Uniwersytet Warszawski
Wydział Orientalistyczny
Studium Europy Wschodniej
Kacper Sienicki
Nr albumu: 371428
Naddniestrzańska Republika Mołdawska –
geneza i skutki powstania tego
nieuznawanego państwa
Pridnestrovian Moldavian Republic – genesis and
effects of the inception of this unrecognised state
Praca licencjacka
na kierunku Studia Wschodnie
praca wykonana pod kierunkiem
Doktora Habilitowanego Mariusza Kowalskiego
Studium Europy Wschodniej
Warszawa, wrzesień 2019
Oświadczenie kierującego pracą
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i
stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o
nadanie tytułu zawodowego.
........................................................... .....................................................................
Data
Podpis kierującego pracą
Oświadczenie autora (autorów) pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca
dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści
uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem
procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną
wersją elektroniczną.
........................................................... .....................................................................
Data
Podpis autora pracy
2
Streszczenie:
W niniejszej pracy autor zwraca uwagę na zagadnienie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej.
Głównym celem analizy jest dokładne przedstawienie organizmu tego nieuznawanego państwa. Autor
opisuje genezę rozpoczęcia procesu państwotwórczego, ukazuje bezpośrednie przyczyny powstania
Naddniestrza, a także obrazuje skutki jakie przyniosło utworzenie quasi-państwa. W pracy
prezentowana jest rola Naddniestrza jako przedmiotu rozgrywki geopolitycznej. Autor ukazuje historię
konfliktu między Naddniestrzem a Mołdawią, opisuje proces pokojowy umożliwiający zatrzymanie
rozlewu krwi jak również okrzepnięcie naddniestrzańskiej państwowości. Przybliża mechanizmy
jakimi posługują się politycy w rozgrywaniu nieuregulowanej w świetle prawa międzynarodowego
sytuacji
Naddniestrzańskiej
Republiki
Mołdawskiej.
Charakteryzuje
także
społeczeństwo
separatystycznej republiki. Jednocześnie w pracy ukazana jest rzeczywistość funkcjonowania
parapaństwa. Zwracając uwagę na obecną sytuację gospodarczą i polityczną Naddniestrza oraz próby
utworzenia
naddniestrzańskiej
tożsamości
możliwa
staje
się
ocena
funkcjonowania
naddniestrzańskiego organizmu państwowego, podsumowania jego efektywności, a także określenia
prognozy na najbliższą przyszłość w kontekście problemów rozgrywki geopolitycznej i wyzwań z
jakimi musi mierzyć się Naddniestrzańska Republika Mołdawska.
Resume:
In this work, the author draws attention to the issue of the Pridnestrovian Moldavian Republic. The
main purpose of the analysis is to accurately show the organism of this unrecognized state. The author
describes the genesis of the state-building process, shows the direct causes of the creation of
Transnistria and illustrates the effects of the establishment of a quasi-state. The work presents the role
of Transnistria as the subject of the geopolitical competition. The author shows the history of the
conflict between Transnistria and Moldova, describes the peace process that made it possible to stop
the bloodshed as well as consolidate the Transnistrian statehood. The work presents the mechanisms
used by politicians in the play of the status of the Pridnestrovian Moldavian Republic, which is not
regulated in the eyes of international law. It also characterizes the society of the separatist republic. At
the same time, the work describes the reality of parastate functioning. Drawing attention to the current
economic and political situation in Transnistria and attempts to create Transnistrian identity, it
becomes possible to assess the functioning of the Transnistrian state organism, summarize its
effectiveness as well as make a prediction for the nearest future in the context of geopolitical
competition and the problems and challenges that the Pridnestrovian Moldavian Republic must face.
3
Słowa kluczowe:
Naddniestrze, Naddniestrzańska Republika Mołdawska, państwo nieuznawane, tożsamość
narodowa, konflikty zbrojne, stosunki międzynarodowe, geopolityka
Key words:
Transnistria, Pridnestrovian Moldavian Republic, unrecognized state, national identity, armed
conflicts, international relations, geopolitics
Dziedzina pracy: (kody wg programu Socrates-Erasmus)
14.6 Stosunki międzynarodowe, europeistyka, studia regionalne
Research field: (Socrates-Erasmus program code)
14.6 International Relations, European Studies, Area Studies
4
Spis treści
Wstęp
6
Podstawowe pojęcia i ich zasadność
8
Rozdział I: Historia ziem naddniestrzańskich. Geneza powstania Naddniestrzańskiej Republiki
Mołdawskiej
11
1.1 Okres przed panowaniem rosyjskim
12
1.2 Naddniestrze w granicach Imperium Rosyjskiego
22
1.3 Naddniestrze w epoce sowieckiej
29
1.3.1. Okres wojny domowej
29
1.3.2. Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka jako pierwsza państwowość
naddniestrzańska
31
1.3.3. Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka - zjednoczenie ziem naddniestrzańskich i
mołdawskich w jednym organizmie politycznym
34
Rozdział II: Proces państwotwórczy w przypadku Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
37
2.1 Zarzewie konfliktu między Tyraspolem a Kiszyniowem
37
2.2 Przebieg konfliktu zbrojnego między Naddniestrzańską Republiką Mołdawską a Republiką
Mołdawii
42
2.3 Próby pokojowego rozwiązania konfliktu
45
Rozdział III: Skutki powstania nieuznawanej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
51
3.1 Naddniestrze jako element rozgrywki geopolitycznej – NRM w świetle agresji zbrojnej FR na
Ukrainę
51
3.1.1 Stosunek władz Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej do próby uregulowania
spornego statusu regionu
51
3.1.2 Stosunek władz Federacji Rosyjskiej do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza
52
3.1.3 Stosunek państw zachodnich do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza
54
3.1.4 Stosunek władz Republiki Mołdawii do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza
55
3.1.5 Stosunek władz Ukrainy do próby uregulowania spornego statusu Naddniestrza
55
3.2 Społeczeństwo Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
57
3.2.1 Tożsamość naddniestrzańska
58
3.2.2 Polska mniejszość narodowa
60
3.3 Sytuacja gospodarcza
60
3.4 Sytuacja polityczna w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej
62
Zakończenie
63
Bibliografia
65
Literatura
65
Źródła internetowe
67
5
Wstęp
Naddniestrze to niewielkie terytorium położone w Europie Wschodniej, na północ od Morza
Czarnego. Jego obszar, za wyjątkiem miasta Bendery, położony jest w całości na wschodnim
(lewym) brzegu rzeki Dniestr, pomiędzy Republiką Mołdawii a Ukrainą. Powierzchnia
Naddniestrza wynosi 4163 km², na wąskim pasie ziemi rozciągającym się na 202 km wzdłuż
doliny Dniestru, przy średniej szerokości ledwie 15 km (w najwęższym punkcie są to 2 km, a
1
w najszerszym 40 km) mieszka blisko pół miliona ludzi . N
addniestrzańska Republika
Mołdawska to separatystyczna republika, która w momencie dezintegracji struktur
państwowych ZSRS oddzieliła się od Mołdawii. Naddniestrze ogłosiło o swoim wystąpieniu
ze struktur mołdawskich w trakcie tzw. parady suwerenności, gdy kolejne republiki
związkowe Związku Sowieckiego przyjmowały akty prawne nadające im coraz więcej
uprawnień w stosunku do centralnych władz w Moskwie i stopniowo ogłaszały swoją
2
niepodległość . Taka sytuacja miała miejsce również w Mołdawskiej Socjalistycznej
Republice Sowieckiej, jednak sytuacja Mołdawii była na swój sposób wyjątkowa. Gdy w
Kiszyniowie uchwalano kolejne ustawy mające na celu zamanifestowanie suwerenności od
Moskwy, a nawet głośno mówiło się o powrocie Mołdawii do Rumunii to na drugim brzegu
Dniestru nastroje były zupełnie inne. Na tej podstawie zarodził się konflikt w wyniku którego
Tyraspol ogłosił swoją odrębność od prawobrzeżnej Mołdawii. W 1992 r. rozpoczęła się
wojna w rezultacie której mołdawskie struktury siłowe nie zdołały odzyskać kontroli nad
zbuntowanym regionem i Naddniestrze stało się podmiotem de facto niezależnym od
Republiki Mołdawii.
Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie uzyskała jednak uznania swojej niepodległości
przez żadne państwo należące do Organizacji Narodów Zjednoczonych, na arenie
międzynarodowej jest ona postrzegana zgodnie z ustawodawstwem mołdawskim jako region
3
autonomiczny w ramach Republiki Mołdawii. Nie uznała suwerenności Pridniestrowia nawet
Federacja Rosyjska, której zaangażowanie w konflikt było kluczowe dla powstania tego
quasi-państwa i która do dziś w znaczący sposób wspomaga jego funkcjonowanie. Uznały
Республика Приднестровье – ПМР
http://pmr-pridnestrovie.es-pmr.com/[dostęp: 28 czerwca 2019].
2
M. Potocki, Nie chodziło o „pijankę”, ale dobicie trupa. Jak 25 lat temu upadał Związek Radziecki
https://wiadomosci.dziennik.pl/historia/artykuly/537568,zsrr-upadek-historia-kulisy.html[dostęp: 3 lipca 2019].
3
Pridniestrowie(ros.) – Naddniestrze. Używany w pracy synonim nazwy głównego zagadnienia.
1
6
Naddniestrze jedynie separatystyczne republiki z Kaukazu – Abchazja, Osetia Południowa i
Górski Karabach. Mimo tych trudności w ciągu ponad ćwierć wieku państwowość Republiki
Naddniestrzańskiej zdołała okrzepnąć. Naddniestrze wykształciło swój własny, specyficzny
4
model funkcjonowania w nietypowych realiach nieuznawanego państwa. NRM posiada
konstytucję, która gwarantuje republice prezydencki system rządów, a organy władzy mają
wypracowane metody swojej działalności. Rozwijane są siły zbrojne, funkcjonują uczelnie
wyższe, kluby sportowe, jednostki kulturalne. Naddniestrze ma również własną walutę –
rubel naddniestrzański, a także swoje symbole narodowe – flagę, godło i hymn państwowy.
Wybór tematyki pracy jest określony głównie potrzebą stworzenia zwięzłej analizy
dotyczącej
zagadnienia
procesu
państwotwórczego
Naddniestrzańskiej
Republiki
Mołdawskiej, a także jest rezultatem osobistych zainteresowań autora pracy licencjackiej,
które obejmują problematykę państw nieuznawanych na obszarze postsowieckim. Państwa
nieuznawane rządzą się swoimi prawami, funkcjonują w nietypowy sposób. Chociaż na całym
świecie jest ich niewiele to mimo to istnieją, a na ich terytorium żyją tacy sami ludzie jak w
państwach
cieszących
się
międzynarodowym
uznaniem.
Autor
podejmuje
próbę
opowiedzenia o rzeczywistości oraz problemach, z którymi muszą na co dzień mierzyć się
mieszkańcy parapaństwa. Zamysłem pracy jest przybliżenie i szczegółowe zanalizowanie
przyczyn wyniknięcia, procesu tworzenia i skutków powstania de facto suwerennego tworu
państwowego na lewym brzegu Dniestru. Zadaniem pracy jest również przedstawienie
systemu politycznego, sytuacji ekonomicznej oraz scharakteryzowanie społeczeństwa tego
quasi-państwa.
W pierwszym rozdziale przedstawiono genezę powstania tego nieuznawanego państwa. Autor
opisuje tło historyczne, skomplikowaną historię ziem dzisiejszego Naddniestrza oraz zalążki
konfliktu pomiędzy władzą regionu naddniestrzańskiego Mołdawskiej Socjalistycznej
Republiki Sowieckiej z republikańską władzą w Kiszyniowie. W drugim rozdziale ukazano
bezpośrednie
przyczyny powstania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Co
spowodowało wybuch konfliktu zbrojnego między Naddniestrzem a Republiką Mołdawii,
jego przebieg, a także próby pokojowego uregulowania sytuacji. Autor przybliża proces
państwotwórczy i opisuje proces krzepnięcia parapaństwa. W trzecim rozdziale opisano
skutki powstania tego nieuznanego państwa. Autor nakreśla rolę quasi-państwa w rozgrywce
NRM – Naddniestrzańska Republika Mołdawska. Akronim wykorzystany w pracy do szybszego zapisu
oficjalnej nazwy Naddniestrza.
4
7
geopolitycznej w regionie Europy Wschodniej. Przedstawiono obecną sytuację gospodarczą i
polityczną, próby stworzenia naddniestrzańskiej tożsamości oraz scharakteryzowano
społeczeństwo separatystycznej republiki. Zaprezentowano też problemy i wyzwania z jakimi
musi mierzyć się Naddniestrzańska Republika Mołdawska. Zakończenie pracy jest próbą
podsumowania zebranych informacji i na ich podstawie oceny perspektyw naddniestrzańskiej
państwowości.
Za sprawą zawartych w dysertacji faktów może ona posłużyć jako kompendium wiedzy o
Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej i co najważniejsze do zapoznania się z rolą
Naddniestrza w obecnych stosunkach międzynarodowych ze szczególnym uwzględnieniem
Europy Wschodniej. Ponieważ tematyka od czasu do czasu pojawia się w mediach i jest
szeroko dyskutowana jak np. analizowanie bezpieczeństwa Ukrainy przez pryzmat wspólnej
granicy z Naddniestrzem, w którym stacjonuje rosyjskie wojsko, warta jest przybliżenia ze
5
strony naukowej .
Podstawowe pojęcia i ich zasadność
Quasi-państwo
Wyrażeniem często używanym w danej pracy i którego wyjaśnienie jest konieczne do
rozpoczęcia
analizowania
sytuacji
Naddniestrzańskiej
Republiki
Mołdawskiej
jest
„quasi-państwo”. Zgodnie z definicją zawartą w Praktycznym Słowniku Współczesnej
Polszczyzny, quasi-państwo jest to „organizacja społeczno-polityczna zrzeszająca ogół
współdziałających ze sobą instytucji, służących zapewnieniu harmonijnego współżycia ludzi
zamieszkujących na określonym terenie, jednak nie uznana za podmiot prawa
6
międzynarodowego” . Quasi-państwo to tylko jeden ze zwrotów oznaczających to samo.
Terminów określających taki specyficzny organizm państwowy jest więcej, jednak w pracy
będą zamiennie używane tylko najbardziej rozpowszechnione terminy jak „państwo
nieuznawane”, „parapaństwo”, „państwo separatystyczne” oraz „państwo de facto”. Według
M. Dura, Rosyjskie ćwiczenia w Naddniestrzu. Przygotowania do ataku na Ukrainę?
https://www.defence24.pl/rosyjskie-cwiczenia-w-naddniestrzu-przygotowanie-do-ataku-na-ukraine[dostęp: 16
lipca 2019].
6
Quasi-państwow: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 35, Wydawnictwo
Kurpisz, Poznań 2002, s. 130.
5
8
pierwszej spójnej koncepcji quasi-państwa, której autorem jest Scott Pegg, możemy mówić o
państwie de facto gdy organizm, który uzyskał odrębność, ma przywództwo polityczne, które
zdobyło władzę przynajmniej częściowo dzięki swojej dyspozycji, ma przy tym poparcie
ludności oraz posiada zdolność wykonywania typowych dla „normalnych państw” usług
użyteczności publicznej dla swojej populacji na terenie, nad którym sprawuje efektywną
kontrolę przez co najmniej dwa lata. Państwo nieuznawane charakteryzuje się również tym,
że dąży bez większych skutków do uzyskania powszechnego uznania międzynarodowego za
państwo, jednocześnie pozostając ciągle w oczach społeczności międzynarodowej jednostką
bezprawną. Pegg stwierdził także, że uzyskanie uznania państwowości na forum światowym
niekoniecznie musi zawsze być celem końcowym państwa de facto. Teza ta stała się potem
7
gruntem do dalszych badań nad tymi tworami politycznymi .
Analizując teorie dotyczące zjawiska parapaństwa można wywnioskować, że państwa
nieuznawane funkcjonują w zasadzie bardzo podobnie do „normalnych państw” i najbardziej
istotną różnicą pomiędzy nimi jest kwesta uznania międzynarodowego. Ponieważ nie ma
większych problemów z ustaleniem, że pewien organizm posiada terytorium, ludność i
władzę to właśnie zaakceptowanie przez wspólnotę światową jest kwestią najbardziej
problematyczną. Nie istnieje ustalona liczba państw, które powinny uznać podmiotowość
względem prawa międzynarodowego aby quasi-państwo stało się państwem uznawanym.
Brak takiej regulacji pozostawia pewną swobodę w interpretacji terminu „państwo
nieuznawane”, a jego spectrum jest bardzo szerokie. Rozsądnym wydaje się stwierdzenie, że
aby stać się państwem w pełnym tego słowa znaczeniu należy uzyskać takie uznanie na arenie
międzynarodowej by możliwym było uczestniczenie w organizacjach międzynarodowych
takich jak na przykład Organizacja Narodów Zjednoczonych. Co za tym idzie im więcej
państw uzna podmiotowość państwa nieuznanego tym bliżej do przekształcenia się go w
8
„państwo tradycyjne” .
Wśród kilku takich organizmów istniejących obecnie występuje bardzo duże zróżnicowanie
ze względu na liczbę państw uznających ich podmiotowość, a także na inne cechy szczególne.
Do jednej grupy można zakwalifikować państwa, które nie są uznane przez żadne państwo
będące członkiem ONZ lub są uznane przez nie więcej niż kilka z nich. Będą to nieuznany
przez nikogo Somaliland, uznane jedynie przez inne quasi-państwa Górski Karabach i
S. Pegg, International Society and the „De Facto” State, Aldershot 1998, s. 26 i n.
K. Koźbiał, Państwa nieuznawane jako element dezintegrujący w stosunkach międzynarodowych. Wybrane
aspekty, w: Rocznik SNPL,Wilno, Litwa, 2018, T. 18, s. 203–219.
7
8
9
Naddniestrzańska Republika Mołdawska, uznany przez Turcję Cypr Północny i dwie
separatystyczne republiki na terytorium Gruzji, uznawane jedynie przez Rosję, Wenezuelę,
Syrię, Nikaraguę i Nauru – Abchazja oraz Osetia Południowa. Do kolejnej grupy można
zakwalifikować państwa de facto, które uznane są przez większą część członków ONZ lub
uczestniczą w powszechnych strukturach międzynarodowych. Jest to uznane przez 110
9
członków ONZ, jednak nie będące członkiem tej organizacji Kosowo , a także Palestyna,
którą uznaje ponad 100 państw, a ona sama ma status państwa obserwatora przy ONZ. Nieco
innym przypadkiem są jednostki uznawane przez część „normalnych państw” i uczestniczące
w organizacjach międzynarodowych. Uznawana przez 51 państw, nie będąca członkiem
ONZ, ale uczestnicząca w Unii Afrykańskiej Sahara Zachodnia, która nie kontroluje
całkowicie swojego uznanego przez część wspólnoty międzynarodowej terytorium oraz
Republika Chińska czyli Tajwan, który uznawany jest przez 16 państw członkowskich ONZ,
uczestniczy w WTO i rywalizuje o uznanie zwierzchnictwa nad całością chińskiego
terytorium z Chińską Republiką Ludową przez co do tej pory nie ogłosił swojej rzeczywistej
10
niepodległości . Jak stwierdza w swoim artykule Marcin Kosienkowski państwa cieszące się
chociaż częściowym uznaniem „państw tradycyjnych” i uczestniczące w organizacjach
międzynarodowych należy uznać za przypadki szczególne i umiejscowić pomiędzy
quasi-państwami a państwami uznawanymi. Zdaniem Kosienkowskiego powinniśmy jednak
wyodrębnić z tego grona Palestynę ze względu na to, że nie sprawuje ona pełnej i
11
samodzielnej władzy na swoim terytorium .
Przedstawione aspekty pokazują jak złożonymi zagadnieniami w kontekście prawa
międzynarodowego są republiki separatystyczne i to, że każdy przypadek różni się i należy go
rozpatrywać indywidualnie. Warto zauważyć, że jest to zagadnienie stosunkowo nowe i nie
zdołano jeszcze wymyślić uniwersalnego rozwiązania, przyjąć aktów prawnych potrzebnych
do rozwiązania problematyki quasi-państw. Wszystkie istniejące aktualnie państwa
separatystyczne powstały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat i łączy je problematyka
konfliktu wewnętrznego w ramach państwa macierzystego, głównie na tle narodowościowym.
Kosowo/Serbia: zmniejszyła się liczba państw przyznających niepodległość Kosowa
http://balkanistyka.org/kosowoserbia-zmniejszyla-sie-liczba-panstw-przyznajacych-niepodleglosc-kosowa/
[dostęp: 18 lipca 2019].
10
Tajwan Podstawowe Informacje,
http://rig.katowice.pl/files/Wsp%C3%B3%C5%82praca%20Mi%C4%99dzynarodowa/27.Tajwan.pdf[dostęp:
18 lipca 2019].
11
M.Kosienkowski, Quasi-państwo w stosunkach międzynarodowych,„Stosunki Międzynarodowe” 38(2008), nr
3-4.
9
10
Powstanie na tych terytoriach parapaństw najczęściej miało być metodą na rozwiązanie
narastającego napięcia i było środkiem realizowania polityki inspirowanym przez państwo
opiekuna lub nie byłoby możliwe bez jego pomocy jak w przypadku Turcji i Cypru
12
Północnego, a także NRM, Abchazji oraz Osetii Południowej z Federacją Rosyjską .
Interesującym dla tematyki studiów wschodnich jest to, że większość państw uznawanych za
klasyczne quasi-państwa, wyniknęło na obszarze postsowieckim, co było bezpośrednim
skutkiem destabilizacji sytuacji w regionie poprzez upadek ZSRS. W pracy zostanie
zaprezentowane zagadnienie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej jako ucieleśnienia
teorii o quasi-państwie w praktyce.
Rozdział I: Historia ziem naddniestrzańskich. Geneza powstania
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
Do XX w. i ogłoszenia niepodległości przez Naddniestrzańską Republikę Mołdawską
terytorium Naddniestrza nigdy nie stanowiło zwartego i suwerennego organizmu
państwowego. Tereny Pridniestrowia ze względu na swoje niewielkie rozmiary oraz szeroką
różnorodność nie tworzyły również oddzielnego regionu geograficznego ani historycznej
prowincji. Od dawien dawna ziemie Naddniestrza były położone na pograniczu, na jego
terenach rozpowszechnione były różne grupy etniczne, języki oraz kultury.
Aby lepiej zrozumieć proces wytwarzania się odrębnej tożsamości po lewej stronie Dniestru,
a zarazem pojąć, dlaczego w 1990 r. powstała Naddniestrzańska Republika Mołdawska,
należałoby udać się w podróż na przestrzeni czasu i sumiennie prześledzić jak kształtowały
się losy ziem należących do dzisiejszego Naddniestrza. Rozpoczęcie procesu, który
poskutkował utworzeniem quasi-państwa uwarunkowane było skomplikowaną historią tego
regionu. Na przestrzeni wieków tereny te były areną zmagań wielu państw regionu i
niejednokrotnie zmieniały one swoją przynależność państwową. Ze względu na ważność i
wpływ na historię ziem naddniestrzańskich oraz ukształtowanie się funkcjonującego obecnie
specyficznego organizmu państwowego na terenach położonych na lewym brzegu Dniestru
należałoby dokonać podziału na trzy główne okresy historyczne, wytyczone poprzez
12
K. Koźbiał, Państwa nieuznawane…, op.cit., s. 203–219.
11
obecność państwa rosyjskiego w regionie i spośród których przełomowym momentem jest
objęcie przez Imperium Rosyjskie kontroli nad ziemiami Naddniestrza.
W rozdziale pierwszym zostaną przedstawione wszystkie kluczowe wydarzenia historyczne
na terenie tego nieuznawanego państwa, które na przestrzeni wieków kreowały tamtejszą
rzeczywistość i które miały bezpośredni lub pośredni wpływ na ukształtowanie się na
wschodnim brzegu Dniestru państwowości oraz specyficznej tożsamości lokalnej.
1.1 Okres przed panowaniem rosyjskim
Pierwszą wartą zaznaczenia epoką historyczną jest okres przed trafieniem ziem Naddniestrza
w skład Imperium Rosyjskiego. Ślady obecności człowieka na tych terenach są wyjątkowo
archaiczne. W 2010 r. na stanowisku archeologicznym Bajraki na obrzeżach miasta Dubosary
odnaleziono ślady praczłowieka liczące sobie według szacunków archeologów od 0,8 do 1,2
miliona lat, co czyni je jednymi z najstarszych odkrytych w Europie pozostałości tego typu.
Archeolodzy odkryli tam kilkaset artefaktów kultury olduwajskiej. Wskazuje to, że to właśnie
13
przez te tereny przebiegał jeden ze szlaków migracji naszych przodków z Afryki do Europy .
Na przestrzeni tysięcy lat na terytorium Naddniestrza ludzie pierwotni żyli w trudnych
warunkach epoki lodowcowej, możliwość rozwoju i ewolucji z epoki kamienia do bardziej
zaawansowanej dało dopiero ocieplenie klimatu. Oswojenie przez człowieka technologii
wytapiania i przeróbki metalu – najpierw miedzi, potem brązu i wreszcie żelaza dała
możliwość skoku cywilizacyjnego mieszkańcom tego obszaru. Na terenie NRM można
zaobserwować to na licznych wykopaliskach archeologicznych, gdzie prowadzone są prace
przy pozostałościach kultury trypolskiej, kultury grobów jamowych oraz kultury grobów
14
katakumbowych . Ogólny rozwój gatunku ludzkiego sprawił, że ziemie położone wzdłuż
rzeki Dniestr wkrótce stały się areną rywalizacji o wpływy pierwszych organizmów
przypominających swoją strukturą państwo. Osiadłe i częściowo osiadłe plemiona stepu
Niziny Czarnomorskiej zaczęły stopniowo przechodzić do koczowniczego trybu życia.
Poszukiwanie przez nomadów pastwisk oraz rozwój technologii broni żelaznej sprawiły, że
powszechne stały się starcia zbrojne między plemionami i grupami rywalizującymi o
przejęcie i podział bogactw naturalnych oraz łupów, a także uciemiężenie podbitych ludów.
Древний человек Понто-Каспия,http://paleogeo.org/human.html#bayraki[dostęp 29 lipca 2019].
риднестровье каменного века, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-kamennogo-veka/2[dostęp
П
29 lipca 2019].
13
14
12
W X-IX w. p.n.e. plemiona Kimerów opanowały znaczne tereny stepu na północ od Morza
Czarnego w tym również te na lewym brzegu Dniestru. Przez Dniestr przebiegała wówczas
granica wpływów plemion Kimerów oraz Traków, którzy osiedlili się na prawym jego brzegu
15
.W VII w. p.n.e. Kimerowie zostali wyparci przez Scytów, a ziemie naddniestrzańskie stały
16
się zachodnią granicą Wielkiej Scytii . Koczownicy - Kimerowie, Scytowie, a następnie
Sarmaci zablokowali drogę na wschód trackim plemionom w tym m.in. Gotom i Dakom. W
tym samym okresie zaczęła się grecka kolonizacja północnego wybrzeża Morza Czarnego. W
bezpośrednim sąsiedztwie ziem zamieszkałych przez Scytów Grecy założyli polis Tyra,
Nikonion oraz Olbia co miało wpływ na rozpowszechnienie cywilizacji hellenistycznej na
17
terenie Pridniestrowia . Mimo, że były to peryferie ziem Scytów to do dnia dzisiejszego
pozostały dowody wskazujące na ścisłe kontakty z koloniami greckimi takie jak pozostałości
scytowskiej osady na granicy z ziemiami należącymi do polis Tyra w okolicy Słobodzi na
południu NRM lub greckie ozdoby znalezione w osadach w pobliżu Dubosarów.
W połowie I w. p.n.e. Trakowie pod wodzą Burebisty rozgromili i niemal zrównali z ziemią
cywilizację grecką wykształconą na północ od Morza Czarnego. Jednak już wkrótce stracili
oni swoją dominującą pozycję w regionie i musieli uznać wyższość kolejnej z potężnych
cywilizacji antycznych – Imperium Rzymskiego. Między ujściem Dniestru i Dunaju
Rzymianie stworzyli prowincję Mezja Dolna, na północ od Dunaju Dację. W tym czasie
pomiędzy Karpatami a Dniestrem po jego zachodniej stronie żyły wolne plemiona trackie Getowie i Dakowie, a po wschodniej stronie Dniestru osadzili się koczownicy pochodzenia
irańskiego –
Sarmaci, razem z plemionami słowiańskimi stworzyli oni kulturę
czerniachowską, jedną z najważniejszych kultur archeologicznych Europy tego czasu. W III
w. Sarmaci zostali rozbici przez germański lud Gotów, którzy przybyli nad Dniestr znad
Bałtyku i podporządkowali sobie lokalne plemiona. Goci po osiedleniu się nad Dniestrem
podzielili się na Wizygotów żyjących na zachodnim brzegu Dniestru i Ostrogotów żyjących
na wschodnim brzegu rzeki. W 376 r. tereny Naddniestrza zostały zdobyte przez turkijski lud
Hunów, którzy w swojej wyprawie na Rzym dotarli do Dniestru i rozgromili Gotów. Ta
Приднестровье эпохи бронзы, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-epoxi-bronzy/2[dostęp 30
lipca 2019].
16
Ю. Максименко, Скифия – родина Русов, Litres, 2019, str. 80.
17
Варварский мир в Приднестровье,http://newspmr.com/istoriya-pmr/varvarskij-mir-v-pridnestrove[dostęp
30 lipca 2019].
15
13
łupieżcza wyprawa całkowicie spustoszyła te tereny i Naddniestrze przez następnych prawie
18
100 lat było praktycznie bezludne .
Od końca V w. ziemie naddniestrzańskie były obiektem szerokiego osiedlania plemion
słowiańskich, znalazły się w ścisłym centrum obszarów kolonizacji Słowian, którzy
wędrowali aż do granic Bizancjum. Słowianie prowadzili osiadły tryb życia i choć ich
ekspansja nie była gwałtowna to sumiennie oswajali oni kolejne połacie ziemi. Spośród
oswajających w tym czasie tereny nieopodal Dniestru plemion słowiańskich można wyróżnić
Antów, Sklawenów i Wenedów. W tym czasie Dniestr znowu pełnił rolę umownej granicy
między związkiem plemiennym Antów i Sklawenów. W VII w. Antowie zostali podbici przez
19
Awarów, a nazwa Sklawenów stała się powszechna w użyciu dla określenia Słowian . W tym
okresie
średniowiecza
Słowianie
umocnili
swoją
pozycję
na
terenach
Europy
Środkowo-Wschodniej. Na tak rozległym terytorium niemożliwe było utrzymanie względnej
jedności oddzielnie od siebie żyjących plemion, z tego powodu w IX w. ma miejsce umowny
podział Słowian na zachodnich, wschodnich i południowych. Południowy bieg Dniestru
stanowił linię graniczną między Słowianami wschodnimi i południowymi. W pobliżu
naddniestrzańskiego miasta Bendery leżącego po zachodniej stronie Dniestru Carstwo
Bułgarskie zbudowało przygraniczną twierdzę, która dzieliła ich od strefy wpływów Rusi
Kijowskiej. Przez długi czas żyjące nad Dniestrem słowiańskie plemiona Uliczów oraz
Tywerców opierały się próbom książąt kijowskich aby włączyć ich ziemie do rozwijającego
20
się państwa, które dążyło do zabezpieczenia dróg handlowych z Bizancjum . Jednak częste i
wyniszczające najazdy ludów koczowniczych – Pieczyngów, Połowców, Węgrów i innych
skłoniły ich do przyjęcia zwierzchnictwa Kijowa, co miało miejsce w I połowie X w. W
czasie rządów kniazia Swiatosława tereny Naddniestrza stały się strategiczną i niepodzielną
częścią Rusi Kijowskiej, z kulturą tego samego typu co na innych ziemiach ruskich. Jednak w
1054 r. po śmierci Jarosława Mądrego Ruś Kijowska, została rozbita na mniejsze księstwa,
które nie tworzyły już tak silnego organizmu państwowego. Próby wzmocnienia i
zjednoczenia Rusi Kijowskiej przeprowadzone przez Włodzimierza Monomacha i jego syna
Mścisława nie dały jednak trwałego efektu i po ich śmierci w Rusi Kijowskiej przez ponad
Н. Бабилунга, История Приднестровья. Краткий очерк, w: Феномен Приднестровья, Tyraspol, РИО
ПГУ, 2003, s. 11-12.
19
Ibidem
20
Приднестровье в VIII-X веках,http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-viii-x-vekax/2[dostęp 30
lipca 2019].
18
14
100 lat trwały walki książąt o tron w Kijowie. Dysfunkcja władzy centralnej sprzyjała
powolnemu rozkładowi państwa. Równolegle w wyniku nacisku plemion koczowniczych,
Słowianie zaczęli stopniowo wycofywać się z terenów dolnego i środkowego biegu Dniestru.
Ludność zaczęła przesiedlać się z terenów peryferyjnych na północ, gdzie mogła liczyć na
21
ochronę ze strony książąt Halickich . Znaczna część terenów Pridniestrowia została
zasiedlona przez Pieczyngów, a następnie zawojowana przez Połowców. Książęta Haliccy
próbowali podporządkować sobie całe Naddniestrze aż do wybrzeża Morza Czarnego i w
okresie największego rozwoju, za rządów księcia Jarosława Ośmiomysła, księstwo ze stolicą
Haliczu było zdolne do podporządkowanie sobie tego terytorium, jednak zachowywało ono
pewną samodzielność. Ziemie te w kontraście od ziem Galicji zostały nazwane Podolem i
poza zamieszkującym te terytorium koczownikami występowała tam także ludność ruska,
która była wygnana ze swoich pierwotnych osad lub z różnych powodów szukała schronienia
na terenach Naddniestrza. W ten sposób na terenach nad Dniestrem zmieszały się dwa różne
etnosy i dwie różne cywilizacje. Społeczność, która rozwinęła się na tych terenach w wyniku
tego procesu była prototypem późniejszych Kozaków i odegrała znaczącą rolę w
22
kształtowaniu się procesów politycznych na terenie Naddniestrza .
Na początku XIII w. ziemie naddniestrzańskie nawiedziło nowe zagrożenie, w 1223 r. pod
Kałką miała miejsce bitwa z Imperium Mongolskim w wyniku, której książęta ruscy
sprzymierzeni z Połowcami ponieśli klęskę. Bitwa miała fatalne skutki dla bezpieczeństwa
księstw ruskich, wojska zostały przetrzebione, wielu ludzi trafiło do niewoli, ziemie zostały
ogołocone z zasobów, co pozwoliło Mongołom bardzo dobrze przygotować się do kolejnej
wyprawy, która nadeszła na ziemie naddniestrzańskie już w 1240 r. W wyniku tej wyprawy
wojska dowodzone przez Batu Chana zabiły większą część mieszkańców, pozostali zostali
objęci daniną, zniszczone zostały twierdze Księstwa Halicko-Wołyńskiego, co znacznie
osłabiło jego pozycję, część terytorium dzisiejszego Naddniestrza trafiła bezpośrednio w
skład Złotej Ordy, a część została przy księstwie Daniela Halickiego. Osłabione księstwo
zmuszone było w 1246 r. uznać swoją zależność od Ordy.
Kolejnymi
państwami,
które
zaczęły
interesować
się
ziemiami
Księstwa
Halicko-Wołyńskiego, w tym Pridniestrowiem były Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo
Litewskie. W wyniku sprzyjających okoliczności, w postaci słabnącego państwa Mongołów,
21
22
Н. Бабилунга, История Приднестровья…,op. cit.,s.12-13
Ibidem
15
w XIV w. rozpoczęły one długą rywalizację o panowanie na ziemiach księstwa
Halicko-Wołyńskiego. W 1352 r. Halicka część księstwa trafiła do państwa polskie, Wołyń
zaś stała się częścią Litwy. Już 10 lat później, w 1362 r. miało miejsce bardzo ważne dla
przyszłości ziem naddniestrzańskich starcie. W bitwie pod Sinymi Wodami wojska litewskie
dowodzone przez Wielkiego Księcia Olgierda pokonały Złotą Ordę dzięki czemu duża część
Ukrainy w tym Naddniestrze została wyzwolona spod panowania Tatarów, a Wielkie
23
Księstwo Litewskie rozszerzyło swoje granice od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego .
24
Panowanie WKL
na ziemiach w dolnym biegu Dniestru, bliżej Morza Czarnego nie było
jednak trwałe. Mimo zawarcia w 1385 r. unii polsko-litewskiej w Krewie sytuacja wewnątrz
wspólnego państwa nie zawsze była stabilna, w różnych okresach czasu Polska rywalizowała
z WKL o wpływy m.in. na Podolu z Naddniestrzem, a ziemie te zmieniały swojego
zwierzchnika. Na początku XV w. książę Witold Kiejstutowicz, założył najstarsze
miejscowości obecnej NMR, zbudował na ziemiach naddniestrzańskich m.in. zamek Karauł w
okolicach Raszkowa, a także osadę Tiagin na miejscu dzisiejszego miasta Bendery. W 1452 r.
po śmierci Świdrygiełły zakończyła się rywalizacja o tereny leżącego wzdłuż Dniestru
zachodniego Podola, Polacy nie wysuwali więcej pretensji do tych ziem. Tocząc batalie o
władzę w poszczególnych regionach, sprzymierzone ze sobą państwa nie były w stanie
przeciwstawić się ekspansji tatarskiej postępującej w południowej części WKL.
W 1478 r. powstały po upadku Złotej Ordy Chanat Krymski stał się wasalem Imperium
Osmańskiego, tracąc swoja niezależność zaczął stanowić de facto niepodzielną część państwa
ze stolicą w Stambule. Za panowania Mengli Gireja całe południowe Podole, wraz z
południową częścią Naddniestrza zostało przyłączone do posiadłości Chanatu, a żyjąca tam
ludność ruska została wybita. Od tego momentu na rzece Jahorłyk wyraźnie zaznaczyła się
granica wpływów między Imperium Osmańskim, a Polską i Litwą, a także utrwalił się podział
między południową i północną częścią Pridniestrowia jako części składowej dwóch różnych
25
państw . W II połowie XV w. po zachodniej stronie Dniestru silną pozycję uzyskało
Hospodarstwo Mołdawskie, które pod panowaniem Stefana III Wielkiego zdołało
uniezależnić się od sąsiednich mocarstw i oswoić tereny nad Dniestrem. Stefan oraz jego syn
Siniuchaw: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 10, Warszawa : nakł.
F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 620-621
24
WKL– Wielkie Księstwo Litewskie
25
Приднестровье в XI-XV веках, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xi-xv-vekax/3[dostęp 1
sierpnia 2019].
23
16
Piotr Raresz zbudowali silne państwo, które wytrwale broniło swoich granic z pomocą
twierdz wzniesionych w Chocimiu, Białogrodzie nad Dniestrem, Sorokach oraz Tiaginiu
(Benderach). Niewielka Mołdawia jednak nie była w stanie na dłuższą metę przeciwstawić się
potędze Wysokiej Porty i popadła pod zależność lenną od Stambułu. W 1538 r. sułtan
Sulejman I wyodrębnił z Hospodarstwa środkowe i nadmorskie ziemie Mołdawii między
Prutem i Dniestrem tworząc z nich poddaństwo Budziak. Po wschodniej stronie Dniestru
Turcy wyodrębnili z Chanatu Krymskiego ziemie między Dniestrem a Bohem, włączając
26
południowe Naddniestrze do prowincji Jedysan .
Po Unii Lubelskiej w 1569 r. Polska i Wielkie Księstwo Litewskie połączyły się w jedno
wspólne państwo – Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a należący do nowopowstałego państwa
północny odcinek terytorium naddniestrzańskiego został włączony do Województwa
27
Bracławskiego jako bezpośrednia część Korony Polskiej . Tereny pogranicza były słabo
zaludnione, w niekończącym się stepie praktycznie nie istniały stałe osady. Było to
niebezpieczne terytorium, ze względu na swój charakter nazywane Dzikimi Polami.
Koczujące na tych ziemiach ordy tatarskie wielokrotnie udawały się w łupieżcze wyprawy na
tereny Rzeczpospolitej czyniąc przy tym olbrzymie szkody, w drugą stronę zaś z pochodami
wyruszali Kozacy grabiąc przy tym osady tureckie i tatarskie. Wiek XVII stał pod znakiem
wojen, rywalizacja między Rzeczpospolitą, a Imperium Osmańskim wzmogła się.
Naddniestrze jako region pogranicza pełniło w tym okresie znaczenie strategiczne, było areną
czterech wojen między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim, a także licznych powstań
ludności kozackiej. W 1672 r. osłabiona latami wojen na kilku frontach Rzeczpospolita, nie
była w stanie przeciwstawić się pod naciskiem tureckiej ekspansji, padła twierdza w
Kamieńcu Podolskim, a pokój w Buczaczu pozbawił ją panowania nad północnym
Naddniestrzem. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1699 r. kiedy korzystny dla Rzeczpospolitej
28
pokój w Karłowicach położył kres wojnom z Imperium Osmańskim, a do RON powróciły
29
tereny Pridniestrowia na północ od rzeki Jahorłyk . U ujścia Jahorłyku do Dniestru istniało
miasteczko o takiej samej nazwie, było ono miejscem, gdzie odbywały się sądy graniczne
między Rzeczpospolitą a Turcją w celu załagodzenia sytuacji konfliktowych wynikających z
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze.
Historia-polityka-gospodarka, Poznań, EastWest Analytics 2014, s. 8
27
Województwo Bracławskie, https://literat.ug.edu.pl/glogre/0042.htm[dostęp 1 sierpnia 2019]
28
RON– Rzeczpospolita Obojga Narodów
29
Wojny polsko-tureckiew: Encyklopedia PWN,
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojny-polsko-tureckie;3997566.html[dostęp 1 sierpnia 2019]
26
17
wzajemnych najazdów na tereny pogranicza. W Jahorłyku właśnie, nazywanym wcześniej
również Orlikiem albo Koniecpolem w 1703 r. ustanowiono słup graniczny z napisem
„Granica Polski” co było dowodem implementacji postanowień traktatu karłowickiego i
30
dokładnie określało przebieg granicy z Imperium Osmanów .
Wydarzenia wieku XVIII miały kluczowe znaczenie dla dalszej przyszłości ziem
naddniestrzańskich i w znaczący sposób wyznaczyły drogę rozwoju tego regionu, którą
władze NRM podążają także w dniu dzisiejszym. Osiemnaste stulecie było okresem
stopniowej degradacji Rzeczpospolitej i zmniejszania się jej znaczenia w regionie. Na scenie
rozgrywki politycznej w regionie Morza Czarnego pojawił się nowy gracz, który trwale
zaznaczył swoją obecność na ziemiach Naddniestrza i tych, które z nim sąsiadują. Państwem
tym było rozwijające się za czasów rządów Piotra Wielkiego Imperium Rosyjskie. Mimo
zwierzchnictwa nad północną częścią Pridniestrowia, państwo polsko-litewskie nie było w
stanie na dłuższą metą przeciwstawić się nowej potędze, a o kształcie regionu, w tym o
przynależności ziem m.in. stepu czarnomorskiego oraz doliny Dniestru zaczęła się długa
rywalizacja między Rosją a Turcją. Rosja planowała uzyskać dostęp do Morza Czarnego,
włączyć pod swoje panowanie ziemie z ludnością ruską, a także wyprawić się na Bałkany w
celu wyzwolenia narodów prawosławnych spod panowania Imperium Osmańskiego.
Preludium do rozpoczęcia krwawej rywalizacji były wydarzenia konfliktu między Rosją, a
Szwecją - wojny północnej. W 1709 r. po dotkliwej klęsce wojsk szwedzkich wraz ze
sprzymierzonymi z nimi wojskami kozackimi w bitwie pod Połtawą, król Szwecji Karol XII
oraz hetman Lewobrzeżnej Ukrainy Iwan Mazepa, przeprawili się na zachodni brzeg Dniestru
na terytorium Imperium Osmańskiego w celu uzyskania schronienia przed oddziałami
rosyjskimi. Ich przyczółkiem zostały okolice twierdzy w Benderach, położonej na terenie
dzisiejszej NRM. Uzyskanie schronienia przez Króla Szwecji i Hetmana Kozackiego w
tureckiej twierdzy wywołało napięcie w relacjach rosyjsko - osmańskich. Do tej pory Wysoka
Porta jedynie przyglądała się toczącej się między Rosją a Szwecją wojnie północnej, jednak
sytuacja, w której jedna ze stron przejęła inicjatywę i uzyskała przewagę na polu wojennym
31
została uznana za niebezpieczną dla interesów Stambułu w regionie . Przyjęcie przez
Osmanów szwedzkiego króla, a także antyrosyjskiego hetmana Mazepy, który w narracji
Jahorłykw: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3, Warszawa : nakł.
F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 372
30
риднестровье в XVIII веке,
П
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke[dostęp 1 września
2019].
31
18
32
rosyjskiej przedstawiany jest jako symbol zdrajcy , było znacznym napięciem stosunków i
pretekstem do I wojny między regionalnymi mocarstwami. Karol XII obiecał zaangażowanie
znacznych sił wojskowych i zdołał swoją postawą przekonać Imperium Osmańskie do
wypowiedzenia wojny Rosji, co miało miejsce 9 listopada 1710 r. Sytuacja w której Rosja
prowadziła jednocześnie wojny na dwóch frontach była niekorzystna dla Piotra Wielkiego,
jednak mimo to car zdecydował się zorganizować wyprawę wojenną w kierunku zależnej od
Turków Mołdawii. Mimo braku ścisłego planu na poprowadzenie kampanii rosyjski
przywódca mógł liczyć na poparcie dwóch Hospodarów - Mołdawskiego Dymitra Kantemira
i Wołoskiego Konstantyna Brâncoveanu, z którymi w kwietniu 1711 r. zawarł sojusz w
Łucku. Na tereny Naddniestrza po obu stronach Jahorłyka wkroczyła armia Imperium
Rosyjskiego. Po przejściu przez większą część Mołdawii Rosjanie zostali przyjęli przez
Dymitra Kantemira w Jassach, gdzie połączyli się w alians z siłami Hospodara Mołdawskiego
by ruszyć dalej w stronę Dunaju. Nie mogli jednak liczyć na wsparcie Brâncoveanu, który nie
wystąpił przeciwko Osmanom i nie zaangażował się w wojnę po stronie Imperium
Rosyjskiego. Uderzenie sił rosyjskich w stronę Bałkanów zostało jednak uprzedzone, armia
turecka rozbiła Rosjan w bitwie pod Stănileşti, poskutkowało to porażką całej wyprawy i
natychmiastowym podpisaniem traktatu pruckiego. Traktat przewidywał m.in. oddanie przez
Rosji Azowa, Taganrogu, niewtrącanie się przez Rosję w sprawy Rzeczpospolitej oraz
33
gwarancję bezpiecznego przejazdu Karola XII do Szwecji . Wojsko rosyjskie wraz z
Hospodarem Dymitrem Kantemirem, który został doradcą cara, wycofało się do Rosji.
Kantemir planował po uniezależnieniu się od Turcji przyłączyć Hospodarstwo Mołdawskie
do Imperium Rosyjskiego, walczył po stronie Rosji w wojnie. Te czynniki sprawiły, że został
wybrany na uosobienie prorosyjskiej, pozytywnej według władz Naddniestrza wersji
mołdawskiego patriotyzmu i został umieszczony na banknocie o nominale 100 rubli
34
naddniestrzańskich . Pokój nie zakończył jednak wojny, ta skończyła się dopiero w 1713 r.
po traktacie Adrianopolskim, który na kilkadziesiąt lat zatrzymał ekspansję Imperium
Rosyjskiego w tej części Europy.
Мазепа - гетман-предатель, http://ruspravda.info/Mazepa-getman-predatel-7563.html[dostęp 3 września
2019]
32
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/2[dostęp 4
риднестровье в XVIII веке,
П
września 2019].
34
Банкноты ПРБ образца 2000 - 2004 гг.https://www.cbpmr.net/content.php?id=22[dostęp 5 września 2019].
33
19
Na początku X
VIII w. na terenie Naddniestrza miało miejsce jeszcze jedno bardzo ważne
wydarzenie dla historii Ukrainy i Kozaczyzny, w 1710 r. została uchwalona u ważana przez
niektórych badaczy ukraińskich za najwcześniejszą w Europie, Konstytucja następcy Iwana
35
Mazepy, hetmana kozackiego Pyłypa Orłyka . Dokument nosił nazwę “Pakty i konstytucje
praw i wolności wojska zaporoskiego”, został uchwalony pod protektoratem króla Szwecji,
jednak przegrana Szwedów w wojnie z Rosją sprawiła, że konstytucja nigdy nie nabrała mocy
36
sprawczej i nie weszła w życie na terytorium Ukrainy . Lata 1720 - 1768 na terenach Podola
i Bracławszczyzny, w tym również należącego do Rzeczpospolitej północnego Naddniestrza,
były czasem aktywnych działań zbrojnych przeciwko szlachcie polskiej oraz Kościołowi
przez ruch Hajdamaków, który prowadził zaciekłe walki o przywrócenie wolności kozackich,
37
obronę wiary prawosławnej oraz usunięcie innych narodowości z ziem ukraińskich . Trzy
wywołane przez Hajdamaków powstania oraz nieudolna polityka zagraniczna za rządów
Augusta III Sasa przyspieszyły rozkład Rzeczpospolitej, która stopniowo traciła swoją
niezależność. Sytuacja państwa polsko - litewskiego okazała się kluczowa także dla dalszych
stosunków rosyjsko - tureckich. Po śmierci Augusta III Sasa w 1763 r. nowym królem z
poparciem Rosji został Stanisław August Poniatowski. Władca, mimo prób reformacji kraju
nie był w stanie uniezależnić się od petersburskiego protektora. Katarzyna II zachowywała
istotny wpływ na politykę Warszawy, a Imperium Rosyjskie skrzętnie wykorzystywało
możliwość mieszania się w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej kreując się na obrońcę praw
dysydentów. W 1767 r. armia rosyjska wkroczyła na tereny prawobrzeżnej Ukrainy
wywierając wpływ na Poniatowskiego, który w 1768 r. zatwierdził zrównanie praw katolików
i dysydentów, a gwarantem dokumentu została Rosja. Sytuacja ta wywołała oburzenie części
szlachty czego efektem było zawiązanie się antykrólewskiej oraz antyrosyjskiej konfederacji
barskiej. Powstanie zbrojne poskutkowało rosyjską interwencją na terytorium RON. W
wyniku nacisku Rosjan grupa konfederatów skryła się na w twierdzy Bałta, na terytorium
podlegającym Turcji. Wojska rosyjskie w pogoni za konfederatami przekroczyły granicę i
Należy jednak pamiętać, że znacznie donośniejszy charakter miały wcześniejsze (1573 r.) Artykuły
Henrykowskie, uważane przez wielu badaczy za swego rodzaju konstytucję Rzeczpospolitej Obojga Narodów,
D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573–1576).Geneza – Obowiązywanie – Stosowanie. Studium
historyczno-prawne, Warszawa 2012.
36
ерша Конституція України Гетьмана Пилипа Орлика, 1710 рік,
П
35
http://www.lucorg.com/block.php/block_id/26/lang/ua[dostęp 5 września 2019]
37
Hajdamaczyzna,https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/hajdamaczyzna;3909487.html[dostęp 5 września 2019]
20
38
spaliły miasto . To wydarzenie oraz odmowa przez Rosję wycofania swojej armii z
Rzeczpospolitej posłużyła jako casus belli wypowiedzenia przez Imperium Osmańskie 25
39
września 1768 r. wojny Rosji .
Działania wojenne przebiegały również w Naddniestrzu, w 1769 r. kawaleria pod wodzą
majora Siemiona Zoricia zajęła i spaliła jedno z głównych miast Jedysanu - Dubosary. W
następnym roku armia rosyjska przystąpiła do próby zajęcia twierdzy w Benderach. Liczące
ponad 30 tysięcy żołnierzy pułki dowodzone przez grafa Piotra Panina złamały opór załogi
twierdzy dopiero po dwóch miesiącach oblężenia. Zwycięstwa armii rosyjskiej pod
Benderami, a także na innych odcinkach frontu, w znaczący sposób zmieniły sytuację
strategiczną podczas szóstej z serii wojen między Rosją a Turcją. Pierwsze zdobycie twierdzy
w Benderach przez Rosjan stanowi ważną rolę w polityce historycznej NRM, twierdza została
40
odrestaurowana i przekształcono ją w kompleks muzealny . Imperium Osmańskie nie było w
stanie dłużej przeprowadzać operacji ofensywnych. Wojna między Rosją i Turcją trwała do
1774 r., zwycięstwo Imperium Rosyjskiego zostało zatwierdzone w traktacie pokojowym z
Küczük Kajnardży. Traktat zakładał m.in. podporządkowanie się Rosji położonych między
Dnieprem,
a
Południowym
Bugiem
ziem
wschodniego
41
Jedysanu .
Południowe
Pridniestrowie w jego wyniku było pod bezpośredni wpływ Chanatu Krymskiego, który
uniezależniony od Osmanów trafił pod protekcję rosyjską, północne Naddniestrze, mimo I
rozbioru Rzeczpospolitej w 1772 r. wciąż pozostawało jednak we władaniu Warszawy. To
właśnie pokój z 1774 r. rozpoczął proces rozpychania się Rosji na stepie czarnomorskim.
Całkowite zakończenie najazdów tatarskich i otrzymanie przez Rosję dostępu do handlu na
Morzu Czarnym było czynnikiem wpływającym na dynamiczny rozwój demograficzny i
gospodarczy południowej części Imperium. Bardzo niekorzystne dla Turków wyniki wojny
sprawiły, że Osmanowie nie pogodzili się z jej rezultatami i napięcie w relacjach między
dwoma mocarstwami regionalnymi stale rosło. Doprowadziło to wkrótce do kolejnego
konfliktu, który miał kluczowe znaczenie dla dalszych losów Naddniestrza.
W 1787 r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji, jednak nie była to dobrze przemyślana decyzja.
Osmańska armia nie była jednak dobrze przygotowana do trudów wojny, dodatkowo niedługo
38
Bałtaw: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1, Warszawa : nakł. F.
Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 96
39
Приднестровье в XVIII веке http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/3[dostęp 5 września 2019]
И СНОВА – РУССКАЯ!https://novostipmr.com/ru/news/17-08-30/i-snova-russkaya[dostęp 8 września 2019]
А. И. Третьяк,Северное Причерноморье в политико-правовом пространстве Европы конца XVIII века,
Odessa, Optimum, 2004, s.12
40
41
21
przed rozpoczęciem konfliktu Rosja zawarłą sojusz z Austrią, dlatego Turcy musieli zmierzyć
się od razu z dwoma silnymi państwami. W tym samym roku za inicjatywą feldmarszałka
Grigorija Potiomkina na terytorium Naddniestrza został sformowany “kosz wiernych
kozaków” przekształcony później w czarnomorskie wojsko kozackie. Armia ta liczyła 12
tysięcy żołnierzy zlokalizowanych w 25 wielkich kozackich stanicach i chutorach na stepie
42
lewego brzegu Dniestru od naddniestrzańskiej Tiernowki aż do Morza Czarnego . Oddziały
Potiomkina wkroczyły do Mołdawii i Jedysanu rozbijając Turków. Naddniestrze stało się
areną aktywnych działań wojennych, 16 czerwca 1788 r. flotylla kozacka rozgromiła okręty
tureckie w bitwie na Limanie Dniestrowskim. Do końca 1789 r. wszystkie oddziały
osmańskie zostały wybite z Pridniestrowia. Naddniestrze stało się strategicznym punktem dla
prowadzenia dalszych działań wojennych na prawym brzegu Dniestru. W Jahorłyku
rozlokowano kwaterę feldmarszałka Potiomkina, a w Raszkowie i Dubosarach powstały
magazyny z zabezpieczeniem dla armii. Po przygotowaniu wyprawy, wojska rosyjskie
rozpoczęły desant na prawy brzeg rzeki, zagłębiając się na terytorium Imperium
Osmańskiego. Jeszcze w 1789 r. Rosjanie zdobyli Kiszyniów, a także po raz kolejny, tym
razem po 50 dniach oblężenia twierdzę w Benderach. Seria porażek armii osmańskiej
doprowadziła do zawarcia 29 grudnia 1791 r. według kalendarza juliańskiego, traktatu
pokojowego w Jassach, który zakończył czteroletnie zmagania. Jego implikacja ustanowiła
granicę między oboma imperiami na Dniestrze. Po raz pierwszy ziemie Naddniestrza znajdują
się w państwie rosyjskim. Do Imperium zostało włączone będące do tej pory pod
43
zwierzchnictwem Chana Krymu terytorium między Południowym Bugiem, a Dniestrem .
1.2 Naddniestrze w granicach Imperium Rosyjskiego
Traktat
Jasski
rozpoczął
kluczowy
dla
wytworzenia
w
późniejszym
okresie
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i trwający aż do dnia dzisiejszego okres
panowania Rosji na terytorium Pridniestrowia. W II połowie XVIII w. a następnie w wieku
XIX oswajanie nowozdobytych terenów na południowym krańcu Imperium Rosyjskiego
przebiegało w bardzo szybkim tempie. Rząd Carycy Katarzyny II kontrolował ten proces
poprzez sprowadzanie na służący do tej pory jedynie koczownikom bezludny, nieokiełznany
Н. Бабилунга, История Приднестровья…,op. cit.,s.18
ССКИЙ МИР: ПРИДНЕСТРОВСКАЯ ИСТОРИЯ РОССИИ,
Я
https://novostipmr.com/ru/news/18-01-09/yasskiy-mir-pridnestrovskaya-istoriya-rossii[dostęp 8 września 2019]
42
43
22
step zagranicznych osadników, którzy otrzymując preferencje i ulgi podatkowe mieli za
zadanie zabezpieczyć tereny pogranicza i rozwinąć gospodarkę regionu. Świeżo przyłączone
tereny południowego Naddniestrze zaczęto szybko przystosowywać do funkcjonowania w
państwie rosyjskim. Ze zdobytych w następstwie traktatu Jasskiego ziem naddniestrzańskich
wysiedlono Turków i Tatarów, którzy zamieszkiwali ten teren w czasie panowania Osmanów.
Tylko w ciągu kilku miesięcy po podpisaniu pokoju, na ich miejsce przybyło ponad 10
tysięcy osadników, najczęściej chłopów, rzemieślników, biednych mieszczan, rybaków i
kupców z Księstwa Mołdawii zza Prutu. W 1792 r. Ormianie Kabardyńscy, Zakubańscy i
Kumyccy otrzymali zezwolenie na założenie nad Dniestrem miasta Grigoriopol, nazwanego
na cześć św. Grigorija, założyciela kościoła ormiańskiego. W trakcie wojny, w 1790 r. duży
oddział Bułgarów dołączył do szeregów wojska kozackiego, po zawarciu pokoju w Jassach
około 500 rodzin osiedliło się w Dubosarach, Grigoriopolu oraz nowopowstającym
Tyraspolu. Aby zabezpieczyć tereny Naddniestrza od możliwych najazdów Turków, w 1793
r. niedaleko od tureckiej twierdzy w Benderach zaczęto budowę twierdzy według planu
opracowanego przez grafa Aleksandra Suworowa. Wokół twierdzy szybko utworzyła się
osada nazwana Tyraspolem, która w 1795 r. otrzymała prawa miejskie. Tyraspol stał się
miastem - siedzibą powiatu, a według oficjalnej statystyki z lat 90 XVIII w. jego ludność
rosła w ekspresowym tempie. W 1795 r. w powiecie tyraspolskim mieszkały 22898 osoby, w
44
1797 r. było to już 33279, a dwa lata później 42044 mieszkańców .
Równolegle do oswajania terenów Naddniestrza na południe od rzeki Jahorłyk, miał miejsce
proces ostatecznego rozkładu państwowości polsko - litewskiej. W rezultacie II rozbioru
Rzeczpospolitej w 1793 r. przyłączono do Imperium Rosyjskiego także tereny na północ od
granicznej przez kilka stuleci rzeki, tym samym jednocząc północne i południowe ziemie
naddniestrzańskie pod władzą Katarzyny II. Skarb państwa kupił od polskich magnatów
należące do nich ziemie m. in. z Kamionką, Raszkowem i Rybnicą w wyniku czego mógł
sprawować nieograniczoną niczym władzę w całym Pridniestrowiu.
Ostatnim etapem włączania ziem dzisiejszej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w
skład państwa rosyjskiego były wydarzenia kolejnej wojny rosyjsko - tureckiej, która trwała
w latach 1806 - 1812. Przyczyną wojny było zablokowanie przez Imperium Osmańskie
żeglugi rosyjskich statków przez tureckie cieśniny oraz niedotrzymanie warunków traktatu
Приднестровье в Российской империи,http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii
[dostęp 8 września 2019]
44
23
Jasskiego. Ta wojna toczyła się głównie poza terenami Naddniestrza, jednak miała kluczowe
znaczenie dla całego regionu. Jeszcze w listopadzie 1806 r. armia rosyjska bez większego
problemu zajęła Besarabię, siły generała Meyendorffa nie spotykając sprzeciwu przejęły
opuszczoną przez załogę twierdzę w Benderach. Wojna zakończyła się w 1812 r. poprzez
podpisanie pokoju w Bukareszcie. Na jego mocy Turcja zrzekła się Besarabii na rzecz Rosji,
45
a nowa granica między mocarstwami zaczęła przebiegać na rzece Prut . Tym samym сzęścią
składową Imperium Rosyjskiego zostały prawobrzeżne Bendery, a car Aleksander I
zjednoczył pod swoim berłem wszystkie ziemie dzisiejszej NRM. Na mocy Traktatu
Bukaresztańskiego po raz pierwszy w ramach jednego państwa znalazły się Besarabia oraz
Naddniestrze, a więc całość współczesnej Republiki Mołdawii w międzynarodowo uznanych
granicach. Prawobrzeżna Mołdawia została częścią obwodu besarabskiego. Terytorium
Naddniestrza zaś stało się częścią, południe, gubernii chersońskiej, północ Pridniestrowia,
46
gubernii podolskiej i tylko Bendery - obwodu (od 1873 r. gubernii) besarabskiego . Od 1793
r. aż do upadku Imperium Rosyjskiego ziemie NRM (Bendery od 1812 r.) znajdowały się
całkowicie pod panowaniem Petersburga. Na mocy postanowień porozumień pokojowych z
Bukaresztu i poprzez zajęcie przez Rosję Besarabii, ziemie naddniestrzańskie przestały pełnić
rolę bezpośredniego pogranicza kontrolujących je mocarstw, a stały się terenem odległym od
granic państwowych.
Okres Imperium Rosyjskiego był dla Naddniestrza czasem spokoju. To najdłuższy okres bez
działań wojennych na jego terenach. XIX wiek to czas osiedlania się na tych ziemiach
osadników, co było ogólną tendencją i spremedytowaną politykę władz rosyjskich tak w
Naddniestrzu, jak i na całym terenie do tej pory słabo zaludnionego stepu czarnomorskiego.
Kolonizacja Naddniestrza w niewątpliwy sposób przyczyniła się do jego rozwoju
cywilizacyjnego i do nadania mu pewnego rytu, który jest tam odczuwalny do dzisiaj. Okres
Imperium Rosyjskiego jest w historiografii naddniestrzańskiej charakteryzowany jako piękna
epoka, złoty wiek, który uczynił Naddniestrze osobliwym i nadał mu jego niepowtarzalny,
wielonarodowy charakter. Do takiego opisu rzeczywistości należy oczywiście podchodzić z
dystansem, ponieważ ma to na celu przede wszystkim ukazanie Rosji jako państwa, które
ucywilizowało i zaprowadziło pokój na tych terenach, a także zaprezentowanie
tolerancyjności i różnorodności jako istotę i główne cechy charakteryzujące tamtejszą
45
46
12 ВОЙН РОССИИ И ТУРЦИИ, https://openrussia.org/post/view/10798/[dostęp 8 września 2019]
Бессарабская губерния,https://runivers.ru/doc/territory/206634/[dostęp 17 września 2019]
24
47
społeczność . Można dyskutować nad prawdziwością tych twierdzeń, jednak temu, że był to
dla Naddniestrza gwałtowny cywilizacyjny skok w przód nie da się zaprzeczyć. Rozwój
terenów Pridniestrowia przebiegał na wielu płaszczyznach. Petersburskie władze kolonizując
obszar stepu czarnomorskiego planowały utworzyć region, który będzie stanowić o sile
gospodarki Imperium, wykorzystując dostęp do Morza Czarnego i żyzną glebę stepowego
czarnoziemu, z tego powodu otrzymał on dumną nazwę Noworosja.
Petersburg szybko wziął się za realizację swoich planów. Sam proces zasiedlania
Naddniestrza był bardzo dynamiczny. Jeszcze pod koniec XVIII w. Naddniestrze liczyło
sobie 44 zamieszkane miejscowości by osiągnąć liczbę 615 na początku dwudziestego
stulecia. Równolegle ze stabilizacją władzy Imperium Rosyjskiego w Pridniestrowiu rosła
liczba sprowadzanych na preferencyjnych warunkach zagranicznych kolonistów, właścicieli
ziemskich wraz z podległym carowi głównie ukraińskim, ale także rosyjskim chłopstwem. Ich
liczba wyniosła odpowiednio 100 tysięcy i 70 tysięcy w ciągu pierwszych dziesięcioleci po
48
włączeniu tych ziem w skład Rosji . W 1802 r. bułgarscy uchodźcy z Imperium
Osmańskiego osiedlili się w koloniach Tiernowka, Mały i Duży Bujałyk. Już w 1804 r.
kolejna grupa Bułgarów została rozlokowana w koloniach Parkany i Katarżyno w powiecie
tyraspolskim. Ogólna liczba bułgarskich kolonistów w Noworosji na początku XIX w.
osiągnęła 32000. Władze rosyjskie skłaniały się do imigracji Bułgarów, gdyż naród ten
zasiedlał powierzane im ziemie razem z własnym inwentarzem, majątkiem i zwierzętami
gospodarskimi, nie wymagał zatem użycia dodatkowych kosztów na uporządkowanie życia
49
na zasiedlanym terenie z carskiego skarbca . Wraz z zakończeniem wojen z Turcją w 1812 r.
władze rosyjskie zdecydowały się na przyjęcie taktyki zasiedlania terenów Pridniestrowia
wyłącznie doświadczonymi zarządcami ziem, ludnością posiadającą rozległą wiedzę w
hodowli winorośli. Decyzja ta stała się punktem kulminacyjnym dla zwiększenia imigracji
zagranicznych kolonistów na tych terenach, w tym także tej spoza Bułgarii.
W tym okresie w Naddniestrzu osiedlili się m.in. Niemcy, Gagauzi, Ormianie, Grecy, liczną
grupę tworzyli także Polacy i Żydzi. Nowi mieszkańcy Pridniestrowia podtrzymywali w życiu
codziennym, języku, wychowaniu dzieci, obrzędach religijnych oraz zajmowaniu się
gospodarstwem wielowiekowe tradycje przyniesione ze sobą z kraju pochodzenia. Niemieccy
47
48
P. Oleksy, Naddniestrze. Terror tożsamości, Wołowiec, Wydawnictwo Czarne, 2018, s.18-19
Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, История родного края, Tyraspol, РИО ГИПК, 2005, s. 21-22
риднестровье в Российской империи,
П
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/2
[dostęp 17 września 2019]
49
25
osadnicy zostali zaproszeni do wykorzystania swojej szerokiej wiedzy w dziedzinie rolnictwa
by jak najlepiej zagospodarować żyzne tereny stepowe. Takim sposobem nad Dniestrem
pojawiły
się liczne niemieckie osady, wyróżniające się spośród
innym swoim
uporządkowaniem. Pierwsze 70 rodzin niemieckich z Wirtembergii osiedliło się w 1805 r. w
Grigoriopolu. Stopniowo dołączali do nich kolejni osadnicy przede wszystkim z Prus,
50
Węgier, Bawarii oraz Śląska . Głównym faktorem zachęcającym do osadnictwa były
przywileje dotyczące zwolnienia z podatków oraz służby w armii. Stanem na połowę XIX w.
w ponad 10 koloniach niemieckich na terytorium Pridniestrowia zamieszkiwało ponad
dziewięć tysięcy osadników. Osady były monoetnicznie niemieckie, przestrzegano w nich
tradycyjnych dla Niemców zasad zarządzania gospodarstwem. Do końca lat 50 XIX w.
niemieccy koloniści poszerzyli swoją obecność w Naddniestrzu i zaczęli osiedlać się również
51
na terenach poza narodowymi osadami . Proces niemieckiego osadnictwa na lewym brzegu
Dniestru zwolnił na przełomie lat 60 i 70 XIX w. z powodu ograniczenia nadanych im
przywilejów. Swoją obecnością na terenie Pridniestrowia Niemcy duży wkład w
ucywilizowanie obszaru stepu czarnomorskiego, dawnych Dzikich Pól. Przykładem znaczenia
naddniestrzańskich Niemców jest postać generała-feldmarszałka Piotra Wittgensteina, który
52
zasłużył się w wojnach Rosji z Francją Napoleona i spoczął w Kamionce na północy NRM
Znacząca grupą narodową dla dziewietnastwiecznego Naddniestrza byli Żydzi, którzy
zamieszkiwali przede wszystkim miasta. Naród ten żył w Naddniestrzu na długo przed
zajęciem go przez Rosję. Żydzi stanowili znaczną część ludności w pozostającym przez wieki
we władaniu Rzeczpospolitej północnym Pridniestrowiu. Po przejęciu przez Rosję kontroli
nad całym terytorium dzisiejszej NRM, osoby wyznania mojżeszowego osiedliły się także w
jego południowej części, w tym, w prężnie rozwijającym się Tyraspolu, Dubosarach i
Benderach. Według spisu ludności przeprowadzonego w 1897 r. w powiecie tyraspolskim
mieszkało 23811 Żydów, 10 % ogólnej liczby mieszkańców. Jednak w miastach ich udział
procentowy był znacznie wyższy, w Tyraspolu żyło 8568 Żydów (27% ludności miasta), w
53
Dubosarach 5326 (44%), a w Benderach było to 10632 (34%) . Rozwój społeczności
żydowskiej w Naddniestrzu był możliwy dzięki włączeniu Noworosji do strefy osiedlenia, a
P. Oleksy, Naddniestrze. Terror…, op.cit., s. 21-22
риднестровье в Российской империи,http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/3
П
[dostęp 21 września 2019]
52
P. Oleksy, Naddniestrze. Terror…, op.cit., s. 22-23
53
Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=66[dostęp 21 września 2019]
50
51
26
więc obszaru, w którym władze carskie zezwoliły na zamieszkiwanie tej grupie narodowej.
Rozwijający się region potrzebował kupców i rzemieślników aby rozwijać się gospodarczo i
tę rolę starali się wypełniać Żydzi. Większa część zajmowała się przede wszystkim
54
niewielkim biznesem, stanowiąc znaczącą część miejskiej biedoty . W podobny sposób
ukształtowała się również sytuacja ludności polskiej, zamieszkującej przeważnie na północy
Naddniestrza, zwłaszcza wokół kulturalnych ośrodków polskości - Raszkowa i Rybnicy.
Kolejną dużą grupę w ramach społeczności rozwijającej się w XIX w. na terenie Naddniestrza
stanowili chłopi - poddani, uciekający na te tereny w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia
przed swoimi właścicielami. Naddniestrze jawiło się uciekającym tam chłopom jako
wyśnione miejsce, swego rodzaju ziemia obiecana. Lewy brzeg Dniestru był obfity w
nieużytkowaną, żyzną ziemię, klimat był ciepły, atrakcyjniejszy od tego panującego na
większości obszarów Imperium Rosyjskiego, a przede wszystkim z racji polityki
ukierunkowanej na masową imigrację, nie obowiązywało tam poddaństwo. Władze rosyjskie
nie sprzyjały jednak temu rodzajowi kolonizacji, za wyjątkiem chłopów, którzy zdążyli już
wejść w posiadanie gospodarstwa oraz założyli na zasiedlonym terenie rodzinę. W
pozostałych przypadkach państwo stosowało sankcje, chłopów zwracano ich pierwotnym
właścicielom, wcielano do armii, zsyłano na Syberię, dodatkowo często karano chłostą. Sam
gubernator Paweł Fiodorow przez 20 lat swoich rządów zesłał z obwodu besarabskiego ok. 50
tysięcy uciekinierów. Karano również ludność, która ukrywała zbiegłych chłopów.
Wykorzystując możliwość amnestii w przypadku ścisłego związania się z lokalną
społecznością, chłopi pochodzący głównie z Ukrainy i Rosji integrowali się i szybko zlewali
się z ludnością autochtoniczną, głównie Mołdawianami, którzy pomagali przybyszom
odnaleźć się w trudnej rzeczywistości, gościnnie przyjmowali uciekinierów i dawali im
imiona swoich zmarłych krewnych. Wtedy właśnie, na początku XIX w., powstało
powiedzenie „ojciec - Rus, matka - Rus, a Iwan - Mołdawianin”. Proceder mieszania się
ludności, przyjmowania gości, integrowania się wielu narodów w jedną społeczność lokalną
jest dziś wykorzystywany w historiografii naddniestrzańskiej w celu zaprezentowania
specyfiki i charakteru tego regionu. Naddniestrzańscy historycy uważają epokę kolonizacji
czasów Imperium Rosyjskiego oraz wykształcenie się wielonarodowej mozaiki kulturowej na
tym terytorium za szczególny okres, który uwarunkował powstanie Naddniestrzańskiej
Republiki Mołdawskiej w dzisiejszym kształcie. W naddniestrzańskiej narracji, wzajemne
54
P. Oleksy, Naddniestrze. Terror…, op.cit., s. 26
27
wsparcie, solidarność, zgoda, współpraca to cechy nie tylko dziewietnastowiecznego
„braterstwa ludu pracującego”, ale także epitety tożsame z wykształconą wtedy etnosocjalną
oraz kulturową społecznością i mającą swoją kontynuację w obecnej NRM - ludem
55
naddniestrzańskim .
Epoka Imperium Rosyjskiego nie tylko ukształtowała wygląd naddniestrzańskiego
społeczeństwa, ale także dała możliwość gwałtownego rozwoju ekonomicznego lewobrzeża
Dniestru. Brak konfliktów zbrojnych sprawił, że Pridniestrowie miało szansę na rozwój w
wielu obszarach, a jego mieszkańcy na polepszenie statusu materialnego. Okazja ta została
skrzętnie
wykorzystana.
Równoczesne
zasiedlenie
Naddniestrza
nastawionymi
na
wzbogacenie, wyspecjalizowanymi imigrantami oraz otwarcie się tych ziem na handel w
ramach wewnętrznego rynku Imperium Rosyjskiego sprawił, że gwałtownie poszerzyło się
pole dla ekonomicznego rozwoju regionu. Główną częścią lokalnej gospodarki było
rolnictwo, wraz z osiedlaniem się kolonistów znacząco wzrosła liczba osób zajmujących się
prowadzeniem gospodarstwa i uprawą ziemi. Dzięki rozwojowi technologicznemu rolnicy
stosowali maszyny jak np. pługi znacznie ułatwiające pracę, a także byli w stanie zwiększyć
efektywność
poprzez
udoskonalenie
sposobu
uprawy.
Naddniestrze
stopniowo
dostosowywało się do warunków gospodarki rynkowej, a gospodarstwa przechodziły na
produkcję komercyjną, odchodząc od polityki dostosowanej do zaspokajania wyłącznie
własnych potrzeb. Naddniestrzańskie gospodarstwa produkowały m.in. pszenicę, kukurydzę,
jęczmień, winogrona, warzywa i owoce, tytoń, oleje, mięso i słoninę. Region Naddniestrza
wyróżniał się liczbą gospodarstw, które produkowały wino. Świetne warunki uprawy
winorośli przekładały się na jakość produktu, który stał się rozpoznawalny na
ogólnorosyjskim rynku i jedna trzecia którego była eksportowana za granicę. Naddniestrze
stało się także jednym z głównych dostawców ziarna na rynek w Odessie, skąd było ono
odsprzedawane także za granicę. Pridniestrowskie towary trafiały także na rynki w
Mikołajowie i Chersoniu, skąd eksportowano je na Ukrainę i do Rosji. Rozwijała się także
produkcja przemysłowa oraz usługi. Powstawały manufaktury zajmujące się obróbką drewna,
produkcją cegieł, świec. Gwałtownie wzrosła także liczba zakładów rzemieślniczych, w
latach 50 XIX w. w Naddniestrzu istniało ponad tysiąc pracowni, w większości wiosek były
56
zakłady szewców, kowali i innych specjalistów .
55
56
Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, История родного…,op.cit., s. 23-24
Ibidem, s. 39-40
28
Rozwojowi wymiany handlowej sprzyjał lepszy dostęp do szlaków komunikacyjnych takich
jak rzeka Dniestr i porty Morza Czarnego, przede wszystkim Odessa. W latach 30 XIX w.
Dniestr został objęty liberalizacją celną, niespełniająca już funkcji granicznej rzeka stała się
szybszym szlakiem w wyniku wycofania obowiązkowej kontroli towarów. Pozwalało to na
dynamiczny transport naddniestrzańskich towarów na ukraińskie rynki zbytu. Łatwy dostęp
do Morza Czarnego sprawiał, że produkcja Pridniestrowia mogła trafiać nawet do odległych
regionów. Kolejnym znaczącym krokiem dla rozwoju regionu było otwarcie w 1871 r. linii
kolejowej z Odessy przez Tyraspol i Bendery do Kiszyniowa i dalej do granicy z Rumunią w
Ungheni. W 1877 r. kolej połączyła Bendery z naddunajskim portem Reni. Taka sytuacja
sprawiła, że Tyraspol i Bendery szybko rozwinęły się jako główne ośrodki przemysłowe, z
najważniejszymi w Naddniestrzu węzłami transportowymi, które zapewniały stabilny rozwój
57
całego regionu .
W 1914 r. wybuchła I wojna światowa, która pociągnęła za sobą całą lawinę wydarzeń.
Konflikt okazał się mieć decydujące znaczenie w dalszej historii losów Imperium
Rosyjskiego, a co za tym idzie całego regionu, w tym doli regionu naddniestrzańskiego.
1.3 Naddniestrze w epoce sowieckiej
1.3.1. Okres wojny domowej
W październiku 1917 r. rewolucja bolszewicka odniosła zwycięstwo. Na terenie całego
państwa bolszewickie rady ludowe zaczęły przejmować władzę z rąk Rządu Tymczasowego,
sprawującemu władzę od lutego w miejsce Imperatora Mikołaja II. Proces przejęcia władzy
na terenie Naddniestrza nie był jednak prosty, gdyż w rolniczym regionie działalność
rewolucyjna nie była silnie rozpowszechniona. Impuls do działania dała benderska rada
ludowa, która otrzymała polecenia od Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego w
Piotrogrodzie dotyczące aresztu członków Rządu Tymczasowego. Proces przejęcia władzy
przez bolszewików trwał do 17 stycznia 1918 r. kiedy to z pomocą kiszyniowskich
58
rewolucjonistów udało się ustanowić zwierzchnictwo sowieckie w Tyraspolu .
Równolegle na terenie Gubernii Besarabskiej władzę przejęła prorumuńska Sfatul Ţării, która
ogłosiła
57
58
powstanie Mołdawskiej Republiki Demokratycznej. Realizacja dążeń do
Ibidem, s. 80-81
Ibidem, s. 163-165
29
wyodrębnienia się Besarabii z pod władzy rosyjskiej nie udała się od razu. Bolszewicy
błyskawicznie przejęli kontrolę nad regionem. Armia Czerwona nie zdołała jednak utrzymać
władzy między Prutem a Dniestrem i w styczniu 1918 r. pod naciskiem rumuńskich wojsk
przeprawiła się na lewy brzeg Dniestru. Sowieci uznali wycofanie się z Besarabii za
rozwiązanie tymczasowe, w tym samym miesiącu ogłoszono powstanie Odesskiej Republiki
Rad, która miała objąć swoim zasięgiem także tereny mołdawskie. 7 lutego tego samego roku
Rumuni zajęli Bendery i planowali zająć Tyraspol, jednak wojska sowieckie dokonały
kontrataku, przeszły na zachodni brzeg Dniestru i przeprowadziły udany atak na linii Rezina Șoldănești oraz w okolicy Kickanów. Rumunia została zmuszona do negocjacji z władzą
sowiecką i 9 marca zobowiązała się do wyprowadzenia swoich wojsk z Besarabii. Ta umowa
jednak nie została zrealizowana, pod naciskiem Białej Gwardii Denikina, Armia Czerwona
wycofała się znad Dniestru w głąb kraju. W zaistniałej sytuacji armia Rumunii pozostała w
59
Besarabii i 9 kwietnia ogłosiła o włączeniu jej w skład państwa rumuńskiego . Nie były to
jednak jedyne problemy Sowietów, ambicję kontroli nad ziemiami Besarabii i Naddniestrza
miało wiele stronnictw. W czasie wojny domowej przez te tereny przewinęło się mnóstwo
różnych armii. Na lewym brzegu Dniestru, na terenie Odesskiej Republiki Rad w marcu 1918
r. rozpoczęła się interwencja wojsk niemieckich i austro-węgierskich razem z armią podległą
hetmanowi Pawło Skoropadskiemu, której Sowieci nie byli w stanie się oprzeć, jednak
interwenienci nie utrzymali tam długo swojej władzy, już w grudniu tego samego roku
bolszewicy powrotnie odzyskali kontrolę nad tymi ziemiami. Jednak Naddniestrze znowu
szybko przechodziło z rąk do rąk, jeszcze w tym samym miesiącu w regionie pojawili się
kolejni interwenienci – Rumuni, Francuzi, Polacy. W styczniu 1919 r. także Petlurowcy i
60
wojska Denikina . Sowieci przywrócili kontrolę nad Naddniestrzem w kwietniu 1919 r., a w
maju w Odessie proklamowano utworzenie Besarabskiej Republiki Rad, która miała objąć
Besarabię oraz ziemie naddniestrzańskie. Plan odzyskania kontroli nad Besarabią załamał się
jednak wraz z upadkiem 27 maja 1919 r. jednodniowego powstania w Benderach. Nie był to
jednak ostatni akord wojny domowej w Naddniestrzu, kontrolę nad regionem przejęła armia
61
Denikina. Ostatecznie dopiero w lutym 1920 r. bolszewicy pokonali białych w Naddniestrzu
Ibidem, s. 166-167
Н. Бабилунга, История Приднестровья…,op. cit.,s.19
61
Атлас. Приднестровская Молдавская Республика: История, Тирасполь 2007, s. 30–33.
59
60
30
1.3.2. Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka jako
pierwsza państwowość naddniestrzańska
Terytorium Naddniestrza po upadku państwa carów znalazło się w ZSRR jako część
Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Komuniści nie pogodzili się z utratą
terytorium Mołdawii i rozpoczęli działania w celu odzyskania tej ziemi od Rumunii.
Przyłączenie się Besarabii do Rumunii zostało zaakceptowane przez ententę w czasie
konferencji wersalskiej w 1920 r. ZSRS jednak nigdy nie uznał tego faktu i nieustannie
wnosił swoje roszczenia do kontroli nad tym regionem. Rosjanie manifestowali swoje
spojrzenie na sytuację gdy mieli do tego okazję, za pomocą źródeł propagandowych i
agitatorów propagowano w Mołdawii idee komunistyczne, starając się przygotować podatny
grunt do odzyskania kontroli nad Besarabią. Jednak najdobitniejszym przykładem
prowadzenia agresywnej polityki wobec sąsiadów było utworzenie w październiku 1924 r.,
Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej jako części Ukraińskiej
SRS. Na taką decyzję przywództwa sowieckiego wpłynęło wiele czynników. Tworzeniu
podobnych jednostek administracyjnych sprzyjała polityka korienizacji mająca w swojej idei
nadać realną autonomię kulturalną i terytorialną mniejszościom narodowym nie posiadającym
62
swoich republik związkowych .
Inicjatorami stworzenia mołdawskiej republiki na graniczących z Besarabią ziemiach
ukraińskich należała do grupy emigrantów, komunistów, którzy uciekli z Rumunii oraz
Besarabii do ZSRS. Podobne propozycje zaczęły pojawiać się z ich z strony od początku lat
20, po przyłączeniu Besarabii do Rumunii. Jednak ta grupa działaczy nie miała
wystarczającego autorytetu i mocy przebicia na najwyższych szczeblach władzy, aby idea ta
przybrała realne kształty. Sytuacja zmieniła się wraz z zaangażowaniem w sprawę dwóch
ważnych dla regionu dowódców wojskowych Michaiła Frunze i Grigorija Kotowskiego.
Dopiero przy ich wsparciu pomysł stworzenia republiki mołdawskiej zaczął być dyskutowany
w gabinetach partyjnych. Przygotowanie do wcielenia tego założenia w rzeczywistość trwało
przez cały 1924 r. Głównym zamysłem powstania republiki autonomicznej było ukazanie
ZSRS jako państwa respektującego odrębną tożsamość mołdawską. De facto miał to być
62
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 12
31
przyczółek do przejęcia władzy w kontrolowanej przez Rumunię Mołdawii, a w dalszej
perspektywie na polepszeniu pozycji strategicznej na odcinku bałkańskim, co miało być
wykorzystane w celach wojskowych i politycznych, w tym dla dalszego poszerzania zasięgu
rewolucji komunistycznej. Utworzenie oddzielnej republiki narodowej miało być obiektem
zainteresowania i było obliczone na pozyskanie sympatii Mołdawian, co w założeniu miało
pomóc ZSRS w pretendowaniu na kontrolę nad Besarabią, zapewnić lepszą pozycję
63
negocjacyjną w rozmowach co do przynależności Mołdawii .
Mołdawska Autonomiczna SRS powstała na terenach, które zamieszkiwał znaczący procent
ludności mołdawskiej, jednak jej terytorium nie pokrywało się całkowicie z dzisiejszą
Naddniestrzańską Republiką Mołdawską. Powierzchnia MASRS obejmowała 8,1 tys. km², a
w jej skład wchodziło 11 powiatów obejmujących całe terytorium dzisiejszego Pridniestrowia
poza Benderami, a także część Ukrainy. Przeprowadzony w 1926 r. w całym ZSRS spis
powszechny wykazał, że w nowopowstałym tworze mieszkało 572,3 tysiąca ludzi, spośród
nich Mołdawianie stanowili 30,1 %, Ukraińcy 48,5 %, Rosjanie 8,5 %, Żydzi 8,5 %, a
pozostałe narody 4,4 %. Mołdawianie zamieszkiwali przez wszystkim w trzech powiatach, z
czego w dwóch dominowali. Pierwszą stolicą republiki autonomicznej została zdominowana
64
przez Ukraińców Bałta, jednak w 1929 r. została ona przeniesiona do Tyraspola .
Czas Mołdawskiej Republiki Autonomicznej był okresem, który nadał zamieszkującej jej
społeczności
specyficzny
ryt.
Wtedy
rozpoczęła
się
aktywizacja działania tzw.
samobytników, którzy dowodzili o odrębności narodu mołdawskiego od rumuńskiego, a także
popularyzowali język rumuński, zapisywany od 1938 r. cyrylicą, nazywany przez nich
językiem mołdawskim. Język mołdawski był odgórnie rusyfikowany, tak aby jak najbardziej
65
odróżnić go od rumuńskiego używanego w Rumunii . Przeprowadzone były działania
socjotechniczne, mające posłużyć do stworzenia ideologicznie przygotowanego sowieckiego
narodu mołdawskiego. Teoretycznie życie kulturalne nacji tytularnej rozwijało się w
republice bez większych ograniczeń – działały szkoły z wykładowym językiem mołdawskim,
drukowano czasopisma i książki. W Tyraspolu funkcjonowało nawet radio, którego głównym
zadaniem było prowadzenie wojny informacyjnej na terenie Besarabii. Wszystko to odbywało
66
się jednak w wąskich ramach ściśle określonej przez samobytników polityki .
Н. Бабилунга, История Приднестровья…,op. cit.,s. 35-37
Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, История родного…,op.cit., s. 190-192
65
Ch. King, The Moldovans; Romania, Russia, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s. 53–54.
66
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 12
63
64
32
Okres międzywojenny był dla MASRS czasem bardzo intensywnym, z jednej strony
obfitował on w nagły wzrost gospodarczy i znaczące uprzemysłowienie regionu. Niegdyś
rolniczy region w bardzo szybkim tempie podległ procesowi industrializacji. Jeszcze w 1928
r. przemysł stanowił 28 % PKB regionu by w 1934 r. osiągnąć już 55,6 %. Z drugiej strony
był to czas straszliwych zbrodni i całkowitej dewaluacji wartości ludzkiego życia. Od 1929 r.
w Naddniestrzu była prowadzona opresyjna polityka kolektywizacji. Nacjonalizacja ziemi
chłopów,
represje wobec kułaków, tworzenie kołchozów, rekwirowanie urodzaju
doprowadziło do sytuacji, w której zdani na politykę państwa chłopi padli ofiarą
zaplanowanej zbrodni ludobójstwa. W latach 1932–1933 Mołdawską ASRS, tak jak i całą
Ukrainę dotknął Wielki Głód, w wyniku którego umarło co najmniej 20 tysięcy mieszkańców
67
republiki . Nie był to jednak koniec represyjnej polityki państwa. W drugiej połowie lat 30.
rozpowszechniła się akcja zamykania cerkwi i kościołów. Zaogniło to i tak już napiętą
sytuację w republice. W wyniku takich działań, do Rumunii zaczęli uciekać mołdawscy
uchodźcy, wywoływane przez niegodzących się z takim stanem rzeczy chłopów bunty były
68
okrutnie tłumione . Sytuacja nie była lepsza dla innych grup społecznych. Mołdawscy
intelektualiści, działacze partyjni oraz wojskowi padli ofiarami wielkiego terroru. W jego
69
rezultacie wielu działaczy i członków elit republiki zostało aresztowanych i zamordowanych
Wszystkie działania prowadzone w ramach MASRS i wysiłki w celu odzyskania Besarabii
początkowo spełzły na niczym. Mołdawia była częścią Rumunii przez 22 lata. W tym czasie
nastąpił proces asymilacji ludności z terytorium znajdującego się ponad sto lat w Rosji do
warunków rumuńskich. Ludność rosyjskojęzyczna bardzo często poddawała się stopniowo
procesowi rumunizacji, Mołdawianie z prawego brzegu Dniestru używali języka rumuńskiego
zapisywanego alfabetem łacińskim i przybliżonego do standardów języków bukaresztańskich
gazet. Mimo starań Moskwy, cel udało się osiągnąć dopiero w 1940 r. kiedy to Sowieci na
mocy postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow postawili osamotnionej po klęsce francuskich
sojuszników Rumunii ultimatum i przyłączyli do swojego państwa Mołdawię z prawego
70
brzegu Dniestru, a także Bukowinę .
Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, История родного…,op.cit., s. 199-201
V. Dolha, Totul despre Transnistria, „Istorie adevărata”,
http://istorie-adevarata.blogspot.com/2009/05/totul-despre-transnistria.html[dostęp 23 września 2019].
69
Ch. King, op. cit., s. 88
70
A. Kastory, Rozbiór Rumunii w 1940 roku,Warszawa 2002
67
68
33
1.3.3. Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka - zjednoczenie ziem
naddniestrzańskich i mołdawskich w jednym organizmie politycznym
28 czerwca 1940 r. sowieckie wojska przejęły kontrolę nad regionem, a niewiele ponad
miesiąc później, 2 sierpnia 1940 r. Mołdawska Autonomiczna SRR ze stolicą w
naddniestrzańskim Tyraspolu zakończyła swoje istnienie i powstała położona po obu
brzegach Dniestru Mołdawska SRR ze stolicą w Kiszyniowie, w której znalazło się
terytorium dzisiejszej Republiki Mołdawii i Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej.
Nowa republika nie składała się jednak z całości terytorium MASRS oraz Besarabii. Spośród
ziem, które wchodziły w skład pierwszej państwowości na terenie Naddniestrza do nowej
jednostki administracyjnej włączono tylko powiat Grigoriopolski, Dubosarski, Rybnicki,
Tyraspolski, Słobodziejski i Kamioński. Wschodnia część MASRS z m.in. Bałtą oraz mająca
dostęp do Morza Czarnego południowa część Besarabii znalazły się w granicach ukraińskiej
republiki związkowej. Wtedy to, w 1940 r., po raz pierwszy Naddniestrze i Mołdawia
71
znalazły się w jednej jednostce terytorialnej .
W czasie II wojny światowej tereny MSRS zostały zajęte przez współpracującą z Niemcami
Rumunię. Wkrótce po rozpoczęciu 22 czerwca operacji Barbarossa wojska marszałka Iona
Antonescu przejęły kontrolę nad utraconą rok wcześniej Besarabią. Rumuński przywódca
jednak nie zamierzał zatrzymywać się na linii Dniestru i wraz z Niemcami uczestniczył w
zajęciu Naddniestrza, a także Odessa. W wyniku wspólnych działań ofensywnych Rumunia
przejęła kontrolę nad częścią Ukraińskiej SRS położonej między rzekami Dniestr, a
Południowy Bug. Naturalne granice wodne wyznaczyły kształt Transnistrii - rumuńskiej
strefy okupacyjnej liczącej ponad 2 mln mieszkańców. Rumuńskie rządy w Transnistrii
charakteryzowały się okrucieństwem i brutalnością. Na obszarze strefy okupacyjnej
utworzono obozy koncentracyjne i getta, dokąd transportowano Żydów i Cyganów przede
wszystkim z Rumunii. Według szacunków historyków podczas rumuńskiego zwierzchnictwa
72
nad Transnistrią zginęło ok. 200 tysięcy osób . Porażka III Rzeszy Niemieckiej na froncie
wschodnim drugiej wojny światowej doprowadziło jednak do ponownego zajęcia Besarabii
Указ от 4 ноября 1940 г. об установлении границы между Украинской Советской Социалистической
Республикой и Молдавской Советской Социалистической Республикой, w: Сборник законов СССР и
указов Президиума Верховного Совета СССР, 1938 г. — июль 1956 г., red. Ю.И. Мандельштам, Москва
1956, s. 31-33
72
D. Deletant,Rumunia zapomniany sojusznik Hitlera, Warszawa 2011.
71
34
przez Związek Sowiecki w 1944 r. i powrót do granic sprzed 22 VI 1941 r. Taki stan rzeczy
został potwierdzony w traktacie pokojowym aliantów z Rumunią podpisanym 10 lutego 1947
73
r. w Paryżu .
Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka, mimo iż powstała już w 1940 r., to jednak
realny okres jej działania zaczął się wraz z odejściem frontu na zachód w 1944 r. i końcem
zawieruchy wojennej. Okres międzywojenny i 22 lata funkcjonowania Naddniestrza i
Besarabii w dwóch kompletnie różnych systemach państwowych miało później kluczowy
wpływ na problemy w dialogu i zrozumieniu między dwoma częściami składowymi
Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Kontrast między obiema częściami
składowymi MSRS był zauważalny, zindustrializowane oraz w wysokim stopniu
zrusyfikowane Naddniestrze współtworzyło republikę związkową z typowo rolniczym,
rumuńskojęzycznym terytorium, które przez ostatnie lata stanowiło peryferie państwa
rumuńskiego. Naddniestrzańska historiografia skłania się do określania decyzji o połączeniu
Naddniestrza i Besarabii, tak samo zresztą jak decyzji o proklamowaniu Mołdawskiej
Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej 16 lat wcześniej jako typowo
74
politycznej, nie mającej żadnych podstaw historycznych .
Zgodnie jednak z założeniami rozwijania od 1924 r. Mołdawskiej Republiki Autonomicznej
jako przyczółka do odzyskania kontroli nad Besarabią, połączenie Naddniestrza i Mołdawii
było logicznym krokiem. To właśnie Tyraspol był miejscem gdzie utworzono niezbędne dla
funkcjonowania narodowej republiki związkowej organy państwowe, instytucje kulturalne,
rozwijano ideę komunistyczną, koniec końców to w MASRS żyło ponad 30% Mołdawian,
toteż logicznym wariantem wydawało się połączenie ich w jednym organizmie z rodakami z
zachodniej strony Dniestru. Powstanie MSRS doprowadziło do znacznych zmian w sferze
społeczno-ekonomicznej oraz kulturalnej Pridniestrowia. Do nowej republikańskiej stolicy Kiszyniowa zostały przeniesione wszystkie organy władzy państwowej, miała miejsce
również migracja kadr, w tym wykwalifikowanych pracowników. Besarabia uzyskała
również, kosztem Naddniestrza, dominujący wpływ na życie kulturalne regionu. Do
Kiszyniowa z Tyraspola wyjechały dwa z trzech teatrów, orkiestra symfoniczna, biblioteka
75
republikańska oraz muzeum sztuki .
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni relikt zimnej wojny, „Społeczeństwo i Polityka”, 2006, Nr 3 (8), s. 147
АССР в период 1925-1940 годы, (http://newspmr.com/istoriya-pmr/massr-v-period-1925-1940-gody/3)
М
[dostęp 24 września 2019]
75
Н.В. Бабилунга, Б.Г. Бомешко, История родного…,op.cit., s. 215-216
73
74
35
Epokę Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej można podzielić na trzy główne
okresy. Pierwszym z nich były lata 1944 - 1955, epoka ta stała pod znakiem powrotu do
normalnego życia i otrząsania się po długiej i krwawej wojnie. Głównymi osiągnięciami
władz MSRS było odbudowanie efektywności rolnictwa, osiągnięcie przedwojennego
poziomu produkcji oraz stworzenie na nowo bazy przemysłowej. Kolejnym były lata 1956 1985, kiedy to rozwijano nowe gałęzie gospodarki, w tym m.in. wielkie przedsiębiorstwa
przemysłowe. Ostatnim wartym wyodrębnienia okresem był czas rządów Michaiła
Gorbaczowa i pieriestrojki gospodarki w latach 1985 - 1989. Odbudowa dotkniętych wojną
terenów nowopowstałej republiki zakładała maksymalnie szybki powrót do stanu
przedwojennego. Naddniestrze w przeciwieństwie do Besarabii od początku wchodziło w
skład ZSRS i było zamieszkane przede wszystkim przez ludność słowiańską, głównie
Ukraińców i Rosjan stanowiących ok. 60 % mieszkańców regionu. Pridniestrowie uważane
było za stabilniejszą i pewniejszą ideologicznie część republiki związkowej. Z tego powodu
władze zdecydowały o umieszczeniu na lewym brzegu większości nowych zakładów
76
przemysłowych oraz obiektów strategicznych . Głównym przykładem inwestycji w
Naddniestrze było zbudowanie aż dwóch elektrowni wodnych na lewym brzegu Dniestru. W
latach 50 powstała elektrownia w Dubosarach, a w latach 1964 - 1982 powstało 11 bloków
energetycznych Dniestrowskiej elektrowni wodnej, przy której powstało miasto energetyków
- Dniestrowsk. Poziom produkcji tej elektrowni był większy niż wszystkich innych elektrowni
MSRS razem wziętych i do dziś zabezpiecza ona potrzeby energetyczne NRM i Republiki
Mołdawii. W Rybnicy powstała jedna z największych w Europie hut metalu, a także m.in.
zakłady cementowe. Stolica Naddniestrza, Tyraspol, w latach 80, był siedzibą ok. czterdziestu
przedsiębiorstw z wielu branży. Wśród najważniejszych można wymienić przemysł
tekstyliów, kabli, szkła, mięsa, a także alkoholi. W Naddniestrzu ulokowano także obiekty
kluczowe z punktu widzenia obronności, była to siedziba 14 armii Związku Sowieckiego, a
także zakładów zbrojeniowych. Na Pridniestrowie, które stanowiło tylko jedną szóstą ogółu
77
mieszkańców republiki związkowej przypadała jedna trzecia udziału w przemyśle regionu .
Okres zmian jaki przyniosła pierestrojka Gorbaczowa był bardzo szeroki, poza rozwojem
tożsamości narodowych i aktywizacją aktywistów dążących do wyzwolenia spod panowania
Moskwy był to czas częstych zmian nastrojów społecznych, spowodowanych oryginalnymi
76
77
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 14
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni..., op.cit., s. 148
36
decyzjami nowej wierchuszki. Gorbaczow dokonał posunięcia, które wzbudziło powszechne
niezadowolenie wśród mieszkańców MSRS. Mianowicie zapoczątkował on kampanię walki z
alkoholizmem. Ograniczenie spożycia alkoholu oznaczało jednak olbrzymi cios dla
mołdawskiej ekonomii, wytwarzającej ok. 25% ogółu sowieckich win i 30% sowieckiego
koniaku. Kampania zwiększyła jeszcze nieufność społeczeństwa do władz centralnych i
przyczyniła się do wzrostu napięcia społecznego wewnątrz republiki, czego skutki były
78
świetnie zauważalne już niewiele później .
Rozdział II: Proces państwotwórczy w przypadku
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
2.1 Zarzewie konfliktu między Tyraspolem a Kiszyniowem
Pod koniec lat 80. XX wieku, w wyniku pierestrojki przeprowadzanej przez Michaiła
Gorbaczowa, na terytorium ZSRS pojawiła się większa wolność polityczna, co poskutkowało
aktywizacją społeczeństwa i powstawaniem ruchów narodowych na obszarze całego państwa.
Mołdawska SRS nie była wyjątkiem, w 1988 r. po zachodniej stronie Dniestru pojawiło się
wiele organizacji narodowych, które głosiły hasła niepodległościowe i antysowieckie.
Najważniejszą z nich był Ludowy Front Mołdawii. Organizacja ta miała kluczowe znaczenie
w dla skoordynowania działań i aktywizacji mołdawskich działaczy. Front jednoczył w
swoich strukturach mołdawską inteligencję, jak np. członków Literacko-muzycznego Klubu
im A. Mateevici oraz patriotycznie nastawionych Mołdawian. W mołdawskim społeczeństwie
bardzo szybko rosła popularność nowego ruchu. Wraz z jego rozwojem zwiększała się także
liczba ludności biorących aktywny udział w opozycyjnych demonstracjach na ulicach
Kiszyniowa. W ciągu roku, od lata 1988 r. do lata 1989 r. liczba protestujących wzrosła od
79
ok. pięciu tysięcy do blisko pół miliona osób . Głównym powodem aktywizacji mołdawskich
elit oraz społeczeństwa było powszechne poczucie niesprawiedliwości i nierównego
traktowania. Ludowy Front Mołdawii poza uzyskaniem maksymalnej niezależności od władz
78
79
Ibidem
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 17
37
centralnych w Moskwie chciał zmiany warunków etniczno-społecznych w MSRS. Głównym
postulatem była chęć nadania językowi mołdawskiemu statusu języka urzędowego w celu
zmniejszenia dominacji w życiu republiki języka rosyjskiego, a także zwiększenie
nieproporcjonalnej do struktury etnicznej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej
reprezentacji Mołdawian w administracji państwowej, partii komunistycznej oraz na
stanowiskach kierowniczych zakładów przemysłowych. Otwarcie krytykowano również
zajęcie w 1940 r. przez ZSRS Besarabii, co było odbierane jako sugestia rewizji granic i
80
ponownego włączenia się regionu do Rumunii . Zaktywizowały się także grupy
unionistyczne, które pod hasłem „jeden język – jeden naród” wzywały do przyłączenia się do
Rumunii. Najbardziej radykalne frakcje LFM głosiły hasła szowinistyczne wymierzone w
dużą grupę mniejszości narodowych. Wśród liderów Frontu pojawiały się hasła określające
rosyjskojęzycznych za okupantów ziemi mołdawskiej i zachęcające ich do opuszczenia
republiki czy wręcz do przymusowej deportacji, jak np. „Rosjanie za Dniestr, Żydzi do
Dniestru” lub „Walizka - dworzec - Rosja”. Zdarzały się również przypadki napaści na
81
przedstawicieli mniejszości .
W latach w 1989 - 1991 w polityce na prawym brzegu Dniestru zaczęły dominować idee
nacjonalistyczne, a Ludowy Front Mołdawii zaczął odnosić sukcesy polityczne. Wyrazem
tego było uchwalenie 31 sierpnia 1989 r. przez Radę Najwyższą Mołdawskiej SRS ustawy
językowej, ustanawiającej język mołdawski jedynym językiem urzędowym, powrót do
alfabetu łacińskiego oraz uznającej język mołdawski za identyczny z językiem rumuńskim, co
było sprzeczne z prowadzonym przez lata przez władze sowieckie dyskursem. Regulacja
zmniejszała rolę języka rosyjskiego, nadając mu charakter uzupełniający przez wiązała się z
przymusem przejścia na język mołdawski wszystkich urzędników państwowych po ub
brzegach Dniestru oraz utratę przez rodziców prawa wyboru języka nauczania swoich dzieci.
W przeprowadzonych wiosną 1990 r. wyborach do Rady Najwyższej MSRS LFM uzyskał
blisko ⅓ stanowisk, jednak wśród Komunistycznej Partii Mołdawii również znaleźli się
politycy, którzy przyjęli retorykę narodową i umożliwili przejęcie przez Front kontroli nad
ciałem ustawodawczym oraz pełni władzy republice, czego wyrazem było objęcie przez lidera
82
LFM Mirceę Druca stanowiska premiera MSRS . Dojście do władzy dodało śmiałości
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni..., op.cit., s. 149
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 17-18
82
J. Solak, Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar
„zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń 2010, s. 251–268.
80
81
38
liderom Ludowego Frontu Mołdawii, którzy coraz głośniej zaczęli mówić o połączeniu się z
Rumunią, zwłaszcza w świetle obalenia w grudniu 1989 r. rumuńskiego dyktatora Nicolae
Ceaușescu. Już wkrótce przyjęli oni kolejne ustawy, 23 czerwca 1990 r. Rada Najwyższa
83
MSRS ogłosiła suwerenność . Dalej miało miejsce uznanie utworzenia Mołdawskiej SRS za
nielegalne, a Besarabii i Północnej Bukowiny za okupowane terytoria Rumunii. Rada
Najwyższa Mołdawskiej SRR zmieniła także symbolikę sowiecką, upodabniając ją do
84
symboli narodowych Rumunii .
Tak dynamiczne zmiany w MSRS poważnie zagroziły interesom rosyjskojęzycznych elit z
naddniestrzańskiego brzegu Dniestru. Akty prawne nastawione na zmniejszenie roli ludności
słowiańskiej w republice oraz kontrowersyjne hasła dotyczące delikatnych spraw tożsamości
narodowej,
języka
ojczystego
znacznie
wzmogły
napięcie
w
naddniestrzańskim
społeczeństwie, które uzyskało podatny grunt do mobilizacji w celu obrony swoich interesów.
Działania podejmowane w Kiszyniowie wywołały niemalże natychmiastową reakcję,
rozpoczęły się masowe protesty po wschodniej stronie Dniestru, gdzie ponad 60% ludności
stanowili Ukraińcy i Rosjanie, a większość osób posługiwała się językiem rosyjskim i nie
znała rumuńskiego. Mieszkańcy Naddniestrza nie czuli związku z kulturą rumuńską i
obawiali się włączenia ich terytorium do Rumunii. Wraz z przyjęciem ustawy dotyczącej
języka urzędowego w MSRS w Naddniestrzu wybuchła fala protestów, w których wzięło
udział ok. 100 tysięcy osób. Za koordynację protestów odpowiadała Zjednoczona Rada
Kolektywów Pracowniczych na lidera której wyrósł Igor Smirnow, dyrektor fabryki
Elektromasz. Smirnow jako przedstawiciel rosyjskojęzycznej elity, który przyjechał do
Naddniestrza dopiero w 1987 r. miał zupełnie inne spojrzenie na sprawy językowe, a także na
kwestię stosunku do ZSRS. Jeszcze w sierpniu 1989 r. Zjednoczona Rada Kolektywów
85
Pracowniczych uzyskała władzę w lewobrzeżnej administracji . Na protestach zaczęły padać
pierwsze postulaty o nadaniu Naddniestrzu autonomii względem Kiszyniowa, czego efektem
było przeprowadzenie w
grudniu 1989
r. i styczniu lokalnych referendów w
Naddniestrzańskich miastach dotyczących utworzenia Naddniestrzańskiej Autonomicznej
Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, w których ponad 90% ludności opowiedziała się za
ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
МОЛДОВА,http://www.gorby.ru/userfiles/moldova.pdf[dostęp 28 września 2019]
84
M. Kosienkowski, Polityka etniczna Mołdawii, s. 305
85
J. Darski, Rumunia. Historia, współczesność, konflikty narodowe, Warszawa 1995, s. 124.
83
39
86
takim rozwiązaniem . Wiosną deputowani z Naddniestrza, którzy zasiadali w Radzie
Najwyższej MSRS w Kiszyniowie zostali pobici, byli też zastraszani, w związku z tym
postanowili opuścić stolicę Mołdawii i obradować w Naddniestrzu. Naddniestrzańska elita
przystąpiła do tworzenia własnych struktur, niezależnych od Kiszyniowa. 2 czerwca 1990 r.
odbył się zjazd delegatów Naddniestrza, który zgromadził członków władz lokalnych i
postanowił utworzyć Komitet Wykonawczy oraz Radę Wykonawczą, a także wyłączyć
naddniestrzańską gospodarkę spod kontroli Mołdawii, tworząc jeden wspólny organizm w
87
postaci wolnej strefy ekonomicznej . Zdecydowano także o organizacji referendum, którego
tematem miało być powstanie niezależnej od Mołdawii republiki sowieckiej. Spośród 79%
uprawnionych 95,8% opowiedziało się za takim rozwiązaniem. W odpowiedzi na uznanie
utworzenia Mołdawskiej SRR za nielegalne, 31 lipca 1990 r. rada miasta Tyraspol uznała, że
w takim razie nielegalnym było również włączenie do niej Mołdawskiej Autonomicznej SRR,
czyli terytorium Naddniestrza i w związku z tym nie uznaje się zobowiązaną do wykonywania
88
poleceń Kiszyniowa . Dyskryminacja ludności rosyjskojęzycznej, hasła antysowieckie, a
także przemoc fizyczna wobec lewobrzeżnych deputowanych doprowadziła do wbicia się
klina pomiędzy ludnością żyjącą po obu stronach Dniestru. Terytorium Naddniestrza, w
przeciwieństwie do Mołdawii nigdy nie stanowiło części Rumunii, toteż niepodległość
Mołdawii i obawa przed wejściem w skład Rumunii, a zarazem zagrożenie rumunizacji dla
ludzi, którzy w żaden sposób nie byli związani z tym państwem, zmusiła lewobrzeżnych
polityków do działania.
Kolejnym krokiem na drodze separacji Naddniestrza i prawobrzeżnej Mołdawii były
wydarzenia II Nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludowych Naddniestrza w Tyraspolu.
2 września 1990 r. zjazd deputowanych Naddniestrza na podstawie wyników referendum
ogłosił powstanie Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej jako
republiki związkowej ZSRS. Owy zjazd wybrał również Tymczasową Radę Najwyższą
89
NMSRS z przewodniczącym Igorem Smirnowem . Tym samym uczyniony został zasadniczy
29 ЛЕТ НАЗАД ПРОШЕЛ ПЕРВЫЙ В ИСТОРИИ СОВЕТСКОГО СОЮЗА РЕФЕРЕНДУМ,
https://novostipmr.com/ru/news/18-12-03/29-let-nazad-proshel-pervyy-v-istorii-sovetskogo-soyuza-referendum
[dostęp 28 września 2019]
87
В. Журавлев, Легитимация приднестровского госыдарства: стуктурно- -функциональный подход,
Тирасполь 2005, s. 72.
88
2 марта 1992 года начался вооруженный конфликт в Приднестровье,
http://www.ifregion.ru/news/73868[dostęp 28 września 2019]
89
V. Serzhanova, Powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i jego implikacje,Studia Europejskie,
1/2017, s. 257-258
86
40
krok na drodze do odłączenia się od Mołdawskiej SRR, a dzień 2 września jest do dziś
obchodzony przez separatystów jako święto państwowe Wraz z ogłoszeniem przez
Naddniestrze swojej niezależności napięcie między dwoma częściami republiki związkowej
wciąż istniejącego Związku Sowieckiego osiągnęło poziom krytyczny. Naddniestrze
utworzyło swoją formację ochotniczej milicji i wsparło przeprowadzenie referendum
autonomicznego w innej części MSRS, a mianowicie Gagauzji. Na skutek działań premiera z
ramienia Ludowego Frontu Mołdawii ogłoszono wprowadzenie stanu wyjątkowego w
Naddniestrzu i podjęto próbę opanowania sytuacji przez mołdawskich policjantów w
Dubosarach. Na skutek próby siłowego uporządkowania sytuacji, podjętej przez siły
mołdawskie 3 listopada 1990 r., w Dubosarach doszło do walk Mołdawian z separatystami, w
wyniku których zginęły trzy pierwsze ofiary konfliktu mołdawsko - naddniestrzańskiego, a 16
kolejnych zostało rannych. Ostatecznie prezydent MSRS Mircea Snegur zdecydował o
90
wycofaniu sił rządowych na prawy brzeg Dniestru .
Wydarzenia roku 1991 nie zmieniły statusu quo, wpłynęły za to na umocnienie się struktur
naddniestrzańskiej państwowości i na zaakcentowanie przez Pridniestrowie innej wizji
rozwoju niż ta oferowana przez Mołdawię. Przykładem tego było referendum z dnia 17 marca
1991 r. w sprawie zachowania MSRS, które w Naddniestrzu zorganizowano bez większych
kłopotów i w którym utrzymanie państwowości sowieckiej uzyskało 94% poparcia, a którego
w ogóle nie przeprowadzono na prawym brzegu Dniestru. Różniło się też podejście
zwaśnionych stron do Puczu Janajewa, który miał miejsce w Moskwie w sierpniu 1991 r. W
Tyraspolu odebrano pucz pozytywnie, upatrując w nim szansy do ocalenia ZSRS, a także do
uzyskania przychylności ew. nowych władz moskiewskich i potwierdzenia niezależności od
Mołdawian także na poziomie ogólnopaństwowym. W Kiszyniowie zaś zażądano powrotu do
władzy Michaiła Gorbaczowa. Ostatecznie puczyści ponieśli porażkę, co tylko przyśpieszyło
rozkład struktur państwa związkowego. 25 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa NMSRS przyjęła
deklarację niepodległości Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki
Sowieckiej. Praktycznie od razu, 27 sierpnia 1991 r. Republika Mołdawii proklamowała
91
swoją niepodległość . Na fali tych wydarzeń doszło do kolejnej próby przejęcia kontroli nad
zbuntowanym lewobrzeżem. Władze mołdawskie aresztowały 29 sierpnia w Kijowie Igora
Smirnowa i innych liderów Naddniestrza, jednak w wyniku wprowadzenia przez
90
91
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni..., op.cit., s. 151
V. Serzhanova, Powstanie Naddniestrzańskiej..., op.cit., s. 258
41
Naddniestrze blokady dróg tranzytowych oraz groźby wstrzymania dostaw energii,
92
naddniestrzańscy liderzy zostali po dwóch tygodniach wypuszczeni . Rozumiejąc
praktycznie nieuchronny koniec istnienia ZSRS władze w Tyraspolu zaczęły dostosowywać
się do nowej rzeczywistości. 5 listopada 1991 r. dokonano zmiany nazwy państwa, usunięto
człon „Sowiecka” i proklamowano Naddniestrzańską Republikę Mołdawską. Niedługo
później odbyły się wybory prezydenckie, a także referendum mające na celu legitymizację i
potwierdzenie niepodległości Pridniestrowia. Za niezależnością opowiedziało się 98%
biorących udział w referendum, zwycięzcą wyborów prezydenckich z rezultatem 65,4%
93
głosów został Igor Smirnow
2.2 Przebieg konfliktu zbrojnego między Naddniestrzańską Republiką
Mołdawską a Republiką Mołdawii
Rozwijająca się w latach 1988 - 1992 napięta sytuacja pomiędzy Naddniestrzańską Republiką
Mołdawska, a Republiką Mołdawii doprowadziła w ostateczności do zbrojnej eskalacji
konfliktu między poróżnionymi regionami. Utrzymująca się od połowy 1990 r. faktyczna
niezależność Tyraspola, zwłaszcza w świetle nieudanej siłowej próby przywrócenia w
listopadzie 1990 r. przez Mołdawian kontroli nad regionem sprawiała, że nieuniknionym
wydawało się starcie militarne w celu rozwiązania sytuacji. 6 września 1991 r. utworzono siły
zbrojne Naddniestrza – Gwardię Republikańską. Napięcie narastało, jeszcze w 1991 r.
Kiszyniów podjął kolejne dwie próby siłowego przejęcia kontroli nad częścią terytorium
94
NRM za pomocą interwencji sił policyjnych w Dubosarach . Mołdawia nie zaakceptowała
niepodległości Lewobrzeża i postanowiła przywrócić sobie kontrolę nad zbuntowanym
regionem.
1 marcu 1992 r. rozpoczął się najkrwawszy etap konfliktu. Zapoczątkowała wszystko
strzelanina między policją mołdawską, a oddziałami kozackimi w Dubosarach. Zatem doszło
do wymiany ognia artyleryjskiego w okolicach Dubosar, a także Grigoriopola. Dubosary były
punktem zapalnym konfliktu z powodu swojego bliskiego położenia w stosunku do
Kiszyniowa oraz strategicznego położenia w połowie wysokości republiki. Miasto leży
Ibidem, s. 151-152
сновные события в истории ПМР. Хроника, „Исторический алманах Приднестровья” 2000, nr 4, s.
О
44
94
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 21
92
93
42
zaledwie 40 km od mołdawskiej stolicy. W kwietniu walki przeniosły się w region jedynego
miasta pod kontrolą NRM, które było położone na zachodnim brzegu Dniestru, a więc
Bender. Tamteż wywiązała się poważne walki przypominające regularny konflikt zbrojny.
Używano pojazdów zmechanizowanych jak transportery opancerzone, czy nawet czołgi.
95
Dochodziło także do bombardowań ze strony mołdawskiego lotnictwa .
W konflikt po stronie naddniestrzańskiej poza Gwardią Republikańską Naddniestrza oraz
miejscowymi ochotnikami zaangażowały się przybyłe z Rosji oddziały kozackie, a także
ukraińscy nacjonaliści z UNA-UNSO. Wojna naddniestrzańska była wyjątkowa również ze
względu na to, że po jednej stronie walczyli ludzie o tak diametralnie różnych poglądach,
którzy mieli całkowicie inne cele oraz spojrzenie na owy spór. Ukraińscy nacjonaliści
postrzegali Naddniestrze jako etnicznie ukraińskie terytorium i zależało im na zachowaniu
jego charakteru, ochronie przed rumunizacją, a także podporządkowaniu tego terytorium
państwu ukraińskiemu. W gruncie rzeczy ich motywacja oraz postrzeganie konfliktu
naddniestrzańsko - mołdawskiego były podobne, z taką różnicą, że w przypadku Kozaków
wektorem orientacji była Moskwa. Z tego powodu, mimo walki po tej samej stronie barykady
stosunkowo często dochodziło między nimi do utarczek dotyczących historii stosunków
96
ukraińsko - rosyjskich
Sam konflikt zbrojny miał nietypowy charakter, nie były to walki
wzdłuż całej długości granicy naddniestrzańsko - mołdawskiej, gdyż skuteczną przeszkodą
naturalną była rzeka. Dochodziło do nich głównie przy pojedynczych próbach zaprowadzenia
kontroli w Pridniestrowiu przez mołdawskich mundurowych, jednak przez przez większość
czasu obowiązywało zawieszenie broni. Na same walki składały się źle skoordynowane akcje
mołdawskich sił zbrojnych oraz potyczki oddziałów paramilitarnych w okolicach Dubosar i
97
Bender . Pozostałe odcinki linii rozgraniczenia pozycji były spokojne. Bez większych
przeszkód można było pokonywać przeprawy jednego brzegu Dniestru na drugi. Ludzie
starali się żyć jak w okresie przed wojną. Mieszkańcy Naddniestrza często pracowali,
odwiedzali swoich krewnych i znajomych po mołdawskiej stronie rzeki i na odwrót.
Dowodem na to jak dziwna była to wojna były stosunki jakie bardzo często panowały między
zwykłą ludnością zamieszkujący oba brzegi Dniestru, a nawet między jednostkami
militarnymi zaangażowanymi po obydwu stronach. Bardzo często dochodziło do lokalnego
zawarcia rozejmu między oddziałami zajmującymi pozycje na konkretnych odcinkach frontu,
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni..., op.cit., s. 152
В. Пальчик, УНСО: Перший посвист куль. Війна у Придністров’ї, 1992 рік, Київ, Орієнтир, 2017, s. 88
97
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 21
95
96
43
a które nie chciały wypełniać rozkazów i strzelać do swoich przeciwników. Powszechne były
sytuacje, w których na pozycjach i punktach kontrolnych naddniestrzańskiej Gwardii
Republikańskiej można było zaobserwować mołdawskich policjantów pijących wino i
98
jedzących mamałygę, ze swoimi „przeciwnikami” . Podobne wydarzenia miały miejsce także
i na prawym brzegu rzeki, co najlepiej pokazuje, że zwaśnione ze sobą były przede wszystkim
rywalizujące o wpływy elity trzymające władzę w Tyraspolu oraz Kiszyniowie. Oczywiście
stwierdzenie, że konflikt był inspirowany wyłącznie przez elity jest zdecydowanie za proste w
przypadku na tyle zróżnicowanych regionów. Dążenie do osiągnięcia niezależności przez
naddniestrzańskich i mołdawskich działaczy oparte na nastrojach społecznych miało jednak
99
decydujący wpływ dla wybuchu wojny .
Punkt kulminacyjny dla losów konfliktu zbrojnego został osiągnięty w czerwcu 1992 r. Po
niepowodzeniach mołdawskich sił zbrojnych na dubosarskim odcinku frontu i mając na
uwadze ciche wsparcie oddziałów naddniestrzańskich przez armię rosyjską, w tym m.in.
bronią rząd w Kiszyniowie zdał sobie sprawę, że nie zdoła odzyskać kontroli nad
Lewobrzeżem w wyniku akcji militarnej. Ostatnim akordem wojny była bitwa o Bendery.
Mołdawianie chcieli wyjść z twarzą z konfliktu i odbić chociaż miasto znajdujące się po ich
stronie Dniestru. 19 czerwca 1992 r. rozpoczęła się bitwa o Bendery. W wyniku starć miasto
kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk, w ostatniej fazie walk w mieście ofensywa Mołdawian
osłabła w wyniku zaangażowania się w konflikt stacjonującej w NRM rosyjskiej 14. Armii
pod wodzą gen. Aleksandra Lebiedia, która przez długi czas próbowała zachować pozorną
neutralność. Gdy walki zaostrzyły się Rosjanie nie musieli już zachowywać pozorów. Czołgi i
transportery opancerzone 14. Armii, wraz z dobrze wyszkolonym składem osobowym były
dla mających problemy ze stworzeniem zdolnych do skutecznej walki oddziałów Mołdawian
nie lada orzechem do zgryzienia. Siły gen. Lebiedia szybko pokonały wojska mołdawskie i
100
ostatecznie rozwiązały konflikt zmuszając Mołdawian do podjęcia negocjacji . Szerokim
echem obiły się słowa dowódcy 14. Armii „jeśli będzie taka potrzeba śniadanie zjemy w
Tyraspolu, obiad w Kiszyniowie, a kolację w Bukareszcie”, co miało ostudzić zapał do walki
Mołdawian, a także być prztyczkiem w nos dla wspierających Mołdawię Rumunów.
В. Пальчик, УНСО: Перший посвист…, op.cit.,s. 56
О. Леонтьева, В. Ястребчак, Политические элиты Республики Молдова и Приднестровской Молдавской
Республики: формирование, генезис, внешние факторы, w: ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ
СТРАТЕГИИ № 4 (25) 2014, s. 86-102
100
енерал Лебедь: как он навел порядок в Приднестровье в 1992 году,
Г
https://cyrillitsa.ru/history/96084-general-lebed-kak-on-navel-poryadok-v-p.html[dostęp 28 września 2019]
98
99
44
Wojna między Naddniestrzem i Mołdawią zakończyła się jeszcze w lipcu. Siły
naddniestrzańskie przy wydatnej pomocy rosyjskiej czternastej armii dowodzonej przez
generała Lebiedia oraz oddziałów ochotniczych nie pozwoliły siłom mołdawskim zająć
terenów lewobrzeżnych, zdołały obronić swoje terytorium, utrzymać nad nim zwierzchnictwo
i ugruntować na tej podstawie swoją niezależność od Kiszyniowa. W wyniku wojny zginęło
ponad tysiąc osób, po stronie Naddniestrza było to 812 osób, w tym ponad trzystu cywilów, a
także trzy tysiące rannych, głównie w mieście Bendery, gdzie trwały najcięższe walki. Ponad
80 tysięcy osób czasowo lub na stałe zostało uchodźcami. Zniszczono 218 budynków
101
użyteczności publicznej oraz 1812 domostw . Krwawe walki mające miejsce w Benderach
stały się podstawą heroizacji sił naddniestrzańskich i stanowią one ważną rolę w kreowaniu
naddniestrzańskiej tożsamości jako różnej od tej mołdawskiej. W Naddniestrzańskiej
Republice Mołdawskiej zachowana jest szczególna pamięć o „tragedii benderskiej”.
Wydarzenia czerwca i lipca 1992 r. przedstawiane są w naddniestrzańskiej historiografii i
wśród kreatorów naddniestrzańskiej myśli państwowej jako moment kulminacyjny całym
konflikcie z Mołdawią i jako punkt od którego nie może być mowy o wspólnym państwie na
obu brzegach Dniestru. Najlepszym tego wyrazem są słowa pierwszego prezydenta NRM
Igora Smirnowa, który stwierdził, że „po barbarzyńskim zniszczeniu Bender nasi ludzie nigdy
102
nie zechcą być pod władzą Mołdawii” . Wojna jeszcze bardziej podzieliła już i tak mocno
zróżnicowane regiony.
2.3 Próby pokojowego rozwiązania konfliktu
21 lipca 1992 r. w Moskwie zostało zawarte porozumienie dotyczące zawieszenia broni
między prezydentem Republiki Mołdawii Mirceą Snegurem, a prezydentem Federacji
Rosyjskiej Borysem Jelcynem. W wyniku umowy nastąpiło wstrzymanie działań zbrojnych i
utworzenie strefy bezpieczeństwa między stronami, w której rozmieszczono jednostki
rozjemcze. Na terytorium republiki pozostały rosyjskie „siły pokojowe” utworzone na bazie
103
czternastej armii, która miała zostać w najbliższej przyszłości wycofana .
В. Пальчик, УНСО: Перший посвист…, op.cit.,s. 18
ПОСЛЕ ВАРВАРСКОГО РАЗРУШЕНИЯ БЕНДЕР… НАШИ ЛЮДИ НИКОГДА НЕ СОГЛАСЯТСЯ
„
БЫТЬ "ПОД МОЛДОВОЙ”, – ИГОРЬ СМИРНОВ, «ИЗВЕСТИЯ», 1992, 27 ИЮНЯ,
https://novostipmr.com/ru/news/19-06-19/posle-varvarskogo-razrusheniya-bender-nashi-lyudi-nikogda-ne
[dostęp 28 września 2019]
103
В. Пальчик, УНСО: Перший посвист…, op.cit.,s. 18
101
102
45
W 1992 r. powstała Zjednoczona Komisja Kontroli oraz wspólne siły pokojowe, których
zadaniem jest kontrola granic państwowych, utrzymywanie stabilnej i bezpiecznej sytuacji w
regionie, a także zagwarantowanie rozwiązania konfliktu tylko drogą pokojową. Po przejściu
w fazę pokojowych rokowań, konflikt naddniestrzański do dzisiaj pozostaje nierozwiązany.
Proces uregulowania sytuacji między dwiema zwaśnionymi stronami przez ostatnie
ćwierćwiecze był mało efektywny, jednak miały miejsce również działania, które
uregulowały sporne kwestie i rozwiązały problemy mieszkańców przede wszystkim
nieuznawanej NRM.
Platformą do osiągnięcia takich rezultatów była współpracy i rozmowy w większym gronie
niż Tyraspol vs Kiszyniów, gdyż te najczęściej nie osiągały żadnych efektów. W 1993 r. w
uregulowanie konfliktu między NRM a RM włączyła się Organizacja Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie mając na celu doprowadzenie do wynegocjowania skutecznego
porozumienia w tej sprawie. W tym celu została ustanowiona misja OBWE dla Naddniestrza.
Początkowo OBWE mocno angażowała się w rozwiązanie konfliktu i była częścią procesu
pokojowego w formule 5+2 czyli Naddniestrza i Mołdawii, razem z Rosją, Ukrainą i OBWE
104
jako pośrednikami oraz USA i Unią Europejską jako obserwatorami . W latach 1996–1997
strony konfliktu z dużym udziałem OBWE podpisały trzy dokumenty mające na celu
rozpoczęcie znaczących postępów w procesie normalizacji stosunków. Najważniejszy z nich
został zatwierdzony w dniu 8 maja 1997 r. ówcześni prezydenci: Mołdawii – Petru Lucinschi
i Naddniestrza – Igor Smirnow podpisali memorandum o zasadach normalizacji stosunków
między RM i NRM, znany również pod nazwą memorandum Primakowa. Był to krok
naprzód dla polepszenia nieprostych relacji między oboma podmiotami i z tego powodu
powinien on zostać poddany pozytywnej ocenie, jednak owe porozumienia nie przyniosły
przełomu, ponieważ nie były ściśle egzekwowane. Powodem tego było to, że postanowienia
105
memorandum były interpretowane przez obie strony konfliktu odmiennie . W 1999 r.
podczas szczytu OBWE w Stambule został podpisany traktat, na mocy którego Rosja
zobowiązała się do wycofania swoich sił zbrojnych z terytorium Naddniestrza, które
oficjalnie uznawała za Republikę Mołdawii. Wbrew jego postanowieniom Federacja Rosyjska
jednak tego nie uczyniła i w dalszym ciągu traktuje terytorium Republiki jako bazę
stacjonowania swojego sprzętu wojskowego. Garnizony miały zostać zlikwidowane do 2002
А. Гущин, С. Маркедонов, Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования,
https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf[dostęp 28 września 2019]
105
V. Serzhanova, Powstanie Naddniestrzańskiej..., op.cit., s. 262
104
46
r., ale ani ten termin, ani zaproponowany później 2003 r. nie został przez Rosjan dotrzymany.
Oficjalna pozycja władz rosyjskich głosi, że armia rosyjska nie opuści Republiki, dopóki w
106
regionie nie zapanuje spokój . Rosyjska armia wbrew ustaleniom nie podejmuje żadnych
kroków w celu wywiązania się z zobowiązań do usunięcia swoich wojsk z Naddniestrza, co
107
do dzisiaj wywołuje protesty w Mołdawii . Taki rozwój sytuacji sprawił, że konflikt został
zamrożony, obecność rosyjskiej armii skutecznie wybiła z głów mołdawskich polityków
pomysł o siłowym rozwiązaniu konfliktu. W rzeczywistości głównym czynnikiem dla
pozostania Rosjan w Naddniestrzu jest chęć rozgrywania statusu nieuznawanej republiki oraz
wpływanie na politykę balansującej między Unią Europejską a Rosją Republiką Mołdawii.
Co prawda liczebność „siły pokojowych” została zredukowana do ok. 1500 osób, z czego
większość to obywatele Rosji mieszkający w Naddniestrzu, ale nawet taka liczba żołnierzy
zapewnia istnienie niezależnej od Mołdawii państwowości naddniestrzańskiej. Kolejnym
problemem nieuregulowanego statusu przebywania wojsk w rosyjskich jest jeden z
największych w Europie składów amunicji znajdujący się w Kołbasnej niedaleko Rybnicy.
Amunicja jest składowana tam od czasów sowieckich i nadaje się już w większości do
utylizacji, wciąż jednak pełni zagrożenie zwłaszcza dla środowiska naturalnego Naddniestrza
108
oraz Ukrainy i Mołdawii .
W 2001 r. prezydenci obu państw ratyfikowali protokół o uznaniu niektórych
naddniestrzańskich dokumentów, takich jak prawo jazdy i akty stanu cywilnego, co dało tym
dokumentom prawomocność i umożliwiło posługiwanie się nimi także za granicą. W 2003 r.
było najbliżej do pokojowego rozwiązania konfliktu naddniestrzańskiego. Na początku
swojego urzędowanie ma fotelu prezydenta Władimir Putin próbował wypracować własny
projekt rozwiązania konfliktu. Na negocjatora został wyznaczony zastępca szefa administracji
prezydenta Rosji, Dmitrij Kozak, który jesienią 2003 r. przedstawił propozycję połączenia
Naddniestrza w federację dwóch równoprawnych podmiotów z jednakowymi kompetencjami.
Rolę gwaranta memorandum miałby według tego pomysłu pełnić kontyngent pokojowy sił
109
zbrojnych Federacji Rosyjskiej, który miałby pozostać na terenie NRM jeszcze przez 20 lat .
Owe porozumienie zostało już praktycznie parafowane przez Tyraspol i Kiszyniów, co
Ibidem
Майя Санду хочет навести порядок и в Приднестровье,
http://www.ng.ru/cis/2019-07-31/1_7637_order.html[dostęp 28 września 2019]
108
B. Zdaniuk, Naddniestrze – ostatni..., op.cit., s. 154
109
Ibidem, s.155
106
107
47
przyszło Rosjanom bardzo niełatwo. Memorandum Kozaka zostało jednak uzgodnione w
tajemnicy przed pozostałymi uczestnikami formatu 5+2. Gdy plan uregulowania konfliktu
naddniestrzańskiego na warunkach rosyjskich został ujawniony, wywołało to masowe
protesty na ulicach Kiszyniowa. W dodatku prezydent Republiki Mołdawii Władimir
Woronin został poddany naciskom ze strony państw, które wspólnie z napiętą sytuacją
wewnętrzną wpłynęły na wycofanie się w ostatniej chwili Woronina z ustalonych
porozumień. Ta sytuacja udowodniła, że żadna ze stron rozgrywki geopolitycznej nie jest w
stanie wpłynąć na zrealizowanie swojej wizji zażegnania sporu między Naddniestrzem i
110
Mołdawią . W 2005 r. Ukraina przedstawiła swój pomysł na rozwiązanie sytuacji
konfliktowej. Został zaproponowany plan Juszczenki, który zakładał utworzenie autonomii
naddniestrzańskiej w ramach unitarnej Mołdawii, na warunkach zbliżonych jak w przypadku
Autonomicznej Republiki Krymu w ramach Ukrainy, a nawet z NRM jako silniejszą
111
jednostką, dokument ten jednak nie zyskał uznania i dość szybko został odrzucony .
W latach 2005 - 2006 zostały również przyjęte dwa ważne akty prawne dotyczące regulacji
sytuacji konfliktowej wewnątrz zwaśnionych organizmów państwowych, które dzisiaj
określają ramy w jakich działają obie strony w celu uregulowania sytuacji. 22 lipca 2005 r.
mołdawski parlament przyjął projekt ustawy o statusie Naddniestrza. W myśl ustawy do
końca 2006 r. terytorium Lewobrzeża powinny były opuścić wojska rosyjskie, a NRM traciła
swój suwerenny status i powinna była zostać autonomią w składzie Republiki Mołdawii.
Region otrzymałby własną konstytucję i rząd w zamian za co wszedł w skład mołdawskiej
112
przestrzeni gospodarczej, celnej i walutowej .
Ze strony Naddniestrza takim czymś było referendum z 17 września 2006 r. na którym były
przedstawione dwa pytania : „Czy uważasz za słuszne zachowanie kursu na uznanie
międzynarodowe NRM z dalszym jego wejściem w skład Federacji Rosyjskiej?” oraz „Czy
uważasz za słuszne wejście Naddniestrza w skład Republiki Mołdawii?”. Według oficjalnych
wyników na pierwsze pytanie twierdząco odpowiedziało 97,2 % obywateli NRM, przecząco
zaś 2, Na drugie pytanie pozytywnej odpowiedzi miało udzielić 3,4 % Naddniestrzan, a
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 56-57
Ibidem, s. 60-61
112
V. Serzhanova, Powstanie Naddniestrzańskiej..., op.cit., s. 263
110
111
48
negatywnej 94,6 %. Według danych CKW Naddniestrza frekwencja na referendum wyniosła
113
78,6 % .
Było wiele momentów, w których sytuacja między zwaśnionymi stronami bardzo się
zaostrzała, jak np. w 2003 r., kiedy to Mołdawia zagłuszyła naddniestrzańską sieć
telefoniczną, co poskutkowało paraliżem komunikacyjnym Lewobrzeża. Naddniestrze nie
pozostało dłużne i zagłuszyło sygnał mołdawskich operatorów. Najpoważniejszy kryzys miał
miejsce w 2006 r., wtedy to Mołdawia wymogła na Ukrainie, aby ta przepuszczała do i z
Naddniestrza tylko takie towary, które mają dokumenty mołdawskiego urzędu celnego i są
legalne z punktu widzenia prawa mołdawskiego. Ta decyzja de facto uniemożliwiała
Naddniestrzu import i eksport towarów. Tyraspol nazwał te działania próbą ekonomicznej
blokady Naddniestrza i przy wsparciu Rosji próbował wymóc na Kijowie i Kiszyniowie
zmianę tej decyzji. Kryzys ten doprowadził Naddniestrze nad granicę katastrofy
114
humanitarnej, której ostatecznie udało się uniknąć dzięki wsparciu żywnością z Rosji .
Przez ostatnią dekadę spotkania w ramach dwóch obowiązujących formatów: 1+1 oraz 5+2
były nieregularne, ponieważ dialog naddniestrzańsko-mołdawski od 2009 r. przeżywał
kryzys. Wtedy to do władzy w Mołdawii doszła koalicja w teorii zorientowana na Unię
Europejską, a zarazem o negatywnym nastawieniu do Moskwy, która nie zamierzała
prowadzić z Naddniestrzem aktywnego dialogu. Przejawem tego było zerwanie przez władze
mołdawskie posiedzenia formatu 5+2, zdarzały się także aresztowania naddniestrzańskich
polityków, którzy przejeżdżali przez Mołdawię. Mołdawska elita akceptowała status quo,
można nawet powiedzieć, że politycy w Kiszyniowie po cichu pogodzili się z utratą
Naddniestrza, a nawet że sytuacja ta była dla nich korzystna. Wielu polityków tego obozu
zajmowało się wykorzystywaniem swojej pozycji w celu kontroli przemytu przez granicę
mołdawsko-naddniestrzańską, a także wymuszania łapówek i robienia malwersacji
finansowych. W latach 2009–2016 prace Zjednoczonej Komisji Kontroli, a także spotkania
polityków w formacie 1+1 praktycznie nie odbywały się. Wydawało się, że obie strony
zaakceptowały taką sytuację, Naddniestrze także nie zrobiło nic dla poprawy relacji z
mołdawskim obozem proeuropejskim – ani rządzący w latach 1991–2011 pierwszy prezydent
12 ИНТЕРЕСНЫХ ФАКТОВ О ПРИДНЕСТРОВЬЕ,
https://novostipmr.com/ru/news/18-05-14/12-interesnyh-faktov-o-pridnestrove[29 września 2019]
114
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy na przyszłość tego nieuznawanego państwa,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
113
49
republiki Igor Smirnow, ani rządzący w latach 2011–2016 Jewgienij Szewczuk, który
całkowicie odrzucił możliwość rozmów o Naddniestrzu jako części Mołdawii i prowadził
115
politykę „cywilizowanego rozwodu” .
Sytuacja polepszyła się wraz ze zmianą władzy w obu państwach. Pod koniec 2016 r. miały
miejsce wybory prezydenckie po obu stronach Dniestru. Prezydentem Mołdawii został Igor
Dodon, który opowiada się za strategicznym partnerstwem z Rosją. Chce on prowadzić
politykę uregulowania stosunków mołdawsko-rosyjskich, a także dialogu z Naddniestrzem.
Dodon często spotykał się z Władimirem Putinem oraz specjalnym przedstawicielem
prezydenta FR wcześniej Dmitrijem Rogozinem, a aktualnie Dmitrijem Kozakiem. Prezydent
Mołdawii wyraża nadzieję, że polityczne uzgodnienie statusu Naddniestrza będzie osiągnięte
116
w ciągu najbliższych kilku lat .
W efekcie prób uregulowania statusu Naddniestrza regularnie zaczęły odbywać się spotkania
prezydenta Mołdawii ze swoim kolegą z lewej strony Dniestru. Na pierwszym od ośmiu lat
spotkaniu głów państw prezydentom udało się wyznaczyć problemy, które powinny być
rozwiązane w
pierwszej kolejności. Tymi sprawami były – uznanie dyplomów
naddniestrzańskich szkół wyższych, uznanie pridniestrowskich rejestracji samochodowych, a
także ułatwienie sytuacji transportu kolejowego oraz sieci telefonicznych po wschodniej
stronie Dniestru. Nowy prezydent Naddniestrza Wadim Krasnosielski jest bardziej otwarty na
dialog niż jego poprzednik i można oczekiwać, że będzie współpracował z prezydentem
117
Mołdawii, próbując uregulować status swojego państwa na arenie międzynarodowej.
Ważną decyzją wynikającą ze spotkania prezydentów jest także wznowienie pracy
118
Zjednoczonej Komisji Kontroli .
Pomimo wznowienia dialogu aktualnie nie jest omawiany żaden plan uregulowania konfliktu.
Zaangażowane podmioty próbują rozwiązywać problemy społeczno-ekonomiczne, ważne dla
funkcjonowania
zwykłych
ludzi,
oraz budować zaufanie pomiędzy Mołdawią i
119
Naddniestrzem; pomimo początkowej dynamiki, proces ten jest dość problematyczny .
Ibidem
Ibidem
117
Mołdawia i Naddniestrze zobowiązały się rozwiązać bieżące problemy do końca 2018 roku,
https://studium.uw.edu.pl/moldawia-i-naddniestrze-zobowiazaly-sie-rozwiazac-biezace-problemy-do-konca-201
8-roku/[dostęp 29 września 2019]
118
Все ОКК. Работа комиссии разблокирована по итогам договоренности Додона и Красносельского,
https://newsmaker.md/rus/novosti/vse-okk-rabota-komissii-razblokirovana-po-itogam-dogovorennosti-dodona-ikrasnosel-29256/[dostęp 29 września 2019]
119
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 57
115
116
50
Krasnosielski zapowiedział, że nie zamierza dyskutować na temat statusu Naddniestrza,
ponieważ jego zdaniem gwarancją bezpieczeństwa państwa jest niepodległość. Prezydent
Pridniestrowia odwołał się także do referendum z 2006 r., w którym obywatele opowiedzieli
się za niezależnością, a następnie za wstąpieniem do Rosji. Krasnosielski stwierdził, że to jest
120
droga dla Naddniestrza wybrana przez naród, która nie podlega dyskusji .
Rozdział III: Skutki powstania nieuznawanej Naddniestrzańskiej
Republiki Mołdawskiej
3.1 Naddniestrze jako element rozgrywki geopolitycznej – NRM w świetle
agresji zbrojnej FR na Ukrainę
Nieudane próby pokojowego rozwiązania konfliktu wskazują na to, że w przypadku
naddniestrzańskim utrzymany zostanie status quo. Obecna sytuacja geopolityczna wokół
regionu nie daje powodów na to by stwierdzić, że w możliwej do przewidzenia przyszłości
sytuacja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej zmieni się. Powodem by tak stwierdzić
jest to, że żadna ze ani NRM lub Republika Mołdawii, ani żaden z zainteresowanych sprawą
Pridniestrowia graczy nie ma interesu w rozwiązaniu tego problemu lub nie ma środków by
tego dokonać.
3.1.1 Stosunek władz Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej do próby
uregulowania spornego statusu regionu
Naddniestrzańskiej elicie zależy na zachowaniu niezależnej NRM przede wszystkim dla
utrzymania swoich wpływów w regionie, który mimo posiadanego patrona jest faktycznie
niepodległy. Powstanie suwerennego organizmu państwowego na lewym brzegu Dniestru
było wszak możliwe m.in. dzięki zaangażowaniu elity pozostającej na stanowiskach
kierowniczych w fabrykach i lokalnych strukturach partyjnych, toteż ewentualna utrata
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
120
51
podmiotowości przez NRM wiązałaby się z utratą uzyskanych przez naddniestrzańską
121
nomenklaturę wpływów . Głównym założeniem władz NRM w rozmowach na temat statusu
republiki jest odwoływanie się do referendum z 2006 r., które ma wykluczać połączenie się z
Mołdawią zaś zaleca dążenie do uzyskania uznania międzynarodowego oraz wejścia w skład
Federacji Rosyjskiej. Władze w Tyraspolu doskonale wiedzą, że żaden z tych wariantów nie
jest możliwy ze względu na daleko idące konsekwencje jakie by za sobą pociągnął, dlatego w
swojej oficjalnej polityce widocznie eksponują swoją chęć do integracji z Rosją. W NRM
obok flag państwowych widoczne są flagi Rosji, Naddniestrze od trzech lat dostosowuje
swoje prawodawstwo do standardów rosyjskich, a także zwróciło się do rosyjskiej Dumy z
prośbą o przygotowanie projektu umożliwiającego włączenia Pridniestrowia do Federacji
Rosyjskiej. Rosja jednak nie zdecydowała się na taki krok, ponieważ obecna sytuacja, w
której może oddziaływać na Mołdawię i powstrzymywać jej ewentualne dążenia do zbliżenia
z Zachodem, jest jej bardziej na rękę niż narażanie się na kolejne sankcje za przyłączenie
terytorium de iure obcego państwa w swój skład, wiązałoby się to też z przymusem
wpompowania w region dużych pieniędzy w celu wyrównaniu jego poziomu życia do
122
poziomu ogólnorosyjskiego .
3.1.2 Stosunek władz Federacji Rosyjskiej do próby uregulowania spornego
statusu Naddniestrza
Niewątpliwe to Federacja Rosyjska miała decydujący wpływ dla utworzenia się
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, chociaż nie można jednoznacznie stwierdzić, że
był to projekt wymyślony w Moskwie. Bardziej prawdopodobne jest to, że Kreml skrzętnie
wykorzystał sytuację konfliktu wewnątrz mołdawskiej republiki związkowej rozpadającego
się ZSRS w celu zabezpieczenia swoich interesów w tym regionie. Obecnie Moskwa
oficjalnie uznaje Naddniestrze za część Mołdawii i wykorzystuje region jako narzędzie swojej
polityki wobec Kiszyniowa, umożliwiające przede wszystkim utrudnianie integracji Mołdawii
z UE. Groźba destabilizacji regionu wykorzystywana jest także jako element presji na
Zachód. Dla Rosjan ważne jest przede wszystkim kluczowe położenie w geopolitycznej
С. Олейников, Политическая элита Приднестровья: к вопросу о предпосылках возникновения
республики, Политика и правовое государство, УПРАВЛЕНЧЕСКОЕ КОНСУЛЬТИРОВАНИЕ, № 1, 2015
122
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
121
52
układance Europy Wschodniej. Naddniestrze leży w pobliżu Morza Czarnego i polepsza
jeszcze rosyjskie położenie strategiczne w basenie tego akwenu. Stanowi także dogodny
przyczółek dla rozwijania przez FR swoich interesów na Bałkanach. Jednak najważniejszym
czynnikiem jest bezpośrednie oddziaływanie na dwa państwa, które Rosja uważa za swoją
wyłączną strefę interesów, a które chciały zbliżyć się z Europą Zachodnią, a więc Republikę
123
Mołdawii i Ukrainę . W obliczu agresji rosyjskiej na Ukrainę - aneksji Krymu i prowadzenia
wojny hybrydowej w Donbasie znaczenie kontroli przez Rosję nad Naddniestrzem zostało
potwierdzone w praktyce. Część sił zbrojnych Ukrainy zmuszonych jest stacjonować w
pobliżu granicy z Naddniestrzem w celu ewentualnego zabezpieczenia regionu granicznego
przez co nie mogą one zostać zaangażowane do innych celów. Na nic zdają się tu
zapewnienia prezydenta NRM Wadima Krasnosielskiego, że ze strony Naddniestrza Kijów
124
nie ma się czego obawiać . Wspieranie status quo ma w założeniu pozwolić na
oddziaływanie na Mołdowę i ma sprzyjać utrzymaniu rosyjskich wpływów w tym regionie.
Kontrola nad Naddniestrzem sama w sobie nie jest dla Federacji Rosyjskiej celem
ostatecznym, jest to środek do możliwości uzyskania większych wpływów w Republice
Mołdawii poprzez zjednoczenie NRM z RM na wygodnych dla Rosjan warunkach. Za takie
warunki można uznać zalegalizowanie obecności wojskowej sił zbrojnych FR nad Dniestrem,
a także pewność, że zjednoczone państwo mołdawskie na długi czas wejdzie w rosyjską
orbitę wpływów. W tym przypadku koniecznym byłoby uzyskanie przez Naddniestrze
możliwości wetowania niezgodnych z wizją Rosji decyzji utworzonej w wyniku regulacji
konfliktu
naddniestrzańskiego
125
federacji .
Zastępca
rosyjskiego
ministra
spraw
zagranicznych Grigorij Karasina określił przyszłość Naddniestrza jako „specjalny region, ze
specjalnymi prawami w ramach zjednoczonego państwa mołdawskiego”. Taka pozycja
Moskwy nie do końca zgadza się z punktem widzenia Tyraspola. W przypadku możliwej
sugestii z Moskwy o dołączeniu Naddniestrza na specjalnych prawach do federacji z
Mołdawią, na co może wskazywać wypowiedź Karasina, Tyraspol może jednak przystać na te
warunki. Taka sytuacja jest możliwa tylko wtedy, gdy w Mołdawii pełnię władzy obejmą siły
prorosyjskie, które zgodzą się na wymyślony w Moskwie scenariusz uregulowania konfliktu i
Kreml będzie pewny gwarancji tam swoich interesów oraz zdoła przekonać do takiego
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 57
"Даю гарантию, от нас РФ не нападет на Украину": интервью лидера непризнанного Приднестровья,
https://www.eurointegration.com.ua/rus/interview/2019/01/21/7091796/[dostęp 29 września 2019]
125
M. Kosienkowski, Federacja Rosyjska wobec Naddniestrza, Analizy IEŚW, Lublin, 2008, s. 40-41
123
124
53
rozwiązania Tyraspol, co może nie być wcale łatwym zadaniem. Wtedy Naddniestrze zgodnie
z założeniami swojej polityki mogłoby w ramach zjednoczonego państwa mołdawskiego
126
zintegrować się ze strukturami zarządzanej przez Rosję Unii Euroazjatyckiej .
3.1.3 Stosunek państw zachodnich do próby uregulowania spornego statusu
Naddniestrza
Unia Europejska uświadomiła sobie o roli jaką pełni Naddniestrze wraz ze znaczącym
przybliżeniem się do niego granic wspólnoty poprzez dołączenie do niej Rumunii w 2007 r.
Europejczycy razem ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki dążą do takiego rozwiązania sporu,
jakie byłoby zaakceptowane przez obydwie strony konfliktu, uzyskałoby poparcie
społeczności międzynarodowej, wynikiem czego miałoby być państwo demokratyczne. Taka
sytuacja w zamyśle ustabilizowałaby region i zażegnałaby problem w bezpośrednim
127
sąsiedztwie struktur zachodnich . UE działa również na rzecz zbliżenia Kiszyniowa i
Tyraspola, w tym finansuje projekty na rzecz modernizacji i demokratyzacji Mołdawii, a
128
także Naddniestrza jak np. polska inicjatywa Inicjatywa Solidarności Międzynarodowej .
Zaangażowanie państw unijnych w rozwiązanie problemu Naddniestrza jest jednak niewielkie
w stosunku do możliwości wspólnoty. UE nie przedstawiła również własnego planu
rozwiązania sytuacji. Wynika to m.in. z tego, że wiele państw członkowskich nie chce
wchodzić w konfrontację z Rosją i ma ważniejsze problemy w swoim rozkładzie dnia.
Amerykanie
dodatkowo
wprowadzają
sankcje
na
polityków
naddniestrzańskich.
Najważniejszym warunkiem dla państw zachodnich jest wycofanie się sił zbrojnych FR z
Naddniestrza, a także takie zjednoczenie się państw po obu brzegach Dniestru, które
129
umożliwiałoby Mołdawii integrację w struktury unijne .
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
127
K. Całus, M. Kosienkowski, P. Oleksy, J. Pieńkowski, R. Rajczyk, Naddniestrze. Historia…, op.cit., s. 58-59
128
Solidarity Fund PL in Moldova, http://solidarityfund.md/en/[dostęp 29 września 2019]
129
M. Kosienkowski, Naddniestrzańska Republika Mołdawska: determinanty przetrwania, wyd. Adam
Marszałek, Toruń, 2010,s. 198-199
126
54
3.1.4 Stosunek władz Republiki Mołdawii do próby uregulowania spornego
statusu Naddniestrza
Wśród mołdawskiej elity politycznej, nie zważając na różnice pomiędzy różnymi partiami
politycznymi funkcjonuje konsensus ustalony na mocy ustawy z 2005 r. dotyczącej
specjalnego statusu Lewobrzeża. Nawet w przypadku wojny między siłami politycznymi jaka
miała miejsce na mołdawskiej scenie politycznej poglądy odnośnie rozwiązania problemu
Pridniestrowia są zbliżone. Nawet partie pozycjonujące się jako prorosyjskie, jak Partia
Socjalistyczna proponują maksymalnie federalizację RM, nie ma mowy o uznaniu secesji
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Przy kreowaniu swojej polityki co do
Naddniestrza, Kiszyniów stara się unikać niepotrzebnego zaostrzania stosunków z Rosją,
130
która jest dla Mołdawii ważnym partnerem gospodarczym . Jednak dzisiaj uzyskanie
kontroli nad całością terytorium państwa nie jest już tak palącym problemem dla polityków i
społeczeństwa
mołdawskiego.
Na
przestrzeni
lat
wielu
mołdawskich
polityków
wykorzystywało swoje stanowisko nie do próby uregulowaniu statusu Pridniestrowia, ale do
uczestnictwa w korupcyjnych schematach transferu kontrabandy i w przemycie.
3.1.5 Stosunek władz Ukrainy do próby uregulowania spornego statusu
Naddniestrza
Na przestrzeni lat stosunek Ukrainy do sąsiadującej z nią nieuznawanej republiki był
zmienny. Latami w najlepsze funkcjonował przemyt towarów z Naddniestrza, dla którego
Ukraina jest jedynym oknem na świat. Mołdawia wielokrotnie próbowała współpracować z
Ukraińcami w
celu egzekwowania mołdawskiego prawodawstwa na ukraińsko -
naddniestrzańskiej granicy. Jednak nic się w tej sprawie nie zmieniało i to niezależnie od tego
czy u władzy był Leonid Kuczma, czy mający ambicje uregulowania konfliktu
131
naddniestrzańskiego Wiktor Juszczenko . Współpraca skorumpowanych ukraińskich
urzędników z Naddniestrzem umożliwiała Naddniestrzu bogacenie się na eksporcie
tamtejszych towarów przez port w Odessie. Z tego powodu władze Naddniestrza zawsze
А. Гущин, С. Маркедонов, Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования,
https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf[dostęp 28 września 2019]
131
M. Kosienkowski, Ukraina wobec Naddniestrza, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin, 2009, s.
20-24
130
55
132
starały się dbać o stosunki z władzami Odessy i tamtejszego portu . Spekulowało się
również, że nielegalna broń z magazynu w Kołbasnej trafia w ten sposób do bojówek na
całym świecie. Stosunek Ukrainy do problematyki Pridniestrowia zmienił się wraz z rosyjską
agresją na jej terytorium. Po agresji rosyjskiej Ukraina wzmocniła kontrolę granicy z
quasi-państwem. W ukraińskich mediach zjawiały się informacje o możliwym przeniknięciu z
NRM na Ukrainę dywersantów w celu destabilizacji sytuacji w obwodzie odesskim. 2 maja
po zamieszkach w Odessie, Służba Bezpieczeństwa Ukrainy stwierdziła, że koordynowały je
133
rosyjskie grupy z terytorium Naddniestrza . Ukraińskie władze obawiały się również
możliwej próby utworzenia przez Rosję korytarza lądowego z pochłoniętego wojną Donbasu
na Krym i dalej do Naddniestrza, co całkowicie zmieniłoby sytuację nieuznawanego państwa.
Niepokojącą w tym kontekście wydawała się prośba wystosowana przez Radę Najwyższą
NRM w czasie aneksji Krymu dotycząca uznania jego niepodległości i przyłączenie do FR,
jak to miało miejsce z półwyspem. Było to odebrane przez ukraińskie władze jako możliwy
pretekst do agresji rosyjskiej na drugim froncie. Ukrainie udało się zneutralizować próby
zdestabilizowania sytuacji w obwodzie odesskim, jednak polityka co do rozwiązania
134
problematycznej sytuacji NRM nie zaznała znaczących zmian . Zmiana polityki ukraińskiej
byłaby nieunikniona w momencie ścisłej współpracy Tyraspola z Rosją w celu
zdestabilizowania Ukrainy, takie działania jednak jak dotąd nie miały miejsca. Naddniestrze
stara się utrzymywać poprawne relacje z Ukrainą, zachowując pozorną neutralność w sprawie
Krymu czy ignorując powstanie nieuznawanych państw w Donbasie. W ostatnich latach
próbom ewentualnego działania Ukrainy w celu uregulowania sytuacji Pridniestrowia nie
sprzyjał również fakt posiadania przez byłego prezydenta Petro Poroszenki interesów w
republice. Przejawem specyficznego podejścia Poroszenki do Naddniestrza było także
sprzyjanie zdjęciu na wniosek do niedawna głównego człowieka w Mołdawii, Włada
Płachotniuka sankcji z huty metali w Rybnicy, która jest jednym z największych
135
składkowiczów w budżecie quasi-państwa .
P. Oleksy, Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza. Instytut Kultury
Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Gniezno, 2016, s. 175
133
M. Kosienkowski, NADDNIESTRZE A BEZPIECZEŃSTWO UKRAINY, S
ecuritologia Nr 1/2014, s. 96-100
134
Ibidem
135
"Схемы": Порошенко помог снять санкции с завода в Приднестровье,
https://www.svoboda.org/a/29916616.html[dostęp 29 września 2019]
132
56
3.2 Społeczeństwo Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej
3.2.1 Charakterystyka mieszkańców
Społeczeństwo naddniestrzańskie jest ewenementem na skalę europejską. Na lewym brzegu
Dniestru mieszkają Mołdawianie, Ukraińcy i Rosjanie w praktycznie równych proporcjach,
każda grupa narodowościowa stanowi ok. 30 proc. całości. Sytuacja społeczna Naddniestrza
jest ciekawa dlatego, że Republika mimo konfliktu z Mołdawią nie wypiera się mołdawskiego
dziedzictwa, prawa społeczności mołdawskiej są respektowane. Dowodem na to jest choćby
oficjalna nazwa państwa, czyli Naddniestrzańska Republika Mołdawska. W Pridniestrowiu
funkcjonują trzy języki urzędowe – mołdawski, ukraiński i rosyjski. Każda społeczność mówi
w swoim języku, ale wszyscy znają także język rosyjski, który używany jest głównie w
miastach, poza tym jest dla republiki lingua franca i to głównie nim w życiu codziennym
136
posługują się mieszkańcy Naddniestrza . W większości przypadków między zwykłymi
obywatelami Naddniestrza i Mołdawii nie ma żadnych uprzedzeń i konfliktów na tle
narodowym,
etnicznym
lub
naddniestrzańsko-mołdawskiego
polega
religijnym.
na
tym,
że
Wyjątkowość
nie
ma
on
konfliktu
kontekstu
ani
narodowo-etnicznego, ani religijnego. Granica między Naddniestrzem i Mołdawią nie jest
granicą między ludnością rosyjskojęzyczną i rumuńskojęzyczną. W Naddniestrzu jest
nieznacznie więcej Mołdawian od Rosjan, w Mołdawii zaś ludzie, których językiem
ojczystym jest rosyjski, stanowią nawet ok. 30 proc. populacji i nie można nazwać ich
137
naddniestrzańską piątą kolumną . Etniczni Rosjanie i rosyjskojęzyczni w Mołdawii w żaden
sposób nie czują się związani z Naddniestrzem, naddniestrzańscy Mołdawianie z kolei są tak
jak wszystkie inne grupy narodowe zwolennikami niepodległości Naddniestrza. To pokazuje,
że konflikt ma podłoże polityczne i dlatego w teorii powinno być łatwiej go rozwiązać.
Większość mieszkańców Pridniestrowia ma w kieszeni kilka paszportów, ponieważ
obywatelstwo naddniestrzańskie nie umożliwia im wyjechania za granicę. Bardzo łatwo jest
uzyskać obywatelstwo mołdawskie, dużo jest również obywateli Ukrainy, Pridniestrowie
P. Oleksy, Wspólnota z…,op.cit., s.14
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
136
137
57
138
zamieszkuje także ponad 200 tysięcy posiadaczy paszportu rosyjskiego . Łatwość uzyskania
rumuńskiego obywatelstwa w przypadku posiadania mołdawskich dokumentów sprawia
także, że są w Naddniestrzu również posiadacze paszportu Unii Europejskiej. Dobrym
przykładem dla pokazania rzeczywistości państwa nieuznawanego jest to, że nawet prezydent
Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej używa paszportu rosyjskiego oraz ukraińskiego,
przy czym posiadane obywatelstwo wcale nie musi iść w parze z poglądami prezentowanymi
139
przez daną osobę . Głównymi mniejszościami narodowymi w tym nieuznawanym państwie
140
są Bułgarzy i Gagauzi, mieszka tam także ok. 1,7 tys. Polaków .
3.2.1 Tożsamość naddniestrzańska
W dążeniu do przeciwstawienia się zagrożeniu rumunizacji wśród mieszkańców Naddniestrza
miało miejsce oparte na wzorze sowieckim zjednoczenie ludzi różnych narodowości.
Naddniestrzanie, czerpiąc z identyfikacji sowiecko-rosyjskiej, z sukcesami przeszli proces
samoidentyfikacji. Później, wraz z rozwojem naddniestrzańskiej państwowości zaczęła
powstawać również pridniestrowska tożsamość narodowa. Często powodem takiej
samoidentyfikacji ludzi jest to, że pochodzą z rodzin mieszanych, np. mołdawsko-ukraińskich
i ciężko jest im się przypisać do jakiegoś narodu, dlatego identyfikują się jako
Naddniestrzanie. Tożsamość naddniestrzańska jednak coraz bardziej się rozwija. Można to
zauważyć na podstawie akcji o nazwie „Ja Naddniestrzanin” oraz „Kupuj Naddniestrzańskie”
141
142
przeprowadzanych na terenie całego państwa.
Akcje polegała na organizacji koncertów,
a także zabaw i gier terenowych dla dzieci i młodzieży, a także do oznaczania
naddniestrzańskich produktów w sklepach i zachęcania do ich kupna. Poza tym na
В
Приднестровье готовятся к выборам президента России,
https://ru.sputnik.md/politics/20180201/17035787/v-pridnestrove-gotovyatsya-k-vyboram-prezidenta-rossii.html
[dostęp 29 września 2019]
139
"Президент" непризнанного Приднестровья оказался украинцем,
https://www.pravda.com.ua/rus/news/2019/07/31/7222422/[dostęp 29 września 2019]
140
Ethnic composition of Transnistria 2004, http://pop-stat.mashke.org/pmr-ethnic-loc2004.htm[dostęp 29
września 2019]
141
О проекте покупай приднестровское, http://tiraspol.ru/meropriyatiya/pokupay-pridnestrovskoe/pp-2/
[dostęp 29 września 2019]
142
«ПРИДНЕСТРОВЦЫ – ЭТО ПОЛИТИЧЕСКАЯ НАЦИЯ, В ОСНОВЕ КОТОРОЙ ЛЕЖИТ НЕ
ЭТНИЧЕСКАЯ, А РЕГИОНАЛЬНАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ»
https://novostipmr.com/ru/news/15-06-26/pridnestrovcy-eto-politicheskaya-naciya-v-osnove-kotoroy-lezhit-ne
[dostęp 29 września 2019]
138
58
billboardach i plakatach umieszczane są ciekawe zdjęcia związane z Naddniestrzem, które
mają na celu wywrzeć na odbiorcy pozytywną reakcję i skłonić go niejako do utożsamiania
się ze swoją ojczyzną, a także obudzić w nim uczucie patriotyzmu. Akcja ma także na celu
zjednoczenie wszystkich narodów żyjących w Naddniestrzu. Na Lewobrzeżu wyrosło całe
pokolenie, które nie zna innych warunków niż życie w nieuznanym państwie. Dlatego
zwłaszcza wśród młodych ludzi pojawiło się poczucie naddniestrzańskiej tożsamości. Jednak
naddniestrzańska tożsamość staje się dominująca w całym społeczeństwie NRM, 53,1 %
143
Naddniestrzan określiłoby siebie w pierwszej kolejności jako Pridniestrowców .
Tożsamość i naród naddniestrzański wciąż są w budowie i nie są do końca sformowane, ale
państwo stosuje politykę ich kreowania poprzez promowanie symboli narodowych,
przybliżanie obywatelom losy bohaterów narodowych, a także poprzez zaznaczanie
144
terytorium narodowego mającego na celu przywiązanie do tego terytorium . W Naddniestrzu
może funkcjonować, choć nie zdarza się to często nawet kilka tożsamości jednocześnie.
Tożsamość naddniestrzańska dla wszystkich jako obywateli Naddniestrza, Tożsamość
związana z narodowością etniczną - czyli najczęściej mołdawska, ukraińska lub rosyjska.
Wśród etnicznych Mołdawian i Ukraińców jest sporo wyższy poziom niż wśród Rosjan jeśli
chodzi o poczucie związania z Naddniestrzem. Rosjanie naddniestrzańscy często czują się
związani
bezpośrednio
z
Rosją
i
niekoniecznie
poczuwają
się
do
tożsamości
naddniestrzańskiej, ale popierają państwowość Naddniestrza jako sposób odcięcia od
Mołdawii. Kolejny sposób samoidentyfikacji to przyjęcie tożsamości rosyjskiej - odbieranie
siebie jako części "Russkiego Mira" czyli miejsce gdzie są "rosyjskie wartości" - język i
kultura rosyjska lub sowiecka, prawosławie. Kolejnym typem tożsamości jest tożsamość
sowiecka, głównie wśród ludzi starszych, jako nostalgia za czasami ich młodości, ale także za
czasem gdy Naddniestrze było w jednym państwie z Rosją i naddniestrzańska gospodarka
145
przeżywała czasy świetności .
Власти ПМР успешно борются с русской идентичностью приднестровцев,
https://regnum.ru/news/society/2132799.html[dostęp 29 września 2019]
144
P. Oleksy, Wspólnota z…,op.cit., s. 44-83
145
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
143
59
3.2.2 Polska mniejszość narodowa
Ziemia naddniestrzańska zostawiła swój ślad w kulturze polskiej. O położonym na północy
republiki Raszkowie wspomina Henryk Sienkiewicz w „Ogniem i mieczem” oraz w „Panu
146
Wołodyjowskim”. Pod Raszkowem został nabity na pal Azja Tuhajbejowicz . To w tym,
ciekawym z punktu widzenia historii miejscu, znajduje się polski cmentarz katolicki oraz
Dom Polski „Wołodyjowski”. Miejscowi Polacy są ludźmi bardzo przywiązanymi do tradycji
i kultury polskiej. Nie do przecenienia jest tu praca i działanie Towarzystwa Kultury Polskiej
„Jasna Góra”. Etniczni Polacy stanowią w Naddniestrzu nawet kilka procent ludności, ale
liczba ludzi, którzy są tego świadomi i dbają o swoją polską tożsamość, jest niewielka. Można
powiedzieć, że zorganizowane grupy polskie na terytorium Naddniestrza funkcjonują tylko w
największych miastach, czyli Tyraspolu, Benderach i Rybnicy oraz właśnie we wsi Raszków i
sąsiedniej Słobodzie Raszków. Mimo problemów związanych ze statusem Naddniestrza jako
nieuznawanego państwa, a co za tym idzie ograniczonym zaufaniem i wsparciem ze strony
polskich towarzystw lub grup pomagającym Polakom na kresach lub za granicą,
Towarzystwo funkcjonuje i stara się dbać o polskie dziedzictwo w najlepszy możliwy sposób
147
. Poprzez nawiązanie przez Towarzystwo kontaktu ze Studium Europy Wschodniej UW i
Akademią Sztuk Pięknych, od czterech lat, każdego roku do Raszkowa przyjeżdża grupa
studentów i konserwatorów, którzy pracują w celu odnowienia starego polskiego cmentarza.
148
Projekt ten ma będzie kontynuowany także w następnych latach .
3.3 Sytuacja gospodarcza
Gospodarka Naddniestrza stanowi specyficzne połączenie odziedziczonego po ZSRR modelu
centralnie sterowanego z elementami otwartej gospodarki wolnorynkowej. Jest ona także
mocno uzależniona od rosyjskich subsydiów finansowych i licznych subwencji, takich jak
tzw. subsydium gazowe oraz dodatek emerytalny, który sprawia, że naddniestrzańskie
emerytury są wyższe niż mołdawskie. W 2015 r. kurek z pieniędzmi Kremla został
P. Oleksy, Naddniestrze. Terror…, op.cit., s. 5-8
K. Sienicki, Naddniestrze – perspektywy…, op.cit.,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszlosc-tego-nieuznawa
nego-panstwa/[dostęp 29 września 2019]
148
Studenci zadbali o polski cmentarz na południowych krańcach dawnej Rzeczpospolitej,
https://studium.uw.edu.pl/studenci-zadbali-o-polski-cmentarz-na-poludniowych-krancach-dawnej-rzeczpospolite
j/[dostęp 29 września 2019]
146
147
60
przykręcony z powodu trudnej sytuacji rosyjskiej gospodarki, związanej z nałożonymi na nią
sankcjami. Gospodarka regionu zbudowana została na czterech wielkich zakładach
przemysłowych: Mołdawskim Zakładzie Metalurgicznym w Rybnicy (MMZ Rybnica),
Tiroteksie, Rybnickim Kombinacie Cementowym oraz elektrowni wodnej GRES. W
rezultacie ogromny wpływ na sytuację gospodarczą Naddniestrza ma kondycja każdego z
tych przedsiębiorstw, produkujących niemal wyłącznie na eksport. Czyni to region niezwykle
149
wrażliwym na zmiany sytuacji gospodarczej głównych partnerów handlowych .
Problem ten pogłębia dodatkowo skrajnie małe zróżnicowanie naddniestrzańskiego eksportu.
Szczególną rolę w gospodarce Naddniestrza odgrywa holding Sheriff. To największe pod
względem liczby pracowników przedsiębiorstwo naddniestrzańskie (zatrudnia 12 tys. osób).
Holding skupia ponad dziesięć firm i zakładów produkcyjnych reprezentujących
zróżnicowane branże. Jest on właścicielem sieci supermarketów, sieci stacji paliw, fabryk,
hoteli, sieci telefonii komórkowej i przedsiębiorstwa budowlanego. Obszar jego działalności
obejmuje ponadto sferę mediów oraz bankowości, a także kompleks sportowy i klub piłkarski
Sheriff Tyraspol. Do najbardziej znanych spółek Sheriffa należy fabryka koniaków i win
Kvint. Podatki płacone przez holding Sheriff stanowią 52 proc. dochodu w budżecie
Naddniestrza. Zdaniem naddniestrzańskiego dziennikarza Maksima Kuzowlewa, u podstaw
150
potęgi Sheriffa leży handel z polskimi firmami w latach 90. XX wieku
Naddniestrzańskie przedsiębiorstwa aktywnie handlują z państwami Unii Europejskiej,
rejestrując się w Mołdawii w celu uzyskania niezbędnych do handlu ze wspólnotą
dokumentów. Naddniestrze od początku 2016 r. korzysta z rozszerzenia stosowania umowy o
wolnym handlu z UE (DCFTA). Możliwość nieopodatkowanego handlu z państwami
wspólnoty ma bardzo pozytywny wpływ na naddniestrzańską gospodarkę. W 2014 roku
takich przedsiębiorstw było 592, jednak liczba ta stale rośnie. Ponad 30 proc. eksportu
Pridniestrowia przypada na UE, 37 proc. na Mołdawię, blisko 20 proc. na Rosję, Białoruś i
151
Ukrainę . Jednocześnie NRM otwiera się na inwestorów z zagranicy, w tym zwłaszcza z
K. Całus, Gospodarka wspomagana. Specyfika naddniestrzańskiego modelu ekonomicznego,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-05-16/gospodarka-wspomagana-specyfika-naddni
estrzanskiego-modelu[dostęp 29 września 2019]
150
M. Kosienkowski, Polska a Mołdawia i Naddniestrze,s. 105
151
K. Całus, Naddniestrze: kruchy kompromis w sprawie DCFTA,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-12-30/naddniestrze-kruchy-kompromis-w-sprawie-dcfta
[dostęp 29 września 2019]
149
61
Unii Europejskiej. W tym celu powstają anglojęzyczne strony zachęcające do inwestycji w
152
regionie .
Po terytorium Naddniestrza przebiega tranzytowy gazociąg z Rosji do Mołdawii i dalej na
zachód Europy. Jest on obsługiwany przez miejscowych specjalistów. W zamian za bezpłatny
tranzyt Rosja zapewnia Naddniestrzu bezpłatny gaz, obciążając kosztami Mołdawię. W
obecnej formie naddniestrzański model gospodarczy jest wysoce niestabilny oraz
nieefektywny. W rezultacie nieuznawana republika cierpi z powodu permanentnego deficytu
budżetowego, a gospodarka naddniestrzańska wymaga zewnętrznych środków dla
podtrzymania swojego funkcjonowania. Subsydiowanie przez Moskwę niewydolnego
systemu naddniestrzańskiego umożliwia jej zachowanie kontroli nad separatystyczną
153
republiką .
3.4 Sytuacja polityczna w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej
W tej nieuznawanej republice wdrożony jest system prezydencki, w którym prezydent
odpowiada za wybór premiera, rządu, a także zarządzających poszczególnymi służbami i
organami administracji państwowej. W Naddniestrzu funkcjonuje system demokratyczny,
obywatele wybierają prezydenta i 43 deputowanych do Rady Najwyższej na pięcioletnią
154
kadencję . Mimo że wybory nie są uznawane na arenie międzynarodowej, to można
stwierdzić, że przeprowadzane są one w sposób demokratyczny, o czym świadczyć mogą
bardzo zaciekłe i ostre kampanie do parlamentu w 2015 r. i o fotel prezydenta w grudniu 2016
r. Kandydaci walczyli o każdy głos, uciekając się do wymyślnych strategii oraz szukania
„haków” na swoich oponentów. O tym, że ich wyniki nie są ustalane z góry w Moskwie mogą
świadczyć wybory prezydenckie z 2011 r. gdy popierany przez Kreml kandydat Anatolij
Kaminski
przegrał
z
młodym,
antyestablishmentowym
kandydatem
Jewgienijem
Invest Pridnestrovie, http://www.investpmr.org/en/[dostęp 29 września 2019]
K. Całus, P
roblemy finansowe Naddniestrza,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-07-09/problemy-finansowe-naddniestrza[dostęp 29
września 2019]
154
rzegląd Sejmowy nr
V. Serzhanova, PARLAMENT NADDNIESTRZAŃSKIEJ REPUBLIKI MOŁDAWSKIEJ, P
3(140)/2017, s. 91–105
152
153
62
Szewczukiem, który zgarnął głosy większości nastawionych opozycyjnie do pierwszego
155
prezydenta Igora Smirnowa Naddniestrzan
Dla Naddniestrza najważniejszymi partnerami do rozmów są Rosja oraz sąsiedzi – Mołdawia
i Ukraina. Relacje naddniestrzańsko-rosyjskie są aktualnie bardzo dobre. Kształtują się one
poprzez spotkania i rozmowy ze specjalnym przedstawicielem Rosji do spraw Pridniestrowia
– wicepremierem Dmitrijem Kozakiem. Rosja mimo iż nie uznaje jego niepodległości,
otwarcie popiera Naddniestrze, a w kryzysowych sytuacjach w relacjach z sąsiadami staje po
stronie tej separatystycznej republiki. W związku z agresją Rosji na Ukrainę, latem 2015 r.
Mołdawia i Ukraina uszczelniły granice z Naddniestrzem i zaczęły dążyć do ukrócenia
156
przemytu, który przez lata stał się znakiem rozpoznawczym regionu . Uszczelnienie granic
w połączeniu z pogorszeniem sytuacji finansowej Rosji spowodowało kryzys w Naddniestrzu,
objawiający się m.in. ograniczeniami w wypłacie świadczeń socjalnych. Sytuacja ta miała
wpływ na nastroje w społeczeństwie, a w konsekwencji na wyniki wyborów prezydenckich w
grudniu 2016 r., w których dotychczasowy prezydent Jewgienij Szewczuk przegrał z
Wadimem Krasnosielskim, kandydatem partii Odnowienie kontrolowanej przez holding
157
Sheriff . Sytuacja ta wpłynęła także na wynik wyborów parlamentarnych w listopadzie 2015
158
r. . Obie kampanie były bardzo emocjonujące ze względu na dużą rywalizację. Wcześniej
podczas wyborów kładziono akcent na to, żeby zjednoczyć się w celu przeciwstawienia się
Mołdawii, jednak ostatnie dwie kampanie polegały na walce wewnątrz kraju między
środowiskiem Sheriffa, a grupą byłego już prezydenta Szewczuka.
Zakończenie
W pracy licencjackiej opisano trzy szeroko pojęte aspekty dotyczące Naddniestrzańskiej
Republiki Mołdawskiej. Przedstawiono genezę powstania nieuznawanego państwa, autor
W. Rodkiewicz, A. Wierzbowska - Miazga, Rosja naciska na zmianę władzy w Naddniestrzu,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-11-09/rosja-naciska-na-zmiane-wladzy-w-naddniestrzu
[dostęp 29 września 2019]
156
J.Wróbel, Przestępczość gospodarcza w Naddniestrzu, PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA
WEWNĘTRZNEGO 7/12, s. 31-48
157
K. Całus, Naddniestrze: kryzys gospodarczy zapowiada zmianę władzy,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2016-06-22/naddniestrze-kryzys-gospodarczy-zapowiada-zmianewladzy[dostęp 30 września 2019]
158
Г. Мирзаян, Блокадное продолжение. Выборы в Приднестровье ухудшат положение республики,
http://www.foreignpolicy.ru/analyses/blokadnoe-prodolzhenie-vybory-v-pridnestrove-uhudshat-polozhenie-resp
ubliki/[dostęp 30 września 2019]
155
63
dokładnie opisał tło historyczne niezbędne do zrozumienia tego jak na lewym brzegu Dniestru
powstało quasi - państwo. Nie ograniczono się jedynie do opisania zmieniającej się
przynależności państwowej ziem naddniestrzańskich, ale skupiono się przede wszystkich na
przyczynach takich wydarzeń i na tym jakie wywołały one skutki w danym miejscu i czasie.
Autor przybliżył także sam proces państwotwórczy niepodległego Pridniestrowia. W pracy
dokładnie omówiono zalążki konfliktu między elitami Naddniestrza oraz Mołdawii jak
również odtworzono przebieg wojny, w tym walk kluczowych do pomyślnego dla
Naddniestrza zakończenia konfliktu. Prześledzenie procesu pokojowego daje czytelnikowi
możliwość zrozumienia w jaki sposób próbuje się uregulować sytuację konfliktową dotyczącą
nieuznawanego państwa. Przedstawienie Pridniestrowia jako przedmiotu rozgrywki
geopolitycznej doskonale obrazowuje to w jaki sposób separatystyczny region postrzegany
jest przez wielkich tego świata. Opis społeczeństwa naddniestrzańskiego oraz sytuacji
gospodarczej i politycznej wewnątrz republiki daje odbiorcy możliwość zobrazowania sobie
rzeczywistości występującej w republice.
Długa, wielowiekowa historia osadnictwa ludzkiego na ziemiach naddniestrzańskich
pozostawiła na lewym brzegu Dniestru niesamowite dziedzictwo. Przez setki lat ludzie
doskonalili sposoby życia w społecznościach, wpływając w ten sposób na rozwój struktur
rodzinnych, ale także plemiennych. Wraz z pojawieniem się w Naddniestrzu stałego
osadnictwa
i
z
momentem
rozpoczęcia
funkcjonowania pierwszych organizmów
państwowych tereny te zaczęły przybierać swój niepowtarzalny ryt. Ważnymi dla dalszego
kształtowania się Naddniestrzami były czasy kontroli Pridniestrowia przez WKL, a następnie
Rzeczpospolitą, Tatarskie Ordy i Imperium Osmańskie. Ziemie te najeżdżane przez Kozaków
i Tatarów przez wieki były terenami pogranicza. Kilkaset lat ciągłych wojen, zmiany
przynależności
państwowej
nadały
Naddniestrzu
specyficzny
charakter
regionu
wielonarodowego. Zjednoczenie ziem naddniestrzańskich przez Imperium Rosyjskie silnie
wpłynęły na ukształtowanie się w Pridniestrowiu wyjątkowego systemu, w którym ludzie o
różnych narodowościach w zgodzie żyją i współpracują rozwijając swoją małą ojczyznę. Dwa
wieki spędzone w jednym państwie rosyjskim, ale w dwóch różnych systemach, dały
podwaliny pod stworzenie NRM oraz określiły dzisiejszy charakter Naddniestrza i
umożliwiły wytworzenie się tam nieoczekiwanej państwowości - Naddniestrzańskiej
Republiki Mołdawskiej, która nie uzyskała uznania międzynarodowego.
64
Reasumując, opisane w niniejszej pracy zagadnienia pozwalają zrozumieć jak i dlaczego
powstał specyficzny system funkcjonujący w republice nieuznawanej, a także jakie są
perspektywy na jego dalsze perspektywy i ewaluację. To niewielkie, zaledwie półmilionowe
terytorium jest elementem skomplikowanej struktury geopolitycznej, która funkcjonuje w tym
regionie Europy i wpływa na sąsiadujące z nim Mołdawię i Ukrainę. Naddniestrzańska
Republika Mołdawska zachowa swój status quo do bliżej nieokreślonego, jednak aktualnie
niemożliwe do sprognozowania momentu, który całkowicie zaburzy aktualnie panujący
porządek geopolityczny w tej części świata.
Bibliografia
Literatura
1. Bałta w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1,
Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 96
2. Całus K., Kosienkowski M., Oleksy P., Pieńkowski J., Rajczyk R., Naddniestrze.
Historia-polityka-gospodarka, Poznań, EastWest Analytics 2014, s. 8
3. Darski J., Rumunia. Historia, współczesność, konflikty narodowe, Warszawa 1995, s. 124.
4. Deletant D., Rumunia zapomniany sojusznik Hitlera, Warszawa 2011.
5. Jahorłyk w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3,
Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 372
6. Kastory A., Rozbiór Rumunii w 1940 roku, Warszawa 2002
7. King Ch., The Moldovans; Romania, Russia, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s.
53–54
8. Kosienkowski M., Federacja Rosyjska wobec Naddniestrza, Analizy IEŚW, Lublin, 2008,
s. 40-41
9. Kosienkowski M., Naddniestrzańska Republika Mołdawska: determinanty przetrwania,
wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2010, s. 198-199
10. Kosienkowski M, NADDNIESTRZE A BEZPIECZEŃSTWO UKRAINY, Securitologia
Nr 1/2014, s. 96-100
11. Kosienkowski M., Polityka etniczna Mołdawii, s. 305
12. M. Kosienkowski, Polska a Mołdawia i Naddniestrze, s. 105
65
13. Kosienkowski M., Quasi-państwo w stosunkach międzynarodowych, „Stosunki
Międzynarodowe” 38(2008), nr 3-4.
14. Kosienkowski M., Ukraina wobec Naddniestrza, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej,
Lublin, 2009, s. 20-24
15. Koźbiał K. Państwa nieuznawane jako element dezintegrujący w stosunkach
międzynarodowych. Wybrane aspekty, w: Rocznik SNPL, Wilno, Litwa, 2018, T. 18, s.
203–219.
16. Makiłła D., Artykuły henrykowskie (1573–1576). Geneza – Obowiązywanie –
Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012.
17. Oleksy P., Naddniestrze. Terror tożsamości, Wołowiec, Wydawnictwo Czarne, 2018,
s.18-19
18. Oleksy P., Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza.
Instytut Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Gniezno,
2016, s. 175
19. Pegg S. International Society and the „De Facto” State, Aldershot 1998, s. 26 i n.
20. Quasi-państwo w: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 35,
Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002, s. 130.
21. Serzhanova V., Powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i jego implikacje,
Studia Europejskie, 1/2017, s. 257-258
22. Siniucha w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T.
10, Warszawa : nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, 1880-1914, s. 620-621
23. J. Solak, Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i
geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń 2010, s. 251–268.
24. Wróbel J., Przestępczość gospodarcza w Naddniestrzu, PRZEGLĄD
BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO 7/12, s. 31-48
25. Zdaniuk B., Naddniestrze – ostatni relikt zimnej wojny, „Społeczeństwo i Polityka”, 2006,
Nr 3 (8), s. 147
26. Атлас. Приднестровская Молдавская Республика: История, Тирасполь 2007, s.
30–33.
27. Бабилунга Н., История Приднестровья. Краткий очерк, w: Феномен Приднестровья,
Tyraspol, РИО ПГУ, 2003, s. 11-12.
28. Бабилунга Н.В., Бомешко Б.Г., История родного края, Tyraspol, РИО ГИПК, 2005, s.
21-22
29. В. Журавлев, Легитимация приднестровского госыдарства: стуктурно-функциональный подход, Тирасполь 2005, s. 72.
66
30. Леонтьева О, Ястребчак В., Политические элиты Республики Молдова и
Приднестровской Молдавской Республики: формирование, генезис, внешние факторы,
w: ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ СТРАТЕГИИ № 4 (25) 2014, s. 86-102
31. Максименко Ю., Скифия – родина Русов, Litres, 2019, str. 80.
32. Олейников С., Политическая элита Приднестровья: к вопросу о предпосылках
возникновения республики, Политика и правовое государство, УПРАВЛЕНЧЕСКОЕ
КОНСУЛЬТИРОВАНИЕ, № 1, 2015
33. Основные события в истории ПМР. Хроника, „Исторический алманах
Приднестровья” 2000, nr 4, s. 44
34. Пальчик В., УНСО: Перший посвист куль. Війна у Придністров’ї, 1992 рік, Київ,
Орієнтир, 2017, s. 88
35. Третьяк А. И., Северное Причерноморье в политико-правовом пространстве Европы
конца XVIII века, Odessa, Optimum, 2004, s.12
36. Указ от 4 ноября 1940 г. об установлении границы между Украинской Советской
Социалистической Республикой и Молдавской Советской Социалистической
Республикой, w: Сборник законов СССР и указов Президиума Верховного Совета
СССР, 1938 г. — июль 1956 г., red. Ю.И. Мандельштам, Москва 1956, s. 31-33
Źródła internetowe
1. 12 ВОЙН РОССИИ И ТУРЦИИ, https://openrussia.org/post/view/10798/ [dostęp 8
września 2019]
2. 12 ИНТЕРЕСНЫХ ФАКТОВ О ПРИДНЕСТРОВЬЕ,
https://novostipmr.com/ru/news/18-05-14/12-interesnyh-faktov-o-pridnestrove [29 września
2019]
3. 2 марта 1992 года начался вооруженный конфликт в Приднестровье,
http://www.ifregion.ru/news/73868 [dostęp 28 września 2019]
4. 29 ЛЕТ НАЗАД ПРОШЕЛ ПЕРВЫЙ В ИСТОРИИ СОВЕТСКОГО СОЮЗА
РЕФЕРЕНДУМ,
https://novostipmr.com/ru/news/18-12-03/29-let-nazad-proshel-pervyy-v-istorii-sovetskogo-s
oyuza-referendum [dostęp 28 września 2019]
5. Całus K., Gospodarka wspomagana. Specyfika naddniestrzańskiego modelu
ekonomicznego,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-05-16/gospodarka-wspomagana
-specyfika-naddniestrzanskiego-modelu [dostęp 29 września 2019]
67
6. Całus K., Naddniestrze: kruchy kompromis w sprawie DCFTA,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-12-30/naddniestrze-kruchy-kompromisw-sprawie-dcfta [dostęp 29 września 2019]
7. K. Całus, Naddniestrze: kryzys gospodarczy zapowiada zmianę władzy,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2016-06-22/naddniestrze-kryzys-gospodarczyzapowiada-zmiane-wladzy [dostęp 30 września 2019]
8. Całus K., Problemy finansowe Naddniestrza,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-07-09/problemy-finansowe-naddniestrza
[dostęp 29 września 2019]
9. Dolha V., Totul despre Transnistria, „Istorie adevărata”,
http://istorie-adevarata.blogspot.com/2009/05/totul-despre-transnistria.html [dostęp 23
września 2019].
10. Dura M., Rosyjskie ćwiczenia w Naddniestrzu. Przygotowania do ataku na Ukrainę?
https://www.defence24.pl/rosyjskie-cwiczenia-w-naddniestrzu-przygotowanie-do-ataku-na-uk
raine [dostęp: 16 lipca 2019].
11. Ethnic composition of Transnistria 2004,
http://pop-stat.mashke.org/pmr-ethnic-loc2004.htm [dostęp 29 września 2019]
12. Hajdamaczyzna, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/hajdamaczyzna;3909487.html [dostęp
5 września 2019]
13. Invest Pridnestrovie, http://www.investpmr.org/en/ [dostęp 29 września 2019]
14. Kosowo/Serbia: zmniejszyła się liczba państw przyznających niepodległość Kosowa
http://balkanistyka.org/kosowoserbia-zmniejszyla-sie-liczba-panstw-przyznajacych-niepodleg
losc-kosowa/ [dostęp: 18 lipca 2019].
15. Mołdawia i Naddniestrze zobowiązały się rozwiązać bieżące problemy do końca 2018
roku
https://studium.uw.edu.pl/moldawia-i-naddniestrze-zobowiazaly-sie-rozwiazac-biezace-probl
emy-do-konca-2018-roku/ [dostęp 29 września 2019]
16. Potocki M., Nie chodziło o „pijankę”, ale dobicie trupa. Jak 25 lat temu upadał Związek
Radziecki
https://wiadomosci.dziennik.pl/historia/artykuly/537568,zsrr-upadek-historia-kulisy.html
[dostęp: 3 lipca 2019].
17. Rodkiewicz W., Wierzbowska – Miazga A., Rosja naciska na zmianę władzy w
Naddniestrzu,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-11-09/rosja-naciska-na-zmiane-wladzyw-naddniestrzu [dostęp 29 września 2019]
68
18. Sienicki K., Naddniestrze – perspektywy na przyszłość tego nieuznawanego państwa,
http://przedsiebiorcy.eu/naddniestrze-dlaczego-powstalo-funkcjonuje-sa-perspektywy-przyszl
osc-tego-nieuznawanego-panstwa/ [dostęp 29 września 2019]
19. Solidarity Fund PL in Moldova, http://solidarityfund.md/en/ [dostęp 29 września 2019]
20. Studenci zadbali o polski cmentarz na południowych krańcach dawnej Rzeczpospolitej,
https://studium.uw.edu.pl/studenci-zadbali-o-polski-cmentarz-na-poludniowych-krancach-da
wnej-rzeczpospolitej/ [dostęp 29 września 2019]
21. Tajwan Podstawowe Informacje,
http://rig.katowice.pl/files/Wsp%C3%B3%C5%82praca%20Mi%C4%99dzynarodowa/27.Taj
wan.pdf [dostęp: 18 lipca 2019].
22. Województwo Bracławskie, https://literat.ug.edu.pl/glogre/0042.htm [dostęp 1 sierpnia
2019]
23. Wojny polsko-tureckie w: Encyklopedia PWN,
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojny-polsko-tureckie;3997566.html [dostęp 1 sierpnia
2019]
24. Банкноты ПРБ образца 2000 - 2004 гг. https://www.cbpmr.net/content.php?id=22
[dostęp 5 września 2019].
25. Бессарабская губерния, https://runivers.ru/doc/territory/206634/ [dostęp 17 września
2019]
26. В Приднестровье готовятся к выборам президента России,
https://ru.sputnik.md/politics/20180201/17035787/v-pridnestrove-gotovyatsya-k-vyboram-pre
zidenta-rossii.html [dostęp 29 września 2019]
27. Варварский мир в Приднестровье,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/varvarskij-mir-v-pridnestrove [dostęp 30 lipca 2019].
28. Власти ПМР успешно борются с русской идентичностью приднестровцев,
https://regnum.ru/news/society/2132799.html [dostęp 29 września 2019]
29. Все ОКК. Работа комиссии разблокирована по итогам договоренности Додона и
Красносельского
https://newsmaker.md/rus/novosti/vse-okk-rabota-komissii-razblokirovana-po-itogam-dogovo
rennosti-dodona-i-krasnosel-29256/ [dostęp 29 września 2019]
30. Генерал Лебедь: как он навел порядок в Приднестровье в 1992 году,
https://cyrillitsa.ru/history/96084-general-lebed-kak-on-navel-poryadok-v-p.html [dostęp 28
września 2019]
31. Гущин А., Маркедонов С. , Приднестровье: дилеммы мирного урегулирования,
https://russiancouncil.ru/upload/Transnistria_policybrief1.pdf [dostęp 28 września 2019]
69
32. Даю гарантию, от нас РФ не нападет на Украину": интервью лидера непризнанного
Приднестровья, https://www.eurointegration.com.ua/rus/interview/2019/01/21/7091796/
[dostęp 29 września 2019]
33. ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ
РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВА, http://www.gorby.ru/userfiles/moldova.pdf [dostęp 28
września 2019]
34. Древний человек Понто-Каспия, http://paleogeo.org/human.html#bayraki [dostęp 29
lipca 2019].
35. И СНОВА – РУССКАЯ! https://novostipmr.com/ru/news/17-08-30/i-snova-russkaya
[dostęp 8 września 2019]
36. Мазепа - гетман-предатель, http://ruspravda.info/Mazepa-getman-predatel-7563.html
[dostęp 3 września 2019]
37. Майя Санду хочет навести порядок и в Приднестровье,
http://www.ng.ru/cis/2019-07-31/1_7637_order.html [dostęp 28 września 2019]
38. МАССР в период 1925-1940 годы,
(http://newspmr.com/istoriya-pmr/massr-v-period-1925-1940-gody/3) [dostęp 24 września
2019]
39. Мирзаян Г., Блокадное продолжение. Выборы в Приднестровье ухудшат положение
республики,
http://www.foreignpolicy.ru/analyses/blokadnoe-prodolzhenie-vybory-v-pridnestrove-uhudsh
at-polozhenie-respubliki/ [dostęp 30 września 2019]
40. О проекте покупай приднестровское,
http://tiraspol.ru/meropriyatiya/pokupay-pridnestrovskoe/pp-2/ [dostęp 29 września 2019]
41. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=66 [dostęp 21 września
2019]
42. Перша Конституція України Гетьмана Пилипа Орлика, 1710 рік,
http://www.lucorg.com/block.php/block_id/26/lang/ua [dostęp 5 września 2019]
43. „ПОСЛЕ ВАРВАРСКОГО РАЗРУШЕНИЯ БЕНДЕР… НАШИ ЛЮДИ НИКОГДА
НЕ СОГЛАСЯТСЯ БЫТЬ "ПОД МОЛДОВОЙ”, – ИГОРЬ СМИРНОВ, «ИЗВЕСТИЯ»,
1992, 27 ИЮНЯ,
https://novostipmr.com/ru/news/19-06-19/posle-varvarskogo-razrusheniya-bender-nashi-lyudi
-nikogda-ne [dostęp 28 września 2019]
44. "Президент" непризнанного Приднестровья оказался украинцем,
https://www.pravda.com.ua/rus/news/2019/07/31/7222422/ [dostęp 29 września 2019]
45. «ПРИДНЕСТРОВЦЫ – ЭТО ПОЛИТИЧЕСКАЯ НАЦИЯ, В ОСНОВЕ КОТОРОЙ
ЛЕЖИТ НЕ ЭТНИЧЕСКАЯ, А РЕГИОНАЛЬНАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ»
70
https://novostipmr.com/ru/news/15-06-26/pridnestrovcy-eto-politicheskaya-naciya-v-osnovekotoroy-lezhit-ne [dostęp 29 września 2019]
46. Приднестровье в VIII-X веках,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-viii-x-vekax/2 [dostęp 30 lipca 2019].
47. Приднестровье в XI-XV веках,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xi-xv-vekax/3 [dostęp 1 sierpnia 2019].
48. Приднестровье в XVIII веке, http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke
[dostęp 1 września 2019].
49. Приднестровье в XVIII веке,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/2 [dostęp 4 września 2019].
50. Приднестровье в XVIII веке
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-xviii-veke/3 [dostęp 5 września 2019]
51. Приднестровье в Российской империи,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii [dostęp 8 września 2019]
52. Приднестровье в Российской империи,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/2 [dostęp 17 września
2019]
53. Приднестровье в Российской империи,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-v-rossijskoj-imperii/3 [dostęp 21 września
2019]
54. Приднестровье каменного века,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-kamennogo-veka/2 [dostęp 29 lipca 2019].
55. Приднестровье эпохи бронзы,
http://newspmr.com/istoriya-pmr/pridnestrove-epoxi-bronzy/2 [dostęp 30 lipca 2019].
56. Республика Приднестровье – ПМР
http://pmr-pridnestrovie.es-pmr.com/ [dostęp: 28 czerwca 2019].
57. "Схемы": Порошенко помог снять санкции с завода в Приднестровье,
https://www.svoboda.org/a/29916616.html [dostęp 29 września 2019]
58. ЯССКИЙ МИР: ПРИДНЕСТРОВСКАЯ ИСТОРИЯ РОССИИ,
https://novostipmr.com/ru/news/18-01-09/yasskiy-mir-pridnestrovskaya-istoriya-rossii
[dostęp 8 września 2019]
71