Sinema Tarihinde Hareketli Grafikler

SİNEMA TARİHİNDE HAREKETLİ GRAFİKLER Yrd. Doç. Barış ATİKER Beykent Üniversitesi Grafik Tasarım Bölümü Bir film seyretmeye başladığımız zaman karşımıza çıkan başlıklar ilk bakışta filme emek verenleri tanıtmak amaçlı gibi gözükse de aslında işlevi bununla sınırlı değildir. Açılış başlıkları ilk andan itibaren izleyiciyle kurulan ilk etkileşim ve bu nedenle filmin ayrılmaz bir parçası haline gelir. Hareketli grafikler ve sinemanın hem kavramsal hem de teknik anlamda ortak bir geçmişi olduğunu söylemek mümkündür. Sinemanın ilk yıllarında film ve grafik ilişkisi genellikle başlık kartları (title card) üzerine yazılan ve filmin, yönetmenin, oyuncuların, film stüdyosunun adlarından oluşan yazıların filme alınması şeklinde olmuştur. Bu dönemde kaligrafi ustaları başlık kartlarını oldukça süslü ve dikkat çekici biçimde hazırlamışlardır. Bilinen ilk başlık canlandırması, Amerikan canlandırma sinemasının da babası sayılan J. Stuart Blackton tarafından Humorous Phases of Funny Faces (1906) filminde kullanılmıştır.1 (Resim 1) Resim 1 J. Stuart Blackton’un Humorous Phases of Funny Faces (1906) filmi açılış başlığı Neale’ye göre eğlence ve sanat stilleri, filmin gelişmesi için gerekli olan görsel sunumların ilerlemesine katkıda bulunmuştur.2 20. yüzyılın başlarında modernist tasarım anlayışı ve özellikle Alman Dışavurumculuk (Ekspresyonizm) akımı, filmin tasarım yönünü sembolizm ve mizansen (mise en scene) kavramlarıyla işlemeye çalışmıştır. (Resim 2) Resim 2 F.W. Murnau tarafından yönetilen Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (1922) filminden bir “mise en scene” sahnesi. Lotte Reiniger’in günümüze ulaşabilmiş en eski uzun metrajlı canlandırma filmlerinden biri olan The Adventures of Prince Ahmed (1926) , Disney’in ilk uzun metrajlı Snow White filminden neredeyse 10 yıl önce el emeği ve hareketli grafik görüntülere olan yaklaşımı nedeniyle dikkat çeken bir yapımdır. Reiniger, makas ve filigran kâğıtlardan oluşan bir dünyada, Walter Ruttman’ın büyülü zeminleriyle fantastik olarak kabul edilebilecek bir siluet canlandırma filmine imza atmıştır.3 (Resim 3) Resim 3 Lotte Reiniger’in yönettiği The Adventures of Prince Ahmed (1926) filminden bir sahne 1920’lerin başında Marcel Duchamp ve Man Ray’in birlikte yaptıkları dadaist, sürrealist ve deneysel bir sessiz film olan Anemic Cinema, neredeyse yüz yıl öncesinden hareketli tipografinin duygusal etkisini keşfetmiştir. Açılış başlığı hızla dönen okuma kartlarında anlamsız ve sürekli kendini yineleyen şekillere dönüşen yazı ve başlık kartlarını kullanmaktadır. (Resim 4) Resim 4 Marcel Duchamp’ın Anemic Cinema (1926) açılış başlığı ve başlık kartı. Duchamp’in hareketli yazıyla olan ilişkisini, yakın dostu olan Man Ray’in “EmakBakia” isimli çalışmasında da tekrarladığı düşünüldüğünde, “hareketli grafiklerin” aslında kavramsal ve estetik bakımdan geçen yüz yıl içinde çok da değişime uğramadığı farkedilmektedir. (Resim 5) Resim 5 Man Ray’in yönettiği Emak-Bakia (1926) filminin açılış başlığı Film endüstrisinde sesin kullanılmaya başlamasıyla birlikte başlık canlandırmalarında ses ve müzik birer grafik ögeye dönüşerek, izleyiciyi filme hazırlayan en önemli araçlardan biri olmuştur. Walter Ruttman’ın 1921 tarihli Lichtspiel Opus 1 adlı filmi halka gösterilen ilk soyut film olma özelliğini taşırken, müzik ve soyut görsellerin sürekli uyumu ile hareketli grafiklerin temelinde yatan ses-görüntü etkileşimini en yalın ve etkili biçimde ortaya koymaktadır. (Resim 6) Cam üzerine her bir fırça darbesi boya kurumadan tek tek filme alınmış, geometrik şekiller daha sonra farklı cam tabakalar kullanılarak sahneye eklenmiştir 4. Bu uygulama daha sonra mat boyama adı verilen ve sahneye fantastik arka planlar eklemeye yarayan özel bir tekniğe dönüşmüştür. Resim 6 Walter Ruttmann’ın yönettiği Lichtspiel Opus I (1921) filminden bir sahne Benzer etkileşim Alman sanatçı ve yönetmen Oscar Fischinger’in çalışmalarında da görülmektedir. Motion Painting No 1 (1942) çalışmasında Fischinger 5000’den fazla kareyi tek tek boyayarak Bach’ın 3 numaralı konçertosunu neredeyse görsel bir şiire dönüştürmüştür. (Resim 7) Resim 7 Oscar Fischinger’in Motion Painting I (1942) filminden bir sahne Amerikalı sanatçı Robert Breer’in çektiği 3 dakikalık deneysel film A Man and His Dog Out For Air (1957), hareketli grafiklerin tarihi açısından oldukça önemlidir. 1950’li yıllarda Paris’e göç eden birçok Amerikalı sanatçıdan biri olan Breer, öncü canlandırma sanatçılarından Emile Cohl’u kendisine ilham kaynağı olarak alırken, kendi sınırlarını test etmek için filmi tercih etmiştir. Fischinger’in ardışık karelerden oluşan canlandırmasına zıt bir biçimde, bilinçli olarak izleyicinin tempo beklentisini bozmayı amaçlamaktadır 5. Çıplak ve abartılmış bir kuş şakımasının eşlik ettiği filmde, havada uçuşan çizgilerin karmaşık ve anlaşılmaz karalamalardan ağaçlara, binalara, kuşlara, bulutlara, köpeğini gezdiren bir adama, tepeye, köprüye, çalılara, “yiyecek” kelimesine ve yutkunuşa dönüşmesi zamanına göre oldukça sıra dışıdır. (Resim 8) Resim 8 Robert Breer’in yönettiği A Man and His Dog Out for Air(1957) filminden görüntüler Hareketli grafikler ve sinema başlıkları denildiğinde hiç kuşkusuz akla gelen ilk isim Saul Bass’tir. 1954 yılında Otto Preminger’in Carmen Jones adlı filmine hazırladığı posteri beğenen yönetmenin kendisinden rica etmesiyle film açılış başlıkları tasarlamaya başlayan Bass, öncekilerin aksine sadece başlık yazıları tasarlamak yerine bu başlıkların izleyicinin dikkatini çeken, konuya ve filmin psikolojisine hazırlayan ve filmle bütünleşen birer öge olarak kullanabileceğini keşfederek hareketli grafikler tarihinde yeni bir akımın öncüsü olmuştur. Gyorgy Kepes’in öğrencisi olarak Bauhaus stili ve Rus konstrüktivizmden yoğun biçimde etkilenirken, Bass çalışmalarında gerçek görüntülerden uzaklaşarak basit renk ve geometrik şekillerle kendine özgün ve çok kuvvetli bir görsel dil oluşturmuştur.6 Bass, Otto Preminger’in The Man with the Golden Arm (1955) filmine hazırladığı açılış başlığıyla ünlenmiştir. Eroin bağımlılığından kurtulmaya çalışan bir caz müzisyenini konu alan filmin jeneriğinde, kâğıttan kesilerek hazırlanmış bir insan siluetini kullanırken, eroin bağımlılığını anlatmak için figürün kolunu ön plana çıkartmış ve bu farklı yaklaşımıyla izleyicilerin dikkatini çekmiştir. Filmin başrol oyuncusu ve dönemin en “pahalı” sanatçılarından olan Frank Sinatra’nın yerine açılış başlığında basit bir kolun kullanımı bile Bass’ın görsel dilinin ne kadar kuvvetli olduğunu açığa vurmaktadır. (Resim 9) Resim 9 Saul Bass tarafından hazırlanan The Man with Golden Arm (1955) filminin açılış başlığı Hitchcock’un bir diğer büyük yapıtı Psycho (1960) için Saul Bass, kendisinin de en çok bilinen açılış başlıklarından birine imza atmıştır. Gergin, dikey ve yatay çizgiler genişleyerek ve bükülerek hapishane demirlerini, şehir binalarını ve ses dalgalarını çağrıştırırken aynı zamanda psikotik şizofren olan Norman Bates’in gelgitler içindeki karakterini de yansıtmaktadır7. (Resim 10) Resim 10 Psycho (1960) filminin açılış başlığından görüntüler Bass çalışmasından söz ederken “ Kuvvetli, temiz, ve yapısal formları seviyordum, ve Psycho’da bunu uygulamak istedim, çünkü bu başlık sadece filmin adı değil, kendince de başlı başına anlamı olan bir kelimeydi. Onu daha çoşkulu göstermek istedim ve görüntülerden bir araya gelen ipuçlarını kulanma fikrini çok sevdim.” demiştir8. Bass’ın yeteneği, filmin görsel dilini çözmesinden kaynaklanmaktadır. Hareketli kompozisyonları, müzikle de eşleşerek adeta filmin önsözünü oluşturmakta, filmin tonlamasını, havasını ve olayları önceden haber vermesiyle öncekilere göre farklılık yaratmıştır. Onun açılış başlıklarıyla film gerçekten başlamaktadır9. Bu başlıkların etkili olmasındaki bir önemli neden de besteci Bernard Herrmann’ın inanılmaz eserleri olmuştur. Müzikte kullanılan vurgular filmin görüntüleriyle eş zamanlı olarak bir bütünlük yaratmış ve izleyiciyi derinden etkilemeyi başarmıştır. Hatta Hitchcock Psycho filminin üçte bir etkisinin müzik nedeniyle olduğunu ifade etmiştir. Yine aynı dönemde hareketli grafiklere yeni boyutlar kazandıran biri isimlerden birisi de Pablo Ferro’dur. Dr. Strangelove, Bullit, Men in Black ve The Thomas Crown Affair gibi filmlerin açılış başlıklarında tipografik öğeleri ve birden fazla çerçeveyi birarada ustalıkla sentezlerken, müziğin görüntülerle olan ilişkisine özellikle dikkat etmiş, Stanley Kubrick’in A Clockwork Orange (1971) filmi için yaptığı tanıtım başlığı ile yönetmen tarafından “dahi” olarak nitelendirilmiştir10. Resim 11 Pablo Ferro’nun Stanley Kubrick tarafından yönetilen A Clockwork Orange (1971) filmi için hazırladığı tanıtım başlık canlandırması. Amerika ve Rusya arasındaki soğuk savaşın yoğun biçimde hissedilmeye başlandığı 60lı yılların sonlarında doğan efsanevi ajan James Bond’un tüm seri filmlerinde aynı açılış başlığının kullanıldığı görülmektedir. Siluet halinde seksi kadınların dans ettiği ve kameranın silahın namlusuna yerleştirilip kana bulandığı bu unutulmaz açılış başlığı, Amerikalı tasarımcı Maurice Binder imzasını taşımakla beraber 50 yıldır bir süredir çok ufak değişikliklerle günümüze kadar gelmeyi başarmıştır. (Resim 12) Resim 12 Maurice Binder tarafından hazırlanan James Bond filmlerinin açılış başlık canlandırması Film başlıkları tarihinde oldukça önemli bir yere sahip olan Stephen Frankfurt imzalı To Kill A Mockingbird (1962) filminin başlık canlandırmasında filmin ana karakteri olan Scout’un kutudan aldığı pastelle kâğıdı boyayarak başlık yazısını ortaya çıkarması, filmin karakteri ve açılış başlıkları arasındaki etkileşimi sıra dışı biçimde vurgulamaktadır11. Resim 13 Stephen Frankfurt imzalı To Kill A Mocking Bird (1962) filminin açılış başlık canlandırması Tasarımcılık kariyerine oldukça erken bir yaşta başlayan ve dönemin sanatçılarına nazaran daha geri planda kalan Wayne Fitzgerald, Morton DaCosta tarafından yönetilen The Music Man (1962) filmi için yaptığı ve yüzlerce oyuncak bando karakterinin tek tek hareket ettirilip film başlıklarına dönüştüğü çalışmasıyla hatırlanmaktadır. (Resim 14 ) Ayrıca Arthur Penn’in yönettiği ünlü Bonnie and Clyde (1967) filminin fotoğraf karelerinden oluşan basit ama etkili açılış başlığı da eserleri arasındadır. Resim 14 Wayne Fitzgerald imzalı The Music Man (1962) filminin açılış başlık canlandırması 80li yıllardan itibaren bilgisayarların tüm alanlarda olduğu gibi sinema sektörüne de girmesiyle birlikte birçok yeni yaklaşım, teknik ve stiller ortaya çıkmıştır. Daha önce yüksek maliyetli üretim süreçleri yerini bilgisayarların nispeten ucuz ve hızlı çözümlerine bırakmıştır. Bu dönemde Richard ve Robert Greenberg kardeşler film başlıklarını bir yaratıcı endüstriye dönüştürmüştür. Superman The Movie , Alien, The World According to Garp, Dirty Dancing ve The Untouchables gibi filmlerin açılış başlıklarını tasarlayan Greenberg kardeşler bilgisayar ve 3 boyutlu görsel etki teknolojilerinin baskın olduğu açılış başlıklarıyla ünlenmişlerdir.12 Resim 15 Richard Greenberg tarafından hazırlanan Superman The movie (1978) filminin açılış başlık canlandırması Curran’a göre Greenberg kardeşler özellikle yaratıcı insanları ve gerekli teknolojiyi açılış başlıkları tasarlamak için bir araya getirme cesaretini göstermişlerdir. Bunlardan biri de Saul Bass’tan sonra açılış başlıklarında en belirgin değişimi ortaya çıkartan Kyle Cooper olmuştur. Cooper 90lı yıllarda post modern grunge akımını filme dahil eden anlayışla farklı tasarım alanlarındaki trendleri açılış başlıklarına yerleştirmiş, eski yöntemleri sayısal teknolojiyle birlikte kullanarak açılış başlıklarına yepyeni bir görünüm kazandırmıştır13. Donnie Brasco, Se7en, The Island of Dr Moreau, Mission Impossible, Spider Man, Sphere, Spawn, Twister ve Flubber gibi birçok Hollywood filminin açılış başlığı Cooper imzasını taşımaktadır. Bu filmler birer sinema klasiği sayılmasalar bile, Cooper’ın açılış başlıkları, kendi başlarına ayrı birer film gibi duruşlarıyla izleyicinin daima ilgisini çekmiş ve heyecanlandırmıştır. (Resim 16) Bu nedenle Se7en filminin açılış başlığı, the New York Times Magazine dergisi tarafından 90’ların en önemli yeniliklerinden birisi olarak gösterilmiştir14. Resim 16 Kyle Cooper tarafından hazırlanan David Fincher’ın Se7en (1996) filmi açılış başlık canlandırması 2000li yıllara gelindiğinde açılış başlıklarının geçmişe doğru yolculuk yaparak o dönemin çalışmalarını yeniden yorumlamaları sıkça görülmektedir. Bunlardan Olivier Kuntzel ve Florence Deygas tarafından tasarlanan Catch Me If You Can filminin açılış başlıkları, Pink Panther filmlerine gönderme yaparken aynı zamanda izleyiciyi filmin konusunun geçtiği 1960’lara başarıyla taşımaktadır.(Resim 17) Resim 17 Kuntzel ve Deygas tarafından tasarlanan Catch Me If You Can (2002) filminin açılış başlık canlandırması Benzer biçimde Saul Bass’ın çalışmalarına gönderme yapan Kiss Kiss Bang Bang filminin açılış başlığında Danny Yount 1960’ların dedektif filmlerinin atmosferini basit silüetler ve renk paletiyle çok etkili biçimde yakalamıştır.(Resim 18) Resim 18 Danny Yount tarafından tasarlanan Kiss Kiss Bang Bang (2005) filminin açılış başlık canlandırması Sinema tarihinde açılış başlıklarının sinema endüstrisinin yanı sıra sosyal yönelimler ve modaya göre de değiştiğini görmek mümkündür. Fakat özünde film başlıkları sessiz dönemden bu yana izleyiciyi filmin içine çekme işlevini koruyarak değerini asla kaybetmemiş ve filmin en önemli parçalarından biri olmaya devam etmiştir. 1 May, J; The Art of Film Title Design Throughout Cinema History, (http://www.smashingmagazine.com/2010/10/04/the‐art‐of‐the‐film‐title‐ throughout‐cinema‐history/) e.t. 21.08.2012. 2 Neale, S.; Cinema and Technology: Image, Sound, Color, s 7, Macmillan, 1985. 3 Milestone Film (http://cdn.shopify.com/s/files/1/0150/7896/files/ PrinceAchmedPK.pdf?1009)e.t. 18.04.2012 4 Moritz, W.; Restoring the Esthetics of Early Abstract Films, A Reader in Animation Studies, Pilling, J. (editör), John Libbey, 1997. 5 Trainor, J.; Interview with Robert Breer, 1979. (http://blogs.saic.edu/cate/files/ 2011/01/jtrainor_robertbreer1.pdf) e.t. 18.04.2012. 6 Braha, Y ve Byrne, B., Creative Motion Graphic Titling for Film, Video and the Web: Dynamic Motion Graphic Title Design, s 49, Focal Press, 2010. 7 Meggs, P. B.; Six Chapters in Graphic Design: Saul Bass, Ivan Chermayeff, Milton Glaser, Paul Rand, Ikko Tanaka, Henry Tomaszewski, Chronicle Books, 1997. 8 Rebello, S., Alfred Hitchcock and the Making of Psycho. New York: St. Martin’s Griffin, 1990. 9 Scorsese, M., Saul Bass as a Designer of films. Six Chapters in Graphic Design: Saul Bass, Ivan Chermayeff, Milton Glaser, Paul Rand, Ikko Tanaka, Henry Tomaszewski, Chronicle Books, 1997 10 May, J; The Art of Film Title Design Throughout Cinema History, (http://www.smashingmagazine.com/2010/10/04/the‐art‐of‐the‐film‐title‐ throughout‐cinema‐history/) e.t. 21.08.2012. 11 May, J; The Art of Film Title Design Throughout Cinema History, (http://www.smashingmagazine.com/2010/10/04/the‐art‐of‐the‐film‐title‐ throughout‐cinema‐history/) e.t. 21.08.2012. 12 Krasner, J.; Motion Graphic Design Applied History and Aesthetics, s 23, Focal Press, 2008. 13 Krasner, J.; Motion Graphic Design Applied History and Aesthetics, s 24, Focal Press, 2008. 14 Braha, Y ve Byrne, B., Creative Motion Graphic Titling for Film, Video and the Web: Dynamic Motion Graphic Title Design, s 57, Focal Press, 2010.