów Piotra Wielkiego Imperium Rosyjskie. Mimo zwierzchnictwa nad północną częścią Pridniestrowia, państwo polsko-litewskie nie było w stanie na dłuższą metą przeciwstawić się nowej potędze, a o kształcie regionu, w tym o przynależności ziem m.in. stepu czarnomorskiego oraz doliny Dniestru zaczęła się długa rywalizacja między Rosją a Turcją. Rosja planowała uzyskać dostęp do Morza Czarnego, włączyć pod swoje panowanie ziemie z ludnością ruską, a także wyprawić się na Bałkany w celu wyzwolenia narodów prawosławnych spod panowania Imperium Osmańskiego. Preludium do rozpoczęcia krwawej rywalizacji były wydarzenia konfliktu między Rosją, a Szwecją - wojny północnej. W 1709 r. po dotkliwej klęsce wojsk szwedzkich wraz ze sprzymierzonymi z nimi wojskami kozackimi w bitwie pod Połtawą, król Szwecji Karol XII oraz hetman Lewobrzeżnej Ukrainy Iwan Mazepa, przeprawili się na zachodni brzeg Dniestru na terytorium Imperium Osmańskiego w celu uzyskania schronienia przed oddziałami rosyjskimi. Ich przyczółkiem zostały okolice twierdzy w Benderach, położonej na terenie dzisiejszej NRM. Uzyskanie schronienia przez Króla Szwecji i Hetmana Kozackiego w tureckiej twierdzy wywołało napięcie w relacjach rosyjsko - osmańskich. Do tej pory Wysoka Porta jedynie przyglądała się toczącej się między Rosją a Szwecją wojnie północnej, jednak sytuacja, w której jedna ze stron przejęła inicjatywę i uzyskała przewagę na polu wojennym 31 została uznana za niebezpieczną dla interesów Stambułu w regionie . Przyjęcie przez Osmanów szwedzkiego króla, a także antyrosyjskiego hetmana Mazepy, który w narracji ​Jahorłyk​w: ​Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3​, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 372 30 ​ риднестровье в XVIII веке,​​ П http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke​[dostęp 1 września 2019]. 31 18 32 rosyjskiej przedstawiany jest jako symbol zdrajcy , było znacznym napięciem stosunków i pretekstem do I wojny między regionalnymi mocarstwami. Karol XII obiecał zaangażowanie znacznych sił wojskowych i zdołał swoją postawą przekonać Imperium Osmańskie do wypowiedzenia wojny Rosji, co miało miejsce 9 listopada 1710 r. Sytuacja w której Rosja prowadziła jednocześnie wojny na dwóch frontach była niekorzystna dla Piotra Wielkiego, jednak mimo to car zdecydował się zorganizować wyprawę wojenną w kierunku zależnej od Turków Mołdawii. Mimo braku ścisłego planu na poprowadzenie kampanii rosyjski przywódca mógł liczyć na poparcie dwóch Hospodarów - Mołdawskiego Dymitra Kantemira i Wołoskiego ​Konstantyna Brâncoveanu, z którymi w kwietniu 1711 r. zawarł sojusz w Łucku. Na tereny Naddniestrza po obu stronach Jahorłyka wkroczyła armia Imperium Rosyjskiego. Po przejściu przez większą część Mołdawii Rosjanie zostali przyjęli przez Dymitra Kantemira w Jassach, gdzie połączyli się w alians z siłami Hospodara Mołdawskiego by ruszyć dalej w stronę Dunaju. Nie mogli jednak liczyć na wsparcie ​Brâncoveanu, który nie wystąpił przeciwko Osmanom i nie zaangażował się w wojnę po stronie Imperium Rosyjskiego. Uderzenie sił rosyjskich w stronę Bałkanów zostało jednak uprzedzone, armia turecka rozbiła Rosjan w bitwie pod Stănileşti, poskutkowało to porażką całej wyprawy i natychmiastowym podpisaniem traktatu pruckiego. Traktat przewidywał m.in. oddanie przez Rosji Azowa, Taganrogu, niewtrącanie się przez Rosję w sprawy Rzeczpospolitej oraz 33 gwarancję bezpiecznego przejazdu Karola XII do Szwecji . Wojsko rosyjskie wraz z Hospodarem Dymitrem Kantemirem, który został doradcą cara, wycofało się do Rosji. Kantemir planował po uniezależnieniu się od Turcji przyłączyć Hospodarstwo Mołdawskie do Imperium Rosyjskiego, walczył po stronie Rosji w wojnie. Te czynniki sprawiły, że został wybrany na uosobienie prorosyjskiej, pozytywnej według władz Naddniestrza wersji mołdawskiego patriotyzmu i został umieszczony na banknocie o nominale 100 rubli 34 naddniestrzańskich . Pokój nie zakończył jednak wojny, ta skończyła się dopiero w 1713 r. po traktacie Adrianopolskim, który na kilkadziesiąt lat zatrzymał ekspansję Imperium Rosyjskiego w tej części Europy. ​Мазепа - гетман-предатель, ​http://ruspravda.info/Mazepa-getman-predatel-7563.html​[dostęp 3 września 2019] 32 http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/2​[dostęp 4 ​ риднестровье в XVIII веке,​​ П września 2019]. 34 ​Банкноты ПРБ образца 2000 - 2004 гг.​h​ttps://www.cbpmr.net/content.php?id=22​[dostęp 5 września 2019]. 33 19 Na początku X ​ VIII w. na terenie Naddniestrza miało miejsce jeszcze jedno bardzo ważne wydarzenie dla historii Ukrainy i Kozaczyzny, w 1710 r. została uchwalona u​ ważana przez niektórych badaczy ukraińskich za najwcześniejszą w Europie, ​Konstytucja następcy Iwana 35 Mazepy, hetmana kozackiego Pyłypa Orłyka . Dokument nosił nazwę “​Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego”, został uchwalony pod protektoratem króla Szwecji, jednak przegrana Szwedów w wojnie z Rosją sprawiła, że konstytucja nigdy nie nabrała mocy 36 sprawczej i nie weszła w życie na terytorium Ukrainy . Lata 1720 - 1768 na terenach Podola i Bracławszczyzny, w tym również należącego do Rzeczpospolitej północnego Naddniestrza, były czasem aktywnych działań zbrojnych przeciwko szlachcie polskiej oraz Kościołowi przez ruch Hajdamaków, który prowadził zaciekłe walki o przywrócenie wolności kozackich, 37 obronę wiary prawosławnej oraz usunięcie innych narodowości z ziem ukraińskich . Trzy wywołane przez Hajdamaków powstania oraz nieudolna polityka zagraniczna za rządów Augusta III Sasa przyspieszyły rozkład Rzeczpospolitej, która stopniowo traciła swoją niezależność. Sytuacja państwa polsko - litewskiego okazała się kluczowa także dla dalszych stosunków rosyjsko - tureckich. Po śmierci Augusta III Sasa w 1763 r. nowym królem z poparciem Rosji został Stanisław August Poniatowski. Władca, mimo prób reformacji kraju nie był w stanie uniezależnić się od petersburskiego protektora. Katarzyna II zachowywała istotny wpływ na politykę Warszawy, a Imperium Rosyjskie skrzętnie wykorzystywało możliwość mieszania się w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej kreując się na obrońcę praw dysydentów. W 1767 r. armia rosyjska wkroczyła na tereny prawobrzeżnej Ukrainy wywierając wpływ na Poniatowskiego, który w 1768 r. zatwierdził zrównanie praw katolików i dysydentów, a gwarantem dokumentu została Rosja. Sytuacja ta wywołała oburzenie części szlachty czego efektem było zawiązanie się antykrólewskiej oraz antyrosyjskiej konfederacji barskiej. Powstanie zbrojne poskutkowało rosyjską interwencją na terytorium RON. W wyniku nacisku Rosjan grupa konfederatów skryła się na w twierdzy Bałta, na terytorium podlegającym Turcji. Wojska rosyjskie w pogoni za konfederatami przekroczyły granicę i ​Należy jednak pamiętać, że znacznie donośniejszy charakter miały wcześniejsze (1573 r.) Artykuły Henrykowskie, uważane przez wielu badaczy za swego rodzaju konstytucję Rzeczpospolitej Obojga Narodów, D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573–1576).​Geneza – Obowiązywanie – Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012. 36 ​ ерша Конституція України Гетьмана Пилипа Орлика, 1710 рік​, П 35 http://www.lucorg.com/block.php/block_id/26/lang/ua​[dostęp 5 września 2019] 37 ​Hajdamaczyzna,​​https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/hajdamaczyzna;3909487.html​[dostęp 5 września 2019] 20 38 spaliły miasto . To wydarzenie oraz odmowa przez Rosję wycofania swojej armii z Rzeczpospolitej posłużyła jako casus belli wypowiedzenia przez Imperium Osmańskie 25 39 września 1768 r. wojny Rosji . Działania wojenne przebiegały również w Naddniestrzu, w 1769 r. kawaleria pod wodzą majora Siemiona Zoricia zajęła i spaliła jedno z głównych miast Jedysanu - Dubosary. W następnym roku armia rosyjska przystąpiła do próby zajęcia twierdzy w Benderach. Liczące ponad 30 tysięcy żołnierzy pułki dowodzone przez grafa Piotra Panina złamały opór załogi twierdzy dopiero po dwóch miesiącach oblężenia. Zwycięstwa armii rosyjskiej pod Benderami, a także na innych odcinkach frontu, w znaczący sposób zmieniły sytuację strategiczną podczas szóstej z serii wojen między Rosją a Turcją. Pierwsze zdobycie twierdzy w Benderach przez Rosjan stanowi ważną rolę w polityce historycznej NRM, twierdza została 40 odrestaurowana i przekształcono ją w kompleks muzealny . Imperium Osmańskie nie było w stanie dłużej przeprowadzać operacji ofensywnych. Wojna między Rosją i Turcją trwała do 1774 r., zwycięstwo Imperium Rosyjskiego zostało zatwierdzone w traktacie pokojowym z Küczük Kajnardży. Traktat zakładał m.in. podporządkowanie się Rosji położonych między Dnieprem, a Południowym Bugiem ziem wschodniego 41 Jedysanu . Południowe Pridniestrowie w jego wyniku było pod bezpośredni wpływ Chanatu Krymskiego, który uniezależniony od Osmanów trafił pod protekcję rosyjską, północne Naddniestrze, mimo I rozbioru Rzeczpospolitej w 1772 r. wciąż pozostawało jednak we władaniu Warszawy. To właśnie pokój z 1774 r. rozpoczął proces rozpychania się Rosji na stepie czarnomorskim. Całkowite zakończenie najazdów tatarskich i otrzymanie przez Rosję dostępu do handlu na Morzu Czarnym było czynnikiem wpływającym na dynamiczny rozwój demograficzny i gospodarczy południowej części Imperium. Bardzo niekorzystne dla Turków wyniki wojny sprawiły, że Osmanowie nie pogodzili się z jej rezultatami i napięcie w relacjach między dwoma mocarstwami regionalnymi stale rosło. Doprowadziło to wkrótce do kolejnego konfliktu, który miał kluczowe znaczenie dla dalszych losów Naddniestrza. W 1787 r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji, jednak nie była to dobrze przemyślana decyzja. Osmańska armia nie była jednak dobrze przygotowana do trudów wojny, dodatkowo niedługo 38 ​Bałta​w: ​Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1​, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 96 39 ​Приднестровье в XVIII веке ​http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/3​​[dostęp 5 września 2019] ​И СНОВА – РУССКАЯ!​​https://novostipmr.com/ru/news/17-08-30/i-snova-russkaya​[dostęp 8 września 2019] А. И. Третьяк​,​​Северное Причерноморье в политико-правовом пространстве Европы конца XVIII века​, Odessa, Optimum, 2004, s.12 40 41 21 przed rozpoczęciem konfliktu Rosja zawarłą sojusz z Austrią, dlatego Turcy musieli zmierzyć się od razu z dwoma silnymi państwami. W tym samym roku za inicjatywą feldmarszałka Grigorija Potiomkina na terytorium Naddniestrza został sformowany “kosz wiernych kozaków” przekształcony później w czarnomorskie wojsko kozackie. Armia ta liczyła 12 tysięcy żołnierzy zlokalizowanych w 25 wielkich kozackich stanicach i chutorach na stepie 42 lewego brzegu Dniestru od naddniestrzańskiej Tiernowki aż do Morza Czarnego . Oddziały Potiomkina wkroczyły do Mołdawii i Jedysanu rozbijając Turków. Naddniestrze stało się areną aktywnych działań wojennych, 16 czerwca 1788 r. flotylla kozacka rozgromiła okręty tureckie w bitwie na Limanie Dniestrowskim. Do końca 1789 r. wszystkie oddziały osmańskie zostały wybite z Pridniestrowia. Naddniestrze stało się strategicznym punktem dla prowadzenia dalszych działań wojennych na prawym brzegu Dniestru. W Jahorłyku rozlokowano kwaterę feldmarszałka Potiomkina, a w Raszkowie i Dubosarach powstały magazyny z zabezpieczeniem dla armii. Po przygotowaniu wyprawy, wojska rosyjskie rozpoczęły desant na prawy brzeg rzeki, zagłębiając się na terytorium Imperium Osmańskiego. Jeszcze w 1789 r. Rosjanie zdobyli Kiszyniów, a także po raz kolejny, tym razem po 50 dniach oblężenia twierdzę w Benderach. Seria porażek armii osmańskiej doprowadziła do zawarcia 29 grudnia 1791 r. według kalendarza juliańskiego, traktatu pokojowego w Jassach, który zakończył czteroletnie zmagania. Jego implikacja ustanowiła granicę między oboma imperiami na Dniestrze. Po raz pierwszy ziemie Naddniestrza znajdują się w państwie rosyjskim. Do Imperium zostało włączone będące do tej pory pod 43 zwierzchnictwem Chana Krymu terytorium między Południowym Bugiem, a Dniestrem . 1.2 Naddniestrze w granicach Imperium Rosyjskiego Traktat Jasski rozpoczął kluczowy dla wytworzenia w późniejszym okresie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i trwający aż do dnia dzisiejszego okres panowania Rosji na terytorium Pridniestrowia. W II połowie XVIII w. a następnie w wieku XIX oswajanie nowozdobytych terenów na południowym krańcu Imperium Rosyjskiego przebiegało w bardzo szybkim tempie. Rząd Carycy Katarzyny II kontrolował ten proces poprzez sprowadzanie na służący do tej pory jedynie koczownikom bezludny, nieokiełznany Н. Бабилунга, ​История Приднестровья…,​​op. cit.,​s.18 ​ ССКИЙ МИР: ПРИДНЕСТРОВСКАЯ ИСТОРИЯ РОССИИ, Я https://novostipmr.com/ru/news/18-01-09/yasskiy-mir-pridnestrovskaya-istoriya-rossii​[dostęp 8 września 2019] 42 43 22 step zagranicznych osadników, którzy otrzymując preferencje i ulgi podatkowe mieli za zadanie zabezpieczyć tereny pogranicza i rozwinąć gospodarkę regionu. Świeżo przyłączone tereny południowego Naddniestrze zaczęto szybko przystosowywać do funkcjonowania w państwie rosyjskim. ​Ze zdobytych w następstwie traktatu Jasskiego ziem naddniestrzańskich wysiedlono Turków i Tatarów, którzy zamieszkiwali ten teren w czasie panowania Osmanów. Tylko w ciągu kilku miesięcy po podpisaniu pokoju, na ich miejsce przybyło ponad 10 tysięcy osadników, najczęściej chłopów, rzemieślników, biednych mieszczan, rybaków i kupców z Księstwa Mołdawii zza Prutu. ​W 1792 r. Ormianie Kabardyńscy, Zakubańscy i Kumyccy otrzymali zezwolenie na założenie nad Dniestrem miasta Grigoriopol, nazwanego na cześć św. Grigorija, założyciela kościoła ormiańskiego. W trakcie wojny, w 1790 r. duży oddział Bułgarów dołączył do szeregów wojska kozackiego, po zawarciu pokoju w Jassach około 500 rodzin osiedliło się w Dubosarach, Grigoriopolu oraz nowopowstającym Tyraspolu. Aby zabezpieczyć tereny Naddniestrza od możliwych najazdów Turków, w 1793 r. niedaleko od tureckiej twierdzy w Benderach zaczęto budowę twierdzy według planu opracowanego przez grafa Aleksandra Suworowa. Wokół twierdzy szybko utworzyła się osada nazwana Tyraspolem, która w 1795 r. otrzymała prawa miejskie. Tyraspol stał się miastem - siedzibą powiatu, a według oficjalnej statystyki z lat 90 XVIII w. jego ludność rosła w ekspresowym tempie. W 1795 r. w powiecie tyraspolskim mieszkały 22898 osoby, w 44 1797 r. było to już 33279, a dwa lata później 42044 mieszkańców . Równolegle do oswajania terenów Naddniestrza na południe od rzeki Jahorłyk, miał miejsce proces ostatecznego rozkładu państwowości polsko - litewskiej. W rezultacie II rozbioru Rzeczpospolitej w 1793 r. przyłączono do Imperium Rosyjskiego także tereny na północ od granicznej przez kilka stuleci rzeki, tym samym jednocząc północne i południowe ziemie naddniestrzańskie pod władzą Katarzyny II. Skarb państwa kupił od polskich magnatów należące do nich ziemie m. in. z Kamionką, Raszkowem i Rybnicą w wyniku czego mógł sprawować nieograniczoną niczym władzę w całym Pridniestrowiu. Ostatnim etapem włączania ziem dzisiejszej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w skład państwa rosyjskiego były wydarzenia kolejnej wojny rosyjsko - tureckiej, która trwała w latach 1806 - 1812. Przyczyną wojny było zablokowanie przez Imperium Osmańskie żeglugi rosyjskich statków przez tureckie cieśniny oraz niedotrzymanie warunków traktatu ​Приднестровье в Российской империи,​h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii [dostęp 8 września 2019] 44 23 Jasskiego. Ta wojna toczyła się głównie poza terenami Naddniestrza, jednak miała kluczowe znaczenie dla całego regionu. Jeszcze w listopadzie 1806 r. armia rosyjska bez większego problemu zajęła Besarabię, siły generała Meyendorffa nie spotykając sprzeciwu przejęły opuszczoną przez załogę twierdzę w Benderach. Wojna zakończyła się w 1812 r. poprzez podpisanie pokoju w Bukareszcie. Na jego mocy Turcja zrzekła się Besarabii na rzecz Rosji, 45 a nowa granica między mocarstwami zaczęła przebiegać na rzece Prut . Tym samym сzęścią składową Imperium Rosyjskiego zostały prawobrzeżne Bendery, a car Aleksander I zjednoczył pod swoim berłem wszystkie ziemie dzisiejszej NRM. Na mocy Traktatu Bukaresztańskiego po raz pierwszy w ramach jednego państwa znalazły się Besarabia oraz Naddniestrze, a więc całość współczesnej Republiki Mołdawii w międzynarodowo uznanych granicach. Prawobrzeżna Mołdawia została częścią obwodu besarabskiego. T​erytorium Naddniestrza zaś stało się częścią, południe, gubernii chersońskiej, północ Pridniestrowia, 46 gubernii podolskiej i tylko Bendery - obwodu (od 1873 r. gubernii) besarabskiego . Od 1793 r. aż do upadku Imperium Rosyjskiego ziemie NRM (Bendery od 1812 r.) znajdowały się całkowicie pod panowaniem Petersburga. Na mocy postanowień porozumień pokojowych z Bukaresztu i poprzez zajęcie przez Rosję Besarabii, ziemie naddniestrzańskie przestały pełnić rolę bezpośredniego pogranicza kontrolujących je mocarstw, a stały się terenem odległym od granic państwowych. Okres Imperium Rosyjskiego był dla Naddniestrza czasem spokoju. To najdłuższy okres bez działań wojennych na jego terenach. XIX wiek to czas osiedlania się na tych ziemiach osadników, co było ogólną tendencją i spremedytowaną politykę władz rosyjskich tak w Naddniestrzu, jak i na całym terenie do tej pory słabo zaludnionego stepu czarnomorskiego. Kolonizacja Naddniestrza w niewątpliwy sposób przyczyniła się do jego rozwoju cywilizacyjnego i do nadania mu pewnego rytu, który jest tam odczuwalny do dzisiaj. Okres Imperium Rosyjskiego jest w historiografii naddniestrzańskiej charakteryzowany jako piękna epoka, złoty wiek, który uczynił Naddniestrze osobliwym i nadał mu jego niepowtarzalny, wielonarodowy charakter. Do takiego opisu rzeczywistości należy oczywiście podchodzić z dystansem, ponieważ ma to na celu przede wszystkim ukazanie Rosji jako państwa, które ucywilizowało i zaprowadziło pokój na tych terenach, a także zaprezentowanie tolerancyjności i różnorodności jako istotę i główne cechy charakteryzujące tamtejszą 45 46 1​2 ВОЙН РОССИИ И ТУРЦИИ, ​https://openrussia.org/post/view/10798/​[dostęp 8 września 2019] ​Бессарабская губерния,​h​ttps://runivers.ru/doc/territory/206634/​[dostęp 17 września 2019] 24 47 społeczność . Można dyskutować nad prawdziwością tych twierdzeń, jednak temu, że był to dla Naddniestrza gwałtowny cywilizacyjny skok w przód nie da się zaprzeczyć. Rozwój terenów Pridniestrowia przebiegał na wielu płaszczyznach. Petersburskie władze kolonizując obszar stepu czarnomorskiego planowały utworzyć region, który będzie stanowić o sile gospodarki Imperium, wykorzystując dostęp do Morza Czarnego i żyzną glebę stepowego czarnoziemu, z tego powodu otrzymał on dumną nazwę Noworosja. Petersburg szybko wziął się za realizację swoich planów. Sam proces zasiedlania Naddniestrza był bardzo dynamiczny. Jeszcze pod koniec XVIII w. Naddniestrze liczyło sobie 44 zamieszkane miejscowości by osiągnąć liczbę 615 na początku dwudziestego stulecia. Równolegle ze stabilizacją władzy Imperium Rosyjskiego w Pridniestrowiu rosła liczba sprowadzanych na preferencyjnych warunkach zagranicznych kolonistów, właścicieli ziemskich wraz z podległym carowi głównie ukraińskim, ale także rosyjskim chłopstwem. Ich liczba wyniosła odpowiednio 100 tysięcy i 70 tysięcy w ciągu pierwszych dziesięcioleci po 48 włączeniu tych ziem w skład Rosji . W 1802 r. bułgarscy uchodźcy z Imperium Osmańskiego osiedlili się w koloniach Tiernowka, Mały i Duży Bujałyk. Już w 1804 r. kolejna grupa Bułgarów została rozlokowana w koloniach Parkany i Katarżyno w powiecie tyraspolskim. Ogólna liczba bułgarskich kolonistów w Noworosji na początku XIX w. osiągnęła 32000. Władze rosyjskie skłaniały się do imigracji Bułgarów, gdyż naród ten zasiedlał powierzane im ziemie razem z własnym inwentarzem, majątkiem i zwierzętami gospodarskimi, nie wymagał zatem użycia dodatkowych kosztów na uporządkowanie życia 49 na zasiedlanym terenie z carskiego skarbca . Wraz z zakończeniem wojen z Turcją w 1812 r. władze rosyjskie zdecydowały się na przyjęcie taktyki zasiedlania terenów Pridniestrowia wyłącznie doświadczonymi zarządcami ziem, ludnością posiadającą rozległą wiedzę w hodowli winorośli. Decyzja ta stała się punktem kulminacyjnym dla zwiększenia imigracji zagranicznych kolonistów na tych terenach, w tym także tej spoza Bułgarii. W tym okresie w Naddniestrzu osiedlili się m.in. Niemcy, Gagauzi, Ormianie, Grecy, liczną grupę tworzyli także Polacy i Żydzi. Nowi mieszkańcy Pridniestrowia podtrzymywali w życiu codziennym, języku, wychowaniu dzieci, obrzędach religijnych oraz zajmowaniu się gospodarstwem wielowiekowe tradycje przyniesione ze sobą z kraju pochodzenia. Niemieccy 47 48 P. Oleksy, ​Naddniestrze. Terror tożsamości, ​Wołowiec, Wydawnictwo Czarne, 2018, s.18-19 Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, ​История родного края, ​Tyraspol, РИО ГИПК, 2005, s. 21-22 ​ риднестровье в Российской империи,​​ П http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/2 [dostęp 17 września 2019] 49 25 osadnicy zostali zaproszeni do wykorzystania swojej szerokiej wiedzy w dziedzinie rolnictwa by jak najlepiej zagospodarować żyzne tereny stepowe. Takim sposobem nad Dniestrem pojawiły się liczne niemieckie osady, wyróżniające się spośród innym swoim uporządkowaniem. Pierwsze 70 rodzin niemieckich z Wirtembergii osiedliło się w 1805 r. w Grigoriopolu. Stopniowo dołączali do nich kolejni osadnicy przede wszystkim z Prus, 50 Węgier, Bawarii oraz Śląska . Głównym faktorem zachęcającym do osadnictwa były przywileje dotyczące zwolnienia z podatków oraz służby w armii. Stanem na połowę XIX w. w ponad 10 koloniach niemieckich na terytorium Pridniestrowia zamieszkiwało ponad dziewięć tysięcy osadników. Osady były monoetnicznie niemieckie, przestrzegano w nich tradycyjnych dla Niemców zasad zarządzania gospodarstwem. Do końca lat 50 XIX w. niemieccy koloniści poszerzyli swoją obecność w Naddniestrzu i zaczęli osiedlać się również 51 na terenach poza narodowymi osadami . Proces niemieckiego osadnictwa na lewym brzegu Dniestru zwolnił na przełomie lat 60 i 70 XIX w. z powodu ograniczenia nadanych im przywilejów. Swoją obecnością na terenie Pridniestrowia Niemcy duży wkład w ucywilizowanie obszaru stepu czarnomorskiego, dawnych Dzikich Pól. Przykładem znaczenia naddniestrzańskich Niemców jest postać generała-feldmarszałka Piotra Wittgensteina, który 52 zasłużył się w wojnach Rosji z Francją Napoleona i spoczął w Kamionce na północy NRM Znacząca grupą narodową dla dziewietnastwiecznego Naddniestrza byli Żydzi, którzy zamieszkiwali przede wszystkim miasta. Naród ten żył w Naddniestrzu na długo przed zajęciem go przez Rosję. Żydzi stanowili znaczną część ludności w pozostającym przez wieki we władaniu Rzeczpospolitej północnym Pridniestrowiu. Po przejęciu przez Rosję kontroli nad całym terytorium dzisiejszej NRM, osoby wyznania mojżeszowego osiedliły się także w jego południowej części, w tym, w prężnie rozwijającym się Tyraspolu, Dubosarach i Benderach. Według spisu ludności przeprowadzonego w 1897 r. w powiecie tyraspolskim mieszkało 23811 Żydów, 10 % ogólnej liczby mieszkańców. Jednak w miastach ich udział procentowy był znacznie wyższy, w Tyraspolu żyło 8568 Żydów (27% ludności miasta), w 53 Dubosarach 5326 (44%), a w Benderach było to 10632 (34%) . Rozwój społeczności żydowskiej w Naddniestrzu był możliwy dzięki włączeniu Noworosji do strefy osiedlenia, a P. Oleksy, ​Naddniestrze. Terror…, ​op.cit., s. 21-22 ​ риднестровье в Российской империи,​h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/3 П [dostęp 21 września 2019] 52 P. Oleksy, ​Naddniestrze. Terror…, ​op.cit., s. 22-23 53 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=66​[dostęp 21 września 2019] 50 51 26 więc obszaru, w którym władze carskie zezwoliły na zamieszkiwanie tej grupie narodowej. Rozwijający się region potrzebował kupców i rzemieślników aby rozwijać się gospodarczo i tę rolę starali się wypełniać Żydzi. Większa część zajmowała się przede wszystkim 54 niewielkim biznesem, stanowiąc znaczącą część miejskiej biedoty . W podobny sposób ukształtowała się również sytuacja ludności polskiej, zamieszkującej przeważnie na północy Naddniestrza, zwłaszcza wokół kulturalnych ośrodków polskości - Raszkowa i Rybnicy. Kolejną dużą grupę w ramach społeczności rozwijającej się w XIX w. na terenie Naddniestrza stanowili chłopi - poddani, uciekający na te tereny w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia przed swoimi właścicielami. Naddniestrze jawiło się uciekającym tam chłopom jako wyśnione miejsce, swego rodzaju ziemia obiecana. Lewy brzeg Dniestru był obfity w nieużytkowaną, żyzną ziemię, klimat był ciepły, atrakcyjniejszy od tego panującego na większości obszarów Imperium Rosyjskiego, a przede wszystkim z racji polityki ukierunkowanej na masową imigrację, nie obowiązywało tam poddaństwo. Władze rosyjskie nie sprzyjały jednak temu rodzajowi kolonizacji, za wyjątkiem chłopów, którzy zdążyli już wejść w posiadanie gospodarstwa oraz założyli na zasiedlonym terenie rodzinę. W pozostałych przypadkach państwo stosowało sankcje, chłopów zwracano ich pierwotnym właścicielom, wcielano do armii, zsyłano na Syberię, dodatkowo często karano chłostą. Sam gubernator Paweł Fiodorow przez 20 lat swoich rządów zesłał z obwodu besarabskiego ok. 50 tysięcy uciekinierów. Karano również ludność, która ukrywała zbiegłych chłopów. Wykorzystując możliwość amnestii w przypadku ścisłego związania się z lokalną społecznością, chłopi pochodzący głównie z Ukrainy i Rosji integrowali się i szybko zlewali się z ludnością autochtoniczną, głównie Mołdawianami, którzy pomagali przybyszom odnaleźć się w trudnej rzeczywistości, gościnnie przyjmowali uciekinierów i dawali im imiona swoich zmarłych krewnych. Wtedy właśnie, na początku XIX w., powstało powiedzenie „ojciec - Rus, matka - Rus, a Iwan - Mołdawianin”. Proceder mieszania się ludności, przyjmowania gości, integrowania się wielu narodów w jedną społeczność lokalną jest dziś wykorzystywany w historiografii naddniestrzańskiej w celu zaprezentowania specyfiki i charakteru tego regionu. Naddniestrzańscy historycy uważają epokę kolonizacji czasów Imperium Rosyjskiego oraz wykształcenie się wielonarodowej mozaiki kulturowej na tym terytorium za szczególny okres, który uwarunkował powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w dzisiejszym kształcie. W naddniestrzańskiej narracji, wzajemne 54 P. Oleksy, ​Naddniestrze. Terror…, ​op.cit., s. 26 27 wsparcie, solidarność, zgoda, współpraca to cechy nie tylko dziewietnastowiecznego „braterstwa ludu pracującego”, ale także epitety tożsame z wykształconą wtedy etnosocjalną oraz kulturową społecznością i mającą swoją kontynuację w obecnej NRM - ludem 55 naddniestrzańskim . Epoka Imperium Rosyjskiego nie tylko ukształtowała wygląd naddniestrzańskiego społeczeństwa, ale także dała możliwość gwałtownego rozwoju ekonomicznego lewobrzeża Dniestru. Brak konfliktów zbrojnych sprawił, że Pridniestrowie miało szansę na rozwój w wielu obszarach, a jego mieszkańcy na polepszenie statusu materialnego. Okazja ta została skrzętnie wykorzystana. Równoczesne zasiedlenie Naddniestrza nastawionymi na wzbogacenie, wyspecjalizowanymi imigrantami oraz otwarcie się tych ziem na handel w ramach wewnętrznego rynku Imperium Rosyjskiego sprawił, że gwałtownie poszerzyło się pole dla ekonomicznego rozwoju regionu. Główną częścią lokalnej gospodarki było rolnictwo, wraz z osiedlaniem się kolonistów znacząco wzrosła liczba osób zajmujących się prowadzeniem gospodarstwa i uprawą ziemi. Dzięki rozwojowi technologicznemu rolnicy stosowali maszyny jak np. pługi znacznie ułatwiające pracę, a także byli w stanie zwiększyć efektywność poprzez udoskonalenie sposobu uprawy. Naddniestrze stopniowo dostosowywało się do warunków gospodarki rynkowej, a gospodarstwa przechodziły na produkcję komercyjną, odchodząc od polityki dostosowanej do zaspokajania wyłącznie własnych potrzeb. Naddniestrzańskie gospodarstwa produkowały m.in. pszenicę, kukurydzę, jęczmień, winogrona, warzywa i owoce, tytoń, oleje, mięso i słoninę. Region Naddniestrza wyróżniał się liczbą gospodarstw, które produkowały wino. Świetne warunki uprawy winorośli przekładały się na jakość produktu, który stał się rozpoznawalny na ogólnorosyjskim rynku i jedna trzecia którego była eksportowana za granicę. Naddniestrze stało się także jednym z głównych dostawców ziarna na rynek w Odessie, skąd było ono odsprzedawane także za granicę. Pridniestrowskie towary trafiały także na rynki w Mikołajowie i Chersoniu, skąd eksportowano je na Ukrainę i do Rosji. Rozwijała się także produkcja przemysłowa oraz usługi. Powstawały manufaktury zajmujące się obróbką drewna, produkcją cegieł, świec. Gwałtownie wzrosła także liczba zakładów rzemieślniczych, w latach 50 XIX w. w Naddniestrzu istniało ponad tysiąc pracowni, w większości wiosek były 56 zakłady szewców, kowali i innych specjalistów . 55 56 Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, ​История родного…,​op.cit., s. 23-24 ​Ibidem​, s. 39-40 28 Rozwojowi wymiany handlowej sprzyjał lepszy dostęp do szlaków komunikacyjnych takich jak rzeka Dniestr i porty Morza Czarnego, przede wszystkim Odessa. W latach 30 XIX w. Dniestr został objęty liberalizacją celną, niespełniająca już funkcji granicznej rzeka stała się szybszym szlakiem w wyniku wycofania obowiązkowej kontroli towarów. Pozwalało to na dynamiczny transport naddniestrzańskich towarów na ukraińskie rynki zbytu. Łatwy dostęp do Morza Czarnego sprawiał, że produkcja Pridniestrowia mogła trafiać nawet do odległych regionów. Kolejnym znaczącym krokiem dla rozwoju regionu było otwarcie w 1871 r. linii kolejowej z Odessy przez Tyraspol i Bendery do Kiszyniowa i dalej do granicy z Rumunią w Ungheni. W 1877 r. kolej połączyła Bendery z naddunajskim portem Reni. Taka sytuacja sprawiła, że Tyraspol i Bendery szybko rozwinęły się jako główne ośrodki przemysłowe, z najważniejszymi w Naddniestrzu węzłami transportowymi, które zapewniały stabilny rozwój 57 całego regionu . W 1914 r. wybuchła I wojna światowa, która pociągnęła za sobą całą lawinę wydarzeń. Konflikt okazał się mieć decydujące znaczenie w dalszej historii losów Imperium Rosyjskiego, a co za tym idzie całego regionu, w tym doli regionu naddniestrzańskiego. 1.3 Naddniestrze w epoce sowieckiej 1.3.1. Okres wojny domowej W październiku 1917 r. rewolucja bolszewicka odniosła zwycięstwo. Na terenie całego państwa bolszewickie rady ludowe zaczęły przejmować władzę z rąk Rządu Tymczasowego, sprawującemu władzę od lutego w miejsce Imperatora Mikołaja II. Proces przejęcia władzy na terenie Naddniestrza nie był jednak prosty, gdyż w rolniczym regionie działalność rewolucyjna nie była silnie rozpowszechniona. Impuls do działania dała benderska rada ludowa, która otrzymała polecenia od Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego w Piotrogrodzie dotyczące aresztu członków Rządu Tymczasowego. Proces przejęcia władzy przez bolszewików trwał do 17 stycznia 1918 r. kiedy to z pomocą kiszyniowskich 58 rewolucjonistów udało się ustanowić zwierzchnictwo sowieckie w Tyraspolu . Równolegle na terenie Gubernii Besarabskiej władzę przejęła prorumuńska ​Sfatul Ţării, która ogłosiła 57 58 powstanie Mołdawskiej Republiki Demokratycznej. Realizacja dążeń do I​bidem​, s. 80-81 ​Ibidem​, s. 163-165 29 wyodrębnienia się Besarabii z pod władzy rosyjskiej nie udała się od razu. Bolszewicy błyskawicznie przejęli kontrolę nad regionem. Armia Czerwona nie zdołała jednak utrzymać władzy między Prutem a Dniestrem i w styczniu 1918 r. pod naciskiem rumuńskich wojsk przeprawiła się na lewy brzeg Dniestru. Sowieci uznali wycofanie się z Besarabii za rozwiązanie tymczasowe, w tym samym miesiącu ogłoszono powstanie Odesskiej Republiki Rad, która miała objąć swoim zasięgiem także tereny mołdawskie. 7 lutego tego samego roku Rumuni zajęli Bendery i planowali zająć Tyraspol, jednak wojska sowieckie dokonały kontrataku, przeszły na zachodni brzeg Dniestru i przeprowadziły udany atak na linii Rezina Șoldănești oraz w okolicy Kickanów. Rumunia została zmuszona do negocjacji z władzą sowiecką i 9 marca zobowiązała się do wyprowadzenia swoich wojsk z Besarabii. Ta umowa jednak nie została zrealizowana, pod naciskiem Białej Gwardii Denikina, Armia Czerwona wycofała się znad Dniestru w głąb kraju. W zaistniałej sytuacji armia Rumunii pozostała w 59 Besarabii i 9 kwietnia ogłosiła o włączeniu jej w skład państwa rumuńskiego . Nie były to jednak jedyne problemy Sowietów, ambicję kontroli nad ziemiami Besarabii i Naddniestrza miało wiele stronnictw. W czasie wojny domowej przez te tereny przewinęło się mnóstwo różnych armii. Na lewym brzegu Dniestru, na terenie Odesskiej Republiki Rad w marcu 1918 r. rozpoczęła się interwencja wojsk niemieckich i austro-węgierskich razem z armią podległą hetmanowi Pawło Skoropadskiemu, której Sowieci nie byli w stanie się oprzeć, jednak interwenienci nie utrzymali tam długo swojej władzy, już w grudniu tego samego roku bolszewicy powrotnie odzyskali kontrolę nad tymi ziemiami. Jednak Naddniestrze znowu szybko przechodziło z rąk do rąk, jeszcze w tym samym miesiącu w regionie pojawili się kolejni interwenienci – Rumuni, Francuzi, Polacy. W styczniu 1919 r. także Petlurowcy i 60 wojska Denikina . Sowieci przywrócili kontrolę nad Naddniestrzem w kwietniu 1919 r., a w maju w Odessie proklamowano utworzenie Besarabskiej Republiki Rad, która miała objąć Besarabię oraz ziemie naddniestrzańskie. Plan odzyskania kontroli nad Besarabią załamał się jednak wraz z upadkiem 27 maja 1919 r. jednodniowego powstania w Benderach. Nie był to jednak ostatni akord wojny domowej w Naddniestrzu, kontrolę nad regionem przejęła armia 61 Denikina. Ostatecznie dopiero w lutym 1920 r. bolszewicy pokonali białych w Naddniestrzu Ibidem, s. 166-167 Н. Бабилунга, ​История Приднестровья…,​​op. cit.,​s.19 61 Атлас. Приднестровская Молдавская Республика: История, Тирасполь 2007, s. 30–33. 59 60 30 1.3.2. Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka jako pierwsza państwowość naddniestrzańska Terytorium Naddniestrza po upadku państwa carów znalazło się w ZSRR jako część Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Komuniści nie pogodzili się z utratą terytorium Mołdawii i rozpoczęli działania w celu odzyskania tej ziemi od Rumunii. Przyłączenie się Besarabii do Rumunii zostało zaakceptowane przez ententę w czasie konferencji wersalskiej w 1920 r. ZSRS jednak nigdy nie uznał tego faktu i nieustannie wnosił swoje roszczenia do kontroli nad tym regionem. Rosjanie manifestowali swoje spojrzenie na sytuację gdy mieli do tego okazję, za pomocą źródeł propagandowych i agitatorów propagowano w Mołdawii idee komunistyczne, starając się przygotować podatny grunt do odzyskania kontroli nad Besarabią. Jednak najdobitniejszym przykładem prowadzenia agresywnej polityki wobec sąsiadów było utworzenie w październiku 1924 r., Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej jako części Ukraińskiej SRS. Na taką decyzję przywództwa sowieckiego wpłynęło wiele czynników. Tworzeniu podobnych jednostek administracyjnych sprzyjała polityka korienizacji mająca w swojej idei nadać realną autonomię kulturalną i terytorialną mniejszościom narodowym nie posiadającym 62 swoich republik związkowych . Inicjatorami stworzenia mołdawskiej republiki na graniczących z Besarabią ziemiach ukraińskich należała do grupy emigrantów, komunistów, którzy uciekli z Rumunii oraz Besarabii do ZSRS. Podobne propozycje zaczęły pojawiać się z ich z strony od początku lat 20, po przyłączeniu Besarabii do Rumunii. Jednak ta grupa działaczy nie miała wystarczającego autorytetu i mocy przebicia na najwyższych szczeblach władzy, aby idea ta przybrała realne kształty. Sytuacja zmieniła się wraz z zaangażowaniem w sprawę dwóch ważnych dla regionu dowódców wojskowych Michaiła Frunze i Grigorija Kotowskiego. Dopiero przy ich wsparciu pomysł stworzenia republiki mołdawskiej zaczął być dyskutowany w gabinetach partyjnych. Przygotowanie do wcielenia tego założenia w rzeczywistość trwało przez cały 1924 r. Głównym zamysłem powstania republiki autonomicznej było ukazanie ZSRS jako państwa respektującego odrębną tożsamość mołdawską. De facto miał to być 62 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 12 31 przyczółek do przejęcia władzy w kontrolowanej przez Rumunię Mołdawii, a w dalszej perspektywie na polepszeniu pozycji strategicznej na odcinku bałkańskim, co miało być wykorzystane w celach wojskowych i politycznych, w tym dla dalszego poszerzania zasięgu rewolucji komunistycznej. Utworzenie oddzielnej republiki narodowej miało być obiektem zainteresowania i było obliczone na pozyskanie sympatii Mołdawian, co w założeniu miało pomóc ZSRS w pretendowaniu na kontrolę nad Besarabią, zapewnić lepszą pozycję 63 negocjacyjną w rozmowach co do przynależności Mołdawii . Mołdawska Autonomiczna SRS powstała na terenach, które zamieszkiwał znaczący procent ludności mołdawskiej, jednak jej terytorium nie pokrywało się całkowicie z dzisiejszą Naddniestrzańską Republiką Mołdawską. Powierzchnia MASRS obejmowała 8,1 tys. ​km², a w jej skład wchodziło 11 powiatów obejmujących całe terytorium dzisiejszego Pridniestrowia poza Benderami, a także część Ukrainy. Przeprowadzony w 1926 r. w całym ZSRS spis powszechny wykazał, że w nowopowstałym tworze mieszkało 572,3 tysiąca ludzi, spośród nich Mołdawianie stanowili 30,1 %, Ukraińcy 48,5 %, Rosjanie 8,5 %, Żydzi 8,5 %, a pozostałe narody 4,4 %. Mołdawianie zamieszkiwali przez wszystkim w trzech powiatach, z czego w dwóch dominowali. Pierwszą stolicą republiki autonomicznej została zdominowana 64 przez Ukraińców Bałta, jednak w 1929 r. została ona przeniesiona do Tyraspola . Czas Mołdawskiej Republiki Autonomicznej był okresem, który nadał zamieszkującej jej społeczności specyficzny ryt. Wtedy rozpoczęła się aktywizacja działania tzw. samobytników, którzy dowodzili o odrębności narodu mołdawskiego od rumuńskiego, a także popularyzowali język rumuński, zapisywany od 1938 r. cyrylicą, nazywany przez nich językiem mołdawskim. Język mołdawski był odgórnie rusyfikowany, tak aby jak najbardziej 65 odróżnić go od rumuńskiego używanego w Rumunii . Przeprowadzone były działania socjotechniczne, mające posłużyć do stworzenia ideologicznie przygotowanego sowieckiego narodu mołdawskiego. Teoretycznie życie kulturalne nacji tytularnej rozwijało się w republice bez większych ograniczeń – działały szkoły z wykładowym językiem mołdawskim, drukowano czasopisma i książki. W Tyraspolu funkcjonowało nawet radio, którego głównym zadaniem było prowadzenie wojny informacyjnej na terenie Besarabii. Wszystko to odbywało 66 się jednak w wąskich ramach ściśle określonej przez samobytników polityki . Н. Бабилунга, ​История Приднестровья…,​​op. cit.,​s. 35-37 Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, ​История родного…,​op.cit., s. 190-192 65 Ch. King, ​The Moldovans; Romania, Russia, and the Politics of Culture​, Stanford 2000, s. 53–54. 66 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 12 63 64 32 Okres międzywojenny był dla MASRS czasem bardzo intensywnym, z jednej strony obfitował on w nagły wzrost gospodarczy i znaczące uprzemysłowienie regionu. Niegdyś rolniczy region w bardzo szybkim tempie podległ procesowi industrializacji. Jeszcze w 1928 r. przemysł stanowił 28 % PKB regionu by w 1934 r. osiągnąć już 55,6 %. Z drugiej strony był to czas straszliwych zbrodni i całkowitej dewaluacji wartości ludzkiego życia. Od 1929 r. w Naddniestrzu była prowadzona opresyjna polityka kolektywizacji. Nacjonalizacja ziemi chłopów, represje wobec kułaków, tworzenie kołchozów, rekwirowanie urodzaju doprowadziło do sytuacji, w której zdani na politykę państwa chłopi padli ofiarą zaplanowanej zbrodni ludobójstwa. W latach 1932–1933 Mołdawską ASRS, tak jak i całą Ukrainę dotknął Wielki Głód, w wyniku którego umarło co najmniej 20 tysięcy mieszkańców 67 republiki . Nie był to jednak koniec represyjnej polityki państwa. W drugiej połowie lat 30. rozpowszechniła się akcja zamykania cerkwi i kościołów. Zaogniło to i tak już napiętą sytuację w republice. W wyniku takich działań, do Rumunii zaczęli uciekać mołdawscy uchodźcy, wywoływane przez niegodzących się z takim stanem rzeczy chłopów bunty były 68 okrutnie tłumione . Sytuacja nie była lepsza dla innych grup społecznych. Mołdawscy intelektualiści, działacze partyjni oraz wojskowi padli ofiarami wielkiego terroru. W jego 69 rezultacie wielu działaczy i członków elit republiki zostało aresztowanych i zamordowanych Wszystkie działania prowadzone w ramach MASRS i wysiłki w celu odzyskania Besarabii początkowo spełzły na niczym. Mołdawia była częścią Rumunii przez 22 lata. W tym czasie nastąpił proces asymilacji ludności z terytorium znajdującego się ponad sto lat w Rosji do warunków rumuńskich. Ludność rosyjskojęzyczna bardzo często poddawała się stopniowo procesowi rumunizacji, Mołdawianie z prawego brzegu Dniestru używali języka rumuńskiego zapisywanego alfabetem łacińskim i przybliżonego do standardów języków bukaresztańskich gazet. Mimo starań Moskwy, cel udało się osiągnąć dopiero w 1940 r. kiedy to Sowieci na mocy postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow postawili osamotnionej po klęsce francuskich sojuszników Rumunii ultimatum i przyłączyli do swojego państwa Mołdawię z prawego 70 brzegu Dniestru, a także Bukowinę . Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, ​История родного…,​op.cit., s. 199-201 V. Dolha, ​Totul despre Transnistria, „Istorie adevărata”​, http://istorie-adevarata.blogspot.com/2009/05/totul-despre-transnistria.html​[dostęp 23 września 2019]. 69 Ch. King, op. cit., s. 88 70 A. Kastory, ​Rozbiór Rumunii w 1940 roku,​Warszawa 2002 67 68 33 1.3.3. Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka - zjednoczenie ziem naddniestrzańskich i mołdawskich w jednym organizmie politycznym 28 czerwca 1940 r. sowieckie wojska przejęły kontrolę nad regionem, a niewiele ponad miesiąc później, 2 sierpnia 1940 r. Mołdawska Autonomiczna SRR ze stolicą w naddniestrzańskim Tyraspolu zakończyła swoje istnienie i powstała położona po obu brzegach Dniestru Mołdawska SRR ze stolicą w Kiszyniowie, w której znalazło się terytorium dzisiejszej Republiki Mołdawii i Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Nowa republika nie składała się jednak z całości terytorium MASRS oraz Besarabii. Spośród ziem, które wchodziły w skład pierwszej państwowości na terenie Naddniestrza do nowej jednostki administracyjnej włączono tylko powiat Grigoriopolski, Dubosarski, Rybnicki, Tyraspolski, Słobodziejski i Kamioński. Wschodnia część MASRS z m.in. Bałtą oraz mająca dostęp do Morza Czarnego południowa część Besarabii znalazły się w granicach ukraińskiej republiki związkowej. Wtedy to, w 1940 r., po raz pierwszy Naddniestrze i Mołdawia 71 znalazły się w jednej jednostce terytorialnej . W czasie II wojny światowej tereny MSRS zostały zajęte przez współpracującą z Niemcami Rumunię. Wkrótce po rozpoczęciu 22 czerwca operacji Barbarossa wojska marszałka Iona Antonescu przejęły kontrolę nad utraconą rok wcześniej Besarabią. Rumuński przywódca jednak nie zamierzał zatrzymywać się na linii Dniestru i wraz z Niemcami uczestniczył w zajęciu Naddniestrza, a także Odessa. W wyniku wspólnych działań ofensywnych Rumunia przejęła kontrolę nad częścią Ukraińskiej SRS położonej między rzekami Dniestr, a Południowy Bug. Naturalne granice wodne wyznaczyły kształt Transnistrii - rumuńskiej strefy okupacyjnej liczącej ponad 2 mln mieszkańców. Rumuńskie rządy w Transnistrii charakteryzowały się okrucieństwem i brutalnością. Na obszarze strefy okupacyjnej utworzono obozy koncentracyjne i getta, dokąd transportowano Żydów i Cyganów przede wszystkim z Rumunii. Według szacunków historyków podczas rumuńskiego zwierzchnictwa 72 nad Transnistrią zginęło ok. 200 tysięcy osób . Porażka III Rzeszy Niemieckiej na froncie wschodnim drugiej wojny światowej doprowadziło jednak do ponownego zajęcia Besarabii ​Указ от 4 ноября 1940 г. об установлении границы между Украинской Советской Социалистической Республикой и Молдавской Советской Социалистической Республикой, w: Сборник законов СССР и указов Президиума Верховного Совета СССР, ​1938 г. — июль 1956 г., red. Ю.И. Мандельштам, Москва 1956, s. 31-33 72 D. Deletant,​Rumunia zapomniany sojusznik Hitlera​, Warszawa 2011. 71 34 przez Związek Sowiecki w 1944 r. i powrót do granic sprzed 22 VI 1941 r. Taki stan rzeczy został potwierdzony w traktacie pokojowym aliantów z Rumunią podpisanym 10 lutego 1947 73 r. w Paryżu . Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka, mimo iż powstała już w 1940 r., to jednak realny okres jej działania zaczął się wraz z odejściem frontu na zachód w 1944 r. i końcem zawieruchy wojennej. Okres międzywojenny i 22 lata funkcjonowania Naddniestrza i Besarabii w dwóch kompletnie różnych systemach państwowych miało później kluczowy wpływ na problemy w dialogu i zrozumieniu między dwoma częściami składowymi Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Kontrast między obiema częściami składowymi MSRS był zauważalny, zindustrializowane oraz w wysokim stopniu zrusyfikowane Naddniestrze współtworzyło republikę związkową z typowo rolniczym, rumuńskojęzycznym terytorium, które przez ostatnie lata stanowiło peryferie państwa rumuńskiego. Naddniestrzańska historiografia skłania się do określania decyzji o połączeniu Naddniestrza i Besarabii, tak samo zresztą jak decyzji o proklamowaniu Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej 16 lat wcześniej jako typowo 74 politycznej, nie mającej żadnych podstaw historycznych . Zgodnie jednak z założeniami rozwijania od 1924 r. Mołdawskiej Republiki Autonomicznej jako przyczółka do odzyskania kontroli nad Besarabią, połączenie Naddniestrza i Mołdawii było logicznym krokiem. To właśnie Tyraspol był miejscem gdzie utworzono niezbędne dla funkcjonowania narodowej republiki związkowej organy państwowe, instytucje kulturalne, rozwijano ideę komunistyczną, koniec końców to w MASRS żyło ponad 30% Mołdawian, toteż logicznym wariantem wydawało się połączenie ich w jednym organizmie z rodakami z zachodniej strony Dniestru. Powstanie MSRS doprowadziło do znacznych zmian w sferze społeczno-ekonomicznej oraz kulturalnej Pridniestrowia. Do nowej republikańskiej stolicy Kiszyniowa zostały przeniesione wszystkie organy władzy państwowej, miała miejsce również migracja kadr, w tym wykwalifikowanych pracowników. Besarabia uzyskała również, kosztem Naddniestrza, dominujący wpływ na życie kulturalne regionu. Do Kiszyniowa z Tyraspola wyjechały dwa z trzech teatrów, orkiestra symfoniczna, biblioteka 75 republikańska oraz muzeum sztuki . B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni relikt zimnej wojny, ​„​Społeczeństwo i Polityka”, 2006, Nr 3 (8), s. 147 ​ АССР в период 1925-1940 годы​, ​(h​ttp://newspmr.com/istoriya-pmr/massr-v-period-1925-1940-gody/3​) М [dostęp 24 września 2019] 75 Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, ​История родного…,​op.cit., s. 215-216 73 74 35 Epokę Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej można podzielić na trzy główne okresy. Pierwszym z nich były lata 1944 - 1955, epoka ta stała pod znakiem powrotu do normalnego życia i otrząsania się po długiej i krwawej wojnie. Głównymi osiągnięciami władz MSRS było odbudowanie efektywności rolnictwa, osiągnięcie przedwojennego poziomu produkcji oraz stworzenie na nowo bazy przemysłowej. Kolejnym były lata 1956 1985, kiedy to rozwijano nowe gałęzie gospodarki, w tym m.in. wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe. Ostatnim wartym wyodrębnienia okresem był czas rządów Michaiła Gorbaczowa i pieriestrojki gospodarki w latach 1985 - 1989. Odbudowa dotkniętych wojną terenów nowopowstałej republiki zakładała maksymalnie szybki powrót do stanu przedwojennego. Naddniestrze w przeciwieństwie do Besarabii od początku wchodziło w skład ZSRS i było zamieszkane przede wszystkim przez ludność słowiańską, głównie Ukraińców i Rosjan stanowiących ok. 60 % mieszkańców regionu. Pridniestrowie uważane było za stabilniejszą i pewniejszą ideologicznie część republiki związkowej. Z tego powodu władze zdecydowały o umieszczeniu na lewym brzegu większości nowych zakładów 76 przemysłowych oraz obiektów strategicznych . Głównym przykładem inwestycji w Naddniestrze było zbudowanie aż dwóch elektrowni wodnych na lewym brzegu Dniestru. W latach 50 powstała elektrownia w Dubosarach, a w latach 1964 - 1982 powstało 11 bloków energetycznych Dniestrowskiej elektrowni wodnej, przy której powstało miasto energetyków - Dniestrowsk. Poziom produkcji tej elektrowni był większy niż wszystkich innych elektrowni MSRS razem wziętych i do dziś zabezpiecza ona potrzeby energetyczne NRM i Republiki Mołdawii. W Rybnicy powstała jedna z największych w Europie hut metalu, a także m.in. zakłady cementowe. Stolica Naddniestrza, Tyraspol, w latach 80, był siedzibą ok. czterdziestu przedsiębiorstw z wielu branży. Wśród najważniejszych można wymienić przemysł tekstyliów, kabli, szkła, mięsa, a także alkoholi. W Naddniestrzu ulokowano także obiekty kluczowe z punktu widzenia obronności, była to siedziba 14 armii Związku Sowieckiego, a także zakładów zbrojeniowych. Na Pridniestrowie, które stanowiło tylko jedną szóstą ogółu 77 mieszkańców republiki związkowej przypadała jedna trzecia udziału w przemyśle regionu . Okres zmian jaki przyniosła pierestrojka Gorbaczowa był bardzo szeroki, poza rozwojem tożsamości narodowych i aktywizacją aktywistów dążących do wyzwolenia spod panowania Moskwy był to czas częstych zmian nastrojów społecznych, spowodowanych oryginalnymi 76 77 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 14 B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni...​, op.cit., s. 148 36 decyzjami nowej wierchuszki. Gorbaczow dokonał posunięcia, które wzbudziło powszechne niezadowolenie wśród mieszkańców MSRS. Mianowicie zapoczątkował on kampanię walki z alkoholizmem. Ograniczenie spożycia alkoholu oznaczało jednak olbrzymi cios dla mołdawskiej ekonomii, wytwarzającej ok. 25% ogółu sowieckich win i 30% sowieckiego koniaku. Kampania zwiększyła jeszcze nieufność społeczeństwa do władz centralnych i przyczyniła się do wzrostu napięcia społecznego wewnątrz republiki, czego skutki były 78 świetnie zauważalne już niewiele później . Rozdział II: Proces państwotwórczy w przypadku Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 2.1 Zarzewie konfliktu między Tyraspolem a Kiszyniowem Pod koniec lat 80. XX wieku, w wyniku pierestrojki przeprowadzanej przez Michaiła Gorbaczowa, na terytorium ZSRS pojawiła się większa wolność polityczna, co poskutkowało aktywizacją społeczeństwa i powstawaniem ruchów narodowych na obszarze całego państwa. Mołdawska SRS nie była wyjątkiem, w 1988 r. po zachodniej stronie Dniestru pojawiło się wiele organizacji narodowych, które głosiły hasła niepodległościowe i antysowieckie. Najważniejszą z nich był Ludowy Front Mołdawii. Organizacja ta miała kluczowe znaczenie w dla skoordynowania działań i aktywizacji mołdawskich działaczy. Front jednoczył w swoich strukturach mołdawską inteligencję, jak np. członków Literacko-muzycznego Klubu im A. Mateevici oraz patriotycznie nastawionych Mołdawian. W mołdawskim społeczeństwie bardzo szybko rosła popularność nowego ruchu. Wraz z jego rozwojem zwiększała się także liczba ludności biorących aktywny udział w opozycyjnych demonstracjach na ulicach Kiszyniowa. W ciągu roku, od lata 1988 r. do lata 1989 r. liczba protestujących wzrosła od 79 ok. pięciu tysięcy do blisko pół miliona osób . Głównym powodem aktywizacji mołdawskich elit oraz społeczeństwa było powszechne poczucie niesprawiedliwości i nierównego traktowania. Ludowy Front Mołdawii poza uzyskaniem maksymalnej niezależności od władz 78 79 I​bidem K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 17 37 centralnych w Moskwie chciał zmiany warunków etniczno-społecznych w MSRS. Głównym postulatem była chęć nadania językowi mołdawskiemu statusu języka urzędowego w celu zmniejszenia dominacji w życiu republiki języka rosyjskiego, a także zwiększenie nieproporcjonalnej do struktury etnicznej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej reprezentacji Mołdawian w administracji państwowej, partii komunistycznej oraz na stanowiskach kierowniczych zakładów przemysłowych. Otwarcie krytykowano również zajęcie w 1940 r. przez ZSRS Besarabii, co było odbierane jako sugestia rewizji granic i 80 ponownego włączenia się regionu do Rumunii . Zaktywizowały się także grupy unionistyczne, które pod hasłem „jeden język – jeden naród” wzywały do przyłączenia się do Rumunii. Najbardziej radykalne frakcje LFM głosiły hasła szowinistyczne wymierzone w dużą grupę mniejszości narodowych. Wśród liderów Frontu pojawiały się hasła określające rosyjskojęzycznych za okupantów ziemi mołdawskiej i zachęcające ich do opuszczenia republiki czy wręcz do przymusowej deportacji, jak np. „Rosjanie za Dniestr, Żydzi do Dniestru” lub „Walizka - dworzec - Rosja”. Zdarzały się również przypadki napaści na 81 przedstawicieli mniejszości . W latach w 1989 - 1991 w polityce na prawym brzegu Dniestru zaczęły dominować idee nacjonalistyczne, a Ludowy Front Mołdawii zaczął odnosić sukcesy polityczne. Wyrazem tego było uchwalenie 31 sierpnia 1989 r. przez Radę Najwyższą Mołdawskiej SRS ustawy językowej, ustanawiającej język mołdawski jedynym językiem urzędowym, powrót do alfabetu łacińskiego oraz uznającej język mołdawski za identyczny z językiem rumuńskim, co było sprzeczne z prowadzonym przez lata przez władze sowieckie dyskursem. Regulacja zmniejszała rolę języka rosyjskiego, nadając mu charakter uzupełniający przez wiązała się z przymusem przejścia na język mołdawski wszystkich urzędników państwowych po ub brzegach Dniestru oraz utratę przez rodziców prawa wyboru języka nauczania swoich dzieci. W przeprowadzonych wiosną 1990 r. wyborach do Rady Najwyższej MSRS LFM uzyskał blisko ⅓ stanowisk, jednak wśród Komunistycznej Partii Mołdawii również znaleźli się politycy, którzy przyjęli retorykę narodową i umożliwili przejęcie przez Front kontroli nad ciałem ustawodawczym oraz pełni władzy republice, czego wyrazem było objęcie przez lidera 82 LFM Mirceę Druca stanowiska premiera MSRS . Dojście do władzy dodało śmiałości B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni...​, op.cit., s. 149 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 17-18 82 J. Solak, ​Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze​, Toruń 2010, s. 251–268. 80 81 38 liderom Ludowego Frontu Mołdawii, którzy coraz głośniej zaczęli mówić o połączeniu się z Rumunią, zwłaszcza w świetle obalenia w grudniu 1989 r. rumuńskiego dyktatora Nicolae C​eaușescu. Już wkrótce przyjęli oni kolejne ustawy, 23 czerwca 1990 r. Rada Najwyższa 83 MSRS ogłosiła suwerenność . Dalej miało miejsce uznanie utworzenia Mołdawskiej SRS za nielegalne, a Besarabii i Północnej Bukowiny za okupowane terytoria Rumunii. Rada Najwyższa Mołdawskiej SRR zmieniła także symbolikę sowiecką, upodabniając ją do 84 symboli narodowych Rumunii . Tak dynamiczne zmiany w MSRS poważnie zagroziły interesom rosyjskojęzycznych elit z naddniestrzańskiego brzegu Dniestru. Akty prawne nastawione na zmniejszenie roli ludności słowiańskiej w republice oraz kontrowersyjne hasła dotyczące delikatnych spraw tożsamości narodowej, języka ojczystego znacznie wzmogły napięcie w naddniestrzańskim społeczeństwie, które uzyskało podatny grunt do mobilizacji w celu obrony swoich interesów. Działania podejmowane w Kiszyniowie wywołały niemalże natychmiastową reakcję, rozpoczęły się masowe protesty po wschodniej stronie Dniestru, gdzie ponad 60% ludności stanowili Ukraińcy i Rosjanie, a większość osób posługiwała się językiem rosyjskim i nie znała rumuńskiego. Mieszkańcy Naddniestrza nie czuli związku z kulturą rumuńską i obawiali się włączenia ich terytorium do Rumunii. Wraz z przyjęciem ustawy dotyczącej języka urzędowego w MSRS w Naddniestrzu wybuchła fala protestów, w których wzięło udział ok. 100 tysięcy osób. Za koordynację protestów odpowiadała Zjednoczona Rada Kolektywów Pracowniczych na lidera której wyrósł Igor Smirnow, dyrektor fabryki Elektromasz. Smirnow jako przedstawiciel rosyjskojęzycznej elity, który przyjechał do Naddniestrza dopiero w 1987 r. miał zupełnie inne spojrzenie na sprawy językowe, a także na kwestię stosunku do ZSRS. Jeszcze w sierpniu 1989 r. Zjednoczona Rada Kolektywów 85 Pracowniczych uzyskała władzę w lewobrzeżnej administracji . Na protestach zaczęły padać pierwsze postulaty o nadaniu Naddniestrzu autonomii względem Kiszyniowa, czego efektem było przeprowadzenie w grudniu 1989 r. i styczniu lokalnych referendów w Naddniestrzańskich miastach dotyczących utworzenia Naddniestrzańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, w których ponad 90% ludności opowiedziała się za ​ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВА,​h​ttp://www.gorby.ru/userfiles/moldova.pdf​[dostęp 28 września 2019] 84 M. Kosienkowski, ​Polityka etniczna Mołdawii, ​s. 305 85 J. Darski, ​Rumunia. Historia, współczesność, konflikty narodowe​, Warszawa 1995, s. 124. 83 39 86 takim rozwiązaniem . Wiosną deputowani z Naddniestrza, którzy zasiadali w Radzie Najwyższej MSRS w Kiszyniowie zostali pobici, byli też zastraszani, w związku z tym postanowili opuścić stolicę Mołdawii i obradować w Naddniestrzu. Naddniestrzańska elita przystąpiła do tworzenia własnych struktur, niezależnych od Kiszyniowa. 2 czerwca 1990 r. odbył się zjazd delegatów Naddniestrza, który zgromadził członków władz lokalnych i postanowił utworzyć Komitet Wykonawczy oraz Radę Wykonawczą, a także wyłączyć naddniestrzańską gospodarkę spod kontroli Mołdawii, tworząc jeden wspólny organizm w 87 postaci wolnej strefy ekonomicznej . Zdecydowano także o organizacji referendum, którego tematem miało być powstanie niezależnej od Mołdawii republiki sowieckiej. Spośród 79% uprawnionych 95,8% opowiedziało się za takim rozwiązaniem. W odpowiedzi na uznanie utworzenia Mołdawskiej SRR za nielegalne, 31 lipca 1990 r. rada miasta Tyraspol uznała, że w takim razie nielegalnym było również włączenie do niej Mołdawskiej Autonomicznej SRR, czyli terytorium Naddniestrza i w związku z tym nie uznaje się zobowiązaną do wykonywania 88 poleceń Kiszyniowa . Dyskryminacja ludności rosyjskojęzycznej, hasła antysowieckie, a także przemoc fizyczna wobec lewobrzeżnych deputowanych doprowadziła do wbicia się klina pomiędzy ludnością żyjącą po obu stronach Dniestru. Terytorium Naddniestrza, w przeciwieństwie do Mołdawii nigdy nie stanowiło części Rumunii, toteż niepodległość Mołdawii i obawa przed wejściem w skład Rumunii, a zarazem zagrożenie rumunizacji dla ludzi, którzy w żaden sposób nie byli związani z tym państwem, zmusiła lewobrzeżnych polityków do działania. Kolejnym krokiem na drodze separacji Naddniestrza i prawobrzeżnej Mołdawii były wydarzenia II Nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludowych Naddniestrza w Tyraspolu. 2 września 1990 r. zjazd deputowanych Naddniestrza na podstawie wyników referendum ogłosił powstanie Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej jako republiki związkowej ZSRS. Owy zjazd wybrał również Tymczasową Radę Najwyższą 89 NMSRS z przewodniczącym Igorem Smirnowem . Tym samym uczyniony został zasadniczy ​29 ЛЕТ НАЗАД ПРОШЕЛ ПЕРВЫЙ В ИСТОРИИ СОВЕТСКОГО СОЮЗА РЕФЕРЕНДУМ, https://novostipmr.com/ru/news/18-12-03/29-let-nazad-proshel-pervyy-v-istorii-sovetskogo-soyuza-referendum [dostęp 28 września 2019] 87 В. Журавлев, ​Легитимация приднестровского госыдарства: стуктурно- -функциональный подход​, Тирасполь 2005, s. 72. 88 ​2 марта 1992 года начался вооруженный конфликт в Приднестровье, http://www.ifregion.ru/news/73868​[dostęp 28 września 2019] 89 V. Serzhanova, ​Powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i jego implikacje,​Studia Europejskie, 1/2017, s. 257-258 86 40 krok na drodze do odłączenia się od Mołdawskiej SRR, a dzień 2 września jest do dziś obchodzony przez separatystów jako święto państwowe Wraz z ogłoszeniem przez Naddniestrze swojej niezależności napięcie między dwoma częściami republiki związkowej wciąż istniejącego Związku Sowieckiego osiągnęło poziom krytyczny. Naddniestrze utworzyło swoją formację ochotniczej milicji i wsparło przeprowadzenie referendum autonomicznego w innej części MSRS, a mianowicie Gagauzji. Na skutek działań premiera z ramienia Ludowego Frontu Mołdawii ogłoszono wprowadzenie stanu wyjątkowego w Naddniestrzu i podjęto próbę opanowania sytuacji przez mołdawskich policjantów w Dubosarach. Na skutek próby siłowego uporządkowania sytuacji, podjętej przez siły mołdawskie 3 listopada 1990 r., w Dubosarach doszło do walk Mołdawian z separatystami, w wyniku których zginęły trzy pierwsze ofiary konfliktu mołdawsko - naddniestrzańskiego, a 16 kolejnych zostało rannych. Ostatecznie prezydent MSRS Mircea Snegur zdecydował o 90 wycofaniu sił rządowych na prawy brzeg Dniestru . Wydarzenia roku 1991 nie zmieniły statusu quo, wpłynęły za to na umocnienie się struktur naddniestrzańskiej państwowości i na zaakcentowanie przez Pridniestrowie innej wizji rozwoju niż ta oferowana przez Mołdawię. Przykładem tego było referendum z dnia 17 marca 1991 r. w sprawie zachowania MSRS, które w Naddniestrzu zorganizowano bez większych kłopotów i w którym utrzymanie państwowości sowieckiej uzyskało 94% poparcia, a którego w ogóle nie przeprowadzono na prawym brzegu Dniestru. Różniło się też podejście zwaśnionych stron do Puczu Janajewa, który miał miejsce w Moskwie w sierpniu 1991 r. W Tyraspolu odebrano pucz pozytywnie, upatrując w nim szansy do ocalenia ZSRS, a także do uzyskania przychylności ew. nowych władz moskiewskich i potwierdzenia niezależności od Mołdawian także na poziomie ogólnopaństwowym. W Kiszyniowie zaś zażądano powrotu do władzy Michaiła Gorbaczowa. Ostatecznie puczyści ponieśli porażkę, co tylko przyśpieszyło rozkład struktur państwa związkowego. 25 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa NMSRS przyjęła deklarację niepodległości Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Praktycznie od razu, 27 sierpnia 1991 r. Republika Mołdawii proklamowała 91 swoją niepodległość . Na fali tych wydarzeń doszło do kolejnej próby przejęcia kontroli nad zbuntowanym lewobrzeżem. Władze mołdawskie aresztowały 29 sierpnia w Kijowie Igora Smirnowa i innych liderów Naddniestrza, jednak w wyniku wprowadzenia przez 90 91 B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni...​, op.cit., s. 151 V. Serzhanova, ​Powstanie Naddniestrzańskiej...​, op.cit., s. 258 41 Naddniestrze blokady dróg tranzytowych oraz groźby wstrzymania dostaw energii, 92 naddniestrzańscy liderzy zostali po dwóch tygodniach wypuszczeni . Rozumiejąc praktycznie nieuchronny koniec istnienia ZSRS władze w Tyraspolu zaczęły dostosowywać się do nowej rzeczywistości. 5 listopada 1991 r. dokonano zmiany nazwy państwa, usunięto człon „Sowiecka” i proklamowano Naddniestrzańską Republikę Mołdawską. Niedługo później odbyły się wybory prezydenckie, a także referendum mające na celu legitymizację i potwierdzenie niepodległości Pridniestrowia. Za niezależnością opowiedziało się 98% biorących udział w referendum, zwycięzcą wyborów prezydenckich z rezultatem 65,4% 93 głosów został Igor Smirnow 2.2 Przebieg konfliktu zbrojnego między Naddniestrzańską Republiką Mołdawską a Republiką Mołdawii Rozwijająca się w latach 1988 - 1992 napięta sytuacja pomiędzy Naddniestrzańską Republiką Mołdawska, a Republiką Mołdawii doprowadziła w ostateczności do zbrojnej eskalacji konfliktu między poróżnionymi regionami. Utrzymująca się od połowy 1990 r. faktyczna niezależność Tyraspola, zwłaszcza w świetle nieudanej siłowej próby przywrócenia w listopadzie 1990 r. przez Mołdawian kontroli nad regionem sprawiała, że nieuniknionym wydawało się starcie militarne w celu rozwiązania sytuacji. 6 września 1991 r. utworzono siły zbrojne Naddniestrza – Gwardię Republikańską. Napięcie narastało, jeszcze w 1991 r. Kiszyniów podjął kolejne dwie próby siłowego przejęcia kontroli nad częścią terytorium 94 NRM za pomocą interwencji sił policyjnych w Dubosarach . Mołdawia nie zaakceptowała niepodległości Lewobrzeża i postanowiła przywrócić sobie kontrolę nad zbuntowanym regionem. 1 marcu 1992 r. rozpoczął się najkrwawszy etap konfliktu. Zapoczątkowała wszystko strzelanina między policją mołdawską, a oddziałami kozackimi w Dubosarach. Zatem doszło do wymiany ognia artyleryjskiego w okolicach Dubosar, a także Grigoriopola. Dubosary były punktem zapalnym konfliktu z powodu swojego bliskiego położenia w stosunku do Kiszyniowa oraz strategicznego położenia w połowie wysokości republiki. Miasto leży Ibidem, s. 151-152 ​ сновные события в истории ПМР. Хроника, „Исторический алманах Приднестровья” ​2000, nr 4, s. О 44 94 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 21 92 93 42 zaledwie 40 km od mołdawskiej stolicy. W kwietniu walki przeniosły się w region jedynego miasta pod kontrolą NRM, które było położone na zachodnim brzegu Dniestru, a więc Bender. Tamteż wywiązała się poważne walki przypominające regularny konflikt zbrojny. Używano pojazdów zmechanizowanych jak transportery opancerzone, czy nawet czołgi. 95 Dochodziło także do bombardowań ze strony mołdawskiego lotnictwa . W konflikt po stronie naddniestrzańskiej poza Gwardią Republikańską Naddniestrza oraz miejscowymi ochotnikami zaangażowały się przybyłe z Rosji oddziały kozackie, a także ukraińscy nacjonaliści z UNA-UNSO. Wojna naddniestrzańska była wyjątkowa również ze względu na to, że po jednej stronie walczyli ludzie o tak diametralnie różnych poglądach, którzy mieli całkowicie inne cele oraz spojrzenie na owy spór. Ukraińscy nacjonaliści postrzegali Naddniestrze jako etnicznie ukraińskie terytorium i zależało im na zachowaniu jego charakteru, ochronie przed rumunizacją, a także podporządkowaniu tego terytorium państwu ukraińskiemu. W gruncie rzeczy ich motywacja oraz postrzeganie konfliktu naddniestrzańsko - mołdawskiego były podobne, z taką różnicą, że w przypadku Kozaków wektorem orientacji była Moskwa. Z tego powodu, mimo walki po tej samej stronie barykady stosunkowo często dochodziło między nimi do utarczek dotyczących historii stosunków 96 ukraińsko - rosyjskich Sam konflikt zbrojny miał nietypowy charakter, nie były to walki wzdłuż całej długości granicy naddniestrzańsko - mołdawskiej, gdyż skuteczną przeszkodą naturalną była rzeka. Dochodziło do nich głównie przy pojedynczych próbach zaprowadzenia kontroli w Pridniestrowiu przez mołdawskich mundurowych, jednak przez przez większość czasu obowiązywało zawieszenie broni. Na same walki składały się źle skoordynowane akcje mołdawskich sił zbrojnych oraz potyczki oddziałów paramilitarnych w okolicach Dubosar i 97 Bender . Pozostałe odcinki linii rozgraniczenia pozycji były spokojne. Bez większych przeszkód można było pokonywać przeprawy jednego brzegu Dniestru na drugi. Ludzie starali się żyć jak w okresie przed wojną. Mieszkańcy Naddniestrza często pracowali, odwiedzali swoich krewnych i znajomych po mołdawskiej stronie rzeki i na odwrót. Dowodem na to jak dziwna była to wojna były stosunki jakie bardzo często panowały między zwykłą ludnością zamieszkujący oba brzegi Dniestru, a nawet między jednostkami militarnymi zaangażowanymi po obydwu stronach. Bardzo często dochodziło do lokalnego zawarcia rozejmu między oddziałami zajmującymi pozycje na konkretnych odcinkach frontu, B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni...​, op.cit., s. 152 В. Пальчик, ​УНСО: Перший посвист куль. Війна у Придністров’ї, 1992 рік, ​Київ, Орієнтир, 2017, s. 88 97 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 21 95 96 43 a które nie chciały wypełniać rozkazów i strzelać do swoich przeciwników. Powszechne były sytuacje, w których na pozycjach i punktach kontrolnych naddniestrzańskiej Gwardii Republikańskiej można było zaobserwować mołdawskich policjantów pijących wino i 98 jedzących mamałygę, ze swoimi „przeciwnikami” . Podobne wydarzenia miały miejsce także i na prawym brzegu rzeki, co najlepiej pokazuje, że zwaśnione ze sobą były przede wszystkim rywalizujące o wpływy elity trzymające władzę w Tyraspolu oraz Kiszyniowie. Oczywiście stwierdzenie, że konflikt był inspirowany wyłącznie przez elity jest zdecydowanie za proste w przypadku na tyle zróżnicowanych regionów. Dążenie do osiągnięcia niezależności przez naddniestrzańskich i mołdawskich działaczy oparte na nastrojach społecznych miało jednak 99 decydujący wpływ dla wybuchu wojny . Punkt kulminacyjny dla losów konfliktu zbrojnego został osiągnięty w czerwcu 1992 r. Po niepowodzeniach mołdawskich sił zbrojnych na dubosarskim odcinku frontu i mając na uwadze ciche wsparcie oddziałów naddniestrzańskich przez armię rosyjską, w tym m.in. bronią rząd w Kiszyniowie zdał sobie sprawę, że nie zdoła odzyskać kontroli nad Lewobrzeżem w wyniku akcji militarnej. Ostatnim akordem wojny była bitwa o Bendery. Mołdawianie chcieli wyjść z twarzą z konfliktu i odbić chociaż miasto znajdujące się po ich stronie Dniestru. 19 czerwca 1992 r. rozpoczęła się bitwa o Bendery. W wyniku starć miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk, w ostatniej fazie walk w mieście ofensywa Mołdawian osłabła w wyniku zaangażowania się w konflikt stacjonującej w NRM rosyjskiej 14. Armii pod wodzą gen. Aleksandra Lebiedia, która przez długi czas próbowała zachować pozorną neutralność. Gdy walki zaostrzyły się Rosjanie nie musieli już zachowywać pozorów. Czołgi i transportery opancerzone 14. Armii, wraz z dobrze wyszkolonym składem osobowym były dla mających problemy ze stworzeniem zdolnych do skutecznej walki oddziałów Mołdawian nie lada orzechem do zgryzienia. Siły gen. Lebiedia szybko pokonały wojska mołdawskie i 100 ostatecznie rozwiązały konflikt zmuszając Mołdawian do podjęcia negocjacji . Szerokim echem obiły się słowa dowódcy 14. Armii „jeśli będzie taka potrzeba śniadanie zjemy w Tyraspolu, obiad w Kiszyniowie, a kolację w Bukareszcie”, co miało ostudzić zapał do walki Mołdawian, a także być prztyczkiem w nos dla wspierających Mołdawię Rumunów. В. Пальчик, ​УНСО: Перший посвист…, ​op.cit.,​​s. 56 О. Леонтьева, В. Ястребчак, ​Политические элиты Республики Молдова и Приднестровской Молдавской Республики: формирование, генезис, внешние факторы, w: ​ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ СТРАТЕГИИ № 4 (25) 2014, s. 86-102 100 ​ енерал Лебедь: как он навел порядок в Приднестровье в 1992 году, Г https://cyrillitsa.ru/history/96084-general-lebed-kak-on-navel-poryadok-v-p.html​[dostęp 28 września 2019] 98 99 44 Wojna między Naddniestrzem i Mołdawią zakończyła się jeszcze w lipcu. Siły naddniestrzańskie przy wydatnej pomocy rosyjskiej czternastej armii dowodzonej przez generała Lebiedia oraz oddziałów ochotniczych nie pozwoliły siłom mołdawskim zająć terenów lewobrzeżnych, zdołały obronić swoje terytorium, utrzymać nad nim zwierzchnictwo i ugruntować na tej podstawie swoją niezależność od Kiszyniowa. W wyniku wojny zginęło ponad tysiąc osób, po stronie Naddniestrza było to 812 osób, w tym ponad trzystu cywilów, a także trzy tysiące rannych, głównie w mieście Bendery, gdzie trwały najcięższe walki. Ponad 80 tysięcy osób czasowo lub na stałe zostało uchodźcami. Zniszczono 218 budynków 101 użyteczności publicznej oraz 1812 domostw . Krwawe walki mające miejsce w Benderach stały się podstawą heroizacji sił naddniestrzańskich i stanowią one ważną rolę w kreowaniu naddniestrzańskiej tożsamości jako różnej od tej mołdawskiej. W Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej zachowana jest szczególna pamięć o „tragedii benderskiej”. Wydarzenia czerwca i lipca 1992 r. przedstawiane są w naddniestrzańskiej historiografii i wśród kreatorów naddniestrzańskiej myśli państwowej jako moment kulminacyjny całym konflikcie z Mołdawią i jako punkt od którego nie może być mowy o wspólnym państwie na obu brzegach Dniestru. Najlepszym tego wyrazem są słowa pierwszego prezydenta NRM Igora Smirnowa, który stwierdził, że „po barbarzyńskim zniszczeniu Bender nasi ludzie nigdy 102 nie zechcą być pod władzą Mołdawii” . Wojna jeszcze bardziej podzieliła już i tak mocno zróżnicowane regiony. 2.3 Próby pokojowego rozwiązania konfliktu 21 lipca 1992 r. w Moskwie zostało zawarte porozumienie dotyczące zawieszenia broni między prezydentem Republiki Mołdawii Mirceą Snegurem, a prezydentem Federacji Rosyjskiej Borysem Jelcynem. W wyniku umowy nastąpiło wstrzymanie działań zbrojnych i utworzenie strefy bezpieczeństwa między stronami, w której rozmieszczono jednostki rozjemcze. Na terytorium republiki pozostały rosyjskie „siły pokojowe” utworzone na bazie 103 czternastej armii, która miała zostać w najbliższej przyszłości wycofana . В. Пальчик, ​УНСО: Перший посвист…, ​op.cit.,​s​. 18 ПОСЛЕ ВАРВАРСКОГО РАЗРУШЕНИЯ БЕНДЕР… НАШИ ЛЮДИ НИКОГДА НЕ СОГЛАСЯТСЯ ​​ „ БЫТЬ "ПОД МОЛДОВОЙ”, – ИГОРЬ СМИРНОВ, «ИЗВЕСТИЯ», 1992, 27 ИЮНЯ, https://novostipmr.com/ru/news/19-06-19/posle-varvarskogo-razrusheniya-bender-nashi-lyudi-nikogda-ne [dostęp 28 września 2019] 103 В. Пальчик, ​УНСО: Перший посвист…, ​op.cit.,​s​. 18 101 102 45 W 1992 r. powstała Zjednoczona Komisja Kontroli oraz wspólne siły pokojowe, których zadaniem jest kontrola granic państwowych, utrzymywanie stabilnej i bezpiecznej sytuacji w regionie, a także zagwarantowanie rozwiązania konfliktu tylko drogą pokojową. Po przejściu w fazę pokojowych rokowań, konflikt naddniestrzański do dzisiaj pozostaje nierozwiązany. Proces uregulowania sytuacji między dwiema zwaśnionymi stronami przez ostatnie ćwierćwiecze był mało efektywny, jednak miały miejsce również działania, które uregulowały sporne kwestie i rozwiązały problemy mieszkańców przede wszystkim nieuznawanej NRM. Platformą do osiągnięcia takich rezultatów była współpracy i rozmowy w większym gronie niż Tyraspol vs Kiszyniów, gdyż te najczęściej nie osiągały żadnych efektów. W 1993 r. w uregulowanie konfliktu między NRM a RM włączyła się Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie mając na celu doprowadzenie do wynegocjowania skutecznego porozumienia w tej sprawie. W tym celu została ustanowiona misja OBWE dla Naddniestrza. Początkowo OBWE mocno angażowała się w rozwiązanie konfliktu i była częścią procesu pokojowego w formule 5+2 czyli Naddniestrza i Mołdawii, razem z Rosją, Ukrainą i OBWE 104 jako pośrednikami oraz USA i Unią Europejską jako obserwatorami . W latach 1996–1997 strony konfliktu z dużym udziałem OBWE podpisały trzy dokumenty mające na celu rozpoczęcie znaczących postępów w procesie normalizacji stosunków. Najważniejszy z nich został zatwierdzony w dniu 8 maja 1997 r. ówcześni prezydenci: Mołdawii – Petru Lucinschi i Naddniestrza – Igor Smirnow podpisali memorandum o zasadach normalizacji stosunków między RM i NRM, znany również pod nazwą memorandum Primakowa. Był to krok naprzód dla polepszenia nieprostych relacji między oboma podmiotami i z tego powodu powinien on zostać poddany pozytywnej ocenie, jednak owe porozumienia nie przyniosły przełomu, ponieważ nie były ściśle egzekwowane. Powodem tego było to, że postanowienia 105 memorandum były interpretowane przez obie strony konfliktu odmiennie . W 1999 r. podczas szczytu OBWE w Stambule został podpisany traktat, na mocy którego Rosja zobowiązała się do wycofania swoich sił zbrojnych z terytorium Naddniestrza, które oficjalnie uznawała za Republikę Mołdawii. Wbrew jego postanowieniom Federacja Rosyjska jednak tego nie uczyniła i w dalszym ciągu traktuje terytorium Republiki jako bazę stacjonowania swojego sprzętu wojskowego. Garnizony miały zostać zlikwidowane do 2002 А. Гущин, С. Маркедонов, ​Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования, https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf​[dostęp 28 września 2019] 105 V. Serzhanova, ​Powstanie Naddniestrzańskiej...​, op.cit., s. 262 104 46 r., ale ani ten termin, ani zaproponowany później 2003 r. nie został przez Rosjan dotrzymany. Oficjalna pozycja władz rosyjskich głosi, że armia rosyjska nie opuści Republiki, dopóki w 106 regionie nie zapanuje spokój . Rosyjska armia wbrew ustaleniom nie podejmuje żadnych kroków w celu wywiązania się z zobowiązań do usunięcia swoich wojsk z Naddniestrza, co 107 do dzisiaj wywołuje protesty w Mołdawii . Taki rozwój sytuacji sprawił, że konflikt został zamrożony, obecność rosyjskiej armii skutecznie wybiła z głów mołdawskich polityków pomysł o siłowym rozwiązaniu konfliktu. W rzeczywistości głównym czynnikiem dla pozostania Rosjan w Naddniestrzu jest chęć rozgrywania statusu nieuznawanej republiki oraz wpływanie na politykę balansującej między Unią Europejską a Rosją Republiką Mołdawii. Co prawda liczebność „siły pokojowych” została zredukowana do ok. 1500 osób, z czego większość to obywatele Rosji mieszkający w Naddniestrzu, ale nawet taka liczba żołnierzy zapewnia istnienie niezależnej od Mołdawii państwowości naddniestrzańskiej. Kolejnym problemem nieuregulowanego statusu przebywania wojsk w rosyjskich jest jeden z największych w Europie składów amunicji znajdujący się w Kołbasnej niedaleko Rybnicy. Amunicja jest składowana tam od czasów sowieckich i nadaje się już w większości do utylizacji, wciąż jednak pełni zagrożenie zwłaszcza dla środowiska naturalnego Naddniestrza 108 oraz Ukrainy i Mołdawii . W 2001 r. prezydenci obu państw ratyfikowali protokół o uznaniu niektórych naddniestrzańskich dokumentów, takich jak prawo jazdy i akty stanu cywilnego, co dało tym dokumentom prawomocność i umożliwiło posługiwanie się nimi także za granicą. W 2003 r. było najbliżej do pokojowego rozwiązania konfliktu naddniestrzańskiego. Na początku swojego urzędowanie ma fotelu prezydenta Władimir Putin próbował wypracować własny projekt rozwiązania konfliktu. Na negocjatora został wyznaczony zastępca szefa administracji prezydenta Rosji, Dmitrij Kozak, który jesienią 2003 r. przedstawił propozycję połączenia Naddniestrza w federację dwóch równoprawnych podmiotów z jednakowymi kompetencjami. Rolę gwaranta memorandum miałby według tego pomysłu pełnić kontyngent pokojowy sił 109 zbrojnych Federacji Rosyjskiej, który miałby pozostać na terenie NRM jeszcze przez 20 lat . Owe porozumienie zostało już praktycznie parafowane przez Tyraspol i Kiszyniów, co Ibidem ​Майя Санду хочет навести порядок и в Приднестровье, http://www.ng.ru/cis/2019-07-31/1_7637_order.html​[dostęp 28 września 2019] 108 B. Zdaniuk, ​Naddniestrze – ostatni...​, op.cit., s. 154 109 Ibidem, s.155 106 107 47 przyszło Rosjanom bardzo niełatwo. Memorandum Kozaka zostało jednak uzgodnione w tajemnicy przed pozostałymi uczestnikami formatu 5+2. Gdy plan uregulowania konfliktu naddniestrzańskiego na warunkach rosyjskich został ujawniony, wywołało to masowe protesty na ulicach Kiszyniowa. W dodatku prezydent Republiki Mołdawii Władimir Woronin został poddany naciskom ze strony państw, które wspólnie z napiętą sytuacją wewnętrzną wpłynęły na wycofanie się w ostatniej chwili Woronina z ustalonych porozumień. Ta sytuacja udowodniła, że żadna ze stron rozgrywki geopolitycznej nie jest w stanie wpłynąć na zrealizowanie swojej wizji zażegnania sporu między Naddniestrzem i 110 Mołdawią . W 2005 r. Ukraina przedstawiła swój pomysł na rozwiązanie sytuacji konfliktowej. Został zaproponowany plan Juszczenki, który zakładał utworzenie autonomii naddniestrzańskiej w ramach unitarnej Mołdawii, na warunkach zbliżonych jak w przypadku Autonomicznej Republiki Krymu w ramach Ukrainy, a nawet z NRM jako silniejszą 111 jednostką, dokument ten jednak nie zyskał uznania i dość szybko został odrzucony . W latach 2005 - 2006 zostały również przyjęte dwa ważne akty prawne dotyczące regulacji sytuacji konfliktowej wewnątrz zwaśnionych organizmów państwowych, które dzisiaj określają ramy w jakich działają obie strony w celu uregulowania sytuacji. 22 lipca 2005 r. mołdawski parlament przyjął projekt ustawy o statusie Naddniestrza. W myśl ustawy do końca 2006 r. terytorium Lewobrzeża powinny były opuścić wojska rosyjskie, a NRM traciła swój suwerenny status i powinna była zostać autonomią w składzie Republiki Mołdawii. Region otrzymałby własną konstytucję i rząd w zamian za co wszedł w skład mołdawskiej 112 przestrzeni gospodarczej, celnej i walutowej . Ze strony Naddniestrza takim czymś było referendum z 17 września 2006 r. na którym były przedstawione dwa pytania : „Czy uważasz za słuszne zachowanie kursu na uznanie międzynarodowe NRM z dalszym jego wejściem w skład Federacji Rosyjskiej?” oraz „Czy uważasz za słuszne wejście Naddniestrza w skład Republiki Mołdawii?”. Według oficjalnych wyników na pierwsze pytanie twierdząco odpowiedziało 97,2 % obywateli NRM​, ​przecząco zaś 2, Na drugie pytanie pozytywnej odpowiedzi miało udzielić 3,4 % Naddniestrzan, a K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 56-57 Ibidem, s. 60-61 112 V. Serzhanova, ​Powstanie Naddniestrzańskiej...​, op.cit., s. 263 110 111 48 negatywnej 94,6 %. Według danych CKW Naddniestrza frekwencja na referendum wyniosła 113 78,6 % . Było wiele momentów, w których sytuacja między zwaśnionymi stronami bardzo się zaostrzała, jak np. w 2003 r., kiedy to Mołdawia zagłuszyła naddniestrzańską sieć telefoniczną, co poskutkowało paraliżem komunikacyjnym Lewobrzeża. Naddniestrze nie pozostało dłużne i zagłuszyło sygnał mołdawskich operatorów. Najpoważniejszy kryzys miał miejsce w 2006 r., wtedy to Mołdawia wymogła na Ukrainie, aby ta przepuszczała do i z Naddniestrza tylko takie towary, które mają dokumenty mołdawskiego urzędu celnego i są legalne z punktu widzenia prawa mołdawskiego. Ta decyzja de facto uniemożliwiała Naddniestrzu import i eksport towarów. Tyraspol nazwał te działania próbą ekonomicznej blokady Naddniestrza i przy wsparciu Rosji próbował wymóc na Kijowie i Kiszyniowie zmianę tej decyzji. Kryzys ten doprowadził Naddniestrze nad granicę katastrofy 114 humanitarnej, której ostatecznie udało się uniknąć dzięki wsparciu żywnością z Rosji . Przez ostatnią dekadę spotkania w ramach dwóch obowiązujących formatów: 1+1 oraz 5+2 były nieregularne, ponieważ dialog naddniestrzańsko-mołdawski od 2009 r. przeżywał kryzys. Wtedy to do władzy w Mołdawii doszła koalicja w teorii zorientowana na Unię Europejską, a zarazem o negatywnym nastawieniu do Moskwy, która nie zamierzała prowadzić z Naddniestrzem aktywnego dialogu. Przejawem tego było zerwanie przez władze mołdawskie posiedzenia formatu 5+2, zdarzały się także aresztowania naddniestrzańskich polityków, którzy przejeżdżali przez Mołdawię. Mołdawska elita akceptowała status quo, można nawet powiedzieć, że politycy w Kiszyniowie po cichu pogodzili się z utratą Naddniestrza, a nawet że sytuacja ta była dla nich korzystna. Wielu polityków tego obozu zajmowało się wykorzystywaniem swojej pozycji w celu kontroli przemytu przez granicę mołdawsko-naddniestrzańską, a także wymuszania łapówek i robienia malwersacji finansowych. W latach 2009–2016 prace Zjednoczonej Komisji Kontroli, a także spotkania polityków w formacie 1+1 praktycznie nie odbywały się. Wydawało się, że obie strony zaakceptowały taką sytuację, Naddniestrze także nie zrobiło nic dla poprawy relacji z mołdawskim obozem proeuropejskim – ani rządzący w latach 1991–2011 pierwszy prezydent ​12 ИНТЕРЕСНЫХ ФАКТОВ О ПРИДНЕСТРОВЬЕ​, https://novostipmr.com/ru/news/18-05-14/12-interesnyh-faktov-o-pridnestrove​[29 września 2019] 114 K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy na przyszłość tego nieuznawanego państwa, http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 113 49 republiki Igor Smirnow, ani rządzący w latach 2011–2016 Jewgienij Szewczuk, który całkowicie odrzucił możliwość rozmów o Naddniestrzu jako części Mołdawii i prowadził 115 politykę „cywilizowanego rozwodu” . Sytuacja polepszyła się wraz ze zmianą władzy w obu państwach. Pod koniec 2016 r. miały miejsce wybory prezydenckie po obu stronach Dniestru. Prezydentem Mołdawii został Igor Dodon, który opowiada się za strategicznym partnerstwem z Rosją. Chce on prowadzić politykę uregulowania stosunków mołdawsko-rosyjskich, a także dialogu z Naddniestrzem. Dodon często spotykał się z Władimirem Putinem oraz specjalnym przedstawicielem prezydenta FR wcześniej Dmitrijem Rogozinem, a aktualnie Dmitrijem Kozakiem. Prezydent Mołdawii wyraża nadzieję, że polityczne uzgodnienie statusu Naddniestrza będzie osiągnięte 116 w ciągu najbliższych kilku lat . W efekcie prób uregulowania statusu Naddniestrza regularnie zaczęły odbywać się spotkania prezydenta Mołdawii ze swoim kolegą z lewej strony Dniestru. Na pierwszym od ośmiu lat spotkaniu głów państw prezydentom udało się wyznaczyć problemy, które powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności. Tymi sprawami były – uznanie dyplomów naddniestrzańskich szkół wyższych, uznanie pridniestrowskich rejestracji samochodowych, a także ułatwienie sytuacji transportu kolejowego oraz sieci telefonicznych po wschodniej stronie Dniestru. Nowy prezydent Naddniestrza Wadim Krasnosielski jest bardziej otwarty na dialog niż jego poprzednik i można oczekiwać, że będzie współpracował z prezydentem 117 Mołdawii, próbując uregulować status swojego państwa na arenie międzynarodowej. Ważną decyzją wynikającą ze spotkania prezydentów jest także wznowienie pracy 118 Zjednoczonej Komisji Kontroli . Pomimo wznowienia dialogu aktualnie nie jest omawiany żaden plan uregulowania konfliktu. Zaangażowane podmioty próbują rozwiązywać problemy społeczno-ekonomiczne, ważne dla funkcjonowania zwykłych ludzi, oraz budować zaufanie pomiędzy Mołdawią i 119 Naddniestrzem; pomimo początkowej dynamiki, proces ten jest dość problematyczny . Ibidem Ibidem 117 ​Mołdawia i Naddniestrze zobowiązały się rozwiązać bieżące problemy do końca 2018 roku, https://studium.uw.edu.pl/moldawia-i-naddniestrze-zobowiazaly-sie-rozwiazac-biezace-problemy-do-konca-201 8-roku/​[dostęp 29 września 2019] 118 ​Все ОКК. Работа комиссии разблокирована по итогам договоренности Додона и Красносельского, https://newsmaker.md/rus/novosti/vse-okk-rabota-komissii-razblokirovana-po-itogam-dogovorennosti-dodona-ikrasnosel-29256/​[dostęp 29 września 2019] 119 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 57 115 116 50 Krasnosielski zapowiedział, że nie zamierza dyskutować na temat statusu Naddniestrza, ponieważ jego zdaniem gwarancją bezpieczeństwa państwa jest niepodległość. Prezydent Pridniestrowia odwołał się także do referendum z 2006 r., w którym obywatele opowiedzieli się za niezależnością, a następnie za wstąpieniem do Rosji. Krasnosielski stwierdził, że to jest 120 droga dla Naddniestrza wybrana przez naród, która nie podlega dyskusji . Rozdział III: Skutki powstania nieuznawanej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 3.1 ​Naddniestrze jako element rozgrywki geopolitycznej – NRM w świetle agresji zbrojnej FR na Ukrainę Nieudane próby pokojowego rozwiązania konfliktu wskazują na to, że w przypadku naddniestrzańskim utrzymany zostanie status quo. Obecna sytuacja geopolityczna wokół regionu nie daje powodów na to by stwierdzić, że w możliwej do przewidzenia przyszłości sytuacja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej zmieni się. Powodem by tak stwierdzić jest to, że żadna ze ani NRM lub Republika Mołdawii, ani żaden z zainteresowanych sprawą Pridniestrowia graczy nie ma interesu w rozwiązaniu tego problemu lub nie ma środków by tego dokonać. 3.1.1 Stosunek władz Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej do próby uregulowania spornego statusu regionu Naddniestrzańskiej elicie zależy na zachowaniu niezależnej NRM przede wszystkim dla utrzymania swoich wpływów w regionie, który mimo posiadanego patrona jest faktycznie niepodległy. Powstanie suwerennego organizmu państwowego na lewym brzegu Dniestru było wszak możliwe m.in. dzięki zaangażowaniu elity pozostającej na stanowiskach kierowniczych w fabrykach i lokalnych strukturach partyjnych, toteż ewentualna utrata K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 120 51 podmiotowości przez NRM wiązałaby się z utratą uzyskanych przez naddniestrzańską 121 nomenklaturę wpływów . Głównym założeniem władz NRM w rozmowach na temat statusu republiki jest odwoływanie się do referendum z 2006 r., które ma wykluczać połączenie się z Mołdawią zaś zaleca dążenie do uzyskania uznania międzynarodowego oraz wejścia w skład Federacji Rosyjskiej. Władze w Tyraspolu doskonale wiedzą, że żaden z tych wariantów nie jest możliwy ze względu na daleko idące konsekwencje jakie by za sobą pociągnął, dlatego w swojej oficjalnej polityce widocznie eksponują swoją chęć do integracji z Rosją. W NRM obok flag państwowych widoczne są flagi Rosji, Naddniestrze od trzech lat dostosowuje swoje prawodawstwo do standardów rosyjskich, a także zwróciło się do rosyjskiej Dumy z prośbą o przygotowanie projektu umożliwiającego włączenia Pridniestrowia do Federacji Rosyjskiej. Rosja jednak nie zdecydowała się na taki krok, ponieważ obecna sytuacja, w której może oddziaływać na Mołdawię i powstrzymywać jej ewentualne dążenia do zbliżenia z Zachodem, jest jej bardziej na rękę niż narażanie się na kolejne sankcje za przyłączenie terytorium de iure obcego państwa w swój skład, wiązałoby się to też z przymusem wpompowania w region dużych pieniędzy w celu wyrównaniu jego poziomu życia do 122 poziomu ogólnorosyjskiego . 3.1.2 Stosunek władz Federacji Rosyjskiej do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza Niewątpliwe to Federacja Rosyjska miała decydujący wpływ dla utworzenia się Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, chociaż nie można jednoznacznie stwierdzić, że był to projekt wymyślony w Moskwie. Bardziej prawdopodobne jest to, że Kreml skrzętnie wykorzystał sytuację konfliktu wewnątrz mołdawskiej republiki związkowej rozpadającego się ZSRS w celu zabezpieczenia swoich interesów w tym regionie. Obecnie Moskwa oficjalnie uznaje Naddniestrze za część Mołdawii i wykorzystuje region jako narzędzie swojej polityki wobec Kiszyniowa, umożliwiające przede wszystkim utrudnianie integracji Mołdawii z UE. Groźba destabilizacji regionu wykorzystywana jest także jako element presji na Zachód. Dla Rosjan ważne jest przede wszystkim kluczowe położenie w geopolitycznej С. Олейников, ​Политическая элита Приднестровья: к вопросу о предпосылках возникновения республики, ​Политика и правовое государство, УПРАВЛЕНЧЕСКОЕ КОНСУЛЬТИРОВАНИЕ, № 1, 2015 122 K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 121 52 układance Europy Wschodniej. Naddniestrze leży w pobliżu Morza Czarnego i polepsza jeszcze rosyjskie położenie strategiczne w basenie tego akwenu. Stanowi także dogodny przyczółek dla rozwijania przez FR swoich interesów na Bałkanach. Jednak najważniejszym czynnikiem jest bezpośrednie oddziaływanie na dwa państwa, które Rosja uważa za swoją wyłączną strefę interesów, a które chciały zbliżyć się z Europą Zachodnią, a więc Republikę 123 Mołdawii i Ukrainę . W obliczu agresji rosyjskiej na Ukrainę - aneksji Krymu i prowadzenia wojny hybrydowej w Donbasie znaczenie kontroli przez Rosję nad Naddniestrzem zostało potwierdzone w praktyce. Część sił zbrojnych Ukrainy zmuszonych jest stacjonować w pobliżu granicy z Naddniestrzem w celu ewentualnego zabezpieczenia regionu granicznego przez co nie mogą one zostać zaangażowane do innych celów. Na nic zdają się tu zapewnienia prezydenta NRM Wadima Krasnosielskiego, że ze strony Naddniestrza Kijów 124 nie ma się czego obawiać . Wspieranie status quo ma w założeniu pozwolić na oddziaływanie na Mołdowę i ma sprzyjać utrzymaniu rosyjskich wpływów w tym regionie. Kontrola nad Naddniestrzem sama w sobie nie jest dla Federacji Rosyjskiej celem ostatecznym, jest to środek do możliwości uzyskania większych wpływów w Republice Mołdawii poprzez zjednoczenie NRM z RM na wygodnych dla Rosjan warunkach. Za takie warunki można uznać zalegalizowanie obecności wojskowej sił zbrojnych FR nad Dniestrem, a także pewność, że zjednoczone państwo mołdawskie na długi czas wejdzie w rosyjską orbitę wpływów. W tym przypadku koniecznym byłoby uzyskanie przez Naddniestrze możliwości wetowania niezgodnych z wizją Rosji decyzji utworzonej w wyniku regulacji konfliktu naddniestrzańskiego 125 federacji . Zastępca rosyjskiego ministra spraw zagranicznych Grigorij Karasina określił przyszłość Naddniestrza jako „specjalny region, ze specjalnymi prawami w ramach zjednoczonego państwa mołdawskiego”. Taka pozycja Moskwy nie do końca zgadza się z punktem widzenia Tyraspola. W przypadku możliwej sugestii z Moskwy o dołączeniu Naddniestrza na specjalnych prawach do federacji z Mołdawią, na co może wskazywać wypowiedź Karasina, Tyraspol może jednak przystać na te warunki. Taka sytuacja jest możliwa tylko wtedy, gdy w Mołdawii pełnię władzy obejmą siły prorosyjskie, które zgodzą się na wymyślony w Moskwie scenariusz uregulowania konfliktu i Kreml będzie pewny gwarancji tam swoich interesów oraz zdoła przekonać do takiego K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 57 ​"Даю гарантию, от нас РФ не нападет на Украину": интервью лидера непризнанного Приднестровья, https://www.eurointegration.com.ua/rus/interview/2019/01/21/7091796/​[dostęp 29 września 2019] 125 M. Kosienkowski, ​Federacja Rosyjska wobec Naddniestrza, ​Analizy IEŚW, Lublin, 2008, s. 40-41 123 124 53 rozwiązania Tyraspol, co może nie być wcale łatwym zadaniem. Wtedy Naddniestrze zgodnie z założeniami swojej polityki mogłoby w ramach zjednoczonego państwa mołdawskiego 126 zintegrować się ze strukturami zarządzanej przez Rosję Unii Euroazjatyckiej . 3.1.3 Stosunek państw zachodnich do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza Unia Europejska uświadomiła sobie o roli jaką pełni Naddniestrze wraz ze znaczącym przybliżeniem się do niego granic wspólnoty poprzez dołączenie do niej Rumunii w 2007 r. Europejczycy razem ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki dążą do takiego rozwiązania sporu, jakie byłoby zaakceptowane przez obydwie strony konfliktu, uzyskałoby poparcie społeczności międzynarodowej, wynikiem czego miałoby być państwo demokratyczne. Taka sytuacja w zamyśle ustabilizowałaby region i zażegnałaby problem w bezpośrednim 127 sąsiedztwie struktur zachodnich . UE działa również na rzecz zbliżenia Kiszyniowa i Tyraspola, w tym finansuje projekty na rzecz modernizacji i demokratyzacji Mołdawii, a 128 także Naddniestrza jak np. polska inicjatywa Inicjatywa Solidarności Międzynarodowej . Zaangażowanie państw unijnych w rozwiązanie problemu Naddniestrza jest jednak niewielkie w stosunku do możliwości wspólnoty. UE nie przedstawiła również własnego planu rozwiązania sytuacji. Wynika to m.in. z tego, że wiele państw członkowskich nie chce wchodzić w konfrontację z Rosją i ma ważniejsze problemy w swoim rozkładzie dnia. Amerykanie dodatkowo wprowadzają sankcje na polityków naddniestrzańskich. Najważniejszym warunkiem dla państw zachodnich jest wycofanie się sił zbrojnych FR z Naddniestrza, a także takie zjednoczenie się państw po obu brzegach Dniestru, które 129 umożliwiałoby Mołdawii integrację w struktury unijne . K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 127 K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, ​Naddniestrze. Historia…, op.cit.​, s. 58-59 128 Solidarity Fund PL in Moldova, h​ttp://solidarityfund.md/en/​[dostęp 29 września 2019] 129 M. Kosienkowski, ​Naddniestrzańska Republika Mołdawska: determinanty przetrwania, ​wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2010,​​s. 198-199 126 54 3.1.4 Stosunek władz Republiki Mołdawii do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza Wśród mołdawskiej elity politycznej, nie zważając na różnice pomiędzy różnymi partiami politycznymi funkcjonuje konsensus ustalony na mocy ustawy z 2005 r. dotyczącej specjalnego statusu Lewobrzeża. Nawet w przypadku wojny między siłami politycznymi jaka miała miejsce na mołdawskiej scenie politycznej poglądy odnośnie rozwiązania problemu Pridniestrowia są zbliżone. Nawet partie pozycjonujące się jako prorosyjskie, jak Partia Socjalistyczna proponują maksymalnie federalizację RM, nie ma mowy o uznaniu secesji Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Przy kreowaniu swojej polityki co do Naddniestrza, Kiszyniów stara się unikać niepotrzebnego zaostrzania stosunków z Rosją, 130 która jest dla Mołdawii ważnym partnerem gospodarczym . Jednak dzisiaj uzyskanie kontroli nad całością terytorium państwa nie jest już tak palącym problemem dla polityków i społeczeństwa mołdawskiego. Na przestrzeni lat wielu mołdawskich polityków wykorzystywało swoje stanowisko nie do próby uregulowaniu statusu Pridniestrowia, ale do uczestnictwa w korupcyjnych schematach transferu kontrabandy i w przemycie. 3.1.5 Stosunek władz Ukrainy do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza Na przestrzeni lat stosunek Ukrainy do sąsiadującej z nią nieuznawanej republiki był zmienny. Latami w najlepsze funkcjonował przemyt towarów z Naddniestrza, dla którego Ukraina jest jedynym oknem na świat. Mołdawia wielokrotnie próbowała współpracować z Ukraińcami w celu egzekwowania mołdawskiego prawodawstwa na ukraińsko - naddniestrzańskiej granicy. Jednak nic się w tej sprawie nie zmieniało i to niezależnie od tego czy u władzy był Leonid Kuczma, czy mający ambicje uregulowania konfliktu 131 naddniestrzańskiego Wiktor Juszczenko . Współpraca skorumpowanych ukraińskich urzędników z Naddniestrzem umożliwiała Naddniestrzu bogacenie się na eksporcie tamtejszych towarów przez port w Odessie. Z tego powodu władze Naddniestrza zawsze А. Гущин, С. Маркедонов, ​Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования, https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf​[dostęp 28 września 2019] 131 M. Kosienkowski, ​Ukraina wobec Naddniestrza, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ​Lublin, 2009, s. 20-24 130 55 132 starały się dbać o stosunki z władzami Odessy i tamtejszego portu . Spekulowało się również, że nielegalna broń z magazynu w Kołbasnej trafia w ten sposób do bojówek na całym świecie. Stosunek Ukrainy do problematyki Pridniestrowia zmienił się wraz z rosyjską agresją na jej terytorium. Po agresji rosyjskiej Ukraina wzmocniła kontrolę granicy z quasi-państwem. W ukraińskich mediach zjawiały się informacje o możliwym przeniknięciu z NRM na Ukrainę dywersantów w celu destabilizacji sytuacji w obwodzie odesskim. 2 maja po zamieszkach w Odessie, Służba Bezpieczeństwa Ukrainy stwierdziła, że koordynowały je 133 rosyjskie grupy z terytorium Naddniestrza . Ukraińskie władze obawiały się również możliwej próby utworzenia przez Rosję korytarza lądowego z pochłoniętego wojną Donbasu na Krym i dalej do Naddniestrza, co całkowicie zmieniłoby sytuację nieuznawanego państwa. Niepokojącą w tym kontekście wydawała się prośba wystosowana przez Radę Najwyższą NRM w czasie aneksji Krymu dotycząca uznania jego niepodległości i przyłączenie do FR, jak to miało miejsce z półwyspem. Było to odebrane przez ukraińskie władze jako możliwy pretekst do agresji rosyjskiej na drugim froncie. Ukrainie udało się zneutralizować próby zdestabilizowania sytuacji w obwodzie odesskim, jednak polityka co do rozwiązania 134 problematycznej sytuacji NRM nie zaznała znaczących zmian . Zmiana polityki ukraińskiej byłaby nieunikniona w momencie ścisłej współpracy Tyraspola z Rosją w celu zdestabilizowania Ukrainy, takie działania jednak jak dotąd nie miały miejsca. Naddniestrze stara się utrzymywać poprawne relacje z Ukrainą, zachowując pozorną neutralność w sprawie Krymu czy ignorując powstanie nieuznawanych państw w Donbasie. W ostatnich latach próbom ewentualnego działania Ukrainy w celu uregulowania sytuacji Pridniestrowia nie sprzyjał również fakt posiadania przez byłego prezydenta Petro Poroszenki interesów w republice. Przejawem specyficznego podejścia Poroszenki do Naddniestrza było także sprzyjanie zdjęciu na wniosek do niedawna głównego człowieka w Mołdawii, Włada Płachotniuka sankcji z huty metali w Rybnicy, która jest jednym z największych 135 składkowiczów w budżecie quasi-państwa . P. Oleksy, ​Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza. ​Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Gniezno, 2016, s. 175 133 M. Kosienkowski, ​NADDNIESTRZE A BEZPIECZEŃSTWO UKRAINY, S ​ ecuritologia Nr 1/2014, s. 96-100 134 Ibidem 135 ​"Схемы": Порошенко помог снять санкции с завода в Приднестровье, https://www.svoboda.org/a/29916616.html​[dostęp 29 września 2019] 132 56 3.2 Społeczeństwo Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 3.2.1 Charakterystyka mieszkańców Społeczeństwo naddniestrzańskie jest ewenementem na skalę europejską. Na lewym brzegu Dniestru mieszkają Mołdawianie, Ukraińcy i Rosjanie w praktycznie równych proporcjach, każda grupa narodowościowa stanowi ok. 30 proc. całości. Sytuacja społeczna Naddniestrza jest ciekawa dlatego, że Republika mimo konfliktu z Mołdawią nie wypiera się mołdawskiego dziedzictwa, prawa społeczności mołdawskiej są respektowane. Dowodem na to jest choćby oficjalna nazwa państwa, czyli Naddniestrzańska Republika Mołdawska. W Pridniestrowiu funkcjonują trzy języki urzędowe – mołdawski, ukraiński i rosyjski. Każda społeczność mówi w swoim języku, ale wszyscy znają także język rosyjski, który używany jest głównie w miastach, poza tym jest dla republiki lingua franca i to głównie nim w życiu codziennym 136 posługują się mieszkańcy Naddniestrza . W większości przypadków między zwykłymi obywatelami Naddniestrza i Mołdawii nie ma żadnych uprzedzeń i konfliktów na tle narodowym, etnicznym lub naddniestrzańsko-mołdawskiego polega religijnym. na tym, że Wyjątkowość nie ma on konfliktu kontekstu ani narodowo-etnicznego, ani religijnego. Granica między Naddniestrzem i Mołdawią nie jest granicą między ludnością rosyjskojęzyczną i rumuńskojęzyczną. W Naddniestrzu jest nieznacznie więcej Mołdawian od Rosjan, w Mołdawii zaś ludzie, których językiem ojczystym jest rosyjski, stanowią nawet ok. 30 proc. populacji i nie można nazwać ich 137 naddniestrzańską piątą kolumną . Etniczni Rosjanie i rosyjskojęzyczni w Mołdawii w żaden sposób nie czują się związani z Naddniestrzem, naddniestrzańscy Mołdawianie z kolei są tak jak wszystkie inne grupy narodowe zwolennikami niepodległości Naddniestrza. To pokazuje, że konflikt ma podłoże polityczne i dlatego w teorii powinno być łatwiej go rozwiązać. Większość mieszkańców Pridniestrowia ma w kieszeni kilka paszportów, ponieważ obywatelstwo naddniestrzańskie nie umożliwia im wyjechania za granicę. Bardzo łatwo jest uzyskać obywatelstwo mołdawskie, dużo jest również obywateli Ukrainy, Pridniestrowie P. Oleksy, ​Wspólnota z…,​op.cit., s.14 K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 136 137 57 138 zamieszkuje także ponad 200 tysięcy posiadaczy paszportu rosyjskiego . Łatwość uzyskania rumuńskiego obywatelstwa w przypadku posiadania mołdawskich dokumentów sprawia także, że są w Naddniestrzu również posiadacze paszportu Unii Europejskiej. Dobrym przykładem dla pokazania rzeczywistości państwa nieuznawanego jest to, że nawet prezydent Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej używa paszportu rosyjskiego oraz ukraińskiego, przy czym posiadane obywatelstwo wcale nie musi iść w parze z poglądami prezentowanymi 139 przez daną osobę . Głównymi mniejszościami narodowymi w tym nieuznawanym państwie 140 są Bułgarzy i Gagauzi, mieszka tam także ok. 1,7 tys. Polaków . 3.2.1 Tożsamość naddniestrzańska W dążeniu do przeciwstawienia się zagrożeniu rumunizacji wśród mieszkańców Naddniestrza miało miejsce oparte na wzorze sowieckim zjednoczenie ludzi różnych narodowości. Naddniestrzanie, czerpiąc z identyfikacji sowiecko-rosyjskiej, z sukcesami przeszli proces samoidentyfikacji. Później, wraz z rozwojem naddniestrzańskiej państwowości zaczęła powstawać również pridniestrowska tożsamość narodowa. Często powodem takiej samoidentyfikacji ludzi jest to, że pochodzą z rodzin mieszanych, np. mołdawsko-ukraińskich i ciężko jest im się przypisać do jakiegoś narodu, dlatego identyfikują się jako Naddniestrzanie. Tożsamość naddniestrzańska jednak coraz bardziej się rozwija. Można to zauważyć na podstawie akcji o nazwie „Ja Naddniestrzanin” oraz „Kupuj Naddniestrzańskie” 141 142 przeprowadzanych na terenie całego państwa. Akcje polegała na organizacji koncertów, a także zabaw i gier terenowych dla dzieci i młodzieży, a także do oznaczania naddniestrzańskich produktów w sklepach i zachęcania do ich kupna. Poza tym na В ​ Приднестровье готовятся к выборам президента России, https://ru.sputnik.md/politics/20180201/17035787/v-pridnestrove-gotovyatsya-k-vyboram-prezidenta-rossii.html [dostęp 29 września 2019] 139 ​"Президент" непризнанного Приднестровья оказался украинцем, https://www.pravda.com.ua/rus/news/2019/07/31/7222422/​[dostęp 29 września 2019] 140 ​Ethnic composition of Transnistria 2004, ​http://pop-stat.mashke.org/pmr-ethnic-loc2004.htm​​[dostęp 29 września 2019] 141 О проекте покупай приднестровское, ​http://tiraspol.ru/meropriyatiya/pokupay-pridnestrovskoe/pp-2/ [dostęp 29 września 2019] 142 ​«ПРИДНЕСТРОВЦЫ – ЭТО ПОЛИТИЧЕСКАЯ НАЦИЯ, В ОСНОВЕ КОТОРОЙ ЛЕЖИТ НЕ ЭТНИЧЕСКАЯ, А РЕГИОНАЛЬНАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ» https://novostipmr.com/ru/news/15-06-26/pridnestrovcy-eto-politicheskaya-naciya-v-osnove-kotoroy-lezhit-ne [dostęp 29 września 2019] 138 58 billboardach i plakatach umieszczane są ciekawe zdjęcia związane z Naddniestrzem, które mają na celu wywrzeć na odbiorcy pozytywną reakcję i skłonić go niejako do utożsamiania się ze swoją ojczyzną, a także obudzić w nim uczucie patriotyzmu. Akcja ma także na celu zjednoczenie wszystkich narodów żyjących w Naddniestrzu. Na Lewobrzeżu wyrosło całe pokolenie, które nie zna innych warunków niż życie w nieuznanym państwie. Dlatego zwłaszcza wśród młodych ludzi pojawiło się poczucie naddniestrzańskiej tożsamości. Jednak naddniestrzańska tożsamość staje się dominująca w całym społeczeństwie NRM, 53,1 % 143 Naddniestrzan określiłoby siebie w pierwszej kolejności jako Pridniestrowców . Tożsamość i naród naddniestrzański wciąż są w budowie i nie są do końca sformowane, ale państwo stosuje politykę ich kreowania poprzez promowanie symboli narodowych, przybliżanie obywatelom losy bohaterów narodowych, a także poprzez zaznaczanie 144 terytorium narodowego mającego na celu przywiązanie do tego terytorium . W Naddniestrzu może funkcjonować, choć nie zdarza się to często nawet kilka tożsamości jednocześnie. Tożsamość naddniestrzańska dla wszystkich jako obywateli Naddniestrza, Tożsamość związana z narodowością etniczną - czyli najczęściej mołdawska, ukraińska lub rosyjska. Wśród etnicznych Mołdawian i Ukraińców jest sporo wyższy poziom niż wśród Rosjan jeśli chodzi o poczucie związania z Naddniestrzem. Rosjanie naddniestrzańscy często czują się związani bezpośrednio z Rosją i niekoniecznie poczuwają się do tożsamości naddniestrzańskiej, ale popierają państwowość Naddniestrza jako sposób odcięcia od Mołdawii. Kolejny sposób samoidentyfikacji to przyjęcie tożsamości rosyjskiej - odbieranie siebie jako części "Russkiego Mira" czyli miejsce gdzie są "rosyjskie wartości" - język i kultura rosyjska lub sowiecka, prawosławie. Kolejnym typem tożsamości jest tożsamość sowiecka, głównie wśród ludzi starszych, jako nostalgia za czasami ich młodości, ale także za czasem gdy Naddniestrze było w jednym państwie z Rosją i naddniestrzańska gospodarka 145 przeżywała czasy świetności . ​Власти ПМР успешно борются с русской идентичностью приднестровцев, https://regnum.ru/news/society/2132799.html​[dostęp 29 września 2019] 144 P. Oleksy, ​Wspólnota z…,​op.cit., s. 44-83 145 K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 143 59 3.2.2 Polska mniejszość narodowa Ziemia naddniestrzańska zostawiła swój ślad w kulturze polskiej. O położonym na północy republiki Raszkowie wspomina Henryk Sienkiewicz w „Ogniem i mieczem” oraz w „Panu 146 Wołodyjowskim”. Pod Raszkowem został nabity na pal Azja Tuhajbejowicz . To w tym, ciekawym z punktu widzenia historii miejscu, znajduje się polski cmentarz katolicki oraz Dom Polski „Wołodyjowski”. Miejscowi Polacy są ludźmi bardzo przywiązanymi do tradycji i kultury polskiej. Nie do przecenienia jest tu praca i działanie Towarzystwa Kultury Polskiej „Jasna Góra”. Etniczni Polacy stanowią w Naddniestrzu nawet kilka procent ludności, ale liczba ludzi, którzy są tego świadomi i dbają o swoją polską tożsamość, jest niewielka. Można powiedzieć, że zorganizowane grupy polskie na terytorium Naddniestrza funkcjonują tylko w największych miastach, czyli Tyraspolu, Benderach i Rybnicy oraz właśnie we wsi Raszków i sąsiedniej Słobodzie Raszków. Mimo problemów związanych ze statusem Naddniestrza jako nieuznawanego państwa, a co za tym idzie ograniczonym zaufaniem i wsparciem ze strony polskich towarzystw lub grup pomagającym Polakom na kresach lub za granicą, Towarzystwo funkcjonuje i stara się dbać o polskie dziedzictwo w najlepszy możliwy sposób 147 . Poprzez nawiązanie przez Towarzystwo kontaktu ze Studium Europy Wschodniej UW i Akademią Sztuk Pięknych, od czterech lat, każdego roku do Raszkowa przyjeżdża grupa studentów i konserwatorów, którzy pracują w celu odnowienia starego polskiego cmentarza. 148 Projekt ten ma będzie kontynuowany także w następnych latach . 3.3 Sytuacja gospodarcza Gospodarka Naddniestrza stanowi specyficzne połączenie odziedziczonego po ZSRR modelu centralnie sterowanego z elementami otwartej gospodarki wolnorynkowej. Jest ona także mocno uzależniona od rosyjskich subsydiów finansowych i licznych subwencji, takich jak tzw. subsydium gazowe oraz dodatek emerytalny, który sprawia, że naddniestrzańskie emerytury są wyższe niż mołdawskie. W 2015 r. kurek z pieniędzmi Kremla został P. Oleksy, ​Naddniestrze. Terror…, ​op.cit., s. 5-8 K. Sienicki, ​Naddniestrze – perspektywy…, op.cit., http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa nego-panstwa/​​[dostęp 29 września 2019] 148 ​Studenci zadbali o polski cmentarz na południowych krańcach dawnej Rzeczpospolitej, https://studium.uw.edu.pl/studenci-zadbali-o-polski-cmentarz-na-poludniowych-krancach-dawnej-rzeczpospolite j/​[dostęp 29 września 2019] 146 147 60 przykręcony z powodu trudnej sytuacji rosyjskiej gospodarki, związanej z nałożonymi na nią sankcjami. Gospodarka regionu zbudowana została na czterech wielkich zakładach przemysłowych: Mołdawskim Zakładzie Metalurgicznym w Rybnicy (MMZ Rybnica), Tiroteksie, Rybnickim Kombinacie Cementowym oraz elektrowni wodnej GRES. W rezultacie ogromny wpływ na sytuację gospodarczą Naddniestrza ma kondycja każdego z tych przedsiębiorstw, produkujących niemal wyłącznie na eksport. Czyni to region niezwykle 149 wrażliwym na zmiany sytuacji gospodarczej głównych partnerów handlowych . Problem ten pogłębia dodatkowo skrajnie małe zróżnicowanie naddniestrzańskiego eksportu. Szczególną rolę w gospodarce Naddniestrza odgrywa holding Sheriff. To największe pod względem liczby pracowników przedsiębiorstwo naddniestrzańskie (zatrudnia 12 tys. osób). Holding skupia ponad dziesięć firm i zakładów produkcyjnych reprezentujących zróżnicowane branże. Jest on właścicielem sieci supermarketów, sieci stacji paliw, fabryk, hoteli, sieci telefonii komórkowej i przedsiębiorstwa budowlanego. Obszar jego działalności obejmuje ponadto sferę mediów oraz bankowości, a także kompleks sportowy i klub piłkarski Sheriff Tyraspol. Do najbardziej znanych spółek Sheriffa należy fabryka koniaków i win Kvint. Podatki płacone przez holding Sheriff stanowią 52 proc. dochodu w budżecie Naddniestrza. Zdaniem naddniestrzańskiego dziennikarza Maksima Kuzowlewa, u podstaw 150 potęgi Sheriffa leży handel z polskimi firmami w latach 90. XX wieku Naddniestrzańskie przedsiębiorstwa aktywnie handlują z państwami Unii Europejskiej, rejestrując się w Mołdawii w celu uzyskania niezbędnych do handlu ze wspólnotą dokumentów. Naddniestrze od początku 2016 r. korzysta z rozszerzenia stosowania umowy o wolnym handlu z UE (DCFTA). Możliwość nieopodatkowanego handlu z państwami wspólnoty ma bardzo pozytywny wpływ na naddniestrzańską gospodarkę. W 2014 roku takich przedsiębiorstw było 592, jednak liczba ta stale rośnie. Ponad 30 proc. eksportu Pridniestrowia przypada na UE, 37 proc. na Mołdawię, blisko 20 proc. na Rosję, Białoruś i 151 Ukrainę . Jednocześnie NRM otwiera się na inwestorów z zagranicy, w tym zwłaszcza z K. Całus, ​Gospodarka wspomagana. Specyfika naddniestrzańskiego modelu ekonomicznego, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-05-16/gospodarka-wspomagana-specyfika-naddni estrzanskiego-modelu​[dostęp 29 września 2019] 150 M. Kosienkowski, ​Polska a Mołdawia i Naddniestrze,​s. 105 151 K. Całus, ​Naddniestrze: kruchy kompromis w sprawie DCFTA, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-12-30/naddniestrze-kruchy-kompromis-w-sprawie-dcfta [dostęp 29 września 2019] 149 61 Unii Europejskiej. W tym celu powstają anglojęzyczne strony zachęcające do inwestycji w 152 regionie . Po terytorium Naddniestrza przebiega tranzytowy gazociąg z Rosji do Mołdawii i dalej na zachód Europy. Jest on obsługiwany przez miejscowych specjalistów. W zamian za bezpłatny tranzyt Rosja zapewnia Naddniestrzu bezpłatny gaz, obciążając kosztami Mołdawię. W obecnej formie naddniestrzański model gospodarczy jest wysoce niestabilny oraz nieefektywny. W rezultacie nieuznawana republika cierpi z powodu permanentnego deficytu budżetowego, a gospodarka naddniestrzańska wymaga zewnętrznych środków dla podtrzymania swojego funkcjonowania. Subsydiowanie przez Moskwę niewydolnego systemu naddniestrzańskiego umożliwia jej zachowanie kontroli nad separatystyczną 153 republiką . 3.4 Sytuacja polityczna w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej W tej nieuznawanej republice wdrożony jest system prezydencki, w którym prezydent odpowiada za wybór premiera, rządu, a także zarządzających poszczególnymi służbami i organami administracji państwowej. W Naddniestrzu funkcjonuje system demokratyczny, obywatele wybierają prezydenta i 43 deputowanych do Rady Najwyższej na pięcioletnią 154 kadencję . Mimo że wybory nie są uznawane na arenie międzynarodowej, to można stwierdzić, że przeprowadzane są one w sposób demokratyczny, o czym świadczyć mogą bardzo zaciekłe i ostre kampanie do parlamentu w 2015 r. i o fotel prezydenta w grudniu 2016 r. Kandydaci walczyli o każdy głos, uciekając się do wymyślnych strategii oraz szukania „haków” na swoich oponentów. O tym, że ich wyniki nie są ustalane z góry w Moskwie mogą świadczyć wybory prezydenckie z 2011 r. gdy popierany przez Kreml kandydat Anatolij Kaminski przegrał z młodym, antyestablishmentowym kandydatem Jewgienijem I​nvest Pridnestrovie, ​http://www.investpmr.org/en/​[dostęp 29 września 2019] K. Całus, P ​ roblemy finansowe Naddniestrza, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-07-09/problemy-finansowe-naddniestrza​[dostęp 29 września 2019] 154 ​ rzegląd Sejmowy nr V. Serzhanova, ​PARLAMENT NADDNIESTRZAŃSKIEJ REPUBLIKI MOŁDAWSKIEJ, P 3(140)/2017, s. 91–105 152 153 62 Szewczukiem, który zgarnął głosy większości nastawionych opozycyjnie do pierwszego 155 prezydenta Igora Smirnowa Naddniestrzan Dla Naddniestrza najważniejszymi partnerami do rozmów są Rosja oraz sąsiedzi – Mołdawia i Ukraina. Relacje naddniestrzańsko-rosyjskie są aktualnie bardzo dobre. Kształtują się one poprzez spotkania i rozmowy ze specjalnym przedstawicielem Rosji do spraw Pridniestrowia – wicepremierem Dmitrijem Kozakiem. Rosja mimo iż nie uznaje jego niepodległości, otwarcie popiera Naddniestrze, a w kryzysowych sytuacjach w relacjach z sąsiadami staje po stronie tej separatystycznej republiki. W związku z agresją Rosji na Ukrainę, latem 2015 r. Mołdawia i Ukraina uszczelniły granice z Naddniestrzem i zaczęły dążyć do ukrócenia 156 przemytu, który przez lata stał się znakiem rozpoznawczym regionu . Uszczelnienie granic w połączeniu z pogorszeniem sytuacji finansowej Rosji spowodowało kryzys w Naddniestrzu, objawiający się m.in. ograniczeniami w wypłacie świadczeń socjalnych. Sytuacja ta miała wpływ na nastroje w społeczeństwie, a w konsekwencji na wyniki wyborów prezydenckich w grudniu 2016 r., w których dotychczasowy prezydent Jewgienij Szewczuk przegrał z Wadimem Krasnosielskim, kandydatem partii Odnowienie kontrolowanej przez holding 157 Sheriff . Sytuacja ta wpłynęła także na wynik wyborów parlamentarnych w listopadzie 2015 158 r. . Obie kampanie były bardzo emocjonujące ze względu na dużą rywalizację. Wcześniej podczas wyborów kładziono akcent na to, żeby zjednoczyć się w celu przeciwstawienia się Mołdawii, jednak ostatnie dwie kampanie polegały na walce wewnątrz kraju między środowiskiem Sheriffa, a grupą byłego już prezydenta Szewczuka. Zakończenie W pracy licencjackiej opisano trzy szeroko pojęte aspekty dotyczące Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Przedstawiono genezę powstania nieuznawanego państwa, autor W. Rodkiewicz, A. Wierzbowska - Miazga, ​Rosja naciska na zmianę władzy w Naddniestrzu, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-11-09/rosja-naciska-na-zmiane-wladzy-w-naddniestrzu [dostęp 29 września 2019] 156 J.Wróbel, ​Przestępczość gospodarcza w Naddniestrzu, ​PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO 7/12, s. 31-48 157 K. Całus, ​Naddniestrze: kryzys gospodarczy zapowiada zmianę władzy, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2016-06-22/naddniestrze-kryzys-gospodarczy-zapowiada-zmianewladzy​[dostęp 30 września 2019] 158 Г. Мирзаян, Блокадное продолжение. Выборы в Приднестровье ухудшат положение республики, http://www.foreignpolicy.ru/analyses/blokadnoe-prodolzhenie-vybory-v-pridnestrove-uhudshat-polozhenie-resp ubliki/​[dostęp 30 września 2019] 155 63 dokładnie opisał tło historyczne niezbędne do zrozumienia tego jak na lewym brzegu Dniestru powstało quasi - państwo. Nie ograniczono się jedynie do opisania zmieniającej się przynależności państwowej ziem naddniestrzańskich, ale skupiono się przede wszystkich na przyczynach takich wydarzeń i na tym jakie wywołały one skutki w danym miejscu i czasie. Autor przybliżył także sam proces państwotwórczy niepodległego Pridniestrowia. W pracy dokładnie omówiono zalążki konfliktu między elitami Naddniestrza oraz Mołdawii jak również odtworzono przebieg wojny, w tym walk kluczowych do pomyślnego dla Naddniestrza zakończenia konfliktu. Prześledzenie procesu pokojowego daje czytelnikowi możliwość zrozumienia w jaki sposób próbuje się uregulować sytuację konfliktową dotyczącą nieuznawanego państwa. Przedstawienie Pridniestrowia jako przedmiotu rozgrywki geopolitycznej doskonale obrazowuje to w jaki sposób separatystyczny region postrzegany jest przez wielkich tego świata. Opis społeczeństwa naddniestrzańskiego oraz sytuacji gospodarczej i politycznej wewnątrz republiki daje odbiorcy możliwość zobrazowania sobie rzeczywistości występującej w republice. Długa, wielowiekowa historia osadnictwa ludzkiego na ziemiach naddniestrzańskich pozostawiła na lewym brzegu Dniestru niesamowite dziedzictwo. Przez setki lat ludzie doskonalili sposoby życia w społecznościach, wpływając w ten sposób na rozwój struktur rodzinnych, ale także plemiennych. Wraz z pojawieniem się w Naddniestrzu stałego osadnictwa i z momentem rozpoczęcia funkcjonowania pierwszych organizmów państwowych tereny te zaczęły przybierać swój niepowtarzalny ryt. Ważnymi dla dalszego kształtowania się Naddniestrzami były czasy kontroli Pridniestrowia przez WKL, a następnie Rzeczpospolitą, Tatarskie Ordy i Imperium Osmańskie. Ziemie te najeżdżane przez Kozaków i Tatarów przez wieki były terenami pogranicza. Kilkaset lat ciągłych wojen, zmiany przynależności państwowej nadały Naddniestrzu specyficzny charakter regionu wielonarodowego. Zjednoczenie ziem naddniestrzańskich przez Imperium Rosyjskie silnie wpłynęły na ukształtowanie się w Pridniestrowiu wyjątkowego systemu, w którym ludzie o różnych narodowościach w zgodzie żyją i współpracują rozwijając swoją małą ojczyznę. Dwa wieki spędzone w jednym państwie rosyjskim, ale w dwóch różnych systemach, dały podwaliny pod stworzenie NRM oraz określiły dzisiejszy charakter Naddniestrza i umożliwiły wytworzenie się tam nieoczekiwanej państwowości - Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, która nie uzyskała uznania międzynarodowego. 64 Reasumując, opisane w niniejszej pracy zagadnienia pozwalają zrozumieć jak i dlaczego powstał specyficzny system funkcjonujący w republice nieuznawanej, a także jakie są perspektywy na jego dalsze perspektywy i ewaluację. To niewielkie, zaledwie półmilionowe terytorium jest elementem skomplikowanej struktury geopolitycznej, która funkcjonuje w tym regionie Europy i wpływa na sąsiadujące z nim Mołdawię i Ukrainę. Naddniestrzańska Republika Mołdawska zachowa swój status quo do bliżej nieokreślonego, jednak aktualnie niemożliwe do sprognozowania momentu, który całkowicie zaburzy aktualnie panujący porządek geopolityczny w tej części świata. Bibliografia Literatura 1. Bałta w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 96 2. Całus K., Kosienkowski M., Oleksy P., Pieńkowski J., Rajczyk R., Naddniestrze. Historia-polityka-gospodarka, Poznań, EastWest Analytics 2014, s. 8 3. Darski J., Rumunia. Historia, współczesność, konflikty narodowe, Warszawa 1995, s. 124. 4. Deletant D., Rumunia zapomniany sojusznik Hitlera, Warszawa 2011. 5. Jahorłyk w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 372 6. Kastory A., Rozbiór Rumunii w 1940 roku, Warszawa 2002 7. King Ch., The Moldovans; Romania, Russia, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s. 53–54 8. Kosienkowski M., Federacja Rosyjska wobec Naddniestrza, Analizy IEŚW, Lublin, 2008, s. 40-41 9. Kosienkowski M., Naddniestrzańska Republika Mołdawska: determinanty przetrwania, wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2010, s. 198-199 10. Kosienkowski M, NADDNIESTRZE A BEZPIECZEŃSTWO UKRAINY, Securitologia Nr 1/2014, s. 96-100 11. Kosienkowski M., Polityka etniczna Mołdawii, s. 305 12. M. Kosienkowski, Polska a Mołdawia i Naddniestrze, s. 105 65 13. Kosienkowski M., Quasi-państwo w stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 38(2008), nr 3-4. 14. Kosienkowski M., Ukraina wobec Naddniestrza, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin, 2009, s. 20-24 15. Koźbiał K. Państwa nieuznawane jako element dezintegrujący w stosunkach międzynarodowych. Wybrane aspekty, w: Rocznik SNPL, Wilno, Litwa, 2018, T. 18, s. 203–219. 16. Makiłła D., Artykuły henrykowskie (1573–1576). Geneza – Obowiązywanie – Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012. 17. Oleksy P., Naddniestrze. Terror tożsamości, Wołowiec, Wydawnictwo Czarne, 2018, s.18-19 18. Oleksy P., Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza. Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Gniezno, 2016, s. 175 19. Pegg S. International Society and the „De Facto” State, Aldershot 1998, s. 26 i n. 20. Quasi-państwo w: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 35, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002, s. 130. 21. Serzhanova V., Powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i jego implikacje, Studia Europejskie, 1/2017, s. 257-258 22. Siniucha w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 10, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 620-621 23. J. Solak, Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń 2010, s. 251–268. 24. Wróbel J., Przestępczość gospodarcza w Naddniestrzu, PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO 7/12, s. 31-48 25. Zdaniuk B., Naddniestrze – ostatni relikt zimnej wojny, „Społeczeństwo i Polityka”, 2006, Nr 3 (8), s. 147 26. Атлас. Приднестровская Молдавская Республика: История, Тирасполь 2007, s. 30–33. 27. Бабилунга Н., История Приднестровья. Краткий очерк, w: Феномен Приднестровья, Tyraspol, РИО ПГУ, 2003, s. 11-12. 28. Бабилунга Н.В., Бомешко Б.Г., История родного края, Tyraspol, РИО ГИПК, 2005, s. 21-22 29. В. Журавлев, Легитимация приднестровского госыдарства: стуктурно-функциональный подход, Тирасполь 2005, s. 72. 66 30. Леонтьева О, Ястребчак В., Политические элиты Республики Молдова и Приднестровской Молдавской Республики: формирование, генезис, внешние факторы, w: ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ СТРАТЕГИИ № 4 (25) 2014, s. 86-102 31. Максименко Ю., Скифия – родина Русов, Litres, 2019, str. 80. 32. Олейников С., Политическая элита Приднестровья: к вопросу о предпосылках возникновения республики, Политика и правовое государство, УПРАВЛЕНЧЕСКОЕ КОНСУЛЬТИРОВАНИЕ, № 1, 2015 33. Основные события в истории ПМР. Хроника, „Исторический алманах Приднестровья” 2000, nr 4, s. 44 34. Пальчик В., УНСО: Перший посвист куль. Війна у Придністров’ї, 1992 рік, Київ, Орієнтир, 2017, s. 88 35. Третьяк А. И., Северное Причерноморье в политико-правовом пространстве Европы конца XVIII века, Odessa, Optimum, 2004, s.12 36. Указ от 4 ноября 1940 г. об установлении границы между Украинской Советской Социалистической Республикой и Молдавской Советской Социалистической Республикой, w: Сборник законов СССР и указов Президиума Верховного Совета СССР, 1938 г. — июль 1956 г., red. Ю.И. Мандельштам, Москва 1956, s. 31-33 Źródła internetowe 1. 12 ВОЙН РОССИИ И ТУРЦИИ, https://openrussia.org/post/view/10798/ [dostęp 8 września 2019] 2. 12 ИНТЕРЕСНЫХ ФАКТОВ О ПРИДНЕСТРОВЬЕ, https://novostipmr.com/ru/news/18-05-14/12-interesnyh-faktov-o-pridnestrove [29 września 2019] 3. 2 марта 1992 года начался вооруженный конфликт в Приднестровье, http://www.ifregion.ru/news/73868 [dostęp 28 września 2019] 4. 29 ЛЕТ НАЗАД ПРОШЕЛ ПЕРВЫЙ В ИСТОРИИ СОВЕТСКОГО СОЮЗА РЕФЕРЕНДУМ, https://novostipmr.com/ru/news/18-12-03/29-let-nazad-proshel-pervyy-v-istorii-sovetskogo-s oyuza-referendum [dostęp 28 września 2019] 5. Całus K., Gospodarka wspomagana. Specyfika naddniestrzańskiego modelu ekonomicznego, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-05-16/gospodarka-wspomagana -specyfika-naddniestrzanskiego-modelu [dostęp 29 września 2019] 67 6. Całus K., Naddniestrze: kruchy kompromis w sprawie DCFTA, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-12-30/naddniestrze-kruchy-kompromisw-sprawie-dcfta [dostęp 29 września 2019] 7. K. Całus, Naddniestrze: kryzys gospodarczy zapowiada zmianę władzy, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2016-06-22/naddniestrze-kryzys-gospodarczyzapowiada-zmiane-wladzy [dostęp 30 września 2019] 8. Całus K., Problemy finansowe Naddniestrza, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-07-09/problemy-finansowe-naddniestrza [dostęp 29 września 2019] 9. Dolha V., Totul despre Transnistria, „Istorie adevărata”, http://istorie-adevarata.blogspot.com/2009/05/totul-despre-transnistria.html [dostęp 23 września 2019]. 10. Dura M., Rosyjskie ćwiczenia w Naddniestrzu. Przygotowania do ataku na Ukrainę? https://www.defence24.pl/rosyjskie-cwiczenia-w-naddniestrzu-przygotowanie-do-ataku-na-uk raine [dostęp: 16 lipca 2019]. 11. Ethnic composition of Transnistria 2004, http://pop-stat.mashke.org/pmr-ethnic-loc2004.htm [dostęp 29 września 2019] 12. Hajdamaczyzna, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/hajdamaczyzna;3909487.html [dostęp 5 września 2019] 13. Invest Pridnestrovie, http://www.investpmr.org/en/ [dostęp 29 września 2019] 14. Kosowo/Serbia: zmniejszyła się liczba państw przyznających niepodległość Kosowa http://balkanistyka.org/kosowoserbia-zmniejszyla-sie-liczba-panstw-przyznajacych-niepodleg losc-kosowa/ [dostęp: 18 lipca 2019]. 15. Mołdawia i Naddniestrze zobowiązały się rozwiązać bieżące problemy do końca 2018 roku https://studium.uw.edu.pl/moldawia-i-naddniestrze-zobowiazaly-sie-rozwiazac-biezace-probl emy-do-konca-2018-roku/ [dostęp 29 września 2019] 16. Potocki M., Nie chodziło o „pijankę”, ale dobicie trupa. Jak 25 lat temu upadał Związek Radziecki https://wiadomosci.dziennik.pl/historia/artykuly/537568,zsrr-upadek-historia-kulisy.html [dostęp: 3 lipca 2019]. 17. Rodkiewicz W., Wierzbowska – Miazga A., Rosja naciska na zmianę władzy w Naddniestrzu, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-11-09/rosja-naciska-na-zmiane-wladzyw-naddniestrzu [dostęp 29 września 2019] 68 18. Sienicki K., Naddniestrze – perspektywy na przyszłość tego nieuznawanego państwa, http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszl osc-tego-nieuznawanego-panstwa/ [dostęp 29 września 2019] 19. Solidarity Fund PL in Moldova, http://solidarityfund.md/en/ [dostęp 29 września 2019] 20. Studenci zadbali o polski cmentarz na południowych krańcach dawnej Rzeczpospolitej, https://studium.uw.edu.pl/studenci-zadbali-o-polski-cmentarz-na-poludniowych-krancach-da wnej-rzeczpospolitej/ [dostęp 29 września 2019] 21. Tajwan Podstawowe Informacje, http://rig.katowice.pl/files/Wsp%C3%B3%C5%82praca%20Mi%C4%99dzynarodowa/27.Taj wan.pdf [dostęp: 18 lipca 2019]. 22. Województwo Bracławskie, https://literat.ug.edu.pl/glogre/0042.htm [dostęp 1 sierpnia 2019] 23. Wojny polsko-tureckie w: Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojny-polsko-tureckie;3997566.html [dostęp 1 sierpnia 2019] 24. Банкноты ПРБ образца 2000 - 2004 гг. https://www.cbpmr.net/content.php?id=22 [dostęp 5 września 2019]. 25. Бессарабская губерния, https://runivers.ru/doc/territory/206634/ [dostęp 17 września 2019] 26. В Приднестровье готовятся к выборам президента России, https://ru.sputnik.md/politics/20180201/17035787/v-pridnestrove-gotovyatsya-k-vyboram-pre zidenta-rossii.html [dostęp 29 września 2019] 27. Варварский мир в Приднестровье, http://newspmr.com/istoriya-pmr/varvarskij-mir-v-pridnestrove [dostęp 30 lipca 2019]. 28. Власти ПМР успешно борются с русской идентичностью приднестровцев, https://regnum.ru/news/society/2132799.html [dostęp 29 września 2019] 29. Все ОКК. Работа комиссии разблокирована по итогам договоренности Додона и Красносельского https://newsmaker.md/rus/novosti/vse-okk-rabota-komissii-razblokirovana-po-itogam-dogovo rennosti-dodona-i-krasnosel-29256/ [dostęp 29 września 2019] 30. Генерал Лебедь: как он навел порядок в Приднестровье в 1992 году, https://cyrillitsa.ru/history/96084-general-lebed-kak-on-navel-poryadok-v-p.html [dostęp 28 września 2019] 31. Гущин А., Маркедонов С. , Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования, https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf [dostęp 28 września 2019] 69 32. Даю гарантию, от нас РФ не нападет на Украину": интервью лидера непризнанного Приднестровья, https://www.eurointegration.com.ua/rus/interview/2019/01/21/7091796/ [dostęp 29 września 2019] 33. ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВА, http://www.gorby.ru/userfiles/moldova.pdf [dostęp 28 września 2019] 34. Древний человек Понто-Каспия, http://paleogeo.org/human.html#bayraki [dostęp 29 lipca 2019]. 35. И СНОВА – РУССКАЯ! https://novostipmr.com/ru/news/17-08-30/i-snova-russkaya [dostęp 8 września 2019] 36. Мазепа - гетман-предатель, http://ruspravda.info/Mazepa-getman-predatel-7563.html [dostęp 3 września 2019] 37. Майя Санду хочет навести порядок и в Приднестровье, http://www.ng.ru/cis/2019-07-31/1_7637_order.html [dostęp 28 września 2019] 38. МАССР в период 1925-1940 годы, (http://newspmr.com/istoriya-pmr/massr-v-period-1925-1940-gody/3) [dostęp 24 września 2019] 39. Мирзаян Г., Блокадное продолжение. Выборы в Приднестровье ухудшат положение республики, http://www.foreignpolicy.ru/analyses/blokadnoe-prodolzhenie-vybory-v-pridnestrove-uhudsh at-polozhenie-respubliki/ [dostęp 30 września 2019] 40. О проекте покупай приднестровское, http://tiraspol.ru/meropriyatiya/pokupay-pridnestrovskoe/pp-2/ [dostęp 29 września 2019] 41. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=66 [dostęp 21 września 2019] 42. Перша Конституція України Гетьмана Пилипа Орлика, 1710 рік, http://www.lucorg.com/block.php/block_id/26/lang/ua [dostęp 5 września 2019] 43. „ПОСЛЕ ВАРВАРСКОГО РАЗРУШЕНИЯ БЕНДЕР… НАШИ ЛЮДИ НИКОГДА НЕ СОГЛАСЯТСЯ БЫТЬ "ПОД МОЛДОВОЙ”, – ИГОРЬ СМИРНОВ, «ИЗВЕСТИЯ», 1992, 27 ИЮНЯ, https://novostipmr.com/ru/news/19-06-19/posle-varvarskogo-razrusheniya-bender-nashi-lyudi -nikogda-ne [dostęp 28 września 2019] 44. "Президент" непризнанного Приднестровья оказался украинцем, https://www.pravda.com.ua/rus/news/2019/07/31/7222422/ [dostęp 29 września 2019] 45. «ПРИДНЕСТРОВЦЫ – ЭТО ПОЛИТИЧЕСКАЯ НАЦИЯ, В ОСНОВЕ КОТОРОЙ ЛЕЖИТ НЕ ЭТНИЧЕСКАЯ, А РЕГИОНАЛЬНАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ» 70 https://novostipmr.com/ru/news/15-06-26/pridnestrovcy-eto-politicheskaya-naciya-v-osnovekotoroy-lezhit-ne [dostęp 29 września 2019] 46. Приднестровье в VIII-X веках, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-viii-x-vekax/2 [dostęp 30 lipca 2019]. 47. Приднестровье в XI-XV веках, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xi-xv-vekax/3 [dostęp 1 sierpnia 2019]. 48. Приднестровье в XVIII веке, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke [dostęp 1 września 2019]. 49. Приднестровье в XVIII веке, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/2 [dostęp 4 września 2019]. 50. Приднестровье в XVIII веке http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/3 [dostęp 5 września 2019] 51. Приднестровье в Российской империи, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii [dostęp 8 września 2019] 52. Приднестровье в Российской империи, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/2 [dostęp 17 września 2019] 53. Приднестровье в Российской империи, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/3 [dostęp 21 września 2019] 54. Приднестровье каменного века, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-kamennogo-veka/2 [dostęp 29 lipca 2019]. 55. Приднестровье эпохи бронзы, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-epoxi-bronzy/2 [dostęp 30 lipca 2019]. 56. Республика Приднестровье – ПМР http://pmr-pridnestrovie.es-pmr.com/ [dostęp: 28 czerwca 2019]. 57. "Схемы": Порошенко помог снять санкции с завода в Приднестровье, https://www.svoboda.org/a/29916616.html [dostęp 29 września 2019] 58. ЯССКИЙ МИР: ПРИДНЕСТРОВСКАЯ ИСТОРИЯ РОССИИ, https://novostipmr.com/ru/news/18-01-09/yasskiy-mir-pridnestrovskaya-istoriya-rossii [dostęp 8 września 2019] 71