Beral Alacı - 1960 Askeri Darbesi Sonrasında Ödemişte Siyasi Ortamın Şekillenmesi ve 1961 Seçimleri

İÇİNDEKİLER Takdim Sunuş VII IX I. Bölüm Tarih Yusuf Ayönü Sübaşılıktan Beyliğe Beylikten Devlete Aydınoğulları 3 Feridun Emecen Manisa’daki Osmanlı Şehzadeleri ve Birgi 11 Özer Küpeli XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Birgi Kazası’nda Nüfus ve Yerleşme 29 Mustafa Güler XVII. Yüzyıl Sonunda Birgi Haremeyn Evkafı ve Mekke’ye Yıllık Tahsisatı 47 Ferhat Berber XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Birgi Kazası’nda Nüfus 63 Nejdet Bilgi Temettüat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılın Ortalarında Birgi Kasabası 75 Serap Tabak Ödemiş’de Eğitim (1873-1950) 97 Aymelek Şenel Ödemiş’te Demokrat Parti İlçe Teşkilatı’nın Kuruluşu ve Parti Binasının İnşası 107 Beral Alacı 1960 Askeri Darbesi Sonrasında Ödemişte Siyasi Ortamın Şekillenmesi ve 1961 Seçimleri 121 Vehbi Günay & İbrahim Eren Akçiçek İzmir’de Bir Birgili: Şeyhü’l-etibba Dr. Mustafa Enver Bey (1849-1932) 151 Nilgün Nurhan Kara Birgili Salih Vecdi (Can) Bey 171 II. Bölüm Dil, Edebiyat, Sanat ve Tarihsel-Kültürel Miras Aylin Çakır Ödemiş Ağzında Şimdiki Zaman Çekimi Üzerine 185 Seçil Dumantepe İki Tefrika Roman Işığında Birgi 197 Ali Kılcı Ödemiş İlçesinde Bulunan Vakıf Kültür Varlıklarında Yürütülen Restorasyon Çalışmaları 211 Edip Yılmaz Birgi Mezar Taşlarındaki Kitabe Özellikleri ve İçerikleri Üzerine Bir Değerlendirme 233 Safiye Hale Gürbüz Selçuk Üniversitesi Türk Halk Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi’ndeki Ödemiş-Birgi Konulu Bazı Derlemeler 247 Ramazan Göçen Bademye'nin Kültürel Değerleri 255 Mehmet Kamer Birgi Ulu Camii Hat Yazılarının İçerik ve Değerler Eğitimindeki Yeri 265 III. Bölüm Şehir Planlama, Coğrafya, Turizm ve Sosyo-Ekonomik Hayat Koray Özcan Yere Özgü Planlama Yaklaşımı Birgi 275 Turan Nazilli Sokak Sağlıklaştırma ve Tek Yapı Örneği Restorasyon Uygulamaları Sonucunda Birgi’deki Değişim 283 Barış Taş Ödemiş Cumartesi Pazarı’nın Sosyo-Ekonomik Analizi 293 Mustafa Alparslan & Davut Eserli Ödemiş Ekoturizmi 301 Mehmet Akif Ceylan Geçmişten Günümüze Önemli Bir Sayfiye Gölcük Gölü ve Yaylası (Ödemiş) 311 Nimet Yapıcı Pehlivan Geçmişten Günümüze İstatistiklerle Ödemiş ve Birgi 339 Serdar Vardar Ödemiş Ovası ve Çevresinin Fiziki Coğrafya Özelliklerinin Yerleşim Üzerine Etkileri 349 IV. Bölüm İmam Birgivi ve Din Huriye Martı Birgivi Mehmed Efendi ve Birgi Darülhadisinde Geçen Yılları 365 Muhammed Fatih Kesler İmam Birgivî ve Tefsirciliği 375 Mehmet Özkan Bir Fıkıh Âlimi Olarak İmam Birgivî Ve Hidâye Hâşiyesi 385 Selçuk Türkyılmaz Türkçe Temelli Bir Eğitime Geçiş Sürecinde Birgivî Risaleleri 415 İbrahim Şahin Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Birgi Bölümünde Geçen Bazı Manevi Mekânların (Erenler Sultan, Cebel-i Erba’in, Âsitâne-i Baba Sultan) Yer Tespitine Dair 423 Tekin Açıkel Birgi Medreselerinde XV. ve XVIII. Yüzyıllarda Okutulan Bir Grup Elyazması Kitabın Tasnif ve Değerlendirilmesi 433 Umut Soysal Birgi Zâviyelerine Dair Tevcihat Kayıtları 451 Sezai Balcı Osmanlı Devletinin Son Döneminde Ödemiş Uleması 497 TAKDİM Birgi gibi Aydınoğulları Beyliği’ne başkentlik yapmış bir kültür muhitini içerisinde barındıran Ödemiş, bugün nüfusu yüz otuz bini aşmış, Batı Anadolu’nun en büyük mahalli idarelerinden bir tanesidir. Türkiye’deki birçok şehir nüfusunun üzerinde potansiyeli olan Ödemiş ekonomik avantajları ile de dikkat çekmektedir. Güneyde Aydın dağları ile kuzeyde Bozdağlar silsilesi arasında yer alan coğrafyanın önemli bir kısmını içeren Ödemiş, hali hazırda sürdürdüğü geniş tarımsal faaliyetler ve aday olduğu son derecede zengin ekoturizm imkânları ile de göz dolduran bir ilçedir. Modern belediyecilik anlayışı ile yönetmekte olduğumuz Ödemiş’in gerek yurt içi gerekse yurt dışında daha iyi tanıtılabilmesi elbette ki önceliklerimiz arasında yer almaktadır. Bu amaçla bölgemizde bulunan bütün üniversitelerle olduğu gibi İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi ile de Ödemiş amaçlı birçok projede ortak çalışma imkânları tesis etmekten memnuniyet duymaktayım. Bu ilişkilerimizin meyvelerinden bir tanesi de bu sempozyumdur. Şehrimiz zaman zaman burada olduğu gibi geniş tabanlı toplantılara, zaman zaman da daha hedef odaklı tematik toplantılara ev sahipliği yapmıştır ve yapmaktadır. Bilimin, bilginin gücünü mahalli idarelerimizin yanında görmek, bilim insanlarıyla beraber yol yürümek, onların desteğini hissetmek belediyecilik anlayışımızın da temellerindendir. Birgi’nin bizim için önemi çok büyüktür. Mahalli idareler olarak mutlaka her insanımıza eşit hizmet götürmek anlayışını benimsiyoruz. Ancak Birgi aynı zamanda Ödemiş’in marka değerlerinden bir tanesidir onun için üzerinde titrediğimizi de ifade etmek isterim. Bu gayretlerimizin de bir sonucu olarak son yıllarda Birgi’nin sadece Ödemiş’te değil bütün bölgede farkındalık noktalarından birisi olarak algılanmasından da son derecede memnuniyet duymaktayız. Son yıllarda yürüttüğümüz sokak iyileştirme ve restorasyon çalışmalarımız ile Birgi, sadece bölgenin değil bu alanda Türkiye’nin en göz dolduran kültür coğrafyalarından birisi olarak dikkat çekmektedir. Ödemişimiz elbette sadece tarımsal yönüyle değil, kültürel hayatı ile de dikkat çeken bir ilçedir. Kültür bakanlığı tarafından özel Müze statüsünde bir müze olarak kabul edilen ÖYKAM (Ödemiş Yıldız Kent Arşivi ve Müzesi) sadece Ödemiş için değil bütün Küçük Menderes havzası için son derecede önemli bir kültür merkezi olarak faaliyetlerine devam etmektedir. ÖYKAM bugüne kadar on bir tane kitap yayınlamıştır. Bu yayın ÖYKAM’ın on ikinci yayını olacaktır. Bu tür çalışmaları bundan sonra da devam ettirmek azmindeyiz. Ödemiş ve Birgi için geliştirilecek her çeşit projenin ortağı olmaktan memnuniyet duyduğunuzu /duyacağımızı da ifade etmek isterim. Mahmut BADEM Ödemiş Belediye Başkanı SUNUŞ İzmir’in Ödemiş ilçesine bağlı mahalle statüsünde bir yerleşim birimi olan Birgi, Batı Anadolu’nun yerleşme için en cazip bölgelerinden birini oluşturan Küçük Menderes havzasında, Bozdağların güney eteklerinde kurulmuş ve tarihi dokusunu önemli ölçüde muhafaza ederek günümüze ulaşabilmiş olan kadim bir şehirdir. Bölgede yapılan yüzey araştırmaları ve arkeolojik kazı çalışmaları, tarihi geçmişi kadim kavramının ifade ettiği kadar derinlere uzanan Birgi’nin bir yerleşim birimi olarak tevarüs etmiş olduğu mirasın MÖ. 3000’lere kadar uzandığını ortaya koymaktadır. Söz konusu tarihlerden itibaren, faal bir yerleşim birimi olarak, sırasıyla, Frig, Lidya, Pers, Bergama ve Roma hâkimiyetlerinde kalmış olan Birgi, bugünkü şehrin tarihi arka planını oluşturan gelişimini Bizans döneminde kaydetmiştir. Bu dönemde, “Pyrgion” veya “Pyrgi” adlarıyla anılan ve bir yerleşim birimi olarak Birgi’nin tarihi temelini oluşturan şehir, dönemin karakteristiğine uygun olarak, daha güvenlikli görünen bugünkü Ödemiş’in bulunduğu ovaya hâkim bir konumda, Bozdağların eteğinde nispeten yüksek bir mevkide “kale-şehir” olarak inşa edilmiştir. Daha XI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Anadolu’nun batı uçlarına kadar uzanan Türk akınlarına maruz kalmış olan Pyrgion, XIV. yüzyıl başlarında Menteşe Bey’in damadı olan Sasa Bey tarafından fethedildi. 1308’de ise Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından fethedildi. Fetihten hemen sonra, Aydınoğulları Beyliği’nin merkezi konumuna yükseltilmiş olan Birgi, aynı zamanda merkezlik ettiği bütün Aydın-ili’ne de isim teşkil etti. Devrin kaynaklarında yer alan bilgiye göre, Mehmet Bey’in hâkimiyetinde bulunan “Aydın-ili”, aynı zamanda “Memleket-i Birgi”, kendisi de “Birgi Sultanı” olarak ifade edildi. Fethin ardından Beylik merkezi haline getirilmiş olan Birgi, aynı zamanda başlatılmış olan imar ve iskân faaliyetleri ile tipik bir Türk İslâm şehrine dönüştü. Mehmet Bey’in talimatıyla, 1308’de gerçekleşen fetihten hemen sonra inşasına başlanmış olan cami 1312’de tamamlandı. Kendi adıyla birlikte Ulu Câmi olarak da anılan Cami, aynı zamanda inşa edilmiş olduğu anlaşılan Medrese, Hamam ve Türbe ile birlikte Hisar dışında gelişen ve Birgi adı verilen yeni şehrin çekirdeğini oluşturdu. Gazi Umur Bey ve İsa Bey dönemlerinde inşa edilmiş olan mimari yapılar, şehrin imar zincirinde dikkati çeken diğer halkaları oluşturdu. Beylikler döneminde inşa edilmiş olan mimari eserlerle şekillenen Birgi, devrin Anadolu Türk şehrinin tipik bir örneğini oluşturdu. Sonraki yüzyıllarda üzerine eklemlenen Osmanlı dönemi mirasıyla bugüne intikal etti. XIV. yüzyıl sonlarına kadar Aydınoğulları hâkimiyetinde kalan Birgi, 1391’de Osmanlı Devleti’ne ilhak edildi. Ankara Savaşı’ndan sonra Timur tarafından tekrar Aydınoğulları’na verilmiş olan şehir, II. Murad döneminde, 1425’de kesin olarak Osmanlı hâkimiyetine girdi. Aydınoğulları döneminde beylik başkenti olan Birgi, merkez fonksiyonunu Osmanlı idari taksimatında Aydın Sancağına bağlı kaza merkezi olarak sürdürdü. Esas itibarıyla beylikler döneminde şekillenmiş olan şehir, XV ve XVI. yüzyıllarda eklenen yeni fiziki katmanlar ve demografik unsurlarla Osmanlı döneminde de gelişimini sürdürdü. Tipik bir Beylikler dönemi şehri özelliği arz eden Birgi, Osmanlı döneminde inşa edilen yeni eserlerle mimari açıdan zenginleşti. Bunlardan Derviş Ağa’nın inşa ettirmiş olduğu kendi adıyla anılan, Cami, Medrese, Han ve Hamam’dan oluşan külliye önemlidir. Ayrıca, Kurşunlu Cami ve Karaoğlu Camii de Osmanlı döneminde inşa edilmiş önemli yapılar olarak dikkat çekmektedir. Bunun yanında, XVIII. Yüzyılda Çakırların Tahir Bey tarafından yaptırılmış olan Çakır Ağa Konağı ise, sanat ve estetik değeri yüksek, sivil mimarinin önemli örneklerinden biri olarak Birgi ile özdeşleşmiş, turistik cazibe merkezidir. XV. asrın sonlarından itibaren, giderek hız kazanan bir büyüme sürecine girmiş olan Birgi, 1570’lerde 6 yeni mahallenin ilavesiyle büyüme sürecinin doruk noktasına ulaştı. Birgi’nin XVI. asrın başlarında yaklaşık 2.400 olarak tespit edilmiş olan nüfusu, aynı asrın son çeyreğinde 4.500’e ulaştı. Aynı tarihlerde Birgi’nin merkezlik ettiği idari birim olan Kaza nüfusu ise 20.000 civarındaydı. XVI. yüzyılda gösterdiği fiziki ve demografik büyüme ile sadece bağlı bulunduğu Aydın Sancağının değil aynı zamanda Batı Anadolu’nun önemli şehirleri X arasında yer alan Birgi, Manisa ve Tire gibi büyük merkezlerden sonra gelmekle beraber, İzmir ve Güzelhisar-ı Aydın’dan daha büyüktü. Bir başka ifade ile belirtmek gerekirse, kuruluş aşamasında Beylik başkenti fonksiyonunu üstlenmiş olan Birgi, bir idari birim olarak kaza merkezi konumunda bulunduğu XVI. yüzyılda Tire’den sonra Aydın Sancağının ikinci büyük merkezi idi. Beylikler ve Osmanlı döneminde idari merkez fonksiyonları ile birlikte, önemli bir ilim ve kültür merkezi özelliği ile de dikkati çeken Birgi, aynı zamanda bünyesinde barındırdığı değerlerle de ön plana çıktı. XIV ve XV. yüzyıllarda yaşamış, daha çok tıp sahasındaki eserleriyle tanınmış, tefsir, kelam ve mantık alanında da önemli çalışmalar yapmış, iki Türkçe tıp kitabı dışında kalan eserlerini Arapça kaleme almış, Anadolu’nun İbn Sinası olarak ün salmış ve 1424’de vefat etmiş olan Hekim Hacı Paşa bunlardan biridir. Sultan II. Selim’in hocası Ataullah Efendi’nin Birgi’de bir medrese yaptırması ve Mehmet Efendi’nin müderrisliğine tayin edilerek, şehre gelmiş olması, Beylik başkenti ve Osmanlı kaza merkezi Birgi’nin aynı zamanda bir inanç merkezi olmasını sağladı. Birgi’deki faaliyetleri ile birlikte etkileri şehri ve bölgeyi aşarak bütün Osmanlı ülkesine yayılan Mehmet Efendinin faaliyetleri ile birlikte önemli bir ilim merkezi haline gelmiş olan Birgi, ünü kısa sürede bölgeye ve bütün Osmanlı ülkesine yayılan Birgivi’den ders ve feyz almak isteyenlerin akın ettiği cazibe merkezi oldu. Kısaca ifade etmek gerekirse, Birgivi mahlasıyla onun eserlerine gösterilen ilgi, ihtiyaç duyulan bilginin çıkış noktası olarak, Birgi’yi de önemli bir ilim ve fikir merkezi haline getirdi. Beylik merkezi olarak teşekkül etmiş ve Osmanlı döneminde önemli bir gelişme kaydetmiş olan Birgi, İmam Birgivi ile buluştuğu XVI. yüzyıldan itibaren aynı zamanda temelleri Beylikler döneminde atılmış olan ve özellikle XV. yüzyılda Hekim Hacı Paşa ile ivme kazanan önemli bir ilim ve fikir merkezi olma özelliğine kavuştu. XIV ve XVI. asırlarda fiziki ve sosyal açıdan önemli gelişme gösteren Birgi, XVII. yüzyılın ilk yarısında Batı Anadolu’yu kasıp kavuran Celali karışıklıklarından olumsuz etkilendi. Birgili bir Celali olan Cennetoğlu’nun bölgeye vermiş olduğu zarardan memleketi olan Birgi’de etkilendi. Önceki yüzyıldaki büyüme yerini demografik açıdan anlamlı bir küçülmeye bıraktı. XVII. yüzyılda bölgeyi de etkisi altına alan karışıklıklardan olumsuz etkilenen şehir, sonraki yüzyıllarda da devam eden küçülme sürecine girdi. XIX. yüzyılda ovada yer alan Otamış adlı köyün büyüyerek kasabaya dönüşmesi kadim şehir Birgi’yi ikinci plana düşürdü. Demiryolu başta olmak üzere, ulaşım ve pazar imkânlarıyla hızla büyüyen Ödemiş’in aynı yüzyılın ikinci yarısında kaza statüsünde bölgesel merkez rolünü üstlenmiş olması bu durumu daha da belirginleştirdi. Bununla birlikte, ilk bakışta tarihi dokusu ve geleneksel mimarisi ile dikkati çeken Birgi, zengin kültür varlıkları ile değerini hiçbir zaman yitirmedi. Sadece kadim bir şehir olarak merkezi değil, ikliminde teşekkül etmiş olan Beydağ, XI Adagüme, Lübbey ve Dadbey gibi tarihi yerleşmelerin yer aldığı hinterlandıyla da Küçük Menderes havzasının her zaman parlayan yıldızı oldu. Bu sebeple, “Kentsel SİT Alanı” ilan edilen şehir, koruma altına alındı. Ayrıca, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün kontrolünde, Valilik ve Belediyenin işbirliğiyle, başlatılmış olan geniş çaplı restorasyon çalışmalarında önemli mesafe kat edildi. 2012 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dâhil edilmiş olması da bu gerçeğin uluslararası ölçekte kabulü ve daimi Kültür Başkenti Birgi’nin hakkının teslimi anlamına geldi. Üniversitelerin her geçen gün artan ilgisi, restorasyon projeleri, alan/sokak sağlıklaştırma çabaları, “kültürel miras yönetim” çalışmaları müze-kent Birgi’ye önemli katkı sağlamaktadır. Ayrıca, tarih, kültür, inanç ve doğa potansiyelinin turizm alanında etkin kullanımı yönünde yapılan SWOT analizi çalışmaları da Birgi ve çevresinde ulusal ve uluslararası turizmin canlandırılmasına önemli katkı sağlayacaktır. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi de 2010 yılında kurulmuş olmasına rağmen Birgi’nin ihtiyacı olan akademik katkıyı sağlayabilmek için üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmeye gayret etmektedir. Derviş Ağa Medresesi’nde konuşlandırarak harekete geçirmeye çalıştığı Birgi Kültür ve Sanat Merkezi ile birlikte düzenlediği geniş çaplı sempozyum da bu çerçevede değerlendirilmelidir. XII Yurt dışında bulunan ilgili araştırmacıları da dâhil edebilmek için uluslararası boyutta tasarlanmış olan sempozyum esas itibarıyla bilinen en eski zamanlardan beri söz konusu iklimin merkez üssü konumunda bulunan Birgi’ye odaklandı. Ancak, kısaca temas edilmiş olan gelişmelerle yerleşim merkezi ve idari birim olarak XIX. yüzyıldan itibaren merkez fonksiyonunu devralmış olan Ödemiş de sempozyum dışında tutulmadı. Kaldı ki asıl kimliğini Beylikler döneminde kazanmış olan ve Osmanlı döneminde kaza merkezi statüsündeki Birgi’ye bağlı bulunan köy ve sair kırsal yerleşmeler de sempozyumun kapsama alanına dâhil edildi. Bozdağların eteğinde kurulu kadim şehir Birgi ile yakın zamanlarda ovada gelişmiş olan Ödemiş ve çevresi birlikte değerlendirildi. Oturumlarda sunulacak olan bildirilerde sadece tarihi olan değil, güncel konular ve sorunlar tespit edilerek çözüm önerilerinin ortaya konulması hedeflendi. Bu cümleden olarak tarih, kültür, sanat ve mimari zenginliğinden turizm potansiyeline, halk inançlarından siyaset ve ziraat hayatına uzanan geniş bir zemin üzerinde kurgulanan sempozyumda ayrıca Birgi’nin sembol ismi Birgivi Mehmed Efendi, koruma planları ve restorasyon uygulamaları gibi konular üzerine müstakil oturumlar tertip edilerek değerlendirilmesi hedeflendi. Tabi ki bütün bunlar, bizzat ilgilenerek destek veren Türk Tarih Kurumu Başkanı Sayın Prof. Dr. Refik TURAN, fikir ve proje aşamasında paylaştığımız andan itibaren manevi desteğini hissettiren ve davetimize icabet eden dönemin Atatürk Kültür Merkezi Başkanı Prof. Dr. Turan KARATAŞ, dönemin Kaymakamı Sayın Celil ATEŞOĞLU, önceden planlanan hac farizasını yerine getirmek üzere Hicaz’da bulunan ve elan sempozyumun başarısı için dua ediyor olan Belediye Başkanımız Sayın Mahmut BADEM, Birgi’ye olan şahsi ilgisi ile baştan beri bizleri yönlendiren ve üniversitemizin imkânlarıyla destekleyen dönemin Rektörü Sayın Prof. Dr. Galip AKHAN’ın katkıları ve her biri emek mahsulü bildirileri ile değerli bilim insanlarının katılımları ile mümkün oldu. Herkese şükranlarımızı arz ediyoruz. Ayrıca, düzenleme kurulu ve sekreteryada yer alan, büyük bir gayret ve sabırla organizasyonu bu noktaya taşıyan mesai arkadaşlarımıza teşekkürü borç biliyoruz. Sonuç olarak, iki ayrı salonda iki gün devam eden sempozyumda sunularak müzakere edilen bildirilerden oluşan kitabın Birgi, Ödemiş ve çevresi için faydalı olmasını, atılacak önemli adımlara zemin oluşturmasını diliyoruz. Editör Heyeti İzmir 2018 1960 ASKERİ DARBESİ SONRASINDA ÖDEMİŞ’TE SİYASİ ORTAMIN ŞEKİLLENMESİ VE 1961 SEÇİMLERİ Beral Alacı* Giriş Türkiye’de çok partili siyasi hayata geçiş, iç ve dış gelişmelerin bir sonucu olarak 1940’lı yılların ikinci yarısında gerçekleşmiştir. II. Dünya Savaşı’nın yansımaları ve tek-parti rejimine karşı artan memnuniyetsizlik karşısında; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) yöneticileri tam bir baskı rejimi oluşturmak yerine “düzenin demokratikleşmesi” yoluna gitmişlerdir.1 Bu yolda, önce yeni siyasi partilerin kurulmasının kapısı aralanmış, ardından da kurulan partilerin de iştirakleri ile ilk çok partili seçim deneyimi yaşanmıştır.2 21 Temmuz 1946’da yapılan -CHP’nin galibiyeti ile sonuçlanan ve pek çok tartışmalara neden olan- ilk çok partili seçimi3; 14 Mayıs 1950’de yapılan seçim takip etmiştir. Kurulduğu 7 Ocak 1946 tarihinden itibaren CHP’nin en önemli rakibi olan Demokrat Parti’nin (DP) iktidara geldiği 1950 seçimleri, Türk demokrasi tarihi açısından en önemli dönüm noktalarından biri olmuştur.4 CHP’yi muhalefet sıralarına çekmeyi başaran DP, 1950-1960 yılları arasındaki on yıllık dönemde yapılan seçimlerden galip ayrılmasını bilmiştir. 1954 yılında yapılan seçimlerden başarısını pekiştirerek çıkan DP, “liste usulü çoğunluk sistemi”5 uygulanan seçimlerde; sistemin sayesinde %57’ye yakın oy oranına * 1 2 3 4 5 Dr., Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. II. Dünya Savaşı’ndan sonra dünyada yeni bir denge ortaya çıkmış, bir yanda batının çoğulcu siyasal düzeni, diğer yanda da işçi sınıfına dayalı sosyalist, “halk demokrasisi” düzeni güç kazanmıştır. Şeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara 1989, s.129; Emre Kongar, 21.Yüzyılda Türkiye, İstanbul 2001, s.144. Ayrıca, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 1945 yılı içerisinde yaptığı pek çok konuşmasında, düzenin demokratikleşmesi, yeni siyasi partilerin kurulması ile ilgili vurgular yapmıştır. Bu konuşmalarla ilgili olarak bkz. İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları 1920-1973, C.II, TBMM Basımevi, Ankara, 1993, ss.60-64; Nadir Nadi, “Milli Şefin Nutku”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1945; Şerafettin Turan, “Türkiye’de Cumhuriyet ve Demokrasi Kültürü”, Cumhuriyet ya da Demokrasi, Yay.Haz. Özer Ozankaya, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 2002, s.86; Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitabevi, Ankara, 1990, s.5; Cüneyt Akalın, Askerler ve Dış Güçler, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2000, s.51. Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, TÜİK, Ankara, 2012, s.4. [Bundan böyle Milletvekili 1923-2011] Yaşar Özüçetin, “Demokrasiye Geçiş, Demokrat Parti’nin Kuruluşu, 1946 Seçimleri”, Türkler, C.16, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, ss.1415-1418. Ayrıntılı bilgi için bkz. Hakkı Uyar, “1950 Genel Seçimleri Üzerine Bir Analiz Denemesi”, Uluslararası Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 22-24 Ekim 2008. Genellikle seçmenlere adayların adlarını sıralayan bir liste sunulduğu için; bu sistem, “listeli çoğunluk” veya “liste usulü çoğunluk sistemi” olarak adlandırılabilir. Sistem ayrıca “çok adlı çoğunluk sistemi” olarak da adlandırılmıştır. Bu sistemde her seçim çevresinden birden çok milletvekili seçilir. Liste usulü çoğunluk sisteminde, seçmenler, oy kullanırken, çeşitli partilerce kendilerine sunulan aday ulaşmasına rağmen milletvekilliklerinin %93’ünü almıştır.6 Meclis’teki üstünlüğüne rağmen DP’ye karşı yavaş yavaş biriken muhalefet 1957 yılında yapılacak olan seçimlerden önce sesini daha da yükseltmiş, buna karşılık DP de daha sert önlemler alma yoluna gitmiştir. Hararetli bir siyasi ortamda yapılan 1957 seçimlerinde DP azalan oy oranına rağmen yine de birinci parti olmayı başarmıştır. Ancak 1957 seçimleri sonrası siyasi ortamın gittikçe gerginleşmesinin ve bu durumun DP’nin aleyhine bir sonuç doğurmasının önüne geçilememiş; nitekim 27 Mayıs 1960 tarihli askeri müdahale ile DP’nin siyasi varlığı son bulmuştur. 1. 27 Mayıs 1960 Darbesi ve Sonuçları 1957 seçimleri DP için bir anlamda “sonun başlangıcı” olarak değerlendirilebilir. Siyasi alanda muhalefet partilerini baskı yöntemi ile susturma yoluna giden DP’ye karşı biriken öfkenin yanı sıra baş gösteren ekonomik problemler; DP’yi darbeye kadar sürükleyecek olan yola sokmuştur.7 DP yaşanan sıkıntılara karşı kendine sempati duyanları “Vatan Cephesi” adı altında birleştiriyor,8 6 7 8 listelerinden birini üzerinde herhangi bir değişiklik yapmaksızın olduğu gibi kabul etmek durumunda bulunabilecekleri gibi; bu listedeki adaylardan bir bölümünün adlarını çizerek yerlerine bağımsız veya başka partili adayların adlarını yazmak olanağına da sahip olabilirler. Hikmet Sami Türk, “Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih”, Anayasa Yargısı Dergisi, 23, (2006), s.79. “Birinci sırayı alan partilere büyük avantaj sağlayan sistem; bir partinin tek başına Meclis çoğunluğunu sağlayabilmesini, böylece tek parti çoğunluğuna dayalı hükümetlerin kurulmasını kolaylaştırmaktadır. Sistemin sağladığı yararlardan birisi de seçmenlerin değişik partilerin adayları arasından tercih yapabilmesi, bir başka söyleyişle, partilerin sunduğu adaylarla bağımsız adaylardan oluşan karma listeler düzenleyebilmesidir. Ancak temsilde adalet boyutunun fazlaca ihmal edilmiş olması, bu sistemin temel sakıncası olarak ortaya çıkmaktadır. Sistem toplumdaki değişik görüşlerin Meclise yansımasını zorlaştırmakta, özellikle küçük partilerin tepkisini çekmektedir.”, Erol Tuncer, “Çok Partili Dönemde Seçimler ve Seçim Sistemleri”, Milliyet, 29 Nisan - 2 Mayıs 2014 (http://www.tesav.org.tr/docs/makale/CokPartili DonemdeSecimlerveSecimSistemleri.pdf). Mehmet Ö. Alkan, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Seçimlerin Kısa Tarihi”, Görüş, Mayıs 1999, s.54-55. Demokrat Parti’nin iktidarının iç ve dış politikaları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Albayrak, “D.P. Hükümetlerinin Politikaları (1950-1960), Türkler, C.16, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, ss.1578-1623. Demokrat Parti 1957 seçimlerinde muhalefetin işbirliği yapmasını yasal yollarla engellemiş ancak 1958 yılında Cumhuriyetçi Millet Partisi ile Türkiye Köylü Partisinin birleşmesine engel olamamıştır. Aynı günlerde Hürriyet Partisi de Cumhuriyet Halk Partisi ile birleşmiştir. Muhalefetin iş birliğine yönelmesi, ekonomi alanında yaşanan sıkıntılar, dış politikada Irak’ta yaşanan darbe DP’yi baskıcı bir politikaya yöneltmiştir. Adnan Menderes, 12 Ekim 1958 tarihinde Manisa’da yaptığı konuşmada halkı “Vatan Cephesi” çatısı altında toplanmaya davet etmiştir. Muhalefetin kin ve ihtirası körükler tavrının desteklenmemesi çağrısında bulunan Menderes, “Vatan Cephesi’nde birleşerek eserlerimizi hep birlikte muhafaza edeceğiz.(…) Türk milleti tezvir ve nifakın peşinde değildir. Vatanperver duyguların manevi seferberliğini yapmış bir halde bulunmaktadır” sözleri ile Vatan Cephesi’nin amacını belirtmiştir. Hakkı Uyar, “Demokrasinin Bir Açmazı: Cepheleşme”, Radikal, 19.05.2002. Adnan Menderes’in -Vatan Cephesi’nin kuruluş tarihi olarak kabul edilen- 12 Ekim 1958 tarihli Manisa’daki konuşma metni için bkz. Zafer, 13 Ekim 1958. Ayrıntılı bilgi için bkz. Hakkı Uyar, Türk Siyasal Yaşamında Cepheleşmelere Bir Örnek Vatan Cephesi, Boyut yay., İstanbul, 2012. 122 geri kalan kısma karşı ise baskı rejimi uyguluyordu.9 Ülkedeki siyasi kutuplaşmanın iyice yükseldiği bu sürecin en önemli noktalarından bir tanesi de; 27 Nisan 1960’da TBMM’de kabul edilen kanun ile oluşturulan “Tahkikat Encümeni” olmuştur.10 Kanuna göre savcıların, sivil ve askeri hâkimlerin tüm hak ve salahiyetlerine sahip olan encümen; basını istediği gibi sınırlandırabilecek, gerekli görürse mallara el koyabilecek, siyasi içerikli toplantı, gösteri vb. benzeri faaliyetleri yasaklayabilecekti.11 Çıkarılan kanun ile oluşturulan olağanüstü yetkileri haiz encümen bir anlamda DP hükümetinin demokratik rejime karşı yaptığı “sivil darbe” olarak nitelendirilmiştir.12 Hükümetin muhalefeti yok etmeye yönelik bu “sivil darbesi” öğrenci eylemleri ile protesto edilmiş, yaşanan karmaşa askerin duruma müdahale etmesi için de ortam yaratmış, ülkede bir “fırtına”ya neden olmuştur.13 Kararı protesto etmek için düzenlenen öğrenci gösterileri sonucunda İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan edilmiştir.14 Sonuçta, gittikçe artan gerilime, ülkede askerin yönetime el koyacağına dair söylentilere rağmen baskıcı tavrından ödün vermeyen DP’nin elinden iktidarı 27 Mayıs 1960 tarihinde askerler tarafından alınmış, Demokrat Parti milletvekilleri ve hükümet üyeleri tevkif edilmiştir.15 27 Mayıs sabahı Silahlı Kuvvetler tarafından yapılan açıklamada; “demokrasimizin içine düştüğü buhran ve son müessif hadiseler” nedeni ile “kardeş kavgasına son vermek amacı ile” yönetime el konulduğu bildirilmiştir.16 Bildirinin devamında ise “partileri çıkmazdan kurtarmak, partiler üstü bir yönetim kurarak, serbest seçimler yapmak ve 9 10 11 12 13 14 15 16 Sinan Yıldırmaz, “Vatan Cephesi: Demokrat Parti’nin Politik Meşruiyet Krizi ve Toplumsal Muhalefeti Kontrol Altına Alma Çabası”, Türkiye’de Siyasal Muhalefet (1923-1980), Der: Ayşegül Komsuoğlu, Bengi yay., İstanbul, 2008, ss.194-198; Uyar, Vatan Cephesi, s.116. Meclis tutanaklarında kanunun tam adı “Türkiye Büyük Millet Meclisi Tahkikat Encümenlerinin Vazife ve Salâhiyetleri Hakkında Kanun” olarak geçmektedir: TBMMZC 1960, s.305. Kanun görüşmeleri sırasında iktidar ve muhalefet partisi üyeleri arasında uzun ve hararetli tartışmalar yaşanmıştır. Görüşmeler esnasında söz alan İsmet İnönü, bu encümenin kurulmak istenmesindeki amacın 1960 seçimleri öncesi hazırlık olduğunu vurgular. DP’nin şimdiye kadarki tüm ara ve genel seçimlerde rakiplerini alt etmek için olağanüstü önlemler aldığını belirten İnönü, Tahkikat Encümeni kurulması hususunun da esasını buna dayandırarak konuyu şu sözlerle izah etmiştir: “1960 seçimlerine hazırlanmak için yeni fevkalade tedbirlerin alınması lüzumuna, Demokrat Parti’yi idare edenler kanidirler. İşte meselenin esası bu.”, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, İ.61, C.1, 27.IV.1960, s.299 [Bundan böyle TBMMZC 1960]. Resmi Gazete, 28 Nisan 1960; Cumhuriyet, 28 Nisan 1960; Sedef Bulut, “Üçüncü Dönem Demokrat Parti İktidarı (1957-1960): Siyasi Baskılar ve Tahkikat Komisyonu”, Gazi Akademik Bakış, C.2, S.4, Yaz 2009, ss.125-145. Kongar, a.g.e., s.154. Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Hil yay., İstanbul, 1992, s. 192. Ahmad, a.g.e., s.192; Milliyet, 29 Nisan 1960. Şevket Süreyya Aydemir, İhtilalin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilali, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000, s.329; Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix yay., Ankara, 2004, ss.541-548. Milliyet, 28 Mayıs 1960; Cumhuriyet, 28 Mayıs 1960; Hürriyet, 27 Mayıs 1960; Vatan, 27 Mayıs 1960. 123 siyasi iktidarı yeniden kazanan partiye devretmek”17 vurgusu yapılmıştır. Kısacası amaç “demokrasiyi yeniden kurmak” fikri üstünde şekillenmiştir.18 28 Mayıs 1960’ta Ankara’da Prof. Sıddık Sami Onar’ın başkanlığında toplanan akademisyenler yeni bir Anayasa taslağı için çalışmaya başlamış, 30 Mayıs’ta 5 Ocak 1961’e kadar görevde kalacak olan, Türkiye Cumhuriyeti’nin 24. Hükümeti / 1. Milli Birlik Komitesi Hükümeti kurulmuştur.19 12 Haziran’da kamuoyuna açıklanan “geçici anayasa”20 ile çalışmalarını sürdüren 1. MBK Hükümeti; 10 Aralık 1960 tarihinde yeni Anayasa ve seçim kanunu hazırlamakla yükümlü “Kurucu Meclis” oluşturulmasını kararlaştırmıştır.21 6 Ocak 1961 tarihine gelindiğinde Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi’nden oluşan “Kurucu Meclis” toplanmıştır.22 İlk iş olarak Kabul edilen Meclis iç tüzüğüne göre Anayasa ve seçim kanunlarının 10 Mart 1961 gününe kadar tamamlanması öngörülmüştür. Planlanan tarihte yani 9 Mart 1961’de 156 asli ve 11 geçici maddeden ibaret olan yeni anayasa tasarısı Meclis’e sunulmuştur.23 2. Ödemiş’teki Genel Siyasi Durum ve Darbenin Etkileri İzmir’in Bergama’dan sonra en geniş yüzölçümüne sahip olan ilçesi Ödemiş; 1945 yılında yapılan nüfus sayımında şehirde 20.088; bucak ve muhtarlıklarda 79.688 olmak üzere toplam 99.776 kişilik nüfus ile -İzmir merkez ilçeden sonra- en kalabalık ilçe olarak karşımıza çıkmaktadır.24 1946 yılında yapılan 21 Temmuz seçimlerinde detaylı veri bulunmamakla birlikte, İzmir genelinde CHP galibiyet ile ayrılmıştır. Ancak 1946 yılında seçimlere hazırlıksız yakalanan Demokrat Parti, 1950 yılında iktidarı ele geçirdiği 14 Mayıs seçimlerinde bu mağlubiyetin rövanşını alacaktır. Ödemiş 1950 seçimlerine 12 binden fazlası ilçe merkezinde, 8 binden fazlası merkez ilçeye bağlı 32 köyde olmak üzere toplam 42.500 seçmeni ile girmiştir.25 Dönemin basınında çıkan bir röportajda DP’ye karşı sempatinin 1950 seçimleri öncesi hayli yüksek olduğu görülmektedir.26 Nitekim öyle de olmuştur. 1950 seçimleri sonucunda tüm Türkiye’de olduğu gibi İzmir ve Ödemiş’te de DP, CHP’ye karşı büyük bir galibiyet kazanmıştır. Demokrat Parti’nin üstünlüğü iktidarı dönemindeki seçimlerde de devam 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Ahmad, a.g.e., s.194. Kongar, a.g.e., s.155. Yeni Asır, 31 Mayıs 1960. Cumhuriyet, 13 Haziran 1960; Yeni Asır, 13 Haziran 1960. Cumhuriyet, 11 Aralık 1960. Cumhuriyet, 6 Ocak 1961. Cumhuriyet, 10 Mart 1961; Abdi İpekçi-Ömer Sami Coşar, İhtilalin İçyüzü, C. I, Uygun Yayınevi, İstanbul, 1962, ss.291-298. 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı, Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü yay.,, Ankara, 1950, s.21. [Bundan böyle Nüfus 1945] Demokrat İzmir, 23 Nisan 1950. Nihat Silahtaroğlu, “Ödemiş ve Tire’de DP’nin Seçim Şansı”, Demokrat İzmir, 23 Nisan 1950. 124 edecektir. 1954 ve 1957 seçimlerine bakıldığında İzmir’de Demokrat Parti’nin ilk parti olduğu görülmektedir. DP, 1954 yılında 20; 1957 yılında da 22 milletvekili ile İzmir’i Meclis’te temsil etmiştir.27 27 Mayıs 1960 tarihinde yaşanan askeri darbenin etkileri İzmir ve Ödemiş’te de kendini göstermiştir. İzmir Garnizon Komutanı Canip İskilipgil, yayınladığı bir bildiri ile 27 Mayıs 1960 tarihinden itibaren askeri ve mülki idareyi ele aldığını, vatandaşların normal mesailerine devam etmesi gerektiğini, sükûnet ve asayişin muhafazasının esas olduğunu, ihlale teşebbüs edenler hakkında en sert müdahalelerin yapılacağını bildirmiştir. Bu bildirinin peşi sıra düğün hariç her türlü cemiyet toplantıları, içki satışı yasaklanmıştır.28 Ayrıca İzmir Askeri Valisi İrfan Tansel tarafından; darbeye karşı muhalif bir birliğin oluşumunu engelleyen önlemlerin “vilayetin tüm merkez, kaza, nahiye ve köylerindeki vatandaşlarca” benimsenmesinin önem ve gerekliliğini bildiren bir mesaj da yayınlanmıştır.29 Askeri yönetim kendi kurallarını bildiren beyanat ve düzenlemelerine devam ederken bir yandan da DP’lilere karşı pek çok tutuklama ve sorgulama yapılmıştır. Bu sorgulamalar içerisinde Celal Bayar’ın eşi ve pek çok yakını da bulunmuştur. Bunlarda bir tanesi de Ödemişli Alim Efe olmuştur. Askeri güçler tarafından yakalanan Ödemişli Alim Efe İzmir Poligon’daki nezarete gönderilmiştir.30 İzmir merkezde DP’lilere ve DP ile herhangi bir bağlantısı bulunan kişilere karşı sergilenen baskıcı tutum ilçelerde de yaşanmaktadır. Milli inkılâp hareketine karşı yer altı faaliyetleri yaptıkları gerekçesi ile Tire, Menemen ve Ödemiş’te pek çok kişi tutuklanmıştır.31 Torbalı’da kahvehanede Cemal Gürsel’e hakaret ettiği ve duvardaki resmini indirdiği gerekçesi ile bir kişi hakkında soruşturma açılmıştır.32 Darbe sonrası DP’li gazetecileri de yakalamak için yapılan çalışmalar bazı sert müdahalelere sahne olmuştur. DP’li ve İzmirli olan Acar Tuncer isimli gazetecinin 27 Mayıs’a dair anılarında, o dönemde asker tarafından aranması ve kaçışı aktarılmıştır. Anılarında aktardığına göre, Tire’den İzmir’e gitmek için ailesi ile birlikte trene binen Tuncer, trende CHP İlçe Yönetim Kurulu üyesi ve Yeşil Tire gazetesi sahibi Saffan Ağralı ile karşılaşınca, onu ve dolayısı ile askeri yönetimi yanıltmak için Ödemiş’e gittiğini söylemiş, bunun üzerine Ödemiş’teki tüm DP’lilerin evi basılmış ve birçok Ödemişli DP’li gözaltına alınmıştır.33 27 Mayıs 1960 ile başlayan bu karmaşa sürecine Ödemiş halkının tepkisi yeni bir anayasanın oluşumu sırasındaki halk oylamasında ve seçim sonucunda kendini göstermiştir. 27 28 29 30 31 32 33 1950-1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, Devlet İstatistik Enstitüsü yay., Ankara, 1966, s. XXVIII. [Bundan böyle Seçim 1966] Yeni Asır, 28 Mayıs 1960. Yeni Asır, 29 Mayıs 1960. Demokrat İzmir, 15 Haziran 1960. Yeni Asır, 13 Temmuz 1960. Demokrat İzmir, 04 Ağustos 1960. Acar Tuncer, Bir Döneme Işık Tutan Belgesel: 27 Mayıs ve Ben, Çilenin Kanattığı Günler, Doğruluk Matbaacılık, İzmir, 1990, s.16-17. 125 3. 9 Temmuz 1961 Tarihli Anayasa Halk Oylaması 27 Mayıs darbesinin birinci yıldönümünde Kurucu Meclis yeni Anayasa’yı ve Seçim Kanunu’nu kabul etmiştir. Basında “İkinci Cumhuriyetin Anayasası” olarak vurgulanan yeni Anayasa’nın 9 Temmuz 1961 tarihinde halk oylamasına sunulması kararlaştırıldı.34 Türkiye tarihinin ilk halkoylaması35 olan “1961 referandumu” için Türkiye genelinde kayıtlı 12.747.901 seçmenden 10.321.111’i açılan 56.049 sandıkta oy kullanmıştır. Genel katılım oranı %81 olarak tespit edilmiştir. 39.075 adet, % 0,4 oranında geçersiz oyun kullanıldığı referandumda 10.282.036 adet % 99,6 oranında geçerli oy kullanılmıştır. Sonuç olarak 6.348.092 kişinin evet oyu kullandığı görülmektedir. Sandıktan çıkan hayır oyu ise 3.933.944 olarak belirlenmiştir. Oransal olarak bakıldığında sandıktan % 61,7 oranında evet; % 38,3 oranında da hayır oyu çıkmıştır.36 Türkiye genelinde evet oyu alan yeni Anayasa’nın İzmir’deki sonuçlar incelendiğinde aynı olumlu tavrı görmediği ortaya çıkmaktadır. Halk oylamasında Türkiye genelinde yarıdan fazla oy alarak kabul edilen yeni Anayasa’nın İzmir ve Ödemiş’te aldığı oy oranları ise şöyledir: İzmir’de genelinde açılan 1945 sandıkta kayıtlı olan 535.614 seçmenden % 81,5 oranında oy kullanılmıştır. Sandık başına giden 436.582 seçmen % 99,6 oranında geçerli oy kullanmış ve bu oylardan 216.558’i yani % 48,8'i “evet” yönünde olmuştur. İzmir’deki seçmenin % 50,2'si yani 218.472 kişi ise Anayasa’ya “hayır” oyu vermiştir. “Hayır” oyunun İzmir içerisindeki dağılımı incelendiğinde, şehir merkezinde % 52,8 oranında hayır oyu kullanıldığı; bucak ve köyler toplamında yeni Anayasa’nın % 52,6 oranında “evet” oyu aldığı görülmektedir.37 (Tablo.1.) Tablo.1.İzmir İli 1961 Halk Oylaması Sonuçları38 İl-İlçe Sandık Sayısı İzmir 1945 Şehir toplamı Bucak ve Köyler toplamı 34 35 36 37 38 881 1064 Oy Geçersiz Geçerli Evet Kayıtlı Katılım Hayır Oyu Kullanan Oy Oy Oyu Seçmen Oranı Oranı ve Seçmen Sayısı Sayısı/O Sayısı/O Sayısı (%) Sayısı Sayısı /Oranı ranı ranı 435.030/ 216.558/ 535.614 436.582 81.5 1552/0.4 218.472/50.2 99.6 49.8 225.626/ 106.410/ 286.170 226.296 79.1 670/0.3 119.216/52.8 99.7 47.2 249.444 210.286 84.3 882/0.4 209.404/ 110.148/ 99.6 52.6 99.256/ 47.4 Cumhuriyet, 29 Mayıs 1961. Cumhuriyet, 9 Temmuz 1961. Anayasa Oylaması Sonuçları 9.7.1961, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü yay., Ankara, 1962 s.1 [Bundan böyle Anayasa 1961]; Halk Oylaması Sonuçları 2007,1988, 1987, 1982, 1961, TÜİK, Ankara, 2008, s.2 [Bundan böyle Halk 2008]. Anayasa 1961, s.2; Halk 2008, s.218. Anayasa 1961, s.2; Halk 2008, s.218. 126 İzmir genelinde % 50 oranında kabul görmeyen Anayasa, Ödemiş ilçesinde ise çoğunluklu olarak “evet” oyu almıştır. Ödemiş’te 59’u ilçede 167’si de bucak ve köylerde olmak üzere toplam 226 sandık açılmıştır. 15.823’ü şehirde 37.838’i bucak ve köylerde olmak üzere toplam 53.661 kayıtlı seçmenin bulunduğu Ödemiş’te oy kullanma oranı ortalama % 79,4'te kalmıştır. Katılımın İzmir merkeze nispetle az kaldığı Ödemiş’te % 60,6 oranında “evet” oyu kullanılmıştır. Bucak ve köylerde 20.334 adet “evet” oyu alan Anayasa’nın, Ödemiş şehir merkezinde % 56,3 oranında “hayır” oyu aldığı görülmektedir.39 (Tablo.2.) Tablo.2. İzmir İli Ödemiş İlçesi 1961 Halk Oylaması Sonuçları 40 İl- İlçe Ödemiş Şehir Toplamı Bucak ve Köyler Toplamı Oy Geçersiz Sandı Kayıtlı Kulla- Katılım Geçerli Oy Oy k Seçmen nan Oranı Sayısı/ Sayısı Sayısı Sayısı Seçmen (%) Oranı /Oranı Sayısı Evet Oyu Sayısı/ Oranı 226 53.661 42.609 79.4 120/0.3 42.489/99.7 25.748/60.6 59 15.823 12.428 78.5 27/0.2 12.401/99.8 5.414/43.7 167 37.838 30.181 79.8 93/0.3 30.088/99.7 20.334/67.6 Hayır Oyu Oranı ve Sayısı 16.741/ 39.4 6.987/ 56.3 9.754/ 32.4 Denilebilir ki hem İzmir merkezde hem de Ödemiş’te köy ve bucaklarda “evet” oyu verme eğilimi fazla iken, şehir merkezinde seçmen Anayasa’yı “hayır” oyu ile karşılamıştır. Bu tutumun DP taraftarlığı ve yaşanan darbe ile ilişkilendirilmesi son derece olağandır. Bu durum basında; “Ege illeri genelinde “hayır” oyunun fazlalığı referandumun ertesi gününde günün konusu olduğu” sözleri ile vurgulanmış ve şöyle anlatılmıştır: “Ege vilayetlerinin eskiden beri DP’ye teveccüh göstermiş olması, Anayasa için oylamada alınan neticenin şu zaviyeden mütaalasına yol açmakta ve münfesih partiye bağlı olanların Anayasa hakkında hüküm yürütmekten çok, bu bağlılıklarını ifade etmek gayesiyle hareket ettikleri kanaatini vermektedir.”41 Referandum sonunda İzmir’de çıkan tablo partiler için seçim ile ilgili ipucu olarak kabul edilmiştir. CHP’li yöneticiler Anayasa oylamasının özellikle İzmir’de bir seçim iddiası içinde yaşandığını ifade etseler de yine de bir önceki seçimde DP’nin aldığı oy oranı (CHP’den yaklaşık 50 bin fazla) ile referandumdan çıkan “hayır” sayısını (evetlerden 1921 sayı fazla) karşılaştırarak, yaşanan düşüşten gelecek seçimler için “umut” payı biçmeyi başarmışlardır.42 Yanı sıra Adalet Partisi (AP) Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) Genel Başkanı Osman Bölükbaşı da İzmir’deki bu vaziyetten dersler çıkararak seçim ile ilgili 39 40 41 42 Anayasa 1961, s.27; Halk 2008, s.218. Anayasa 1961, s.27; Halk 2008, s.218. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1961. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1961. 127 çalışmalarında İzmir’i öne alma yolunu seçmiştir.43 Ülke geneline bakıldığında ise, referandumda çıkan %40’lık karşı oy, Anayasa’nın halktan “soğuk bir destek” aldığı yönünde değerlendirilmiştir.44 Sonuç olarak Kurucu Meclis’te 27 Mayıs 1961’de kabul edilen ve 9 Temmuz 1961’de halkoyuna sunulan 1961 Anayasası, 20 Temmuz 1961’de Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.45 4. 1961 Milletvekili Seçimleri 1961 seçimlerine giden sürece bakıldığında siyasi ortamın gergin olduğu görülmektedir. Ülkedeki siyasi belirsizliklerin yarattığı gergin ortam, DP’li yöneticilerin yargı süreci ile iyice beslenmiş; mahkemeden çıkacak olan karara karşı duyulan endişe gerilimi gittikçe arttırmıştır.46 Tüm bu gerginliğe rağmen bir genel seçime gidilmesi kararı alınmıştır.47 Anayasa hazırlıklarının yapıldığı süreçte 24 Mayıs 1961’de kabul edilen 304 sayılı “Cumhuriyet Senatosu Üyelerinin Seçimi Kanunu” ve 306 sayılı “Milletvekilli Seçimi Kanunu” 30 Mayıs 1961’de Resmî Gazete’de yayınlanarak çıkarılmıştır.48 Bu kanunla “Çevre Barajlı d'Hondt Sistemi” benimsenmiştir.49 Bu sistemle birlikte 1961 seçiminde ilk kez milletvekili sayısı sabitleştirilmiş ve 450 olarak belirlenmiştir. Yine bu yasaya göre, milletvekili seçilebilme yaşı 30, seçmen yaşı 21, milletvekilliği süresi 4 yıl olarak belirlenmiştir.50 21 Temmuz 1961’de Kurucu Meclis seçimlerin 15 Ekim 1961’de yapılması 43 44 45 46 47 48 49 50 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1961. Ahmad, a.g.e., s. 204; DP milletvekillerinden Rıfkı Salim Burçak Yassıada ve Öncesi adlı eserinde, anayasa oylaması ile ilgili olarak; bu oylamanın 27 Mayıs askeri darbesine dair bir plesibit gibi kabul edilmesinin doğru olmadığını belirtmiş, Türk milletinin anayasayı onaylamasının darbeyi de tasvip ettiği anlamı taşımadığını vurgulamıştır. Rıfkı Salim Burçak, Yassıada ve Öncesi, Çam Matbaası, Ankara, 1976, s.295. Resmî Gazete, 20 Temmuz 1961. Ahmad, a.g.e., s. 204. Silahlı Kuvvetler Birliği’nden bazı üyelerin seçimlerin yapılmasından ve seçimlerin sonuçlarından duyduğu rahatsızlık döneme tanıklık edenlerin hatıratlarında yer almıştır. Dönemin MBK üyelerinden Kurmay Albay Sami Küçük anılarında seçimlerin iptal edilmesini, Meclis’in açılmadan dağılmasını isteyen MBK üyelerinden ve bu üyelerin konuya dair yaptıkları toplantılardan isim vermeden bahsetmektedir. Sami Küçük, Rumeli’den 27 Mayıs’a- İhtilalin Kaderini Belirleyen Köşk Harekatı, Mikado yay., İstanbul, 2008, s.129. Resmî Gazete, 30 Mayıs 1961. Çevre Barajlı d’Hondt Sistemi’nde “ülke birden çok, milletvekili çıkaran seçim çevrelerine ayrılır. Partiler, adaylarını listeler halinde seçmenlere sunarlar. Oylama sonunda, partilerin seçim çevrelerinden aldıkları oylar, önce bire, sonra ikiye, sonra üçe şeklinde seçim çevresinden çıkacak milletvekili sayısına ulaşıncaya kadar bölünür. Elde edilen tüm rakamlar, büyükten küçüğe doğru sıralanır. Daha sonra, en büyükten başlanarak çıkacak milletvekili sayısı kadar rakam ayrılır ve bu oy sayılarının ait olduğu parti listeleri temsilcilikleri kazanmış olur.”, Özer Gürbüz, “Dünyada ve Türkiye’de Uygulanan Seçim Sistemleri ve İdeal Seçim Sistemi İçin Öneriler”, Ankara Barosu Dergisi, Ankara, 1997/1, s.17. Milletvekili 1923-2011, s. XIII. 128 kararını vermiştir.51 Siyasi partileri açık hava toplantı ve konuşmaları ile başlayacakları seçim propagandalarına 10 Eylül’den itibaren izin veren düzenleme de yapılmıştır.52 Seçime giden süreçte yapılan çalışmalar devam ederken Yassıada mahkemesi kararlarını açıklamıştır. 15 Eylül 1961’de yani seçimlerden tam bir ay önce hazırlanan açıklanan kararlarda 15 idam kararı alınmış; MBK üç idam cezasını onaylamıştır. Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül’de; Adnan Menderes 17 Eylül’de, karar gereği idam edilmiştir. 53 1961 seçimleri, idamlardan hemen hemen bir ay sonra 15 Ekim 1961’de gerçekleşmiştir. Seçimlere Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi, Yeni Türkiye Partisi katılmıştır. Bu çerçevede İzmir partilerin seçim çalışmalarında önemli durak noktalarından olmuştur. AP Ekim ayı başından itibaren İzmir’in on bir ilçesini kapsayan bir miting programı yapmıştır. Bu program dâhilinde 12 Ekim 1961 tarihinde AP’li yöneticiler Ödemiş’e gelmiştir.54 AP mitinginden günler önce basında AP’nin Ödemiş mitingine önem verdiği haberleri yer almıştır.55 Verilen önemin sonucu olarak, AP’nin Ödemiş’te yaptığı miting oldukça büyük olmuştur. AP’liler kadın ve erkekten oluşan ve basında “şimdiye kadar görülmemiş” olarak duyurulan bir kitle halinde AP’li yöneticileri dinlemişlerdir.56 CHP İzmir İl Teşkilatı da seçim propagandaları esnasında Ödemiş’te çeşitli çalışmalarda bulunmuştur. Ödemiş’te İl Başkanlığı tarafından yapılan toplantıda CHP’nin zirai kalkınma plan ve programından bahsedilmiştir.57 Seçimler öncesi yapılan nabız yoklamalarında Türkiye genelinde CHP’nin çok oy alması beklenirken; İzmir’de yapılan araştırmalarda DP tabanını temsil eden AP’nin daha şanslı olduğu görülmektedir.58 İzmir’de AP ve CHP arasında geçeceği tahmin edilen seçim yarışında seçim öncesinde iki partinin önde gelen isimleri arasında seçim sonuçlarına yönelik bazı atışmalar da olmuştur. Örneğin Adalet Partisi İzmir İl Başkanı Mehmet Ali Aytaş, “AP’nin İzmir’de kuvvetli olduğunu görmeyen göz yok, CHP’liler de kuvvetimizi kabul etmektedir” derken; CHP İl Başkanı Hasan Adanır ise, “İzmir’de; Senatörden ikisi bizim. Bu beş de olabilir. Vaziyet ortadadır. Milletvekillerinden ise 51 52 53 54 55 56 57 58 Cumhuriyet, 22 Temmuz 1961. Cumhuriyet, 22 Temmuz 1961. Yeni İstanbul, 17 Eylül 1961; Hürriyet, 18 Eylül 1961; Milliyet 18 Eylül 1961. Yeni Asır, 5 Ekim 1961. “AP’nin Ödemiş mitingine büyük bir ehemmiyet verilmektedir. 12 Ekim Perşembe günü yapılacağı bildirilen bu mitingde, AP İl Teşkilatı bütün kadrosuyla hazır ulunacaktır. Bu cümleden olarak, AP Senatör adayı avukat Ömer Lütfü Bozcalı, mebus adaylarından Şükrü Akkan, dün saat 14.30’da Ödemiş’e hareket etmişlerdir. Seçim tarihine kadar Ödemiş ve köylerinde propaganda gezileri yapacak olan bu ekip, 12 Ekim mitinginde Ödemiş’te hazır bulunacaktır.” Yeni Asır, 8 Ekim 1961. Yeni Asır, 14 Ekim 1961. Yeni Asır, 8 Ekim 1961; Yeni Asır, 10 Ekim 1961. Milliyet, 06 Ekim 1961; Suad Yurdkoru, “Ege Bölgesinde Partilerin Zafere Ulaşmak Yolu…”, Yeni Asır, 13 Ekim 1961. 129 asgari sekizini alırız. Bu da 10 veya 11 olabilir” sözleri ile karşılık vermiştir.59 AP, İzmir merkezde daha kuvvetli durumda olsa da ilçelerde hemen hemen iki parti arasında eşitlik gözlemlenmektedir. İzmir’e bağlı 18 ilçenin 7’sinde AP ve 6’sında da CHP kuvvetlidir. Geri kalan 5 ilçede ise her iki partinin şansları eşit olarak görülmektedir. Basında yer alan nabız yoklaması haberinde İzmir’in Urla, Kınık, Bergama, Tire, Bayındır, Dikili ve Bornova ilçelerinde AP’lilerin; Ödemiş, Çeşme, Seferihisar, Karaburun, Karşıyaka ve Foça’da da CHP’lilerin oy bakımından önde olduğu yazmaktadır.60 Yapılan tüm çalışmaların ardından 15 Ekim 1961 tarihinde genel seçim yapılır. “İkinci Cumhuriyet’in ilk seçimi” olarak adlandırılan seçime dair ilk bilgilerde İzmir’de CHP’nin Ödemiş ve Çeşme gibi daha önceki seçimlerde de kazandığı ilçelerde üstünlüğü koruduğu bilgisi yer almaktadır.61 Türkiye genelinde 1961 Milletvekili Genel Seçim sonuçlarına bakıldığında 12.925.395 adet kayıtlı seçmenden oy kullanan 10.522.716 kişi olmuştur. Seçime katılım % 81,4 oranındadır. 10.138.035 olarak tespit edilen geçerli oylarda Adalet Partisi 3.527.435 oy alarak % 34,8'lik; CHP 3.724.752 oy alarak % 36,7'lik oy oranı ile neredeyse aynı oranları yakalamışlardır. CKMP ve Yeni Türkiye Partisi (YTP) ise % 14’lük ve % 13,7'lik oy oranları ile hemen hemen başa baş sonuçlar almışlardır.62 Sandıkların açılması ile birlikte ülke genelinde CHP’nin birinci parti olmasına rağmen beklenen atılımı gösteremediği ortaya çıkmıştır. CHP’nin oy sayısı bir önceki seçim olan 1957 seçimleri ile kıyaslandığında yaklaşık olarak % 4,35 oranında bir oy kaybı ortaya çıkmaktadır. 1957 Seçimlerindeki % 41,04 oranında oy alan CHP’nin 1961 seçimlerindeki % 36,74’lik oy oranı bu kaybı ortaya koymaktadır.63 Seçim sisteminin de etkisi ile en çok milletvekili sayısına CHP ulaşmışsa da AP özellikle Ege ve İç Anadolu bölgesinde gösterdiği başarı seçim sonuçları incelendiğinde göze çarpmaktadır. Ekrem Alican’ın başkanlığında kurulan YTP’nin de Doğu Anadolu bölgesinde aldığı oy oranı önemli ölçüdedir.64 Sonuçlar incelendiğinde dikkat çeken bir diğer husus da CKMP’nin aldığı 1.415.390 oy ile en çok oy alan üçüncü parti olmasına rağmen; D’hont sisteminin bir sonucu olarak YTP’den daha az milletvekili sayısına ulaşmasıdır. YTP, 1.391.934 oy almasına ve oy sayısı olarak CKMP’nin gerisinde kalmasına rağmen 65 milletvekili ile Meclis’e girmeyi başarmıştır. Seçimin ülke genelindeki genel sonuçları değerlendirildiğinde Demokrat Parti’den kalan miras oyların, AP ile YTP arasında dağıldığı, CHP’nin darbe sonrası seçime yönelik 59 60 61 62 63 64 Milliyet, 06 Ekim 1961. Milliyet, 06 Ekim 1961. Cumhuriyet, 15 Ekim 1961; Milliyet, 15 Ekim 1961. Seçim 1966, s.VII; Halk 2008, s.2. 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları, http://www.ysk.gov. tr/ysk/content/conn/YSKUCM/path/Contribution%20Folders/SecmenIslemleri/Secimler/19 50-1977-MVSecimleri/Turkiye.pdf Cumhuriyet Dönemi Siyasi Partileri (1923-2006), Derleyen: Mete Kaan Kaynar, İmge Kitabevi, Ankara, 2007, s.131-133. 130 çalışmalarının hedeflenen, “tek parti iktidarını” gerçekleştirmeye yetmediği; CHP’nin büyük bir atılım yapamadığı görülmektedir. DP’nin devamı olarak nitelendirilen AP’nin DP’nin oylarına büyük oranda sahip çıktığı ve CKMP’nin oy olarak yükselişe geçtiği görülmektedir. Sonuçlar, CHP’nin kazanacağını düşünen kesimde ve 27 Mayıs hareketini gerçekleştiren askerî çevrede huzursuzluk yaratmıştır.65 Seçim sonuçları, “siyasi ve toplumsal yapıyı değiştirmeden iktidarı sivillere devretmenin tehlikelerine” karşı askeri yönetimi uyaranları haklı çıkarmış; “içeride ve dışarıda Adnan Menderes’in bir zaferi ve 27 Mayıs yönetimine karşı bir kınama oyu” olarak yorumlanmıştır.66 Seçimlerin sonucunda ortaya çıkan genel durumun etkileri İzmir’de de görülmektedir. İzmir’de seçime giren dört siyasî parti, bağımsızlar çıkarılacak olan on yedi milletvekili için mücadele etmişlerdir. 15 Ekim 1961 tarihi itibarı ile İzmir’in toplam nüfusu 1.063.490’dır.67 Bu nüfusun 547.336’u kayıtlı seçmendir. Seçimde oy kullanan seçmen sayısı ise 450.748’dir. Ancak, kullanılan bu oyların 439.266’i geçerli sayılmıştır. İzmir’de seçime katılma oranı ise % 82,4’dir.68(Tablo.3.) Tablo.3. İzmir Geneli 1961 Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları69 Oy Kayıtlı Katılım Kullanan Seçmen Oranı Seçmen Sayısı (%) Sayısı 547.336 450.748 82.4 CHP CKMP AP (Oy (Oy (Oy Sayısı/ Sayısı/ Geçerli Sayısı/O Oy Oy Oy y Oranı/ Oranı/ Oranı/ Sayısı Milletve Milletve Milletve kili kili kili Sayısı) Sayısı) Sayısı) 241.753/ 174.014/ 13.456/ 439.266 55.0/10 39.6/7 3.1 YTP (Oy Sayısı/ Oy Oranı/ Milletve kili Sayısı) 6.388/1.5 Bağımsızl ar (Oy Sayısı/Oy Oranı/ Milletvekil i Sayısı) 3.409/0.8 İzmir’deki sonuçlara bakıldığında dikkati çeken en önemli noktanın, DP’nin devamı niteliğindeki AP’nin ilk sırada yer almış olmasıdır. Adalet Partisi aldığı oylarla, İzmir’in toplam 17 milletvekilinin 10’unu alarak İzmir genelinde galip gelmiştir. CHP ise 7 milletvekilliği kazanmış, diğer partiler milletvekili elde edebilecek kadar oy alamamışlardır. 15 Ekim 1961 Milletvekili Genel Seçimi’nde Ödemiş’in siyasi durumuna bakıldığında, İzmir’in genelinde ortaya çıkan sonuçlarla paralel sonuçların ortaya çıkmadığı görülecektir. Ödemiş’in bu seçimler sırasındaki nüfusu, 51.935 erkek ve 65 66 67 68 69 Ali Topuz, Ali Topuz Anlatıyor-1, Değişimi Yaşamak (1932-1972), Söyleşi: Hikmet Bila, Doğan yay., İstanbul, 2011, s.274. Ahmad, a.g.e., s. 206. Seçim 1966, s.XXVIII; Milliyet gazetesinde 6 Ekim 1961’de yer alan haberde DİE verilerinden farklı olarak; İzmir’deki toplam nüfusun 1.066.304 olduğu; 531.506 adet de seçmenin olduğu belirtilmiştir. Milliyet, 06 Ekim 1961. (Bildiride DİE verileri esas alınmıştır.) Seçim 1966, s.XXVIII. Seçim 1966, s.XXVIII. 131 52.339 kadın olmak üzere, toplam 104.274’dir.70 Bu nüfusun 54.422’si seçmen listelerine kayıtlıdır. Kayıtlı seçmenlerden 46.273’ü seçimde sandık başına giderek oyunu kullanmıştır. Bu oyların 45.237’ü geçerli veya o günkü ifade ile “muteber” sayılmıştır.71 (Tablo.4.) Tablo.4. İzmir İli Ödemiş İlçesi Geneli 1961 Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 72 Siyasi Partiler AP CHP CKMP YTP Bağımsızlar Aldığı Oy Sayısı 19.523 24.210 917 443 139 Oy Oranı % 43.1 %53.5 %2.02 %0.97 %0.30 Bu sonuçlardan da görüldüğü üzere Ödemiş’te milletvekilliği genel seçimlerindeki yarışı CHP önde kapatmıştır. İzmir’de AP’nin % 55’lik oy oranı ile kıyaslandığında Ödemiş’in İzmir ile paralellik göstermediği görülür. Önceki yıllarda da olduğu gibi Ödemiş’te seçmen CHP’den yana bir tavır sergilemeyi uygun görmüştür. Basında yer alan CHP’nin Ödemiş’te önde olduğuna dair tahminlerin doğruluğu bu noktada sayısal olarak da ispatlanmıştır.73 1961 Seçimlerinde uygulanan ve ilk kez nispi seçim sistemini getiren 25 Mayıs 1961 tarih ve 306 sayılı Kanun’a göre “vatandaşın parti listesindeki adaylar arasında tercih hakkı” bulunmaktadır. Tercih hakkının uygulanması seçime katılım oranını doğrudan arttıran önemli bir hak olarak değerlendirilmektedir. Hikmet Sami Türk’e göre; “katılma oranının yükselme veya düşmesinde her seçimin kendine özgü etkenleri yanında vatandaşa tanınan seçme hakkının derecesi ile seçime ilgi arasında bir bağ” vardır.74 Seçmenin seçime daha çok iştirak etmesini sağlayan bu usulde; “seçmen dilediği adayları yazarak oy pusulası doldurmakta serbest olduğu, basılı oy pusulasında yazılı isimlerden dilediğini silebiliyor ve yerlerine başka adayların isimlerini” yazabilmektedir.75 1964 yılındaki düzenleme ile yürürlükten kaldırıldı ise de 1961 seçimlerinde uygulanmıştır. Bu noktada Ödemiş’te “tercih oyu” alan milletvekili adayları ve adayların aldıkları tercih oyları ortaya çıkmaktadır. Tercih oyu alanlar arasında toplam rakamlara bakıldığında Ödemiş’te CHP’li adayların 6392 tercih oyu ile ilk sırada, AP’li adayların 2794 tercih oyu ile ikinci sırada; CKMP’li adaylarında 496 oy ile üçüncü sırada yer aldıkları görülmektedir. YTP’li adaylar Ödemiş ilçesinde hiç tercih oyu almamışlardır. (Tablo.5.) 70 71 72 73 74 75 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı İl, İlçe, Bucak ve Köyler İtibarıyla Nüfus, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1963, s.297 [Bundan böyle Nüfus 1960]. Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçları 15.10.1961, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1964, s.14 [Bundan böyle Milletvekili 1961]. Milletvekili 1961, s.14. Milliyet, 6 Ekim 1961; Cumhuriyet, 15 Ekim 1961; Milliyet, 15 Ekim 1961. Hikmet Sami Türk, “Türk Seçim Sisteminde Oy Hakkı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1969, 26-3/4, s.81-82. Türk, a.g.m., s.81-82. 132 Tablo.5. 15 Ekim 1961 Milletvekili Seçiminde Ödemiş’te Tercih Oyu Alanlar 76 Parti AP CHP CKMP 76 Milletvekili 1961, s.51. Adayın İsmi Ragıp Gümüşpala Şinasi Osma Mehmet Ali Aytaç Saim Kaygan Muzaffer Döşemeci Ali Naili Erdem Nihat Kürşat Şükrü Akkan İhsan Gürsan Kadri özek Mümin Kırlı İsmail Taşlıoğlu Hüseyin Cahit Tamer Orhan Hamurcu Hüseyin Gürakan Erdoğan Ker Hami Kural Toplam Lebit Yurtoğlu Mustafa Uyar Necip Mirkelamoğlu Arif Ertunga Osman Sabri Adal Şeref Bakşık Ziya Hanhan Ahmet Elifoğlu Muhammer Eriş Yunus Kara Tekin Çullu Adil Vardarlı Hasan Adanır Talat Orhan Selami Savran Fitnat Saltuğ Orhan Sunar Toplam Tevfik Güner Zeki Osman Ergin İsmail Adalar Abdurrahman Yazgancı Perzan Tekçe Şemsettin Yaşatan Nami Çağatay Nihat Keskin Şevket Başer Aldığı Oy 336 305 323 237 166 70 126 67 148 47 319 238 177 91 76 29 39 2794 738 682 551 522 720 482 535 363 179 118 230 152 225 159 295 327 141 6392 54 7 4 11 4 11 5 2 1 133 YTP Habil Memişoğlu Osman İnal Hulusi Günay Muharrem Sezgin Hüseyin Vanlı Hasan Koçdemir Ahmet Demirci Nihat Özgürel Toplam Burhan Maner Yusuf Kazancıoğlu Hayrettin İzmirli Şemi Aksoy Sevinç Düşünsel Haydar Aryal İsmet Bilginer Kadir Ergüven Hayrettin Bener Bedii İdrisoğlu Vecdi Dramalı Fuat Dancık İsmail Turhanlar Leyla Yegün Ahmet Yersu Mevlüt Kenan Acımaz Neriman Dramalı Toplam 1 62 55 57 57 57 57 51 496 - 134 Ödemiş’in merkez mahallelerindeki, bucak ve köylerindeki oy dağılımı ile ilgili detaylara bakıldığında ise ilçede AP ve CHP arasında yaşanan çekişme görülmektedir. (Tablo.6.) (Tablo.7.) Ödemiş merkeze bağlı on iki mahallede açılan elli dokuz sandıkta kayıtlı 16.228 seçmenden; 13.481’i oy kullanmıştır. Bu oylardan 13.190’ı geçerli sayılmıştır. Merkeze bağlı mahallelerde partiler arasındaki oy dağılımına bakıldığında AP’nin 7341; CHP’nin 5382; CKMP’nin 229; YTP’nin 119 oy aldığı, bağımsız adaylara da 29 oy çıktığı görülmektedir. Bir başka deyişle Ödemiş’te merkez mahallerin oy dağılımı İzmir geneli ile aynı doğrultuda olmuştur. AP en fazla oyu alarak birinci parti olmayı başarmıştır. (Tablo.6.) Ancak bu durum köy ve bucaklardan gelen oylar hesaplandığında değişmiş ve Ödemiş’in genel seçim birincisinin CHP olmasına yol açmıştır. Tablo.6. İzmir İli Ödemiş İlçesi Merkez Mahalleler 1961Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 77 Seçmen Oy Ödemiş Listesinde Geçerli Kullanan Merkez Sayılan Oy Kayıtlı Seçmen (Mahalleler) Seçmen Sayısı Sayısı Sayısı 77 AP CHP CKMP YTP Bağımsızlar 15-10-1961 Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçları İl, İlçe ve Sandık Bölgeleri İtibariyle, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1962, s. 387 [Bundan böyle Seçim 1961]. Akıncılar // // // Atatürk // // Bengısı // // // // // Cumhuriyet // // // // // Emiroğlu // // // // // // İnönü // // // // Kuvvetli // Mimarsinan // // Uzunbey // // // // // // Üveykul // // // // Türkmen // 300 300 250 184 294 295 341 300 300 297 299 295 331 300 298 270 292 244 199 299 298 299 300 296 255 150 297 298 298 298 280 220 208 251 278 375 300 300 300 300 296 222 159 300 300 280 260 177 299 300 263 252 252 143 232 259 279 240 247 250 249 253 282 251 254 232 241 193 166 245 236 255 252 243 162 103 261 249 234 245 237 192 173 203 240 323 235 252 254 247 261 182 128 240 245 234 215 133 235 262 256 246 247 141 226 256 277 238 241 246 244 249 275 249 241 227 233 183 165 243 217 247 250 239 158 102 256 248 233 242 232 188 170 197 232 317 229 243 249 236 256 180 123 235 236 232 212 127 229 256 147 145 120 56 164 124 130 122 138 129 157 155 168 134 144 116 122 100 73 125 110 122 100 118 91 62 149 143 119 143 161 113 111 118 127 234 87 91 156 105 110 98 71 113 131 119 119 75 132 195 98 100 123 81 60 122 144 108 99 110 84 90 92 112 88 107 102 82 82 113 99 117 141 109 63 33 101 102 112 93 67 72 52 75 93 76 138 138 88 121 130 75 51 106 98 105 81 52 89 53 8 4 2 2 9 2 5 3 3 3 3 10 1 4 2 4 1 5 3 3 8 6 3 6 5 2 1 4 2 1 5 3 11 7 2 5 2 7 9 5 1 9 2 1 8 5 3 3 1 2 1 3 1 3 1 2 2 5 5 4 6 5 1 6 1 1 1 1 2 2 1 2 1 5 3 2 7 2 5 3 6 3 1 3 1 1 3 2 1 2 2 1 1 1 1 1 2 2 1 1 2 2 135 // // // // // Meşrutiyet // // // Toplam 299 290 289 232 275 299 295 214 153 16228 254 252 250 187 212 261 262 176 113 13481 250 251 246 181 205 260 258 174 111 13190 183 166 173 148 143 132 150 ? 54 7341 62 78 70 29 55 125 104 82 50 5382 4 7 3 3 5 1 1 3 2 229 1 1 2 2 3 3 4 119 2 29 Ödemiş’e bağlı 112 köy ve bucakta, açılan 167 sandıkta kayıtlı toplam 38.218 seçmenden 32.796’sı oy kullanmış, kullanılan oyların 31.838’i geçerli sayılmıştır. Geçerli sayılan oylardan 12097 adedi AP’ye; 18.727 adedi ise CHP’ye verilmiştir. Bu iki partiyi 618 oyla CKMP; 327 oyla YTP ve 115 oy ile de bağımsız adaylar takip etmiştir. (Tablo.7.) Oyların köylerdeki dağılımı incelendiğinde CHP’nin Karadoğan, Küçükavulcuk, Ocaklı, Davutdede, Yazıyurdu, Ayşeoba gibi köylerde açık fark ile AP’yi geçtiği görülmektedir. Buna mukabil AP’nin de CHP’den önde olduğu (Çobanlar-Lübbey-Tosunlar-Yenice bunlardan bazılarıdır) köyler bulunmaktadır. Ancak genel itibarı ile Ödemiş halkının köy ve bucaklarda tercihlerini CHP’den yana kullandığı ortadadır. (Tablo.7.) Ancak her ne kadar Ödemiş, İzmir’e oranla CHP’ye daha fazla oy verse de bu durumun yorumlanması bir önceki seçim ile kıyaslandığında CHP’nin destek kaybettiği yönünde olmuştur. Daha önceki seçimlerde ortaya çıkan sonuçlar doğrultusunda, Ödemiş “CHP’nin kalesi” olarak adlandırılan yerlerden bir tanesidir. Ancak 1961 seçimi sonuçları incelendiğinde CHP’nin 1957’de aldığı oyları muhafaza edemediği ortaya çıkmaktadır. İzmir’de 1957 seçimlerinde CHP ile DP arasındaki yaklaşık 52 bin oy farkı, 1961 seçimlerinde yaklaşık olarak 67 bine yükselmiştir ki bu durum CHP açısından önemli bir başarısızlık olarak adlandırılabilir. CHP’nin oy kaybetmesinin sebepleri arasında İzmir’deki gecekondu sakinlerinin beledi ihtiyaçlarının karşılanmaması ile 1960 yılındaki tütün satışlarının azalması gösterilmiştir. Vergi kanunlarındaki değişikliklerinin satışların azalmasındaki rolünün, tütün ile uğraşan kesimin oylarını CHP’den yana kullanmamasına yol açtığı basında yer alan yorumlardan olmuştur. Bu noktada Ödemiş’te dahi CHP oylarının azalmasına dikkat çekilmiştir.78 Tablo.7. İzmir İli Ödemiş İlçesi Bucak ve Köyleri 1961 Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 79 Ödemiş Bucak ve Köyleri Beyaztılar K. 78 79 Seçmen Oy Kullanan Geçerli Listesinde Seçmen Sayılan Oy Kayıtlı Sayısı Sayısı Seçmen Sayısı 210 Milliyet, 25 Ekim 1961. Seçim 1961, s. 388-390. 180 177 AP CHP CKMP YTP 115 53 - 1 Bağım sızlar 1 136 Bebekler K Bingaz K. Bezdeğüme K. // // Çağlayan K. Çobanlar K. Datbey K. // Demircili K. Horzum K. Dolaylar K. İlkkurşun K. Karadoğan K. Karaköy K. // // Kerpiçlik K. Yusufdere K. Köseler K. Keçiller K. Küçükavulcuk K. // Lübbey K. Memuriye K. Nursallı K. Ocaklı K. Ortaköy K. Sekiköy K. // Seyrekli K. // Tosunlar K. Oğuzlar K. D.sunyer K. Üzümlü K. Veliler K. Yeniköy K. Yenice K. // Zeytinlik K. // // // Karakova K. Camikebir K. // // // 124 152 248 252 293 86 193 299 298 355 263 156 229 286 286 294 309 248 288 345 158 88 132 208 207 200 74 173 237 248 333 223 137 202 251 272 276 279 231 267 286 150 83 126 206 206” 192 73 170 226 246 321 217 134 201 243 271 268 275 223 266 284 143 40 103 120 97 85 29 159 144 192 168 178 64 95 63 116 128 155 179 185 182 66 36 19 81 109 102 39 11 77 50 147 31 69 88 169 146 129 115 43 80 100 75 1 2 3 3 2 1 4 2 1 4 1 1 2 2 - 2 1 4 1 2 2 - 226 206 204 70 132 1 1 - 195 299 116 190 258 114 295 119 239 243 196 121 126 184 196 358 298 293 274 291 245 268 109 280 281 280 263 175 213 111 167 244 113 272 111 220 211 175 104 110 173 185 329 264 279 223 267 220 215 101 233 219 225 196 174 211 108 167 237 110 264 109 213 204 170 102 108 169 183 318 258 267 221 259 216 213 101 227 211 222 193 77 164 77 149 18 41 147 48 93 63 160 77 82 21 105 152 187 226 72 67 55 98 25 30 59 26 44 97 47 28 15 217 63 110 60 94 130 8 24 22 135 72 165 49 32 139 188 157 113 75 185 148 188 145 2 2 2 3 1 1 24 9 2 3 11 6 2 19 8 5 4 1 3 4 - 6 1 2 1 2 1 1 5 3 2 1 6 3 2 1 1 1 3 1 1 1 2 2 1 3 1 2 3 137 Ayşeoba K. Cumhuriyet K. // // // Yazıyurdu K. // Davutdede K. // // Kazımdirik K. // Gazi K. Balabanlı K. // Bozcayaka K. Çamlıca K. Çayır K. Hamam K. Demirdere K. Güney K. Küçükören K. Küre K. Kazanlı K. Aşıklaroba K. Arapbaş K. Kale K. // // Yakaçelebi K. Yakaçelebi K. // Bıçakçı K. // // Emirli K. // Kemanlar K. Mescitli K. // Pirinçci K. // Camikebir K. // Cumhuriyet K. // Kentgazi K. // // Kemer K. 328 250 247 243 193 274 277 209 211 196 298 229 375 274 279 355 260 246 227 188 230 200 177 318 374 337 231 207 166 250 293 117 219 211 198 225 228 121 260 246 210 210 296 297 238 207 240 218 225 202 261 199 200 205 169 230 243 164 191 175 259 195 347 224 225 342 214 234 192 184 188 190 163 284 338 251 192 157 137 209 251 108 199 191 183 192 186 100 240 227 193 185 200 202 209 176 201 155 151 160 258 194 195 202 161 222 237 163 190 173 256 192 340 214 221 338 201 233 188 181 184 179 156 276 335 242 187 153 135 208 251 107 194 188 183 188 185 99 233 221 185 180 196 198 206 174 196 154 149 158 40 112 103 138 98 31 29 15 13 7 12 3 5 52 44 124 68 55 32 18 101 60 35 51 166 41 27 35 28 66 96 32 33 15 8 57 87 30 101 63 93 76 66 86 23 28 39 27 74 77 207 79 85 58 61 177 198 144 175 163 241 183 329 144 152 190 123 176 152 163 70 119 106 194 165 195 156 13 106 138 154 75 152 170 174 130 95 66 112 142 89 104 125 107 176 142 157 124 63 78 3 1 5 2 2 7 4 1 3 1 8 2 19 3 2 5 3 22 3 3 2 1 3 1 1 3 19 18 2 3 2 1 5 1 8 1 2 4 1 10 3 1 3 5 3 10 23 4 6 2 2 5 12 8 1 3 2 2 6 1 3 1 2 3 3 2 3 2 3 5 1 1 1 2 3 1 2 1 1 3 1 2 1 1 2 2 2 1 1 1 138 Büyükavulcuk K. Cevizalan K. Gerçekli K. Gereli K. Hacıhasan K. Kışla K. Samit K. // Kutlubeyler K. Tekke K. Bucak K. Bozdağ K. // // Büyük M. Cumhuriyet M. // // Zafer M. // // Küçük M. Orta M. Kurucaova M. // // Köfündere M. Eselli M. Uzundere M. Türkönü M. Alaşarlı M. Ertuğrul M. Yeşilköy M. Çaylı M. // // // Orhangazi M. Alakeçili M. Aktepe M. Yukarıaktepe M. Bakır M. Beyköy M. Beyköy M. Çiftlik M. Çamaklar M. // Eğridere M. // Erikli M. 201 153 319 388 140 69 209 225 109 320 157 210 208 221 344 219 213 220 243 217 150 374 95 222 228 353 207 153 222 206 224 369 106 249 251 254 266 80 182 283 158 218 225 220 194 218 184 201 200 220 192 141 290 312 123 47 183 185 76 272 141 193 180 202 316 192 191 203 218 202 139 312 80 177 180 283 123 145 201 178 213 329 70 209 196 205 210 63 162 253 119 203 199 188 151 186 149 153 147 190 192 138 288 302 120 45 181 183 73 262 139 189 179 201 315 191 188 189 212 200 137 305 79 172 170 278 112 140 194 177 209 321 58 208 188 200 200 62 159 250 116 201 195 184 141 185 145 147 144 179 53 20 145 39 99 16 15 23 10 132 55 54 31 25 43 55 87 96 85 98 77 178 18 52 25 107 31 90 95 61 101 168 14 90 81 93 87 20 23 36 69 38 83 89 72 21 4 108 96 63 136 116 139 253 17 25 162 157 58 134 68 129 140 171 267 114 89 82 115 76 49 96 56 105 142 166 78 50 95 110 99 145 42 117 93 97 106 41 134 214 42 156 101 81 64 163 140 26 44 108 3 1 3 3 2 2 2 2 1 13 2 1 5 20 11 10 10 23 11 29 5 3 2 4 3 2 5 5 1 11 8 4 1 4 5 7 11 5 1 1 10 3 8 2 3 3 2 1 1 3 4 3 5 1 1 1 2 1 10 1 1 1 4 2 2 1 2 2 1 1 1 2 3 3 3 2 1 - 4 1 1 1 1 2 3 1 2 2 2 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 - 139 // Halıköy M. Karaoba M. Kurudere M. Küre M. // // Mutaflar M. Pazaryeri (Bucak) // // Tabaklar K. Tosunlar K. Yağcılar K. Yeniyurt K. Palamutcuk K. Sarıkaya K. TOPLAM 187 241 218 293 200 204 197 191 270 271 232 119 105 366 118 203 67 38218 157 217 177 232 175 160 157 179 218 232 208 118 93 355 112 191 57 32796 153 212 160 215 170 158 153 176 218 228 206 118 92 348 112 181 52 31838 85 41 66 154 60 53 69 49 47 51 68 41 44 8 15 119 40 12097 62 164 73 45 105 102 81 125 156 155 130 71 48 332 96 59 11 18727 4 6 8 11 5 2 3 13 17 5 4 618 2 6 5 1 1 2 3 2 6 2 327 1 7 2 1 3 2 1 1 1 115 (K:Köy, M: Mahalle) 5. 1961 Senatör Seçimleri 1961 Seçimlerinin bir diğer aşaması da “Senatör” seçimidir. 1961 Anayasası ile çift meclisli yaşama geçilmiş; TBMM iki meclisten meydana getirilmiştir: Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu. Millet Meclisi nisbî temsil yöntemiyle seçilen 450 milletvekilinden oluşuyordu. Cumhuriyet Senatosu ise, çoğunluk sitemiyle seçilen yüz elli üye ile eski Millî Birlik Komitesi üyelerinin ve eski Cumhurbaşkanının doğal senatör olarak katılmasıyla, Cumhurbaşkanınca atanan on beş üyeden meydana gelecekti. Senato üyeleri altı yıllık bir dönem için seçilmekteydi. Senatoya üye seçilme şartı bir yüksekokul bitirmiş olmak ve kırk yaşını doldurmaktı. Bu nedenle, Cumhuriyet Senatosu’na “okumuşlar meclisi” de denilmiştir.80 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri, önceden kararlaştırıldığı gibi, 150 üyeyi belirlemek amacıyla Milletvekili Genel Seçimi ile birlikte 15 Ekim 1961’de yapılmıştır. Bu yüzden, seçimlere Milletvekili Genel Seçimleri’ne katılan siyasî partiler yani CHP, AP, CKMP, YTP ve bağımsızlar katılmışlardır. Senatosu Üyeliği Seçimleri sırasında Türkiye’nin nüfusu 28.602.411’dir ve kayıtlı seçmen sayısı 12.926.837’dir. Seçimde oy kullanan seçmen sayısı ise 10.519.659 ve oy kullanma oranı %81,4'tür. Cumhuriyet Senatosu üyeliği seçimlerinde partilerin aldığı oy, oy oranları ve çıkarmış oldukları senatör sayısı sıralamasına bakıldığında en fazla oyu CHP’nin aldığı görülmektedir. Ancak oy oranındaki CHP üstünlüğü senatör sayısına yansımamıştır. AP, CHP’nin 36 senatör sayısına karşılık 71 adet senatör çıkarmayı başarmıştır. (Tablo.8.) Tablo.8. 15 Ekim 1961 Türkiye Geneli Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçları81 80 81 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi-1950’den Günümüze, İmge Kitabevi, Ankara 2004, s. 102. Milletvekili 1961, s.14. 140 Siyasî Partiler CHP AP YTP CKMP Aldığı Oy Sayısı 3.734.285 3.560.765 1.401.637 1.350.892 Oy Oranları %37.2 %35.5 %14.0 %13.5 Senatör Sayısı 36 71 27 16 Bunun nedeni uygulanan seçim sistemidir. Çoğunluk sistemi uygulanmış olduğu ve bir seçim bölgesinde bir oy fazla alan parti oradaki senatörü çıkardığı için, böyle bir sonuç ortaya çıkmıştır. Dikkati çeken bir diğer nokta da YTP’nin milletvekilliği seçiminde geçilmiş olduğu CKMP’den daha fazla oy almış olmasıdır. (Tablo.8.) Cumhuriyet Senatosu Üyeliği Seçimi’nde Ödemiş’in siyasi durumunu iyi bir şekilde anlamak amacıyla, İzmir’in bu seçimdeki durumuna bakmak gerekir. Senato üyeliği seçiminde İzmir’in toplam nüfusu 1.063.490’dur. Bu nedenle, çıkaracağı senatör sayısı altıdır. Kayıtlı seçmen sayısı 206.270’dir. Seçimde oy kullanan seçmen sayısı 160.622’dir. Oy dağılımında ise başı çeken parti AP’dir. AP’yi sırasıyla CHP, CKMP ve YTP takip etmiştir. (Tablo.9.) Tablo.9. 15 Ekim 1961 İzmir İli Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçları 82 Siyasi Partiler AP CHP CKMP YTP Aldığı Oy Sayısı 90.116 56.327 6.520 2.432 Oy Oranları %56.10 %35.06 %4.05 %1.51 Senatör Sayısı 6 - Ömer Lütfi Bozcalı, Mustafa Enis Kansu, Yusuf İzzet Birant, Cahit Okurer, Mustafa Hilmi Onat, Nevzat Özerdemli bu sonuçlara göre İzmir’de senatör seçilen isimler olmuşlardır. Senatör seçiminde de İzmir’de üstünlük AP’dedir.83 Seçimlerin Senatörlük kısmına Ödemiş doğumlu olan Mümin Kırlı da katılmış, ancak -1968 yılındaki Cumhuriyet Senatosu seçimlerine kadar- kazanamamıştır.84 Senatör seçiminde Ödemiş’te ise oy kullanan seçmen sayısı 46.279’dur. Bu oylardan muteber sayılan 45.021 tanesinin partiler arası dağılımına bakıldığında CHP’nin %54,04’lük oy oranı ile ilk sırada olduğu görülmektedir. (Tablo.10.) Tablo.10. 15 Ekim 1961 İzmir İli Ödemiş İlçesi Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim Sonuçları85 Siyasî Partiler CHP AP YTP CKMP Aldığı Oy Sayısı 24.332 19.505 398 879 Oy Oranları %54.04 %43.32 %0.88 %1.95 Ödemiş yine İzmir’deki genel havanın aksine oyunu CHP’den yana atmıştır. 82 83 84 85 Milletvekili 1961, s.14. Milliyet, 06 Ekim 1961. Milliyet, 08 Ekim 1961. Milletvekili 1961, s.14. 141 Milletvekili seçimlerinde de olduğu gibi yine genel gidişatından ödün vermemiştir. Ancak basında bu durum bir galibiyet olarak değerlendirilmemiş, önceki seçimlere oran ile CHP’nin kaybettiği oylara dikkatler çekilmiştir. Öyle ki CHP’nin kaybettiği oylar yüzünden almasına kesin gözü ile bakılan Ödemiş bölgesindeki iki senatörlüğü kaybettiği belirtilmiştir.86 Ödemiş’te senatör seçimi için merkez mahallelerde kayıtlı 15978 seçmenden 13483’ü oy kullanmış, kullanılan oylar arasında da 13170’i geçerli sayılmıştır. AP’nin ve CHP’nin oylarına bakıldığında AP’nin Ödemiş merkez mahallelerinde 7444 oy alarak CHP’nin önünde yer aldığı görülmektedir. 5414 oy alan CHP’yi 226 oy ile CKMP, 80 oy ile de YTP takip etmiştir. Bağımsız aday için çıkan tek oy ise Atatürk Mahallesi’nden gelmiştir. (Tablo.11.) Tablo.11. İzmir İli Ödemiş İlçesi Merkez Mahalleler 1961 Cumhuriyet Senatosu Seçimi Sonuçları 87 Seçmen Oy Ödemiş Listesinde Geçerli Kullanan Kayıtlı Merkez Sayılan Oy Seçmen (Mahalleler) Seçmen Sayısı Sayısı Sayısı Akıncılar 300 263 257 // 300 252 247 // 260? 251 246 // 184 143 141 Atatürk 294 232 227 // 295 259 255 // 341 279 274 Bengısı 300 241 239 // 300 247 240 // 297 250 245 // 299 249 243 // 295 253 248 // 331 282 274 Cumhuriyet 300 251 248 // 298 254 239 // 270 232 228 // 292 242 237 // 244 193 183 // 199 166 162 Emiroğlu 299 247 245 // 298 237 227 // 299 255 247 // 300 252 250 // 296 243 235 // 255 162 154 // 150 103 101 İnönü 297 261 256 86 87 Milliyet, 25 Ekim 1961. Seçim 1961, s. 387. AP CHP CKMP YTP Bağımsızlar 150 146 121 55 164 127 128 121 136 128 152 153 173 139 143 115 122 100 74 127 114 120 95 119 89 65 147 100 97 121 84 60 121 140 111 101 111 84 91 96 107 93 111 110 77 82 114 107 117 144 111 60 33 104 7 3 3 2 2 5 4 5 2 3 5 3 4 2 3 2 4 3 4 4 5 6 9 5 1 4 4 1 1 1 2 2 2 1 3 2 1 1 1 3 2 1 4 2 4 1 1 - 142 // // // // Kuvvetli // Mimarsinan // // Uzunbey // // // // // // Üveykul // // // // Türkmen // // // // // // Meşrutiyet // // // Toplam 298 298 298 280 220 208 251 278 375 300 300 300 300 296 222 159 300 300 280 260 177 299 300 299 290 289 232 275 299 295 214 153 15978 249 234 245 237 192 173 202 240 323 235 252 254 247 260 182 128 240 245 234 215 133 236 262 254 252 250 186 212 261 262 176 113 13483 245 231 242 230 190 170 198 233 319 230 242 250 236 255 180 123 231 236 233 210 127 226 254 251 252 243 181 204 258 257 174 111 13170 140 116 139 160 118 112 120 131 232 86 99 158 103 109 99 72 110 131 122 121 75 133 192 186 171 172 150 143 131 149 86 55 7444 100 114 93 66 69 55 75 92 76 140 136 90 124 131 78 47 110 101 106 78 50 88 54 58 78 70 29 56 124 103 82 54 5414 2 1 7 3 2 3 1 8 11 3 3 2 5 11 2 3 9 3 1 7 2 3 7 3 3 1 2 4 3 3 3 1 226 3 3 1 1 2 2 1 4 4 4 1 1 2 1 4 4 1 4 1 1 80 1 143 Ödemiş’in bucak ve köylerinde ise senatör seçiminde durum milletvekili seçimindeki gibi CHP’nin lehine bir hal almıştır. Seçmen listesinde kayıtlı olan 38.218 seçmenden 32.796 oy kullanmış ve bu oylardan 31853’ü geçerli oy sayılmıştır. Bucak ve köylerden 12.061 oy alabilen AP, CHP’nin 18.810 oy almasının önüne geçememiştir. CKMP 653, YTP 311 oy ile senatör seçimindeki sıralamada yer almışlardır. (Tablo.12.) Tablo.12. İzmir İli Ödemiş İlçesi Bucak ve Köyleri 1961 Cumhuriyet Senatosu Seçimi Sonuçları 88 Ödemiş Bucak ve Köyleri Beyaztılar K. 88 Seçmen Oy Kullanan Geçerli Bağım Listesinde Kayıtlı Seçmen Sayılan Oy AP CHP CKMP YTP sızlar Seçmen Sayısı Sayısı Sayısı 210 Seçim 1961, s. 388-390. 180 175 111 55 9 - - Bebekler K Bingaz K. Bezdeğüme K. // // Çağlayan K. Çobanlar K. Datbey K. // Demircili K. Horzum K. Dolaylar K. İlkkurşun K. Karadoğan K. Karaköy K. // // Kerpiçlik K. Yusufdere K. Köseler K. Keçiller K. Küçükavulcuk K. // Lübbey K. Memuriye K. Nursallı K. Ocaklı K. Ortaköy K. Sekiköy K. // Seyrekli K. // Tosunlar K. Oğuzlar K. D.sunyer K. Üzümlü K. Veliler K. Yeniköy K. Yenice K. // Zeytinlik K. // // // Karakova K. Camikebir K. // // // 124 152 248 252 293 86 193 299 298 355 263 156 229 286 286 294 309 248 288 345 158 88 132 208 208 200 74 173 237 248 333 223 137 202 251 272 276 279 231 267 286 150 84 126 207 205 191 73 171 230 245 321 215 134 201 246 272 269 273 224 267 281 145 43 104 120 95 84 34 160 146 194 170 176 65 97 71 116 131 162 178 184 183 68 38 18 78 108 101 38 10 78 50 146 34 67 86 168 148 130 106 143 83 97 75 1 6 2 5 3 1 3 2 16 6 7 8 5 1 2 2 4 1 1 1 1 3 2 5 2 1 1 3 - - 226 206 203 70 132 1 - - 195 299 116 190 258 114 295 119 239 243 196 121 126 184 196 358 298 293 274 291 245 268 109 280 281 280 263 175 213 111 167 244 113 272 111 221 211 175 104 110 175 185 329 268 279 222 267 220 215 101 233 218 225 196 170 49 106 166 241 109 244 109 210 203 171 102 110 170 181 322 262 267 216 256 216 210 101 230 207 220 189 73 77 150 17 41 128 49 95 66 160 78 87 23 106 150 189 228 74 68 49 96 26 36 56 28 38 97 45 28 14 220 66 108 60 98 130 8 23 22 134 69 165 48 33 138 184 165 112 75 189 148 186 147 2 1 1 3 2 5 17 5 2 1 11 6 4 21 7 1 4 1 3 1 3 3 2 1 1 3 1 2 1 1 2 3 4 3 1 2 2 2 3 1 - 144 Ayşeoba K. Cumhuriyet K. // // // Yazıyurdu K. // Davutdede K. // // Kazımdirik K. // Gazi K. Balabanlı K. // Bozcayaka K. Çamlıca K. Çayır K. Hamam K. Demirdere K. Güney K. Küçükören K. Küre K. Kazanlı K. Aşıklaroba K. Arapbaş K. Kale K. // // Yakaçelebi K. Yakaçelebi K. // Bıçakçı K. // // Emirli K. // Kemanlar K. Mescitli K. // Pirinçci K. // Camikebir K. // Cumhuriyet K. // Kentgazi K. // // Kemer K. 328 250 247 243 193 274 277 209 211 196 298 229 375 274 279 355 260 246 227 188 230 200 177 318 374 337 231 207 166 250 293 117 219 211 198 225 228 121 260 246 210 210 296 297 238 207 240 218 225 202 261 198 200 205 169 230 243 164 191 174 259 196 347 223 225 342 214 234 192 184 188 190 163 285 338 251 192 154 137 209 251 108 199 192 183 192 186 100 240 224 193 185 200 202 209 176 201 155 151 160 256 196 194 202 160 226 239 163 190 172 255 192 338 219 216 341 201 234 188 179 184 178 157 276 335 245 187 154 135 208 251 106 194 189 183 191 185 99 232 223 187 179 197 199 208 176 196 154 150 154 36 112 104 138 97 32 36 19 12 6 12 4 5 50 51 127 69 55 33 17 112 64 29 58 163 44 28 35 28 69 96 32 31 17 9 54 89 33 101 66 92 78 64 86 19 28 37 27 76 77 209 80 82 59 59 185 200 141 176 163 240 186 332 145 146 188 127 176 151 161 68 114 111 199 163 200 156 116 106 136 154 74 155 170 174 130 92 66 113 140 94 101 129 109 183 145 157 123 67 75 6 2 4 1 1 2 1 3 1 1 1 1 1 10 1 21 3 1 1 1 10 19 3 1 2 1 3 17 13 3 3 3 1 1 5 - 5 2 4 4 3 7 2 1 2 2 1 10 18 5 2 2 3 1 3 3 6 3 3 1 1 7 2 4 4 1 4 1 1 1 1 3 3 1 3 2 2 - 145 Büyükavulcuk K. Cevizalan K. Gerçekli K. Gereli K. Hacıhasan K. Kışla K. Samit K. // Kutlubeyler K. Tekke K. Bucak K. Bozdağ K. // // Büyük M. Cumhuriyet M. // // Zafer M. // // Küçük M. Orta M. Kurucaova M. // // Köfündere M. Eselli M. Uzundere M. Türkönü M. Alaşarlı M. Ertuğrul M. Yeşilköy M. Çaylı M. // // // Orhangazi M. Alakeçili M. Aktepe M. Yukarıaktepe M. Bakır M. Beyköy M. Beyköy M. Çiftlik M. Çamaklar M. // Eğridere M. 201 192 192 54 135 3 - - 153 319 388 140 69 209 225 109 320 157 210 208 221 344 219 213 220 243 217 150 374 95 222 228 353 207 153 222 206 224 369 106 249 251 254 266 80 182 283 141 290 312 123 47 183 185 76 272 141 193 180 202 317 192 191 202 218 202 139 312 80 177 180 283 121 145 201 178 213 329 70 209 196 205 210 63 162 253 139 287 300 118 46 182 181 71 269 136 189 178 200 316 189 184 188 213 199 135 302 80 171 172 279 107 140 195 177 208 324 70 208 188 201 204 63 160 251 23 141 42 101 17 20 27 14 134 52 51 36 26 47 54 85 95 87 93 76 174 19 54 27 109 31 90 95 61 99 170 27 92 83 98 87 25 28 37 116 140 251 13 27 161 150 54 134 69 129 141 170 263 116 89 85 114 83 51 99 57 105 140 168 74 50 97 107 105 145 43 114 95 95 106 38 29 210 3 4 2 1 1 2 1 13 3 1 1 5 19 6 8 10 22 8 27 4 3 2 2 2 4 2 7 2 10 4 8 1 - 3 3 2 1 1 3 1 2 6 3 1 3 2 1 2 9 3 2 1 5 2 2 4 3 2 4 - 158 119 115 67 41 5 2 - 218 225 220 194 218 184 201 203 199 188 151 186 149 153 201 196 184 138 185 144 145 40 82 97 69 20 5 110 152 103 79 64 163 138 25 5 7 7 5 1 1 10 4 4 1 1 - - 146 // Erikli M. // Halıköy M. Karaoba M. Kurudere M. Küre M. // // Mutaflar M. Pazaryeri (Bucak) // // Tabaklar K. Tosunlar K. Yağcılar K. Yeniyurt K. Palamutcuk K. Sarıkaya K. TOPLAM 200 220 187 241 218 293 200 204 197 191 147 190 157 217 177 232 175 160 157 179 144 178 153 212 161 205 171 157 154 176 98 61 85 42 72 147 60 55 71 50 42 109 64 163 74 43 105 100 76 122 2 8 4 6 13 11 5 2 2 - 2 1 2 4 1 4 - 270 219 218 50 152 14 2 - 271 232 119 105 366 118 203 67 38218 232 208 118 93 356 112 191 57 32796 228 204 117 91 349 109 185 53 31853 50 68 42 44 9 15 122 42 12061 157 125 69 47 337 94 61 10 18810 15 5 4 653 6 2 2 3 2 1 311 0 İstatistikler incelendiğinde bazı ilginç detaylara rastlanmaktadır. Lübbey köyünde seçmen listesinde yer alan 299 kişinin sadece 213’ü oy kullanmıştır. Daha da ilginç olanı 213 kişinin sadece 49 tanesinin oyu muteber sayılmıştır. Bu oyların 45 adedi CHP’ye aittir. AP’ye senatör seçiminde Lübbey köyünden hiç oy çıkmamış ya da oy kullanmada yaşanan bir yanlışlık oyların geçersiz sayılmasına neden olmuştur. (Tablo.12.) Nursallı, Tosunlar gibi bazı köylerde AP büyük oranda üstünlük sağlarken; Kazımdirik, Davutdede, Bıçakçı gibi köylerde de CHP’nin açık ara önde olduğu görülmektedir. İstatistikte göze çarpan bir diğer ilginç veri de Tekke köyünde her iki partinin de eşit oy alması olmuştur. Geçerli sayılan 269 oyu AP ve CHP 134’er olarak paylaşmış, kalan 1 oy ise CKMP’ne verilmiştir. (Tablo.12.) Sonuç 27 Mayıs 1960’da yaşanan darbe Türk demokrasisi açısından en önemli dönüm noktalarından biridir. Darbenin ardından yaşanan süreçte yönetimin askeri niteliklerinden sivilleşmeye doğru geçişi darbenin ilk günleri kadar sancılı olmuştur. Yeni bir Meclis, yeni bir anayasa oluşturma aşamaları, darbenin sebebi olarak ortaya konulan hususların mahkemelerde karara bağlanması, alınan kararların uygulanması gibi pek çok önemli olayı içinde barındıran 1960 Mayıs’ından 1961 Ekim’ine kadar geçen dönem 15 Ekim 1961’de yaşanan seçimlerle yeni bir boyuta taşınmıştır. Seçimler hem yönetimin sivilleşmesi hem de darbeye karşı halkın tavrının nasıl şekillendiğinin ortaya konulması açısından ciddi bir eşik olmuştur. Sonuçlara bakıldığında hem askeri kesimin hem de CHP’nin pek memnun olmadığı görülmektedir. Seçimlerin iptal edilmesi fikrini tartışan askerlerin yanı sıra seçim hazırlıkları sırasında tek parti olarak iktidar olabileceğine inan CHP’nin hayal kırıklıkları 1961 seçimlerinin en önemli sonuçları olarak Türkiye gündeminde yer 147 almıştır. CHP’nin 27 Mayıs 1960 sonrası sanki iktidar partisi imiş gibi hareket etmesi, eski Demokrat Partililere karşı gösterilen tavır (ihbar etmek vb.), MBK tarafından çıkarılan kanunların ve bu kanunlardan doğan tüm olumsuzlukların CHP’ye mal edilmesi CHP’yi hayal kırıklığına sürükleyen en önemli etmenler olarak kabul edilmiştir. Demokrat Parti’nin küllerinden doğan AP ve YTP mirasa sahip çıkma noktasında başarı gösterirken; CHP 1957 seçimlerinde kazandığı ivmenin gerisine düşmekten kendini alamamıştır. Her ne kadar en yüksek oy oranına erişse de sonuç CHP açısından umulanın çok uzağında kalmıştır. İzmir’de de vaziyet Türkiye geneli ile benzerlik göstermiştir. AP İzmir genelinde galibiyetini ilan etmiş, on yedi milletvekilliğinin onunu almayı başarmıştır. Yedi İzmir milletvekilini Meclis’e taşımayı başaran CHP’nin Ödemiş genelinde AP’ye karşı bir üstünlük kazandığı görülmektedir. Ödemiş merkezinde AP’nin gerisinde kalan CHP, Ödemiş’in köylerinde yaklaşık olarak altı binlik bir oy farkı ile galip durumdadır. Ancak sonuçlar; “CHP’nin Kalesi” olarak adlandırılan ve yıllardır seçimlerdeki tercihini hep CHP’den yana kullanan Ödemiş’in demokrasinin uğradığı kesintinin faturasını CHP’ye kestiğini gösteren ipuçları olarak nitelendirilmiştir. Sonuç olarak Ödemiş 1960’da yaşanan askeri darbe sonrasındaki seçim sürecinde takındığı tavır ile her ne kadar oyunu CHP’den yana kullanmışsa da yaşanan oy kaybı CHP için gelecek seçimlere yönelik bir uyarı niteliği taşımıştır. KAYNAKLAR 1. Resmi Yayınlar 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları, http://www.ysk.gov. tr/ysk/content/conn/YSKUCM/path/Contribution%20Fol ders/SecmenIslemleri/Secimler/1950-1977-MVSecimleri/Turkiye.pdf 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı, Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü yay., Ankara, 1950. 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı İl, İlçe, Bucak ve Köyler İtibarıyla Nüfus, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1963. Anayasa Oylaması Sonuçları 9.7.1961, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü yay., Ankara, 1962. Halk Oylaması Sonuçları 2007,1988, 1987, 1982, 1961, TÜİK, Ankara, 2008. Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçları 15.10.1961, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1964. Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, TÜİK, Ankara, 2012. 15-10-1961 Milletvekili ve Senato Üyesi Seçimi Sonuçları İl, İlçe ve Sandık Bölgeleri İtibariyle, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1962. 1950-1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, Devlet İstatistik Enstitüsü yay., Ankara, 1966. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, İ.61, C.1, 27.IV.1960. 2. Gazeteler 148 Cumhuriyet, 13 Haziran 1960; 28 Mayıs 1960; 29 Mayıs 1961; 28 Nisan 1960; 11 Aralık 1960; 6 Ocak 1961; 10 Mart 1961; 11 Temmuz 1961; 22 Temmuz 1961; 15 Ekim 1961; 9 Temmuz 1961. Demokrat İzmir, 15 Haziran 1960; 23 Nisan 1950; 4 Ağustos 1960. Hürriyet, 27 Mayıs 1960; 18 Eylül 1961. Milliyet, 29 Nisan 1960; 28 Mayıs 1960; 18 Eylül 1961; 06 Ekim 1961; 8 Ekim 1961; 15 Ekim 1961; 25 Ekim 1961. Resmi Gazete, 28 Nisan 1960; 30 Mayıs 1961; 20 Temmuz 1961. Vatan, 27 Mayıs 1960. Yeni Asır, 28 Mayıs 1960; 29 Mayıs 1960; 31 Mayıs 1960; 13 Haziran 1960; 13 Temmuz 1960; 5 Ekim 1961; 8 Ekim 1961; 10 Ekim 1961; 14 Ekim 1961. Yeni İstanbul, 17 Eylül 1961. Zafer, 13 Ekim 1958. 3. Makale ve Kitaplar Ahmad, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Hil yay., İstanbul, 1992. Akalın, Cüneyt, Askerler ve Dış Güçler, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2000. Albayrak, Mustafa, “D.P. Hükümetlerinin Politikaları (1950-1960), Türkler, C.16, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, ss.1578-1623. Albayrak, Mustafa, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix yay., Ankara, 2004. Alkan, Mehmet Ö., “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Seçimlerin Kısa Tarihi”, Görüş, Mayıs 1999, ss.48-61. Aydemir, Şevket Süreyya, İhtilalin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilali, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000. Bulut, Sedef, “Üçüncü Dönem Demokrat Parti İktidarı (1957-1960): Siyasi Baskılar ve Tahkikat Komisyonu”, Gazi Akademik Bakış, C.2, S.4, Yaz 2009, ss.125-145. Burçak, Rıfkı Salim, Yassıada ve Öncesi, Çam Matbaası, Ankara, 1976. Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi-1950’den Günümüze, İmge Kitabevi, Ankara 2004. Eroğul, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitabevi, Ankara, 1990. Gözübüyük, Şeref, Anayasa Hukuku, Savaş yay., Ankara, 1989. Gürbüz, Özer, “Dünyada ve Türkiye’de Uygulanan Seçim Sistemleri ve İdeal Seçim Sistemi İçin Öneriler”, Ankara Barosu Dergisi, Ankara, 1997/1, ss.14-29. İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları 1920-1973, C.II, TBMM Basımevi, Ankara, 1993. İpekçi, Abdi-Ömer Sami Coşar, İhtilalin İçyüzü, C. I, Uygun Yayınevi, İstanbul, 1962. Kongar, Emre, 21.Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2001. Küçük, Sami, Rumeli’den 27 Mayıs’a- İhtilalin Kaderini Belirleyen Köşk Harekatı, Mikado yay., İstanbul, 2008. Nadi, Nadir, “Milli Şefin Nutku”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1945. Özüçetin, Yaşar, “Demokrasiye Geçiş, Demokrat Parti’nin Kuruluşu, 1946 Seçimleri”, Türkler, C.16, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, ss.1408-1426. Silahtaroğlu, Nihat, “Ödemiş ve Tire’de DP’nin Seçim Şansı”, Demokrat İzmir, 23 Nisan 1950. Cumhuriyet Dönemi Siyasi Partileri (1923-2006), Derleyen: Mete Kaan Kaynar, İmge Kitabevi, Ankara, 2007. 149 Topuz, Ali, Ali Topuz Anlatıyor-1, Değişimi Yaşamak (1932-1972), Söyleşi: Hikmet Bila, Doğan yay., İstanbul, 2011. Tuncer, Acar, Bir Döneme Işık Tutan Belgesel: 27 Mayıs ve Ben, Çilenin Kanattığı Günler, Doğruluk Matbaacılık, İzmir, 1990. Tuncer, Erol, “Çok Partili Dönemde Seçimler ve Seçim Sistemleri”, Milliyet, 29 Nisan - 2 Mayıs 2014. (http://www.tesav.org.tr/docs/makale/CokPartiliDonemdeSecimlerve SecimSistemleri.pdf) Turan, Şerafettin, “Türkiye’de Cumhuriyet ve Demokrasi Kültürü”, Cumhuriyet ya da Demokrasi, Yay.Haz. Özer Ozankaya, Ankara 2002, ss.65-91. Türk, Hikmet Sami, “Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih”, Anayasa Yargısı Dergisi, 23, (2006), ss.75-113. Türk, Hikmet Sami, “Türk Seçim Sisteminde Oy Hakkı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1969, 26-3/4, ss.79-114. Uyar, Hakkı, “Demokrasinin Bir Açmazı: Cepheleşme”, Radikal, 19.05.2002. Uyar, Hakkı, “1950 Genel Seçimleri Üzerine Bir Analiz Denemesi”, Uluslararası Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 22-24 Ekim 2008. Uyar, Hakkı, Türk Siyasal Yaşamında Cepheleşmelere Bir Örnek Vatan Cephesi, Boyut yay., İstanbul, 2012. Yıldırmaz, Sinan, “Vatan Cephesi: Demokrat Parti’nin Politik Meşruiyet Krizi ve Toplumsal Muhalefeti Kontrol Altına Alma Çabası”, Türkiye’de Siyasal Muhalefet (1923-1980), Der: Ayşegül Komsuoğlu, Bengi yay., İstanbul, 2008, ss.173-206. Yurdkoru, Suad, “Ege Bölgesinde Partilerin Zafere Ulaşmak Yolu…”, Yeni Asır, 13 Ekim 1961. 150