Azerbaycan
Azerbaycan | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent ve en büyük şehir |  Bakü40°25′K 49°50′D / 40.417°K 49.833°D | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Azerbaycanca[1] | ||||||||
| Konuşulan diller | Tam listeye bakınız | ||||||||
| Etnik gruplar (2019)[2] | |||||||||
| Demonim | Azerbaycanlı | ||||||||
| Hükûmet | Üniter yarı başkanlık sistemli baskın partili anayasal cumhuriyet | ||||||||
| |||||||||
| Yasama organı | Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Meclisi | ||||||||
| |||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||
• Toplam | 86.600 km2 (114..) | ||||||||
• Su (%) | 1,6 | ||||||||
| Nüfus | |||||||||
• 2023[3] tahminî | 10.127.874 | ||||||||
• Yoğunluk | 117/km2 (99.) | ||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2024 tahminî | ||||||||
• Toplam | 199,195 milyar $ (78.) | ||||||||
• Kişi başına | 19.328 $[4] (87.) | ||||||||
| GSYİH (nominal) | 2024 tahminî | ||||||||
• Toplam | 78,749 milyar $ (82.) | ||||||||
• Kişi başına | 7,641 $[4] (91.) | ||||||||
| Gini (2008) | 33.7[5] orta | ||||||||
| İGE (2019) | 0.756[6] yüksek · 87. | ||||||||
| Para birimi | Manat (AZN) | ||||||||
| Zaman dilimi | UTC+4 (AZS) | ||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||
| Telefon kodu | +994 | ||||||||
| ISO 3166 kodu | AZ | ||||||||
| İnternet alan adı | .az | ||||||||
| Azərbaycan Azerbaycan |
|---|
| dizisinin bir parçası |
  |
| Coğrafya |
| Kültür |
| Tarih |
| Demografi |
| İdari yapılanma |
| Ekonomi |
Azerbaycan, resmî adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti (Azerice: Azərbaycan Respublikası [ˈɑzæɾbɑjdʒɑn ɾespublikasɯ]), Batı Asya ile Doğu Avrupa'nın kesişim noktası olan Kafkasya'da yer alan bir ülkedir. Güney Kafkasya'nın en büyük yüz ölçümüne sahip ülkesi olan Azerbaycan'ın doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Rusya, kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan ve güneyinde İran ile komşudur. Kendisine bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin ise kuzey ve doğusu Ermenistan ile, güneyi ve batısı İran ile çevrilmiştir, Türkiye ile 17 km'lik sınırı bulunmaktadır.
Azerbaycan, zengin kültürel mirasa sahiptir. Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkeler arasında opera, tiyatro gibi sahne sanatlarını barındıran ilk ülke olma özelliğini taşır.[7]
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 1918 yılında kurulmuştur, ancak iki yıl sonra 1920, 26 Nisan'da Kızıl Ordu sınırı geçerek Azerbaycan'a girmiş,[8] 28 Nisan 1920'de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuş[9] ve ardından Sovyetler Birliği topraklarına katılmıştır.[9] Ülkenin tekrar bağımsızlığını kazanması 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılması ile gerçekleşmiştir.
1991 yılının Eylül ayında, çatışmalı bölge Dağlık Karabağ'daki Ermeni çoğunluk, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nden ayrılmak istemiş ve SSCB'nin çözülme sürecinde başlayan Birinci Dağlık Karabağ Savaşı 1994 yılında sona ermiştir. Dağlık Karabağ ve onu çevreleyen 7 bölge o zamana kadar uluslararası alanda Azerbaycan'a bağlı kabul edilirken Savaş sonrasında bölge, AGİT öncülüğünde yapılan görüşmeler sonucunda fiilen bağımsız kabul edildi. Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, fiilen savaşın sona ermesinden bu yana bağımsız olmasına rağmen, diplomatik anlamda hiçbir devlet tarafından tanınmamaktadır ve Azerbaycan'a bağlı bir de jure bölge olarak kabul edilmektedir.[10][11][12][13] Nitekim 2020 yılında gerçekleşen çatışma sonrasında Dağlık Karabağ ve 7 bölge yeniden Azerbaycan yönetimi altına girdi.[14]
Azerbaycan, üniter bir anayasal cumhuriyettir. Türk Devletleri Teşkilatı ve TÜRKSOY'un etkin üyesidir. 158 ülkeyle diplomatik ilişkisi ve 38 uluslararası kuruluşa üyeliği vardır.[15] GUAM, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün kurucu üyelerindendir.[16] 1992'den bu yana Birleşmiş Milletler'e üyedir, 9 Mayıs 2006'da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kurulan İnsan Hakları Konseyi'nin üyeliğine seçilmiştir.[17] Ayrıca Bağlantısızlar Hareketi, AGİT ve Avrupa Konseyi'ne de üyedir, Barış İçin Ortaklık projesinde NATO ile iş birliği yapmaktadır.[15][18]
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası'nda resmî din yoktur ve ülkedeki tüm ana siyasi güçler laik milliyetçidir ancak halkın çoğunluğu ve kimi muhalefet güçleri Şii İslam inancına sahiptir.[19] Diğer Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile karşılaştırıldığında Azerbaycan, sosyal ve ekonomik gelişme ile okuryazarlık oranında yüksek seviyelere ulaşmıştır.[20][21][22] İşsizlik ve intihar oranları da düşüktür.[23][24][25]
Bununla beraber 1993'ten beri iktidarda olan, Yeni Azerbaycan Partisi, bireysel hakları sınırlama, siyasal baskı, basına yönelik sansür gibi otoriter ve insan haklarını zedeleyici politikalar yapmakla suçlanmıştır.[26] Azerbaycan, 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde iki yıllık daimi olmayan üyeliğe başlamıştır.[27]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
Steingass'ın Farsça sözlüğünde āẕar-ābād, آذر آبادگان āẕar-ābādgān Tebriz şehrinin eski adı olarak kaydedilmiştir.[28] "Āzar" (Farsça: آذر) Ateş, baycan veya orijinal olarak bilinen haliyle "Pāyegān" (Farsça: پایگان) Muhafız/Koruyucu (Āzar Pāyegān = "Ateş Muhafızları") (Farsça: آذر پایگان) anlamına gelmektedir. Adların kökeni Zerdüştlük dönemi Perslerine (İran) dayanır. Müslümanların Pers'i fethetmesinden sonra birçok Farsça söz Arapça yazılmaya başlandı ve orijinal telaffuz şeklini yitirdi; örneğin "G / P / ZH / CH" sesleri Arapçada herhangi bir karşılık bulamadı. Böylece "Azar Paigān", Azerbaycan olarak bilinir hale geldi.
Farklı bir görüşe göre, Azerbaycan adı Ahameniş İmparatorluğu'nda Midya satraplığının yöneticiliğini yapan ve imparatorluğun Büyük İskender tarafından fethinden sonra görevine devam eden[29][30] Pers[31][32][33] Atropat'tan türemiştir.[34][35] Bu adın da Zerdüştlük dini kökenli olduğu düşünülmektedir. Atropat, Atropatena bölgesinde (günümüzde İran Azerbaycan'ı) egemenlik kurmuştur. Diğer bir görüşe göre ise o bölgede büyük bir devlet kurmuş olan ve Hazar Denizi'ne de adını veren Hazarlar'ın (Kazar, Kuzar, Xazar) adından kaynaklanır.[36]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Antik dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'daki en eski insan yerleşimleri Taş Devri'ne kadar uzanır, bu yerleşimin bulgularına Azıh Mağarası'nda rastlanmıştır ve Kuruçay kültürü adıyla tanınır.[37] Eski Taş Çağı ve Tunç Çağı ile ilgili kalıntılara ise Tağılar, Damcılı, Zar, Yatak-yeri adlı yerleşim merkezlerinde yer alan mağaralarda ve Leylatepe ile Saraytepe nekropollerinde ulaşılmıştır.
Azerbaycan'da milattan önce dokuzuncu yüzyılda, ilk İskit-Saka yerleşimleri başladı. İskitlerin ardından Manna Devleti (MÖ IX), sonra İranlı Medler Aras Nehri'nin güneyindeki bölgeye egemen oldular (MÖ IIV).[30] Medler, MÖ 900-700 arasında büyük bir imparatorluk kurdular ancak MÖ 549 yılında yıkıldılar ve topraklarına Ahameniş İmparatorluğu sahip oldu. Ahamenişlerin, Azerbaycan topraklarını da ele geçirmesi üzerine buralarda Zerdüştlük yayılmaya başladı.[38] Daha sonra Büyük İskender'in imparatorluğu Azerbaycan'da egemen oldu, devamında Selevkos İmparatorluğu'na bağlandı. Romalılar da Roma İmparatorluğu devrinde buraya yerleşti. Bölgenin asıl yerlileri olan Albanyalılar MÖ dördüncü yüzyılda bir imparatorluk kurdular. Bu devirde Zerdüştlük, Atropatena ve Kafkasya coğrafyasında yayıldı.
Sasanilerden Safavilere
[değiştir | kaynağı değiştir]
Albanya, 252'de Sasani İmparatorluğu'nun vasal bölgesi haline geldi ve Kral Urnayr, dördüncü yüzyılda devlet dini olarak Hristiyanlığı kabul etti. Devlet, çok sayıda Sasani ve Bizans fethine rağmen dokuzuncu yüzyıla kadar bölgede varlığını sürdürdü. Sasanilere itaat ederken kendi monarşisisni de devam ettirebildi. Albanya Kralı, derebeyi olmasına rağmen sadece sembolik bir otoriteye sahipti. Sivil dini ve askeri otorite Sasani askeri hükûmetinin elindeydi.[39] 7. yüzyılın ilk yarısında ise bölgeye Müslümanlar tarafından yapılan fetihler sonucu Albanya da müslüman yönetimin çatısı altına girdi. Emevi halifesi, hem Sasanileri hem de Romalıları, transkafkasyadan çıkarmayı başardı ve 667 yılında, Kral Javashir öncülüğünde başlayan Hristiyan isyanını da bastırdıktan sonra Albanya'yı kendine bağladı.
Abbâsî Halifeliği'nin gerilemesiyle oluşan otorite boşluğunda, Müsafiriler, Sâciler, Şeddadiler ve Büveyhîler gibi birçok yerel devlet bölgeye egemen oldu. 11. yüzyılın başında Orta Asya'dan batıya doğru ilerleyen Oğuz Türkleri, Azerbaycan'ı ele geçirdi;
Bölgeye giren ilk Türk devleti 1067 yılında Selçuklular oldu. Türklerin yerleşimi öncesinde burada Ermenice, Farsça ve Eski Azerice gibi hint-avrupa dil ailesine ve kafkas dil ailesine mensup diller konuşuluyordu. Bunlardan Eski Azerice, zamanla Türkçe ile kaynaşarak günümüzdeki Azericenin ilk formunu oluşturdu.[40][41] Bazi dilbilimciler, bu bölgede konuşulan Tat lehçelerinin de Eski Azericeden türediğini söylemektedir.[41][42] Daha sonra bölgeye hakim olan İldenizliler, bölgesel olarak Selçuklu İmparatorluğu'na bağlı olmakla beraber kendi yönetimlerini kurdular.
Bölge hanedanlarından Şirvanşahlar, Timur İmparatorluğunun çatısı altında bir devlet haline geldikten sonra, Altın Orda Devleti Toktamış'a karşı savaşta Timurlular'a yardım ettiler. Timur'un ölümünden sonra ise bölgede Karakoyunlular ve Akkoyunlular olmak üzere iki bağımsız ve rakip Türk devleti ortaya çıktı: Kara Koyunlu ve Ak Koyunlular Azerice konuşan[43][44] Türk boylarının bir konfedere devletiydi Şirvanşahlar ise bu süreçte yeniden bağımsızlaşarak ve yerel yönetimlerini güçlendirdiler.
I. İsmail'in Kızılbaş ordusu Azerbaycan seferini gerçekleştirip 1500'de Çabani Meydan Muharebesi'nde Şirvanşah Ferruh Yasar'ın ordusunu yenmiş ve Tebriz'e girip Safevi Devleti'ni kurmuştur.[45] Safevi hükümdarlarının ana dili Azerice idi, devletin yıkılışına kadar Safevi sarayında konuşuldu.[46][47] Devletin feodal beyleri Azerice konuşan Kızılbaş aşiretlerinden oluşuyordu. ve devlet yönetiminde üstünlük onlardaydı. benzer şekilde Safevilerin devlet ordusunu oluşturdular.[48][49][50] Böylece Azerbaycan Safevi egemenliğine girmiştir. Daha sonra da Afşarlar, Zendler ve Kaçarlar tarafından yönetilmiştir. Bölgede o zamana kadar hakim olan Sünniliğin, ağırlığı Şii inancına bırakması da yine bu dönemde gerçekleşmiştir.[51]
Şirvanşahlar, 1538'e kadar safevi egemenliği altında, kendi bulundukları bölgede iktidarlarını sürdürebildiler. Şah İsmail'den sonra gelen oğlu Şah Tahmasb ise Sirvanşahları derdest ederek etti ve bulundukları bölgeyi, Safevi vilayeti yaptı. Vilayetin adı da Şirvan oldu. Osmanlı- Safavi Savaşı sonunda Osmanlı Devleti, kısa süreliğine de olsa bugünkü Azerbaycan topraklarının bir kısmını ele geçirdi ve yönetti. 17. yüzyılın başında, Safavi yönetici I. Abbas, bölgeyi Osmanlılardan geri aldı.
Safevilerden sonra bölge Afşar hanedanı tarafından yönetildi. Nadir Şah'ın (h. 1736-1747) ölümünden sonra, onun eski tebaasının çoğu istikrarsızlığın patlamasından çıkar sağladı. Azerbaycanda çeşitli yarı bağımsız biçimlerine sahip çok sayıda kendi kendini yöneten Azerbaycan hanlıklar[52] ortaya çıktı. Hanlıklar, Orta Asya ve Batı arasındaki uluslararası ticaret yolları aracılığıyla kendi işlerini kontrol ediyorlardı.
1722 ve 1723 yılları arasında süren Rus-İran Savaşı'nın sonrasında, Safavi İmparatorluğu çöktü. Bakü ve çevresi Ruslar tarafından işgal edildi. Kısa bir araya rağmen bugün Azerbaycan topraklarında bulunan Safavi Devletine komşu olan ülkeler, Safavilerin bölgeye gelişinden 19. yüzyıla kadar İranlıların yönetiminde kaldı.[53][54]
Modern tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]
Safavilerin ardından, bölge yine Türk kökenli olan Afşar Hanedanlığı'nın yönetimine girdi. Nadir Şah'ın ölümünün ardından ise bölgede kendi yönetimini sağlayan sayısız hanedan ortaya çıktı.[55][56] Bu hanedanların yöneticileri İran Şahının tebası konumundaydı.[57] Hanedanlar aynı zamanda, Orta Asya ve Batı arasındaki ticaret yollarının kontrolünü de ellerinde bulunduruyordu.[58] Bölge ilerleyen tarihlerde Kürt kökenli olan Zendler ve yine Türk kökenli Kaçarlar tarafından yönetildi.[59] 18. yüzyılın sonlarına doğru, Rusya güneydeki komşuları (aynı zamanda rakip devletleri) olan Osmanlı ve İran'a karşı daha saldırgan bir jeopolitik duruş sergilemeye başladı[60] ve büyük kısmı İran'ın elinde bulunan kafkasyayı ele geçirmeye çalıştı.[61] 1804 yılında, Ruslar Ganja kasabasını işgal ederek İranlıları buradan çıkardı. Bu adım 1804 ve 1813 yılları arasında sürecek Rus-Pers savaşının da fitilini ateşledi. Askeri anlamda büyük bir güce sahip olan Ruslar bu savaştan galip çıktı.[62] Savaş sonrasında imzalanan Gülistan antlaşması gereği Kaçarlar; Gürcistan ve Dağıstan ile pek çok hakanlığı bırakmak zorunda kaldılar.[63]
İlerleyen yıllarda, Ruslar Gülistan Antaşması'nı ihlal ederek İran'a ait Erivan Hanlığı'nı da ele geçirdi[63][64] ve iki ülke arasında yeniden savaş başladı. Bu savaş 1826 ve 1828 yılları arasında sürdü. Savaşın sonunda imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Kaçarlar; Erivan, Nahcivan ve Talış Hanlıkları üzerindeki üzerindeki egemenliklerini yitirdiler.[63] Böylece bugünkü Azerbaycan topraklarından, İran kontrolü altında olan son kısım da yitirildi. Kafkasya topraklarının İran'dan Rusya kontrolüne geçmesiyle beraber bu iki egemenlik arasındaki sınırı Aras Nehri oluşturdu. Bu durum SSCB'nin çözülüşüne kadar devam etti.[65]
Kaçarlar, 19. yüzyılın başında bugünkü Azerbaycan topraklarını da içeren Kafkasya bölgesini Rusya'ya bırakmak zorunda kaldı.
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
[değiştir | kaynağı değiştir]Transkafkasya Demokratif Federal Cumhuriyeti
[değiştir | kaynağı değiştir]Birinci Dünya Savaşı sırasında 1917 Ekim Devrimi sonucu yıkılan Rus İmparatorluğu'nun ardından, kısa süreliğine de olsa, bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti, Ermenistan ve Gürcistan'dan teşkil Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyet kuruldu. 1918 yılında ise TDFC çözüldü ve Mehmed Emin Resulzade tarafından kurulmuş olan Müşavat Partisi öncülüğünde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, bağımsızlığını ilan etti. Yeni Cumhuriyet için kullanılan Azeri ismi, cumhuriyetten öncesine dayanır ve cumhuriyet öncesinde sadece günümüz İran'ının kuzeybatı komşuları için kullanılırdı.[66][67]
ADC, tarihteki ilk müsluman parlamenter cumhuriyet olma özelliğini taşır.[68][69] Bu dönemde, parlamentonun önemli icraatları arasında kadınların oy hakkı yer alır.[70] Bu bakımdan Azerbaycan, kadınlara erkeklerle eşit siyasal haklar veren ilk müslüman ülkedir. Bir diğer önemli icraat ise Müslüman dünyasının ilk modern üniversitesi olan Bakü Devlet Üniversitesi'nin kurulmasıdır.[70]
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
[değiştir | kaynağı değiştir]1920 Nisanında, Geçici Devrim Hükûmeti Ülke genelinde kontrol sağladı ve ülkenin adı Azerbaycan Halk Komiserleri Komitesi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oldu. Daha sonra bu isim Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını aldı, böylece Azerbaycan da Sovyetler Birliği'ne katılmış oldu. Azerbaycan Anayasası'nın kabulünden sonra ise 1921'de Azerbaycan Devrim Komitesi, Merkezi Yönetim Komitesi olarak değişti ve yüksek yasama organı oldu.
13 Kasım 1921 tarihinde Sovyet Rusya, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye arasında Kars Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma sonucunda, Bağımsız Aras Cumhuriyeti, Nahcivan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla, Azerbaycan Sovyet'ine dahil oldu. Diğer yandan Zangezur ve Alexandropol adıyla da bilinen Gümrü Ermenistan'a verildi.[54]
12 Mart 1922'de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan, bir araya gelerek Sovyet Rusya'nın öncülüğünde Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ni oluşturdu. Bu girişim, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği öncesinde ilk kez Sovyet Cumhuriyetlerinin birleşmesidir. Birlik Konseyi de yine bu 3 ülkenin temsilcilerinden oluşmaktaydı. Azerbaycan Neriman Nerımanov, Gürcistan Polikarpe Mdivani, Ermenistan Alexandr Fyodorovich Miasnikyan tarafından temsil edildi. Transkafkasya Komünist Partisinin ilk sektereri de Sergo Ordzhonikidze’dir.
1922 Aralığında Birlik, Rusya Ukrayna ve Belarus’la birleşme kararı alarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ni oluşturdu. Nitekim Transakafkasya birliği pek de uzun sürmedi. 1936 yılının Aralık ayında çözüldü ve liderler kendini pek çok konuda fikir ayrılığına düşmüş halde buldu. 3 ülke de doğrudan Sovyet Cumhuriyeti oldu.
İkinci Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]İkinci Dünya Savaşı sırasında ise Azerbaycan, SSCB’nin statik enerji politikasında kritik bir role sahipti. Savaşın başlarında Nazi Almanyası saldırmazlık paktına uydu ancak 22 Haziran 1941'de Almanya, SSCB'yi işgal edince durum değişti. Savaşın ilk yılında Azerbaycan 23 buçuk milyon ton petrol üreterek kendi petrol endüstrisinin rekorunu kırdı.[71] 1941’in sonuna gelindiğinde ise binlerce Azeri, Gönüllü Halk Birlikleri’ne katıldı. Seferberlik hali hayatın her alanını olduğu gibi petrol endüstrisini de etkiledi. Savaşın başlamasından bir hafta sonra, petrol işçileri, kendi çalışma saatlerini günde 12 saat olacak şekilde değiştirdi, tatiller ve izinler savaş sonuna kadar iptal edildi. Bakü'nün petrol kaynağı olması onu Hitler'in de hedefi haline getirdi. 1942 yılında Almanya güçleri, Bakü'ye saldırdı. Ancak saldırı başarısız oldu. Stalingrad'da yenilgiye uğrayan Alman ordusu geri çekilmek zorunda kaldı. Bununla beraber Doğu Cephesinde kullanılan SSCB petrolünün yüzde sekseni, Bakü’den tedarik edildi. 1942 yılında, Yüksek Sovyet kararıyla Azerbaycan petrol endüstrüsünde çalışan 500’den fazla işçi, madalya ya da nişan ile ödüllendirildi. 130'dan fazlası SSCB’nin en yüksek dereceli onur ödülü olan “SSCB Kahramanlığı” unvanına layık görülmüştür. Azerbaycanlı Tümgeneral Azi Aslanov bu unvana iki kez layık görülmüştür.
İran Azerbaycan'ı
[değiştir | kaynağı değiştir]1941 yılında SSCB, İran'da Azerilerin yaşadığı bölgeyi işgal etti. Sovyet Ordusu, askerî birliği Aras'ın güneyinde Azeri nüfusunun etnik kimliğini koruyarak yaşamasına izin verdi. Sovyetlerin bölgedeki hakimiyet süresince Azerbaycanlılar kendi dilini konuşabildi. Fars hakimiyetinde gölgede kalan dil bu süreçte SSCB Azerbaycanı'ndan gelen yazarlar, gazeteciler ve hocalar sayesinde bu bölgede yaşatıldı. 1945'te SSCB'nin geri çekilmesi sonrası özerk bir Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kuruldu. Merkezi Tebriz lideri Jaafar Pishevari idi. Azerbaycan'ın seküler kültürü, eğitimi ve kurumları İran Azerbaycanı'nda da kendini gösterdi. Bu durum iki ülkenin SSCB kontrolü altında birleşeceğine dair yorumlara da neden oldu. Oysa sonunda İran Azerbaycanı soğuk savaşın en önemli anlaşmazlıklarından birine ev sahipliği yaptı. Batılı güçlerin baskısı ise SSCB'yi geri çekilmeye zorladı. İran hükûmeti 1946'da bölgede yeniden kontrol sağladı Demokrat Parti liderleri Sovyet Azerbaycanı'na iltica etti.
Azerbaycan ekonomisinin gerilemesi ve Haydar Aliyev dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1960'larda SSCB siteminde yapısal krizler başgösterdi. Azerbaycan'ın petrolü Sovyet ekonomisindeki kritik önemini kaybetmeye başladı. Bunda hem diğer bölgelerdeki petrol kaynaklarının, hem de bu bölgedeki kaynakların tükenmesinin etkisi vardı. Sonuç olarak Azerbaycan yakın zamanın en düşük ekonomik büyümesiyle karşı karşıya kaldı. Azeriler ve Ermeniler arasındaki etnik gerilimler de bu dönemde baş gösterdi. Moskova, gerilimi düşürmek amacıyla Haydar Aliyev'i Azerbaycan Komünist Partisi'nin başına getirdi. 1969'da Aliyev'in icraatları ekonomik alanda yükselmeye sebep oldu ancak bu yükseliş de geçici bir süre için geçerliydi. Aliyev zamanında Azeri kökenli yönetici elitlerin de gücüne güç kattı.
Aliyev 1982 yılında Moskovada bulunan Polütbüro'ya üye seçildi. 1987'de Gorbaçov öncülüğünde uygulanan prestroykaya karşı çıktığı için Gorbaçov tarafından emekliliğe zorlandı.
Glasnost ve Perestroyka
[değiştir | kaynağı değiştir]Soğuk Savaş'ın ilerleyen yıllarında Sovyet ekonomisinde belli sorunlar ortaya çıkmaya başladı. Askeri alanda gelişim sürerken halkın günlük ihtiyaçlarının karşılanmasında sıkıntı yaşanıyordu. Üretim faaliyeti büyük oranda yavaşlamış ve aksamaya uğramıştı. Bu durumun en önemli sebeplerinden biri işçilerin üretime yabancılaşmaya başlamasıydı. SSCB'de işsizlik oranının yüzde 0 olması, toplumun sosyalist değerlere bağlılığının azalmasıyla birleşince, işçilerin üretim sürecine gereğinden az özen göstermesi sonucu ortaya çıktı. Bu duruma uzun süre çözüm bulunamazken dönemin devlet başkanı Gorbaçov'un 1986'da 27. Parti Kongresi'nde söylediğine göre sorun, üretici güçler ve üretim ilişkilerinim arasındaki uyuşmazlıktan ileri gelmekteydi.[72] Gorbaçov, çözüm olarak işçilerin içinde bulunduğu yabancılaşma halinin sona erdirilmesi gerekliliğini ve Leninizme dönüşü önerdi. Perestroyka olarak adlandırılan ve SSCB'nin çözülme sürecinde kritik öneme sahip olan politikalar dizisi, politikanın da ötesinde bir yaşam tarzı olma özelliğine sahipti.[73] Ekonomik alanda dışarıya açılmayı merkezine alan prestroykanın 4 temel stratejisi vardı: Bireysel çıkarlara önem verilmesinin toplumsal üretimdeki sorunları azaltması, kamusal eleştiri (glasnot) yani işçilerin fabrikalarda işçi meclisleri kurup burada tartışmaları, demokrasi, son olarak da hukuk ve kontrol.[72] Prestroyka yeniden yapılanma anlamına gelmekteydi. İşçilerin yeniden ülkenin sahibi olduğunu anlatmak amaçlanıyordu.
Glasnost ise açılık politikasıydı. İşçilerin fabrikalarda ve bulundukları tüm işyerlerinde söz hakkına sahip olmalarını içeriyordu. Ancak Glasnot bir süre sonra anti-sosyalist politikanın aracısı haline geldi. Zaten SSCB ve kapitalist ülkeler arasındaki temel çatışma noktalarından birini özgürlük propagandası oluşturmaktaydı. Bu politikaların etkisiyle, bağımsız kuruluşlar ve siyasal örgütler ortaya açıkmaya başladı. Bunlardan birisi 1989'da kurulan ve SSCB'den ayrılmayı hedefleyen Azerbaycan Halk Cephesi'dir. Ülkede huzur sağlaması amacıyla öne sürülen bu politikalar huzursuzluğu daha da arttırdı. Büyük bir kargaşa ortaya çıktı. Halka vadedilen özgürlük sadece özel mülkiyet özgürlüğü ile sınırlı kaldı ve demokrasi alanında gerçekleşmedi.[74]
Azerbaycan'daki iç rahatsızlıklar, Moskova'nın ilgisizliğine cevap olarak zaten sıcak çatışmalara dönüşmüştü ve bu çatışmalar bağımsızlık ve ayrılık çağrısına yol açtı; olaylar Bakü'de yaşanan Kara Ocak'ta doruğa çıktı.[75] 1990 yılından sonra, Azerbaycan SSC Yüksek Konseyi, başlıktaki "Sovyet Sosyalist" kelimesini kaldırdı, Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirisi'ni kabul etti ve devlet bayrağı olarak Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin bayrağını kullanmaya başladı.[76] 18 Ekim 1991'de Azerbaycan Yüksek Konseyi, ülkede yapılan referandum yoluyla Bağımsızlık Bildirisi'ni doğrulattı ve Aralık 1991'de Sovyetler Birliği resmen dağıldı.[77]
SSCB'nin çözülüşü sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]SSCB'nin çözülmesi sonrası bu coğrafyada tarihte eşine az rastlanır bir yoksulluk baş gösterdi. Sosyalizmin yeniden doğma ihtimaline karşı çok hızlı bir kapitalistleşme yaşandı. Bu süreçte, daha önce vadedildiği gibi şirket ve fabrika hisseleri insanlara dağıtıldı. (Sosyalizmin bunları tek elde topladığından ve mülkiyetin halka ait olması gerekliliğinden bahsediliyordu) Ancak, birkaç sene içinde büyük değerlere sahip olacak olan bu hisseler, bu dönemde halkın karşı karşıya kaldığı yoksulluk nedeniyle değerinin çok altında fiyatlara satıldı. Ve günümüzün oligarklarını oluşturacak isimlerin elinde toplandı. 1990'ların sonuna gelindiğinde yoksulluk 10 yıl önceye oranla azalmış ve halk normal yaşama dönmeye başlamıştı ama geçiş sürecini oluşturan 10 yılın çok acılı olduğunu söylenebilir.
1993 yılının Eylülünde Azerbaycan, Bağımsız Devletler Topluluğu'na katıldı. 1991 yılında Dağlık Karabağ bölgesindeki çatışmalar büyük bir savaşa dönüştü. 1994'te ateşkes imzalandı ancak anlaşmazlıklar devam etti.[76] 1994 yılında çatışmaların sonunda Ermeniler, Dağlık Karabağ da dahil olmak üzere Azerbaycan'ın yüzde 16 kadarını kontrolü altına aldı.[78][79] Yaklaşık 30.000 kişi yaşamını kaybetti ve bir milyon kişi bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kaldı.[80] Dört Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı (822, 853, 874 ve 884), "Ermeni güçlerinin Azerbaycan'ın işgal altındaki tüm topraklarından çekilmesini istedi".[81] 1970 nüfus sayımına göre 510.000 Rus ve 484.000 Ermeni Azerbaycan'da yaşamaktaydı; 1990'larda ise birçok Rus ve Ermeni, Azerbaycan'ı terk etti.[82][83] 25-26 Şubat 1992'de Ermenistan'a bağlı kuvvetlerin Azeri sivilleri topluca katlettiği Hocalı Katliamı, İnsan Hakları İzleme Örgütü de dahil olmak üzere birçok uluslararası örgüt tarafından soykırım olarak kabul edilmektedir.[84]
Seçimle başa gelmiş olan devlet Başkanı Ebulfez Elçibey, Surat Hüseyinov’un başında olduğu ordu tarafından görevden alındı. Bu olay sonrasında bir önceki devlet Başkanı Haydar Aliyev'in siyasal gücü arttı. 1994 yılında Hüseyinov, dönemin başbakanı Aliyev'e de darbe girişiminde bulundu ancak başarısız oldu ve vatan hainliği suçlamasıyla tutuklandı.[85] Ertesi yıl, Aliyev'e karşı bir darbe girişimi daha oldu. Bu sefer başını Rovşen Cevadov'un çektiği OMON adıyla bilinen özel amaçlı polis birlikleri tarafından yapılan darbe girişimi başarısız oldu. Bu olayın ardından Azerbaycan OMON birlikleri dağıtıldı.[86][87] Bu süreçleri, ülkenin devlet bürokrasisi ve yolsuzluklarla dolu kötü şöhreti izledi.[88] 1998 Kasımında Aliyev ikinci dönem için yeniden seçildi. Ekonomide yaşanan gelişmelere rağmen Aliyev'in başkanlığı, seçim hilesi şüphesi, ekonomik istikrarsızlık ve iç yolsuzluk nedeniyle eleştirildi.[89] Aliyev'in ölümünden sonra 2003 yılında oğlu İlham Aliyev, hem Yeni Azerbaycan Partisi'ne hem de Azerbaycan Devleti'ne başkanlık yaptı ve 2013 yılında 3. kez yeniden seçildi.[90] Azerbaycan resmî olarak günümüzde 66 yönetim bölgesine ayrılır.[91]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan, Güney Kafkasya'da yer alan bir Avrasya ülkesidir. Bulunduğu konum, Doğu Avrupa ve Güneybatı Asya'dır. 38° ve 42° kuzey enlemleri ile 44° ve 51° doğu boylamları arasındaki coğrafı bölgeye yerleşmiştir. Sınırlarının uzunluğu 2.648 kilometredir. Bunun 1007 kilometresi Ermenistan, 756 kilometresi İran, 480 kilometresi Gürcistan, 390 kilometresi Rusya ve 17 kilometresi Türkiye sınırlarını oluşturmaktadır.[92] Sahil şeridi 800 kilometre uzunluğundadır ve Hazar Denizi'nin Azeri kısmının en geniş alan uzunluğu 456 kilometredir.[92] Ülke toprakları kuzeyden güneye 400 kilometre ve doğudan batıya 500 kilometre olarak uzanır.
Doğu sınırını oluşturan Hazar Denizi, kuzeydeki Büyük Kafkas Sıradağları ve merkezdeki geniş düzlükler, Azerbaycan'ın en baskın fiziksel nitelikleridir. Büyük ve Küçük Kafkas Dağları ile Talış Dağları ülkenin yüzde kırklık kısmını kapsar.[93] Bazardüzü Dağı, Azerbaycan'ın en yüksek noktasını (4.466 m), Hazar Denizi ise en alçak noktasını (−28 m) oluşturur. Bunların dışında, Doğanın Yedi Harikası listesine eklenmek için aday gösterilen çamur volkanlarının yaklaşık yarısı Azerbaycan sınırları içinde kalmaktadır.[94]
Yüzey suları, temel su kaynağıdır. Ancak, ülkedeki 8.350 ırmak arasından yalnızca 24 tanesinin uzunluğu 100 kilometrenin üzerindedir.[93] Irmakların tamamı, ülkenin doğusunda kalan Hazar Denizi'ne dökülür.[93] 67 km2 büyüklüğündeki Sarısu Gölü, Azerbaycan'ın en geniş gölüdür. En uzun ırmağı ise sınırlar dışındaki uzunluğu da eklendiğinde 1.515 kilometreyi bulan Kura Nehri'dir. Ayrıca ülke, Hazar Denizi'nde yer alan kimi adaların da iyesidir.
1991 yılında Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasından bu yana hükûmet, ülkede çevreyi korumak için köklü tedbirler almıştır. Ancak çevrenin ulusal anlamda korunması, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı'ndan sağlanan yeni gelirlerle devlet bütçesinin artması sayesinde 2001'den sonra gelişmeye başlamıştır. Dört yıl içinde korunan alanlar iki katına çıktı, günümüzde ise ülkenin yüzde sekizlik bir kısmını kapladı. 2001 yılından bu yana hükûmetin yedi büyük rezerv kurmak ve çevreyi korumak için ayırdığı bütçe, ikiye katlandı.[95]
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan geniş bir doğa çeşitliliğine de ev sahipliği yapar. Toprakların yarsından fazlası 400-1000 metreye uzanan dağlık alanlardan oluşur. Bazı bölgelerde bu 100-120 metre bazı bölhelerde ise 50 metre civarındadır. Kalan bölgeler ise genelde daha alçak düzlükler ve ovalardan oluşur. Güneyde Ermenistan'ın dağ kütleleri, kuzeyde ise yüksek Kafkas Dağları vardır. Azerbaycan'ın dağları; Büyük Kafkas Sıradağları (4.000-5.000 m) içinde yer alan Bazardüzü (4.466 m), Şahdağ (4.243 m), Pazaryurdu (4.126 m), Tufan (4.191 m), Yarıdağ (4.116 m), Ragdan (4.020 m) dağları, Küçük Kafkas Sıradağları içinde yer alan Kapıcık (3.906 m), Gazangeldağ (3.829 m), Biçenek Aşırımı (2.346 m), Karabağ Volkanik Yaylasında yer alan Delidağı (3.616 m), Murovdağ silsilesinde yer alan Kamışdağ (3.724 m), Hinal dağı (3.367 m), Kepez (3.066 m), Zengezur Sıradağları içinde yer alan Büyük Işıklı (3.550 m), Talış Sıradağları silsilesinde yer alan Kömürköy (2.493 m) ve Kızyurdu (2.433 m) dağlardır. Azerbaycan'ın en uzun ırmağı 1.364 km Hazar Denizi'ne dökülen Kura Nehri'dir. Aras Nehri ise 1.072 km'dir. En büyük doğal gölü 67,0 km2 ile Sarısu Gölü'dür. En büyük yapay gölü 605,0 km2 ile Mingeçevir Baraj Gölü'dür.
Çevresinin dağlar ve yüksek tepelerle çevrili olmasına rağmen Azerbaycan'ın büyük bir kısmı ovadır ve topraklarının en verimli yerleri arasında Kura ve Aras ırmaklarının karıştığı deltadır.
Azerbaycanda ılıman bir iklim vardır ancak Hazar Denizinden içeriye doğru, yüksek dağlarda ve diğer yüksek kesimlerde sert bir iklimle karşı karşıya kalınır. Yüksek kesimlerde kışlar uzun, soğuk ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçer. Ovalarda ise kışlar serin ve yağmurlu ve kimileyin karlı, yazlar sıcak ve kurak geçer.
Azerbaycan ülkesi ovalarda genellikle bozkırdır, %25 ise bir kısmı dağlarda olmak üzere ormanlarlarla kaplıdır. Kuzey ve güney kesimlerinde dağların 2000 metre yüksekliğine kadar ormanlar görülür. Azerbaycan'ın doğal hayatında çoğunlukla bulunan hayvanlar, kızıl geyik, alageyik, karaca, dağ keçisi, karapaça, bizon, yaban domuzu, pars, Avrasya vaşağı, yaban kedisi, boz ayı, kurt, kızıl tilki, dağ faresi, sincap, Kafkas köstebeği Kafkas sivriburunlu faresi.
Azerbaycan iklimi dünyadaki 11 iklim çeşidinden 9'una sahiptir.[96] Yıllık ortalama sıcaklığı 10 °C'ın üzerindedir.
Biyoçeşitlilik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'da hayvan yaşamının zenginliği ve çeşitliliği ile ilgili ilk raporlar, doğu gezginlerinin seyahat notlarında bulunabilmektedir. Mimari anıtlar, antik kaya ve taşlar üzerindeki hayvan görüntüsü oymaları günümüzde kadar hayatta kalmıştır. Ülkedeki hayvanlar alemiyle ilgili ilk bilgiler ise 17. yüzyılda, doğa bilimcileri tarafından yapılan ziyaretler sırasında toplanmıştır.[93]
Azerbaycan sınırları içinde yaşayan 106 çeşit memeli, 97 çeşit balık, 10 amfibik tür ve 52 çeşit sürüngen tespit edilmiştir.[93] Ülkenin millî hayvanı olan Karabağ atı, bir dağ-bozkır yarış atıdır ve endemiktir; iyi huylu, hızlı ve zariftir. Günümüzde, türü tehlike altında olan hayvanlardandır.[97]
Azerbaycan'da bitki örtüsü içinde 4.500'den fazla yüksek boylu bitkiler bulunur. Bitki örtüsü diğer Güney Kafkasya ülkelerinden farklıdır ve Kafkasya'da yetişen tüm türlerin yaklaşık yüzde 67'si Azerbaycan'da bulunabilir.[98]
Siyaset
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan siyasi sisteminin yapısal oluşumu, yeni Anayasanın 12 Kasım 1995 tarihinde kabul edilmesiyle tamamlanmıştır. Anayasanın 23. maddesine göre Azerbaycan Cumhuriyeti devlet sembolleri bayrak, arma ve millî marştır. Azerbaycan'daki devlet gücü sadece iç meselelerle ilgili yasa ile sınırlıdır, ancak uluslararası meseleler için ayrıca uluslararası anlaşma hükümleri ile sınırlıdır.[99]
İcra, Yasama ve Yargı bölümlerinden oluşan Anayasa başkanlık cumhuriyeti olduğunu belirtiyor. Yasama yetkisi, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ndeki tek meclisli Millî Meclis ve Yüksek Millî Meclis tarafından tutulur. Millî Meclis olarak adlandırılan Azerbaycan Parlamentosu, 125 milletvekilinden oluşmakta ve seçilen her üye için 5 yıl olmak üzere, çoğunluk oylaması sistemine göre seçilmektedir. Seçimler her beş yılda bir Kasım ayının ilk Pazar günü yapılır.[100] Parlamento hükûmetin oluşumundan sorumlu değildir, ancak Anayasa, Millî Meclis, Bakanlar Kurulunun onayını ve hâlihazırda Parlamentonun neredeyse 125 sandalyesinin tamamına sahip olan iktidar hükûmeti Yeni Azerbaycan Partisi'ne sadık bağımsızlar olmasının önemli şartlarındandır. 2010 Parlamento seçimleri sırasında muhalefet partileri, Müsavat ve Azerbaycan Halk Cephesi Partisi tek bir sandalye bile kazanamadı. Avrupalı gözlemciler, seçim sürecine ve seçim gününde sayısız usulsüzlük bulmuştur.[101]
Yürütme yetkisi, yedi yıllığına doğrudan seçimle seçilen Başkan ve Başbakan tarafından yerine getirilir. Başkan, hem Cumhurbaşkanı hem de Millî Meclis'e karşı sorumlu olan bir yürütme organı olan Bakanlar Kurulunu kurmaya yetkilidir. Azerbaycan Bakanı öncelikle başbakan, milletvekilleri ve bakanlardan oluşur. Cumhurbaşkanı Millî Meclisi feshetme hakkına sahip değildir, ancak kararlarını veto etme hakkına sahiptir. Cumhurbaşkanlığı vetosunu geçersiz kılmak için parlamentonun çoğunluğu 95 oy almalıdır.[102] Yargı yetkisi Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Ekonomik Mahkemeye verilmiştir.[103] Başkan bu mahkemelerde hâkimleri aday gösterir. Avrupa Adalet Verimliliği Komisyonu raporu, yeni hakimlerin en iyi uygulama olarak seçilmesiyle ilgili Azerbaycan adalet modeline atıfta bulunmakta ve yeni bir demokraside yargının bağımsızlığını ve kalitesini sağlamaya yönelik belirli özellikleri ve gelişim yolunu yansıtmaktadır.[104][105]
Azerbaycan'ın yönetim sistemi nominal olarak iki aşamalı olarak adlandırılabilir.[106] Hükûmetin üst veya en üst kademeleri, Başkan tarafından yürütülür. Başkan, Bakanlar Kurulunu ve diğer üst düzey yetkilileri atama hakkına sahiptir. Yerel Yürütme Otoritesi yalnızca Yürütme Yetkisinin devamıdır. Azerbaycan'daki yerel devlet idaresinin yasal statüsü, 16 Haziran 1999'da kabul edilen Yerel Yürütme Yetkisi Hükümü (Yerli Icra Hakimiyati) tarafından belirlenmektedir.[107] Haziran 2012'de Başkan, Yerel Yürütme Makamlarına ek yetkiler veren ve güçlendirilen yeni Yönetmeliği onaylamıştır. Azerbaycan'ın yerel işlerindeki baskın konumları Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası'nın 9. Bölümü, belediyelerin yasal statüsü, yerel öz yönetim organlarının türleri, temel yetkileri ve diğer resmi kurumlarla olan ilişkiler gibi yerel özyönetim ile ilgili önemli konuları ele almaktadır. Diğer nominal yönetişim kademesi belediyelerdir (Bələdiyə) ve belediye üyeleri her beş yılda bir Belediye seçimlerinde genel oyla seçilir.[108] Hâlen ülke genelinde 1.607 belediye bulunmaktadır. Yerel yönetim alanında ilk kabul edilen Belediye Seçimleri Kanunu ve Belediyelerin Statüsü Kanunu 2 Temmuz 1999 tarihinde olmuştur. Belediye Servisi Kanunu, belediye çalışanlarının faaliyetlerini, haklarını, görevlerini, çalışma koşullarını ve sosyal yardımlarını düzenler ve yürütme aygıtının yapısını ve belediye hizmetinin organizasyonunu ana hatlarıyla belirtir. Belediyelerin Statüsü Kanunu, belediye organlarının rolünü ve yapısını düzenlemekte ve devletin yasal ve mali özerklik garantilerini özetlemektedir. Kanun, sosyal koruma, sosyal ve ekonomik kalkınma ve yerel çevre ile ilgili belediye programlarının kabulü ve yürütülmesine özel önem vermektedir.[109] Azerbaycan, Avrupa Konseyi üye ülkeleri arasında büyükşehir belediyesi olmayan tek ülkedir.[110]
Güvenlik Konseyi, başkanlık altındaki müzakere organıdır ve bunu Anayasaya göre düzenler.[111] 10 Nisan 1997 tarihinde kurulmuştur. İdari bölüm, başkanlık ofisinin bir parçası değildir, ancak hem başkanın hem de ofisinin mali, teknik ve maddi faaliyetlerini yönetir.[112]
Azerbaycan bağımsızlığını kazanmasından bu yana birçok seçim yapmış olmasına ve demokrasinin resmi kurumlarının çoğuna sahip olmasına rağmen, Freedom House tarafından "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmaktadır. Son yıllarda çok sayıda Azerbaycanlı gazeteci, blogcu, avukat ve insan hakları aktivisti Başkan Aliyev ve hükûmet yetkililerine yönelik eleştirileri nedeniyle toplanılarak ve hapse atılmıştır. Avrupa Parlamentosu tarafından Eylül 2015'te kabul edilen bir kararda Azerbaycan'ın "son on yılda tüm Avrasya'da demokratik yönetişimde en büyük düşüş yaşadığı" yönünde açıklamalar yapmış ve bundan sonra 17 Mart 2016'da Azerbaycan Cumhurbaşkanı, bazı STK'lar tarafından siyasi mahkûm olarak kabul edilen bir düzineden fazla kişiyi affedecek bir kararname imzaladı.[113]
Bu karar, ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından olumlu bir adım olarak kabul edildi.[114] 16 Mart 2017 tarihinde, siyasi mahkûm olarak kabul edilen başka kişilerin serbest bırakılmasına neden olan başka bir af kararı imzalandı.[115]
Azerbaycan, Havyar diplomasisi olarak adlandırılan bir uygulama olan yabancı yetkililere ve diplomatlara yurtdışındaki nedenlerini desteklemek ve ülkedeki seçimlerini meşrulaştırmak için sert bir şekilde eleştirildi.[116] Ancak, 6 Mart 2017 tarihinde, ESISC (Avrupa Stratejik İstihbarat ve Güvenlik Merkezi) tarafından yayınlanan raporda insan hakları STK'larına ve Azerbaycan'daki insan hakları ihlallerini ve yolsuzluğu eleştiren araştırma kuruluşlarına saldırdı.[117][118] ESISC bu raporda, ESI tarafından hazırlanan "Havyar Diplomasisi" raporunun Azerbaycan'a karşı siyasi bir savaşa girecek ve Avrupa Başbakanlarından oluşan ağın iftira temelinde bir şüphe ortamı yaratmayı amaçladığını ileri sürdü.[119] Freedom Files Analytical Center "Rapor otoriter propagandanın en kötü geleneklerinde yazılmıştır" fikrini öne sürmüştür.[120][121]
Dış ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kısa ömürlü Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, altı ülke ile diplomatik ilişkiler kurmayı başardı ve Almanya ile Finlandiya'ya diplomatik temsilciler gönderdi.[122] Sovyetler Birliği'nin çökmesinden sonra kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin uluslararası platformda tanınması ise yaklaşık bir yılı buldu. Azerbaycan'ı 6 Kasım 1996 tarihinde tanıyan Bahreyn, ülkeyi tanıyan en son ülke oldu.[123] Misyonların karşılıklı değişimi de dahil olmak üzere tam diplomatik ilişkiler, ilk kez Türkiye, Pakistan, Amerika Birleşik Devletleri, İran[122] ve İsrail ile kuruldu.[124] Azerbaycan, Türkiye ilişkilerinin önemini özellikle vurguladı.[125][126] İki devlet, birbiri arasındaki ilişkiler için "İki Devlet, Tek Millet" (İki dövlət, tək millət) ibaresini kullanmaktadır.[127]
Azerbaycan, bugüne kadar 158 ülke ile diplomatik ilişkiler kurmuştur ve 38 uluslararası örgüte üyedir. Bu örgütlerden Dünya Ticaret Örgütü'nde gözlemci statüsüne sahiptir. 9 Mayıs 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından İnsan Hakları Konseyi üyeliğine seçilmiştir. Görev süresi ise 19 Haziran 2006'da başlamıştır.
Azerbaycan'ın dış siyasetinin öncelikleri şunlardır: Her şeyden önce toprak bütünlüğünün korunması; Dağlık Karabağ ve çevresinde işgal altında olan yedi bölgenin işgal edilmesi sorunlarının ortadan kaldırılması; Avrupa ve Avrupa-Atlantik yapısına uyum; uluslararası güvenliğe katkı; uluslararası örgütlerle iş birliği; bölgesel iş birliği ve ikili ilişkiler; savunmanın güçlendirilmesi; iç siyaset sayesinde güvenliğin teşviki; demokrasinin güçlendirilmesi; ahlaki değerlerin bilimsel, eğitimsel ve kültürel politikalarla korunması; etnik ve dini hoşgörünün korunması; ekonomik ve sosyal kalkınma; iç güvenliği ve sınır güvenliğini artırmak; göç, enerji ve ulaşım güvenliği politikası.[128]
2007 yılının sonlarında Azerbaycan Hükûmeti, Ermeni işgali altındaki Dağlık Karabağ toprakları üzerinde uzun zamandır devam eden anlaşmazlığın çözülmemesi halinde yeni bir savaşın körükleneceğinin neredeyse kesin olduğunu belirtti.[128] Hükûmet, askeri bütçesini artırma sürecindedir. Ayrıca, Azerbaycan ve Türkiye arasında Gürcistan üzerinden geçmesi planlanan tren yolu ulaşım projesinin gerçekleşmesinin Ermenistan'ı işgal ettiği Dağlık Karabağ'dan çekilmeye zorlayacağını düşünen Ermeni diasporası, Avrupa Birliği ve ABD'deki lobiler bu projenin karşısında olduklarını açıkça dile getirmektedirler.[129]
Azerbaycan, terörle mücadele için kurulan uluslararası koalisyonların etkin bir üyesidir; Kosova, Afganistan ve Irak'ta barışı koruma çabalarına katkıda bulunmaktadır. NATO'nun Barış İçin Ortaklık programına da üyedir. Aynı zamanda Avrupa Birliği ile de iyi ilişkiler içindedir ve bir gün birliğe üye olmak için başvurabilir.[128]
İdari bölgeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan 14 ekonomik bölgeye ayrılmıştır; 66 rayonlar ve 12'si cumhuriyetin doğrudan yetkisi altında olan 77 şehir. Azerbaycan, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni içerir.[130] Azerbaycan Cumhurbaşkanı bu birliklerin valilerini atarken, Nahçivan hükûmeti Nahçivan Özerk Cumhuriyeti parlamentosu tarafından seçilir ve onaylanır.[131]
|
|
|
 |
Not: Merkezî yönetime doğrudan bağlı şehirler italik yazı tipi ile belirtilmiştir.
Büyük şehirler
[değiştir | kaynağı değiştir]2019 nüfus sayımına göre Azerbaycanın en büyük idari birimi 2,277,500 kişi ile Bakü, en küçük idari birimi ise 16,400 kişi ile Hızı olmuştur.[132]
| Azerbaycan büyük şehir ve merkezleri Devlet İstatistik Komitesi[133] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir ismi | Rayon | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | Rayon | Nüfus | ||
 Bakü |
1 | Bakü | — | 2.150.800 | 11 | Haçmaz | Haçmaz | 64.800 |  Sumgayıt |
| 2 | Gence | — | 328.400 | 12 | Ağdam | Ağdam | 59.800 | ||
| 3 | Sumgayıt | — | 323.000 | 13 | Celilabad | Celilabad | 56.400 | ||
| 4 | Mingeçevir | — | 220.780 | 14 | Hankendi | — | 55.100 | ||
| 5 | Lenkeran | Lenkeran | 100.600 | 15 | Ağcabedi | Ağcabedi | 46.900 | ||
| 6 | Nahçıvan (şehir) | — | 82.552 | 16 | Şamahı | Şamahı | 43.700 | ||
| 7 | Şirvan (Azerbaycan) | — | 80.900 | 17 | Füzuli | Fuzuli | 42.000 | ||
| 8 | Şemkir | Şemkir | 69.600 | 18 | Salyan | Salyan | 41.300 | ||
| 9 | Şeki | Şeki | 66.400 | 19 | Berde | Berde | 38.600 | ||
| 10 | Yevlah | Yevlah | 66.300 | 20 | Neftçala | Neftçala | 38.200 | ||
Ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Modern Azerbaycan ordusunun temeli, 26 Haziran 1918'de kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Ulusal Ordusu'na kadar dayanır.[134][135] Ülke, Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanınca, 9 Ekim 1991 tarihinde Silahlı Kuvvetler Kanunu'na göre, Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri oluşturuldu.[136] Günümüzde ülkede her yıl 26 Haziran, Silahlı Kuvvetler Günü olarak kutlanmaktadır.[137] 2002 itibarıyla, Azerbaycan silahlı kuvvetlerinde 95.000 etkin çalışan personel vardır. Yarı askerî birliklerin sayısı ise 17.000'i bulmaktadır.[138] Silahlı kuvvetlerin üç şubesi vardır: Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri.
Silahlı kuvvetler, gerektiğinde devlet savunmasına dahil edilebilir ve çeşitli askeri alt grupları kucaklar. Azerbaycan Millî Muhafızlığı, Sınır muhafızları komutanlığı ve İç kuvvetler başka bir paramiliter güçtür. Bu kurum, yarı bağımsızdır ve cumhurbaşkanı emrindeki bir ajans olarak etkinlik göstermektedir.[139]
Azerbaycan, Avrupa Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması'na bağlıdır ve tüm önemli uluslararası silah anlaşmaları imzalamıştır. Barış İçin Ortaklık ile Bireysel Ortaklık Eylem Planı kapsamında Türkiye'nin girişimleri ile NATO ile iş birliği yapmaktadır. Irak'a 151, Afganistan'a 184 barış kuvveti konuşlandırmıştır.[140]
Ülkenin 2011 yılındaki askeri harcamaları $4,46 milyardır.[141] Savunma sanayisi, küçük silahlar, küçük topçu sistemleri, tanklar, havacılık bombaları, pilotsuz araçlar ve çeşitli askeri araçlar üretmektedir.[142][143][144][145]
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1991 yılında bağımsızlığını kazandıktan sonra Azerbaycan, Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, İslam Kalkınma Bankası ve Asya Kalkınma Bankası'na üye oldu. Azerbaycan'ın bankacılık sistemi Azerbaycan Merkez Bankası, ticari bankalar ve bankacılık dışı kredi kuruluşlarından oluşmaktadır.[146] Ulusal Bankası, SSCB'nin eski Devlet Tasarruf Bankası'na bağlı olan Azerbaycan Devlet Tasarruf Bankası'na dayanarak 1992 yılında kuruldu. Merkez Bankası, Azerbaycan'ın merkez bankası olarak hizmet vermekte, ulusal para birimini, Azerbaycan manatını ihraç etme ve tüm ticari bankaları denetleme yetkisine sahiptir. İki büyük ticari banka UniBank ve Dr. Cahangir Hacıyev tarafından yönetilen devlete ait Uluslararası Azerbaycan Bankası'dır.
Harcama ve talep büyümesinin etkisiyle 2007 yılının ilk çeyreğinde enflasyon oranı %16,6'ya yükselmiştir. Nominal gelirler ve aylık ücretler bu rakama göre sırasıyla %29 ve %25 artmış, ancak petrol dışı sektördeki fiyat artışları enflasyonu teşvik etmiştir. Azerbaycan, enflasyona neden olan ve enerji dışı ihracatı daha pahalı hale getiren hızla büyüyen enerji sektörü nedeniyle sözde "Hollanda hastalığı" nın bazı işaretlerini gösteriyor.[147]
2000'li yılların başında kronik yüksek enflasyon kontrol altına alındı.[148] Bu, 1 Ocak 2006'da ekonomik reformları güçlendirmek ve istikrarsız bir ekonominin kalıntılarını silmek için yeni bir para birimi olan yeni Azerbaycan manatının piyasaya sürülmesine yol açtı.[149]
| “ | 2008 yılında Azerbaycan Dünya Bankası'nın İş Yapma Raporu tarafından en iyi 10 reformcundan biri olarak gösterildi. Azerbaycan, düzenleyici reformun 10 göstergesinin yedisinde iyileştirmelerle 2007/08 döneminde dünyayı en iyi reformcu olarak yönetti. Azerbaycan, Ocak 2008'de bir iş kurmanın süresini, maliyetini ve prosedür sayısını yarıya indiren tek duraklı bir mağaza işletmeye başladı. Ticari kayıtlar ilk altı ayda %40 arttı. Azerbaycan ayrıca, kredi sicilinin kapladığı borçluların sayısını iki katından fazla artırarak 1.100 dolarlık minimum kredi indirimini de ortadan kaldırdı. Ayrıca, vergi mükellefleri artık formları dosyalayabilir ve vergilerini çevrimiçi ödeyebilir. Azerbaycan'ın kapsamlı reformları, genel iş yapma kolaylığı açısından 97'den 33'e yükseldi. | ” |
Azerbaycan, 2010-2011 Küresel Rekabet Raporu'nda 57. sırada, diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinin üzerinde yer almaktadır.[150] 2012 itibarıyla Azerbaycan'ın GSYİH'sı 1995 seviyesinden 20 kat artmıştı.[151] Dünya Bankası 2019 İş Yapma Raporu raporuna göre, Azerbaycan, iş yapma kolaylığı açısından 57'den 25'e yükseldi.[152][153][154][155] İnşaat ruhsatı almak için zaman ve maliyet önemli ölçüde azaldı (80 gün zaman ve 12.563 AZN maliyet) gibi daha kolay hale geldi, elektrik şebekesini bağlama süreci ve kredi basitleştirildi.
Enerji
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'ın üçte ikisi petrol ve doğal gaz bakımından zengindir. Azerbaycan petrol endüstrisinin tarihi eski döneme kadar uzanmaktadır. Arap tarihçi ve gezgin Ahmed el-Belâzürî, Abşeron yarımadasının ekonomisini antik çağda tartışmış ve özellikle petrolünden bahsetmiştir. Azerbaycan'da birçok boru hattı mevcuttur.[156]
Küçük Kafkasya bölgesi, ülkenin altın, gümüş, demir, bakır, titanyum, krom, manganez, kobalt, molibden, karmaşık cevher ve antimonun çoğunu oluşturur. Eylül 1994'te Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile aralarında Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil ve Equinor olmak üzere 13 petrol şirketi arasında 30 yıllık bir sözleşme imzalandı. Batılı petrol şirketleri Sovyet sömürüsünün dokunmasız derin su petrol sahalarına dokunabildiklerinden, Azerbaycan petrol arama ve geliştirme için dünyanın en önemli noktalarından biri olarak kabul ediliyor. Bu arada Azerbaycan Devlet Petrol Fonu makroekonomik istikrarı, petrol gelirlerinin yönetiminde şeffaflığı ve gelecek nesiller için kaynakların korunmasını sağlamak için bütçe dışı bir fon olarak kuruldu.[157]
SOCAR'ın bir yan şirketi olan Azeriqaz, 2021 yılına kadar ülkenin tam gazlaştırılmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Azerbaycan, doğu-batı ve kuzey-güney enerji ulaşım koridorlarının sponsorlarından biridir.[158] Hazar bölgesini Türkiye'ye bağlayacak Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının Temmuz 2017'de tamamlanması bekleniyor. Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) ve Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP) Azerbaycan Şahdeniz'den doğal Türkiye'ye doğal gaz, Avrupa'ya ise gaz temin edecektir.
Ayrıca, 14 Eylül 2017'de SOCAR ve ortak girişimler (BP, Chevron, INPEX, Equinor, ExxonMobil, TP, ITOCHU ve ONGC Videsh) tarafından imzalanan PSA'ya göre Azerbaycan, ACG'nin geliştirilmesi konusundaki anlaşmayı 2050'ye kadar uzattı.[159]
Tarım
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan bölgedeki en büyük tarım havzasına sahiptir.[160] Azerbaycan'ın yaklaşık yüzde 54,9'u tarım arazisidir. 2007 yılı başında 4.755.100 hektarlık tarım alanı kullanılmıştır. Aynı yıl toplam ahşap kaynakları 136 milyon m³'tü. Azerbaycan'ın tarımsal bilimsel araştırma enstitüleri çayırlar ve meralar, bahçecilik ve subtropikal ürünler, yeşil sebzeler, bağcılık ve şarapçılık, pamuk yetiştirme ve tıbbi bitkiler üzerine odaklanmıştır.[161] Bazı bölgelerde tahıl, patates, şeker pancarı, pamuk ve tütün yetiştirmek kârlıdır.[162] Hayvancılık, süt ürünleri, şarap ve alkollü içkiler de önemli çiftlik ürünleridir. Hazar balıkçılık endüstrisi, mersin balığı ve morina balığının azalan stoklarına odaklanmaktadır. En son verilere göre Azerbaycan'da 1,5 milyon sığır, 5 milyon koyun, 30 milyon kümes hayvanı bulunmaktadır. Arıcılık gelişmiştir. 2002'de Azerbaycan deniz ticaretinin 54 gemisi olmuştur.[163]
Daha önce yurt dışından ithal edilen bazı ürünler yerel olarak üretilmeye başlandı. Bunlar arasında Coca-Cola tarafından Coca-Cola Bottlers LTD., Baki-Kastel tarafından bira, Nehir tarafından parke ve EUPEC Pipe Coating Azerbaijan tarafından petrol boruları bulunmaktadır.[164]
Turizm
[değiştir | kaynağı değiştir]Turizm Azerbaycan ekonomisinin önemli bir parçasıdır. Ülke 1980'lerde tanınmış bir turistik yerdi. Ancak, Sovyetler Birliği'nin çöküşü ve 1990'larda Dağlık Karabağ Savaşı, turizm endüstrisine ve Azerbaycan'ın turistik yer imajına zarar verdi.[165]
2000'li yıllar sonrası turizm endüstrisi toparlanmaya başlamıştır ve ülke o zamandan beri turist ziyaretleri ve geceleme sayısında yüksek oranda büyüme yaşamıştır.[166] Son yıllarda Azerbaycan din, spa ve sağlık turizmi için de popüler bir yer haline gelmiştir.[167] Kış aylarında, Şahdağ Dağ Tesisi en son teknolojiyle donatılmış kayak olanakları sunmaktadır.
Azerbaycan hükûmeti Azerbaycan'ın gelişmesini elit bir turizm merkezi olarak öncelikli hale getirdi. Azerbaycan ekonomisine turizmin en büyük olmasa da büyük bir katkıda bulunması ulusal bir stratejidir.[168] Bu faaliyetler Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından düzenlenmektedir. Bu ülkeye vizesiz seyahat hakkı olan 63 ülke var.[169] 10 Aralık 2020'de Türkiye ile imzalanan protokol ile iki devlet karşılıklı olarak 1 Nisan 2021 tarihinden itibaren sadece kimlik ile seyahat etmeye başladılar.[170][171] E-vize ise vize alınması gereken ülkelerin yabancılarının Azerbaycan Cumhuriyeti'ne ziyareti için kullanılan çevrimiçi sistemdir.[172]
Dünya Ekonomik Forumu'nun 2015 Seyahat ve Turizm Rekabet Raporu'na göre Azerbaycan 84. sırada yer alıyor.[173]
Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi'nin raporuna göre, 2010-2016 yılları arasında ziyaretçi ithalatında en güçlü artışı gösteren Azerbaycan ilk on ülke arasında yer aldı.[174] Buna ek olarak, yüzde 46.1 oranla Azerbaycan en hızlı gelişmekte olan ülkeler arasında ilk sırada yer aldı.[175]
-
-
Mardakan Kulesi
-
-
Ulaşım
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'ın önemli uluslararası trafik yollarının kavşağında bulunması, İpek Yolu ve Güney-Kuzey koridoru üzerinde yer alması ülke ekonomisi için ulaşım sektörünün stratejik önemini artırmaktadır.[176] Ülkedeki ulaşım sektörü, yollar, demiryolları, hava ve deniz taşımacılığını içerir.
Azerbaycan hammadde taşımacılığında da önemli bir ekonomik merkezdir. Mayıs 2006'da faaliyete başlayan 1.774 kilometre uzunluğundaki Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı (BTC), Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye topraklarından geçmektedir. BTC, yılda 50 milyon ton kadar ham petrol taşımak için tasarlanmıştır ve Hazar Denizi'ndeki petrolü küresel pazara aktarmaktadır.[177] Ayrıca 2006 yılı sonunda faaliyete başlayan, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye topraklarından geçen Güney Kafkasya Boru Hattı ise Şahdeniz doğal gazını Avrupa pazarına ek gaz olarak sunmaktadır.
Yapımı devam eden Bakü-Tiflis-Kars demiryolu, Türkiye'nin İstanbul Boğazı'ndaki Marmaray projesini de hayata geçirilmesiyle birlikte Avrupa demiryollarını Kazakistan ve Çin demiryolları bağlantıları ile Asya demiryollarına bağlayacaktır.[178]
Bilim ve teknoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]21. yüzyılda yeni bir petrol ve gaz patlaması Azerbaycan'ın bilim ve teknoloji sektörlerindeki durumu iyileştirmeye yardımcı oldu ve hükûmet modernleşme ve yeniliği hedefleyen bir kampanya başlattı. Hükûmet, bilgi teknolojisi ve iletişim endüstrisinden elde edilen kârın büyüyeceğini ve petrol üretiminden elde edilecek karla karşılaştırılabilir olacağını tahmin ediyor.[179]
Azerbaycan, 2007-2008 mali krizinden etkilenmeyen büyük ve istikrarlı bir şekilde büyüyen bir İnternet sektörüne sahiptir; hızlı büyümenin en az beş yıl daha süreceği tahmin edilmektedir.[180]
Ülke ayrıca telekom sektörünü geliştirmede de ilerleme kaydetmektedir. İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı (MCIT), hem politika yapıcı hem de düzenleyicidir. Genel ankesörlü telefonlar telefon santralinden veya bazı mağaza ve büfelerden token satın alınarak yerel aramalar için kullanılabilir. Belirteçler süresiz çağrı yapılmasına izin verir. 2009 yılı itibarıyla 1.397.000 ana telefon hattı ve 1.485.000 internet kullanıcısı bulunmaktadır.[181] Dört GSM sağlayıcısı: Azercell, Bakcell, Nar Mobile, Naxtel mobil şebeke operatörleri ve bir CDMA vardır.[182]
21. yüzyılda Elçin Halilov ve diğer temel çalışmalarından esinlenilen önde gelen Azerbaycan jeodinamiği ve jeotektonik bilim insanı, şimdi Cumhuriyetçi Sismik Hizmetin büyük kısmını oluşturan yüzlerce deprem tahmin istasyonu ve depreme dayanıklı binalar tasarlamıştır.[183][184][185]
Azerbaycan Milli Havacılık ve Uzay Ajansı, ilk uydu AzerSat 1'i 7 Şubat 2013'te Fransız Guyanası'ndaki Guyana Uzay Merkezi'nden 46° Doğu yönü pozisyonlarında yörüngeye başlatıldı.[186][187][188] Uydu Avrupa, Asya ve Afrika'nın önemli bir bölümünü kapsıyor, TV ve radyo yayınlarının yanı sıra internet'in yayınına da hizmet ediyor.[189] Bir uydunun yörüngeye fırlatılması, Azerbaycan'ın gelecekte kendi uzay endüstrisi ile ulus olma hedefini gerçekleştirme yolunda hayata geçirdiği ilk adımdır ve gelecekte daha fazla projeyi başarıyla uygulayabileceğinin göstericisidir.[190][191]
Demografi
[değiştir | kaynağı değiştir]| Tarihî nüfus | ||
|---|---|---|
| Yıl | Nüfus | %± |
| 1897 | 1.806.700 | — |
| 1908 | 2.014.300 | %+11.5 |
| 1917 | 2.353.700 | %+16.8 |
| 1926 | 2.313.600 | %−1.7 |
| 1939 | 3.205.200 | %+38.5 |
| 1959 | 3.697.700 | %+15.4 |
| 1970 | 5.117.100 | %+38.4 |
| 1979 | 6.028.300 | %+17.8 |
| 1989 | 7.021.200 | %+16.5 |
| 1999 | 7.953.400 | %+13.3 |
| 2009 | 8.922.000 | %+12.2 |
| 2018 | 9.898.000 | %+10.9 |
| 2019 | 9.981.457 | %+0.8 |
| 2020 | 10.119.148 | %+1.4 |
| Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi[192] | ||
Ocak 2019 itibarıyla Azerbaycan'ın toplam 9.981.457 olan nüfusunun %52,8'i kentsel, %47,2'si kırsaldır. Toplam nüfusun %50,1'i kadındır. Aynı yıldaki cinsiyet oranı kadın başına 0,99 erkek olmuştur.[193]
2011 nüfus artış hızı dünya genelinde %1,09 iken, Azerbaycan'da %0,85 olmuştur. Nüfus artışını kısıtlayan önemli bir faktör yüksek bir göç düzeyidir. 2011'de burada -1.14/1.000 kişilik bir göç istatiği görülmüştür.
Azerbaycan diasporası 42 ülkede bulunur ve Alman kültür toplumu "Karelhaus", Slav Kültür Merkezi, Azerbaycan-İsrail Topluluğu, Kürt Kültür Merkezi, Uluslararası Talış Derneği, Lezgi Ulusal Merkezi, Azerbaycan-Tatar topluluğu, Kırım Tatarları topluluğu da dahil olmak üzere Azerbaycan içinde etnik azınlıklar için birçok merkez bulunmaktadır.[194]
Etnik azınlıklar
[değiştir | kaynağı değiştir]2009 nüfus sayımına göre, ülkenin nüfusunun %91,60 Azerbaycanlılar, %2,02 Lezgiler, %1,35 Ermeni (2023 yılında neredeyse tüm Ermenilerin Dağlık Karabağ'dan göçüne kadar, hemen hemen tüm Ermeniler ayrılıkçı Dağlık Karabağ bölgesinde yaşıyordu), %1,34 Rus, %1,26 Talış, %0,56 Avar, %0,43 Türk, %0,29 Tatar, %0,28 Tat, %0,24 Ukraynalı, %0,14 Sahurlar, %0,11 Gürcü, %0,10 Yahudi, %0,07 Kürt ve %0,21'ini diğer azınlıklar oluşturmaktadır.
Kentleşme
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan'da toplam olarak 77 şehir, 64 daha küçük rayon düzeyi şehirler ve bir özel statülü şehir bulunmaktadır. Bunları 257 şehir tipi yerleşim ve 4620 adet köy tarafından takip edilmektedir.[195]
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan'ın resmi dili Azerice olup nüfusun %92'sinin ana dilidir. Azerice Türk dil ailesi'nin Oğuz grubu içerisindedir ve Türkçe, Kaşkayca ve Türkmence ile yakından ilgilidir. Buna karşın Türk Dil Devrimi gibi bir devrim Azerbaycan'da yaşanmadığı için Türkçeye oranla daha fazla Arapça-Farsça sözcük içermektedir. Türkiye Türkçesi ile olan yakınlığı kökensel açıdan etkinliği en fazla olan etken olsa da tarih çizelgesinde Fars ve Doğu dilleri ile olan teması hep yüksek düzeyde olmuştur. Ancak tüm bunlara rağmen halkın konuştuğu dil Balkanlardan Hazar Denizi'ne (klasik Türk-Osmanlı-Azerbaycan Türkleri yayılım alanı) kadar "anlaşılabilirlik" düzeyinde kalmıştır. Rus işgali ile sonuçlanan 19.yy ile birlikte Rusça tüm Kafkasya'da tanınırlık kazanmış ve bu durum Sovyet döneminde hızlanarak artmıştır. Günümüzde Rusça ikinci dil işlevi görmektedir (nispeten azalmış da olsa). Bununla birlikte Rusça ve İngilizce eğitim ve iletişimde ikinci ya da üçüncü dil olarak önemli rol oynamaktadır. Ülkede anadil olarak konuşulan çok sayıda diğer diller de vardır.[196] Avarca, Buduhça,[197] Gürcüce, (2023 yılına kadar) Ermenice, Cuhuri,[197] Hınalıkca,[197] Krızca,[197] Lezgice, Rutulca,[197] Talışça, Tatça,[197] Tsahurca,[197] ve Udince[197] diğer etnik gruplar tarafından konuşulmaktadır. Azerbaycan'da dil toplulukların çoğu küçüktür ve konuşanların sayıları azalmaktadır ve bu yüzden bu dillerin çoğu soyu tükenme tehlikesi ile karşı karşıyadır.[198] 2023 yılında neredeyse tüm Ermenilerin Dağlık Karabağ'dan göçüne kadar, Ermenice ise hemen hemen tamamıyla ayrılıkçı Dağlık Karabağ bölgesinde konuşulurdu.
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Nüfusun yaklaşık %97'si Müslümandır.[199] Müslümanların %85'i Şii Müslümanlar ve %15'i Sünni Müslümanlardan oluşur ve Azerbaycan Cumhuriyeti dünyanın en yüksek ikinci Şii nüfusu yüzdesine sahiptir.[200] Diğer inançlar ülkenin çeşitli etnik grupları tarafından uygulanmaktadır.[201] Anayasa'nın 48. maddesi uyarınca, Azerbaycan laik bir devlettir ve dini özgürlük sağlamaktadır. 2006-2008 Gallup anketinde Azerbaycan'dan yanıt verenlerin sadece %21'i dinin günlük yaşamlarının önemli bir parçası olduğunu belirtmiştir. Bu Azerbaycan'ı dünyadaki en az dindar Müslüman çoğunluklu ülke yapar.
Ülkenin dini azınlıklarından tahmini 280.000 Hristiyan (%3,1) çoğunlukla Rus ve Gürcü Ortodoks Kiliseleridir. Bir Doğu Ortodoks Kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi, 2023 yılında neredeyse tüm Ermenilerin Dağlık Karabağ'dan göçüne kadar, neredeyse tüm Ermenilerin yaşadığı Dağlık Karabağ faaliyet göstermekteydi.[202] 2003 yılında burada 250 Roma Katoliği vardı.[203] 2002 itibarıyla diğer Hristiyan mezhepleri arasında Lüteranlar, Baptistler ve Malakanlar bulunmaktadır.[204] Ayrıca küçük bir Protestan topluluğu da vardır.[205][206] Azerbaycan ayrıca 2000 yıllık bir geçmişe sahip eski bir Yahudi nüfusa sahiptir; Yahudi örgütleri Azerbaycan'da 12.000 Yahudi'nin kaldığını tahmin ediyor.[207][208][209][210] Yehova'nın Şahitleri topluluklarının yanı sıra diğer dini toplulukların taraftarları da burada vardır.[211] Ülkedeki bazı dini cemaatler gayri resmi olarak dini özgürlüklerden kısıtlanmıştır. ABD Dışişleri Bakanlığı konuyla ilgili bir raporda, bazı Müslüman ve Hristiyan grupların katı üyelerinin tutuklandığından ve birçok katı dindar grubun Devlet Dini Organizasyonlarla Çalışma Komitesine kaydolmakta zorlandığı belirtiliyor.[212]
-
Temeli 743 yılında atılan Azerbaycan'daki en eski ve Kafkasya'daki ikinci en eski cami olan Şamahı Ulu Camii
-
-
-
Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerilerin yüksek bir yüzdesi, özellikle bilimsel ve teknik konularda bir tür yükseköğrenim görmüştür. Sovyet döneminde okuryazarlık ve ortalama eğitim seviyeleri, standart alfabedeki iki değişikliğe rağmen, 1920'lerde Arap alfabesi'nden Latin alfabesi'ne ve 1930'larda Latin alfabesi'nden Kiril alfabesi'e geçilmiştir. 1992 yılında ise Latin alfabesine geri dönüldü.
Sovyet verilerine göre, erkek ve kadınların yüzde 100'ü 1970 yılında okuryazardı. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Raporu 2009'a göre Azerbaycan'daki okuma yazma oranı %99,5'tir. Bu oranla, Azerbaycan, Türk ülkeleri arasında en çok okuryazarlık oranına sahip ülkedir.[213]
Bağımsızlıktan bu yana, Azerbaycan Parlamentosu'nun kendisini Sovyetler Birliği'nden ayırmak için kabul ettiği ilk yasalardan biri, Kiril alfabesi'nin yerini almak için değiştirilmiş Latin alfabesi'ni benimsemek olmuştur. Bunun dışında Azerbaycan sistemi çok az yapısal değişikliğe uğramıştır. İlk değişiklikler arasında din eğitiminin yeniden kurulması (Sovyet döneminde yasaklandı) ve Azerbaycan dilinin kullanımını yeniden vurgulayan ve ideolojik içeriği ortadan kaldıran müfredat değişiklikleri yer almıştır. Eğitim kurumları: anaokul, ortaokul, lise ve meslek liseleri dahil olmak üzere binlerce okul içerir. 9. sınıfa kadar eğitim zorunludur.[214]
Azerbaycan'da eğitimin tüm diğer Türk devlet ve topluluklarına göre çok ileri düzeyde olduğu görülür. 1991 istatistiksel verilere göre 4.775 okulda 1.503.000 öğrenci okumaktadır. Bugün okul sayısı 5.000'e, öğrenci sayısı 1.600.000'e ulaşmıştır. Azerbaycan'da 6.500 kültür tesisi, 4.605 kütüphane, 125 müze, 125 müzik okulu, 43 halk tiyatro salonu, 3.680 kültür evi bulunmaktadır.
Bakü-Azerbaycan Devlet Üniversitesi ve bağlı enstitüleri bütün Uygulamalı Matematik ve Ekonomik Sibernetik, Kimya, Jeoloji, Biyoloji, Tarih, Filoloji, İlahiyat, Coğrafya, Gazetecilik, Hukuk, Mekanik ve Matematik, Fizik, Sosyal Bilimler ve Psikoloji, Felsefe, Kütüphane Çalışmaları, Uygulamalı Matematik Bilimsel Araştırma Enstitüsü, Doğu Çalışmaları kollarında eğitim-öğretim yapmaktadır.[215]
Özel ve devlet olmak üzere toplam 49 tane kanuni üniversite mevcuttur ve bu üniversiteler özellikle Türk ve birçok yabancı öğrenciye eğitim vermekte, eski doğu bloğu ülkeler arasında kaliteli eğitim veren ülkeler arasında sayılmaktadır.[216]
Azerbaycan'da 38 devlet ve 11 özel üniversite bulunmaktadır. Bakanlık tarafından yayınlanan raporlar, 2016 yılında 34.224 öğrencinin sınavdan geçtiğini ve bir üniversiteye yerleştiğini bildirdi. Üniversiteler ülkede 11.566 profesör ve 12.616 öğretim üyesi istihdam etmektedir. Azerbaycan kültürü her zaman seküler öğrenmeye büyük saygı duyduğundan, ülke geleneksel olarak eski Sovyetler Birliği Müslüman halkları için bir eğitim merkezi olmuştur. Bu nedenle ve petrol endüstrisinin Azerbaycan ekonomisindeki rolü nedeniyle, Azerbaycanlıların nispeten yüksek bir yüzdesi, özellikle bilimsel ve teknik konularda bir tür yükseköğrenim görmüştür. Birçok meslek enstitüsü, petrol endüstrisi ve diğer birincil endüstriler için teknisyen yetiştirmektedir.
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan kültürü birçok etkinin sonucu olarak gelişmiştir. Günümüzde, küreselleşmiş tüketim kültürü de dahil olmak üzere Batı etkilerine rağmen ulusal gelenekler ülkede iyi korunmaktadır. Azerbaycan kültürünün ana unsurlarından bazıları şunlardır: müzik, edebiyat, halk oyunları ve sanat, mutfak, mimari, sinematografi ve Nevruz. Aile tatili olan Nevruz, eski İran Zerdüştlük dininde Yeni Yıl geleneksel kutlamalarından türemiştir.[217]
Azerbaycan nüfusu, yukarıda belirtildiği gibi, Azerbaycanlıların yanı sıra ülkenin çeşitli bölgelerinde sıkıca yaşayan diğer milletlerden veya etnik gruplardan oluşmaktadır. Azerbaycan'ın ulusal ve geleneksel kıyafetleri Çuha ve Papak'dır. Ayrıca, ülkede devlet bütçesinden finanse edilen Rusça, Gürcüce, Kürtçe, Lezgice ve Talışça radyo yayınları var. Balaken ve Haçmaz'daki bazı yerel radyo istasyonları Avar ve Tat dillerinde de yayın düzenlemektedir. Bakü'de Rusça, Kürtçe, Lezgice ve Talışça gazeteler yayınlanmaktadır. Ayrıca, Yahudi toplumu haftalık "Sokhnut" Aziz gazetesini yayınlıyor.
Müzik ve halk dansları
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaklaşık bin yıllık geçmişi olan Azerbaycan müziği ritmik ve farklı melodiler üretmiş, müziğinin konularını Azeri halkının yaşantıları ve karşılaştıkları sosyal olaylarından konu almıştır. Azeri dili çoğunlukla Türkçe, Arapça ve Farsça kökenli sözlerden etkilendiğinden yapılan geleneksel Azeri müziklerde de Kafkas, Orta Asya ve İran ağırlıklı etkiler göze çarpmaktadır.
Geleneksel Azeri müziklerinde çalgı olarak tar, kemençe, ut, bağlama, balaban, zurna, kaval, nağara, garmon, tütek, tef ve davul kullanılmaktadır. Ayrıca davul, garmon (küçük akordeon), tutek (düdük flüt), daf (davullar) ve nagara çalgılarıda melodilerde sıkça kullanılabilen enstrümanlardandır.[218]
Muğam, Meyhana ve Âşık sanatı Azerbaycan'ın birçok müzik geleneği arasındadır. Muğam genellikle şiir ve enstrümantal araları olan bir süittir. Muğam okurken, şarkıcılar duygularını şarkı ve müziğe dönüştürmek zorundadır. Orta Asya ülkelerinin muğam geleneklerinin aksine, Azerbaycan muğamı daha serbest biçimli ve daha az katıdır; genellikle doğaçlama caz alanı ile karşılaştırılır. UNESCO, Azerbaycan muğam geleneğini 7 Kasım 2003 tarihinde Sözlü ve Somut Olmayan İnsanlık Mirasının Başyapıtı ilan etti. Meyhana, genellikle belirli bir konuda doğaçlama yapan birkaç kişi tarafından gerçekleştirilen bir tür geleneksel Azerbaycan halkının eşliksiz şarkısıdır.[219]
Âşık, şiir, hikâye anlatımı, dans, vokal ve enstrümantal müziği Azerbaycan kültürünün bir sembolü olarak duran geleneksel bir performans sanatında birleştirir. Saz Azerbaycan müziğinin ayrılmaz bir parçasıdır.[220] Bu geleneğin kökeni eski Türk halklarının Şamanistik inançlarından kaynaklanmaktadır. Âşıkların şarkıları ortak üslerde yarı doğaçlamadır. Azerbaycan Âşık sanatı 30 Eylül 2009 tarihinde UNESCO tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras listesine dahil edilmiştir.[221]
1960'lı yılların ortalarından bu yana, Batı'dan etkilenen Azerbaycan pop müziği, çeşitli şekillerde, Azerbaycan'da popülerlik kazanırken, rock ve hip hop gibi türler yaygın olarak üretildi ve popülerlik kazandı. Azerbaycan pop ve Azerbaycan halk müziği Alim Kasımov, Reşid Behbudov, Vakıf Mustafazade, Müslüm Magomayev, Şövket Alekberova gibi sanatçıların uluslararası popülaritesi ile ortaya çıktı.[222] Azerbaycan, Eurovision Şarkı Yarışması'na hevesli bir katılımcıdır. Azerbaycan 2008 Eurovision Şarkı Yarışması'nda ilk övgüye değer yer tutmuştur.[223] Ülke, 2009 yılında üçüncü, ertesi yıl beşinci oldu. Eldar ve Nigar, Azerbaycan'ın 2012'de Bakü'de yarışmaya ev sahipliği yapma hakkı veren "Running Scared" şarkısıyla 2011 Eurovision Şarkı Yarışması'nda birincilik kazandı.[224][225]
Düzinelerce Azerbaycan halk dansı vardır. Genelde resmî kutlamalarda sergilenirler ve dansçılar çuha gibi iyi korunmuş ulusal kıyafetler giyerler. Çoğu dansın çok hızlı bir ritmi vardır. Ulusal dans, Azerbaycan ulusunun özelliklerini göstermektedir.
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]Bugünkü Azerbaycan topraklarında doğan şair ve filozof Nizami (Gencevî) Orta Çağ yazarları arasında yer alır. Eserleri arasında "Hemşah", "Esrar Hazinesi" "Hüsrev ve Şirin", "Leyla ile Mecnun" yer alır. Azerbaycan'ın erken dönem edebî figürleri arasında yer alan diğer isim de İzzeddin Hasanoğlu'dur. Türkçe ve Farsça gazeller yazmıştır.[226] Farsça gazellerinde takma isim kullanırken Türkçe gazellerde kendi adını kullanır.[226]
Klasik edebiyat ise 14. yüzyılda Tebriz ve Şirvan'a ait farklı lehçelerde şekillendi. Kadı Buhaneddin, Hakiki ve Habibi bu dönemin şairleri arasındadır.[227] 14. yüzyılın sonunda ise Nesimi’nin edebi çalışmaları öne çıkar. 15. yyın başında da etkin olan şair Türk edebiyat tarihinin en önemli divan şairleri arasında yer alır. Aynı zamanda Farşca ve Arapça şiirleri de vardır.[228] Divan edebiyatı ve gazel türünün gelişimine katkı sağlayan 2 önemli isim de Fuzuli ve Hatayi'dir. Hayati Şah İsmail'in mahlasıdır.
16. yüzyılda, Dede Korkut hikâyeleri kopyalanmıştır. Bu hikâyeler Oğuz göçebe geleneğine ait sözlü hikâyelerdir ve 12 öyküden oluşurlar.[229] 16. yüzyıl şairi Fuzuli, de bu süreçte Arapça Farça ve Azerice felsefi ve lirik gazeller yazmıştır. Aynı yüzyılda, Azerbaycan edebiyatında ozan geleneği de gelişmiştir. Koşma adıyla billinen spesifik bir tarz da bu dönemde edebiyata girmiş ve Şah İsmail ile oğlu Şah Tahmasb tarafından geliştirilmiştir.[230]
Azerbaycan modern edebiyatı ise Şirvani lehçesine dayanır. Azerice ilk gazete Ekinci 1875'te yayımlanmıştır.
Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Wiki_letter_w_cropped.svg/40px-Wiki_letter_w_cropped.svg.png){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Heykel
[değiştir | kaynağı değiştir]1940'lı ve 50'li yıllarda Azerbaycan'da heykellerin yaygınlığı artmıştır. Önemli eserler arasında Mirza Fetali Ahundov (Pinhos Sabsay, 1930), Nizami Genceviye (Fuad Abdurrahmanov, 1949), Hükûmet Evi'nin karşısında Lenin'e (Celal Karyağdı, 1954), Hurşidbanu Netəvana (Ömer Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbeyova (Tokay Memmedov, 1960), Mikail Müşfik (Münevver Rızayeva, 1968), Kara Karayev (Fazıl Necefov, 1968) gösterilebilir.[231]
Sinematografi
[değiştir | kaynağı değiştir]Şimdiye kadar Azerbaycan'da 3000'den fazla film çekilmiştir. Bunlardan 300 kadarı uzun metraj sinema filmi, 100'den fazlası kısa metraj sinema filmi, 20'den fazlası uzun metraj televizyon sinema filmi, 30'dan çoğu kısa metraj televizyon sinema filmi, 20 kadarı dizi, 10 kadarı uzun metraj müzikal, 100'den fazlası televizyon tiyatro oyunu, 50 kadarı televizyon sinema-tiyatro oyunu, 100 kadarı çizgi film, 20 kadarı televizyon çizgi film, 50 kadarı uzun metraj belgesel, 1100'den çoğu kısa metraj belgesel, 20 kadarı uzun metraj televizyon belgeseli, 600'den fazlası ise kısa metraj televizyon belgeselidir.
Halk sanatları
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Mutfak
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Spor
[değiştir | kaynağı değiştir]Serbest güreş Azerbaycan'ın millî sporudur. Azerbaycan bu dalda toplam 14 madalya kazanmıştır. Günümüzde Azerbaycan'daki en yaygın sporlar satranç ve futboldur.
Azerbaycan millî futbol takımı uluslararası arenada düşük bir performans sergilemektedir. Bunun başlıca nedenlerinden birisi Azerbaycan merkezli futbol kulüplerinde oynayan yabancı uyruklu futbolcular olarak görülmektedir. 2009 yılının şubat ayında açılan Azerbaycan Futbol Akademisi'nin gençlerin futbola olan ilgisinin artmasında büyük bir adım atılmasının sağlayacağı düşünülmektedir. Azerbaycan merkezli en başarılı futbol kulüpleri Neftçi, Bakı, İnter Bakü, Karabağ ve Hazar Lankaran takımlarıdır. Neftçi 2012 yılında play-off maçlarında Güney Kıbrıs Rum Kesimi'nin APOEL takımını eleyerek 2012-13 UEFA Avrupa Ligi gruplarına kalarak Azerbaycan futbolunda bir ilki gerçekleştirmiştir. Ülke 2012 FIFA 17 Yaş Altı Kadınlar Dünya Kupası'nın düzenlemiştir. Futsal da Azerbaycan'da popüler olan sporlardan birisidir. Azerbaycan millî futsal takımı 2010 yılında Macaristan'da düzenlenen UEFA Futsal Şampiyonasında dördüncü olmuştur. Azerbaycan takımı Araz Nahçıvan UEFA Futsal Kupasının 2009-10 ve 2013-14 sezonlarında bronz madalya kazanmıştır.
Tavlanın Azerbaycan kültüründe önemli bir yeri bulunmaktadır. Tavla, Azeriler arasında çok popüler bir oyundur. Bu oyunun Azerbaycan'da birçok farklı oynanış tarzı vardır. Sovyetler Birliği döneminde olduğu gibi satranç Azerbaycan'da hâlen yaygındır. Teymur Recebov, Şehriyar Memmedyarov, Vladimir Makogonov, Vügar Haşimov, Zeyneb Mehmedyarova ve Garri Kasparov ülkede yetişen dünya çapında tanınmış satranç oyuncularıdır. Azerbaycan birçok uluslararası satranç turnuvasına ev sahipliği yapmış ve 2013 tarihli Avrupa Takım Satrancı Şampiyonası'nda ipi göğüslemiştir.
Dünya çapında üne sahip olan diğer Azeri atletler şunlardır: güreşte Namık Abdullayev, Tuğrul Askerov, Ruşen Bayramov, Şerif Şerifov, Mariya Standik, Ferid Mansurov, atletizmde Hayle İbrahimov, judoda Elnur Memmedli, Mevlüd Miraliyev, karatede Rafael Ağayev, voleybolda Valeriya Korotenko, Natalya Mammadova, halterde Nizami Paşayev, Intigam Zairov, Serdar Hasanov ve K-1 dövüşçüsü Zabit Samedov.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "The Constitution of the Republic of Azerbaijan" (PDF). President of the Republic of Azerbaijan. The Official Website of the President of the Republic of Azerbaijan. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2020.
I. The official language of the Republic of Azerbaijan is Azerbaijani Language. The Republic of Azerbaijan guarantees the development of Azerbaijani Language.
- ^ "National (ethnic) composition of population". Devlet İstatistik Komitesi. 2019. 11 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2023.
- ^ "Azərbaycanda əhali sayı da artıb, boşanmalar da - Rəsmi STATİSTİKA". modern.az. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
- ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". imf.org. International Monetary Fund. May 2022. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2022.
- ^ "Gini Index". World Bank. 19 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2011.
- ^ "Human Development Report 2019" (İngilizce). United Nations Development Programme. 10 Aralık 2019. 9 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2019.
- ^ E. Cornell, Svante (2006). The Politicization of Islam in Azerbaijan. Silk Road Paper. ss. 124, 222, 229, 269-270.
- ^ Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, İstanbul, Bağlam, 1988. s.239-240
- ^ a b Pipes, Richard (1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923 (2. bas.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ss. 218-220, 229. ISBN 978-0-674-30951-7.
- ^ "Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года". United Nations. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2011. (Rusça)
- ^ "Резолюция СБ ООН № 853 от 29 июля 1993 года". United Nations. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2011. (Rusça)
- ^ "Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года". United Nations. 26 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2011. (Rusça)
- ^ "Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года". United Nations. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2011. (Rusça)
- ^ Cooper, Andrew; Morris, Katherine, "The Nagorno-Karabakh Conflict in Light of Polls in Armenia and Nagorno-Karabakh", Europe's Next Avoidable War, Palgrave Macmillan, ISBN 978-1-137-03000-9, erişim tarihi: 29 Aralık 2020
- ^ a b "Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations:". British Foreign & Commonwealth Office. 9 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2007.
- ^ Europa Publications Limited (1998). Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States. Routledge. s. 154. ISBN 978-1-85743-058-5.
- ^ "Elections & Appointments – Human Rights Council". United Nations. 20 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2009.
- ^ "The non-aligned engagement". The Jakarta Post. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2011.
- ^ Cornell, Svante E. (2010). Azerbaijan Since Independence. M.E. Sharpe. ss. 165, 284.
Indicative of general regional trends and a natural reemergence of previously oppressed religious identity, an increasingly popular ideological basis for the pursuit of political objectives has been Islam.... The government, for its part, has shown an official commitment to Islam by building mosques and respecting Islamic values... Unofficial Islamic groups sought to use aspects of Islam to mobilize the population and establish the foundations for a future political struggle.... Unlike Turkey, Azerbaijan does not have the powerful ideological legacy of secularism... the conflict with Armenia has bred frustration that is increasingly being answered by a combined Islamic and nationalist sentiment, especially among younger people... All major political forces are committed to secularism and are based, if anything, on a nationalist agenda.
- ^ "Human Development Index and its components" (PDF). United Nations Development Programme. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2013.
- ^ "Interactive Infographic of the World's Best Countries". Newsweek. 15 Ağustos 2010. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2011.
- ^ "Literacy rate among schoolchildren in Azerbaijan is 100% – UN report". News.Az. 28 Ekim 2011. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2013.
- ^ "Employment statistics in Azerbaijan". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 25 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2007.
- ^ "Seventh United Nations survey of crime trends and operations of criminal justice systems, covering the period 1998 – 2000" (PDF). United Nations Office on drugs and crime division for policy analysis and public affairs. ss. 13-15. 14 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mayıs 2012.
- ^ "Homicide statistics, Trends (2003–2008)" (XLS). UNODC. 25 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2012.
- ^ "Cole, Timothy Marcus, (born 2 May 1965), HM Diplomatic Service; Head of International Organisations, Foreign and Commonwealth Office, since 2016", Who's Who, Oxford University Press, 1 Aralık 2013, 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 29 Aralık 2020
- ^ Charbonneau, Louis; Worsnip, Patrick (24 Ekim 2011). "Azerbaijan wins U.N. council seat, Slovenia withdraws". Reuters. 8 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2013.
- ^ PAÜ Farsça Sözlük
- ^ Chaumont, M. L. (1987). "Atropates". Encyclopaedia Iranica. 3.1. Londra: Routledge & Kegan Paul.
- ^ a b Swietochowski, Tadeusz (1999). Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3550-4.
- ^ Minahan, James (1998). Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States. Greenwood Publishing Group. s. 20. ISBN 978-0-313-30610-5.
- ^ Chamoux, François (2003). Hellenistic Civilization. John Wiley and Sons. s. 26. ISBN 978-0-631-22241-5.
- ^ Bosworth A.B., Baynham E.J. (2002). Alexander the Great in Fact and Fiction. Oxford University Press. s. 92. ISBN 978-0-19-925275-6.
- ^ Houtsma, M. Th (1993). First Encyclopaedia of Islam 1913–1936 (reprint bas.). BRILL. ISBN 978-90-04-09796-4.
- ^ Schippmann, Klaus (1989). Azerbaijan: Pre-Islamic History. Encyclopedia Iranica. ss. 221-224. ISBN 978-0-933273-95-5.
- ^ Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Kuruluşu 29 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Dilara Mehmetoğlu. (Türkçe)
- ^ Azakov, Siyavush. "National report on institutional landscape and research policy Social Sciences and Humanities in Azerbaijan" (PDF). Institute of Physics. Azerbaijan National Academy of Sciences. 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2007.
- ^ Chaumont, M. L. (1984). "Albania". Encyclopaedia Iranica.
- ^ The Cambridge history of Iran. Fisher, W. B. (William Bayne). Cambridge,: University Press. 1968-1991. ISBN 0-521-06935-1. OCLC 745412. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ "AZERBAIJAN". Encyclopaedia Iranica Online. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2020.
- ^ a b Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies : held in Cambridge, 11th to 15th, 1995. Sims-Williams, Nicholas., Societas Iranologica Europaea. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. 1998-1999. ISBN 3-89500-070-1. OCLC 39698497. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Roy, Olivier, 1949- (2007). The new Central Asia : the creation of nations. Newly updated ed. Londra: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-552-4. OCLC 123375427. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ M. Behramnejad, «Karakoyunlular, Akkoyunlular: İran ve Anadoluda Türkmen Hanedanları», s. 14: Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerinin bölgedeki hakimiyetleri sonucunda birçok Türkmen aşiret bölgeye yerleşmiş, bunların bakiyeleri tarafından İran'da Safevî Devleti teşkil edilmiştir. Bugün Doğu Anadolu'nun bir kısmında başta Iğdır, Kars, İran ve Azerbaycan'da kullanılan Azerice denilen doğu Oğuz veya Türkmen lehçesi bunlardan bize kalan önemli miraslardır.
- ^ M. Faruk Sümer, «Kara Koyunlular», s. VIII: Karakoyunlular Anadolu'dan İran'a vuku bulan bu siyasi göç hareketlerinin müsebbibi oldukları gibi, aynı zamanda İran'da yeniden Türkmen hâkimiyetinin başlamasının ve bununla alâkah olarak da Azerbaycan'ın kat'i bir surette Türkleşmesini temin edecek yeni bir iskan hareketinin ilk âmili de olmuşlardır. Bu sözlerden de anlaşlıacağı üzere, onların konuştukları Türkçe, tabil bugün Azeri lehçesi denilen doğ Oguz veya Türkmen lehçesi idi. Karakoyunlu hükümdarlarından Cihan Şah'ın Azeri edebiyatının mümessillerinden biri oldugu bugün kat'i olarak anlaşılmıştır.
- ^ Nesib Nesibli, "Osmanlı-Safevî Savaşları, Mezhep Öeseşes ve Azerbaucan", Türkler, C. 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-39-0, s.895.
- ^ Price, Massoume (2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO. p. 66. 978-1-57607-993-5. "The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language."
- ^ «Mission to the Lord Sophy of Persia, (1539- 1542) / Michele Membré ; translated with introduction and notes by A.H. Morton», p. 10-11
- ^ David Blow. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. — С. 165. The primary court language remained Turkish. But it was not the Turkish of Istambul. It was a Turkish dialect, the dialect of the Qizilbash Turkomans, which is still spoken today in the province of Azerbaijan, in north-western Iran.
- ^ Willem Floor, Hasan Javadi, The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. Оригинальный текст (англ.) During the Safavid period Azerbaijani Turkish, or, as it was also referred to at that time, Qizilbash Turkish, occupied an important place in society, and it was spoken both at court and by the common people... Throughout the Safavid period there were two constants to Azerbaijani Turkish as a spoken language in Iran. First, it was and remained the official language of the royal court during the entire Safavid period. Second, the language remained the spoken language of the Turkic Qizilbash tribes and was also spoken in the army.
- ^ Roger Savory (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. 978-0-521-04251-2.
qizilbash normally spoke Azari brand of Turkish at court, as did the Safavid shahs themselves; lack of familiarity with the Persian language may have contributed to the decline from the pure classical standards of former times
- ^ The Caspian : politics, energy and security. Akiner, Shirin. Londra: RoutledgeCurzon. 2004. ISBN 0-7007-0501-5. OCLC 53938017. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Avery, Peter; Hambly, Gavin (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. p. 126.
Agha Muhammad Khan could now turn to the restoration of the outlying provinces of the Safavid kingdom. Returning to Tehran in the spring of 1795, he assembled a force of some 60,000 cavalries and infantry and in Shawwal Dhul-Qa'da/May, set off for Azarbaijan, intending to conquer the country between the rivers Aras and Kura, formerly under Safavid control. This region comprised a number of khanates of which the most important was Qarabagh, with its capital at Shusha; Ganja, with its capital of the same name; Shirvan across the Kura, with its capital at Shamakhi; and to the north-west, on both banks of the Kura, Christian Georgia (Gurjistan), with its capital at Tiflis.
- ^ Batalden, Stephen K. (1997). The newly independent states of Eurasia : handbook of former Soviet republics. 2nd ed. Batalden, Sandra L. Phoenix, Ariz.: Oryx. ISBN 0-89774-940-5. OCLC 36181149. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ a b Swietochowski, Tadeusz, 1934-2017, (1995). Russia and Azerbaijan : a borderland in transition. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-07068-3. OCLC 31776666. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Walker, Christopher J., 1942-2017. (1980). Armenia : the survival of a nation. Londra: Croom Helm. ISBN 0-7099-0210-7. OCLC 16492025. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Saparov, Arsene,. From conflict to autonomy in the Caucasus : the Soviet Union and the making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. Londra. ISBN 978-1-317-63783-7. OCLC 1124532887. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Foster-Simons, Frances; Feldbrugge, F. J. M.; van den Berg, G. P.; Simons, William B. (1986). "Encyclopedia of Soviet Law". The American Journal of Comparative Law. 34 (3): 587. doi:10.2307/840369. ISSN 0002-919X. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ King, Charles, 1967- (2008). The ghost of freedom : a history of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517775-6. OCLC 171614379. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ The heritage of Armenian literature. Hacikyan, A. J. (Agop Jack), 1931-, Basmajian, Gabriel., Franchuk, Edward S., Ouzounian, Nourhan. Detroit: Wayne State University Press. ISBN 0-8143-2815-6. OCLC 42477084. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ágoston, Gábor,, Masters, Bruce Alan, 1950-. New York, NY: Facts On File. 2009. ISBN 978-1-4381-1025-7. OCLC 435911915. 29 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ "CAUCASUS AND IRAN". Encyclopaedia Iranica Online. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2020.
- ^ Goldstein, Erik. (1992). Wars and peace treaties, 1816-1991. Londra: HarperCollins Academic. ISBN 0-04-445557-7. OCLC 23769749. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ a b c Russia at war : from the Mongol conquest to Afghanistan, Chechnya, and beyond. Dowling, Timothy C.,, Menning, Bruce,. Santa Barbara, California. ISBN 978-1-59884-947-9. OCLC 880349770. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Cronin, Stephanie. (2012). Iranian-Russian Encounters : Empires and Revolutions since 1800. Hoboken: Taylor and Francis. ISBN 978-1-136-18721-6. OCLC 823386943. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Mikaberidze, Alexander,. Historical dictionary of Georgia. Second edition. Lanham. ISBN 978-1-4422-4145-9. OCLC 881592473. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Atabaki, Touraj. (2000). Azerbaijan : ethnicity and the struggle for power in Iran. Rev. ed. Atabaki, Touraj. Londra: I.B. Tauris Publishers. ISBN 1-86064-554-2. OCLC 45052966. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Rezvani, Babak, 1973- (2014). Ethno-territorial conflict and coexistence in the caucasus, Central Asia and Fereydan. Amsterdam: Vossiuspers UvA. ISBN 978-90-485-1928-6. OCLC 1031850759.
- ^ "The Struggle for Transcaucasia (1917–1921). By <italic>Firuz Kazemzadeh</italic>. With an Introduction by <italic>Michael Karpovich</italic>, Professor of History, Harvard University. (New York: Philosophical Library. 1951. Pp. xiii, 356. $5.75.)". The American Historical Review. Nisan 1953. doi:10.1086/ahr/58.3.625. ISSN 1937-5239. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ Schulze, Reinhard. A modern history of the Islamic world. Azodi, Azizeh. Londra: I.B. Tauris. ISBN 1-86064-822-3. OCLC 53334817. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Kazemzadeh, Firuz. (1981). The struggle for Transcaucasia, 1917-1921. Hyperion reprint ed. Westport, Conn.: Hyperion Press. ISBN 0-8305-0076-6. OCLC 6813688.
- ^ Zonn, I. S. (2010). The Caspian sea encyclopedia. Kosti︠a︡noĭ, A. G., Kosarev, A. N. Berlin: Springer. ISBN 978-3-642-11524-0. OCLC 654399153. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.
- ^ a b Lane, David (1990). SOVIET SOCIETY UNDER PERESTROIKA. Abingdon, UK: Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-31079-3.
- ^ David Lane (1991). Lane, David: Soviet Society Under Prestroyka (İngilizce). Routledge. s. 13.
- ^ Gunes, Hakan. "Sovyet Sonrası Orta Asya'da Kalkınma Modelleri: Yapısal Dönüşümün Karşılaştırmalı Analizi" (İngilizce). 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2021.
- ^ "Human Rights Watch. "Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights"". "İnsan Hakları İzleme Örgütü". 11 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ a b "Millî Məclisin tarixi. Azərbaycan SSR Ali Soveti (1920–1991-ci illər)". 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2010.
- ^ Federik Coene (2009). The Caucacus: An İntroduction. 0-203-87071-9 (İngilizce). Routledge. s. 64.
- ^ "Azerbaijan". World Factbook. CIA. 2009. 10 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2009.
- ^ Thomas De Waal. Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, ss. 286. ISBN 978-0-8147-1945-9.
- ^ "A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh". International Herald Tribune. 29 Kasım 2003. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ "General Assembly adopts resolution reaffirming territorial integrity of Azerbaijan, demanding withdrawal of all Armenian forces". United Nations General Assembly. 14 Mart 2008. 11 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2008.
- ^ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic". The Great Soviet Encyclopedia (1979). 3 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ "Southern Caucasus: Facing Integration Problems, Ethnic Russians Long For Better Life". EurasiaNet.org. 30 Ağustos 2003. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ "Massacre by Armenians Being Reported - New York Times". The New York Times. 3 Mart 1992. 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ Chronology 1919 - 2005 : BBC timeline : Afghanistan-a chronology of key events / British Broadcasting Cooperation (BBC). University of Arizona Libraries. 2005. 12 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ Lease, Benjamin (Şubat 2000). Neal, John (25 August 1793–20 June 1876), author and women's rights activist. American National Biography Online. Oxford University Press. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ "Iraqi Coup Attempt". MERIP Reports (19): 15. Ağustos 1973. doi:10.2307/3011844. ISSN 0047-7265.
- ^ Joselit, David (Ocak 2003). "An Allegory of Criticism". October. 103: 3-14. doi:10.1162/016228703762874188. ISSN 0162-2870. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ Schrum, Ethan (Ekim 2015). Kerr, Clark (17 May 1911–01 December 2003). American National Biography Online. Oxford University Press. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ "Tragedy Massacre in Khojaly - TIME". TIME. 28 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ Coene, Frederik. (2010). The Caucasus : an introduction. Londra: Routledge. ISBN 978-0-203-87071-6. OCLC 475058603. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ a b "Geographical data". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 25 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2007.
- ^ a b c d e "Azerbaijan: Biodiversity". Central Asia and Caucasus Institute. 8 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2007.
- ^ "Azerbaijan's mud volcanoes on Seven Wonders of Nature shortlist". News.Az. 10 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2010.
- ^ "Ecological problems in Azerbaijan". Enrin.grida.no. 8 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2010.
- ^ "Azerbaycan iklimi". 7 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2009.
- ^ "The Karabakh Horse". Karabakh Foundation. 13 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2013.
- ^ "Azerbaijan – Flora". Heydar Aliyev Foundation. 29 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2010.
- ^ "Political System - Azerbaijan". Azerbaijan.az. 15 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "GENERAL INFORMATION ON THE POLITICAL SYSTEM OF AR". Supremecourt.gov.az (İngilizce). 18 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Political System in Azerbaijan". www.azconsulatela.org. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Azerbaijan ruling party wins elections". www.aljazeera.com. 7 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Breaking News, World News and Video from Al Jazeera". www.aljazeera.com. 11 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Azerbaijan - Politics". www.globalsecurity.org. 14 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
- ^ "Efficiency of justice – CEPEJ – European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ) – Report requested by the Ministry of Justice of Azerbaijan – Assessment of policy and procedures for the selection of judges in Azerbaijan – prepared by Mr Audun Hognes BERG, Head of International Secretariat, Norwegian Courts Administration, CEPEJ Bureau member and Ms Ivana GORANIĆ, Director of the Judicial Academy, Republic of Croatia, Representative of the Lisbon Network to the CEPEJ". rm.coe.int. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Konstitusiyaya dəyişiklik edilir, prezidentlik üçün yaş limiti ləğv olunur". Azadlıq Radiosu (Azerice). 19 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Azerbaijani President Unveils Proposed Constitutional Amendments". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 24 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Avenue, Human Rights Watch (18 Aralık 2018). "World Report 2019: Rights Trends in Azerbaijan". Human Rights Watch (İngilizce). 22 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "What You Need to Know About Politics in Azerbaijan". www.worldnomads.com. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Kazımov, Seymur (25 Ekim 2016). "Bakı şəhər Bələdiyyəsi nə üçün yaradılmır?". BBC News Azərbaycanca (Azerice). 2 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Council of Europe European Commission for the efficiency of justice (CEPEJ)" (PDF). European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ). 24 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Informations about Azerbaijan Republic • Politics". European Forum. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Board, Editorial (25 Eylül 2015). "No, this is the truth about Azerbaijan's repression". Washington Post. 27 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Release of Activists, Journalists, and Political Party Members in Azerbaijan". U.S. Department of State. 21 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi – SƏNƏDLƏR » Sərəncamlar Məhkum edilmiş bir sıra şəxslərin əfv olunması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". president.az (Azerice). 18 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Azerbaijan". Freedom House (İngilizce). 23 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "DISGRACED: Azerbaijan and the End of Election Monitoring As We Know It" (PDF). ESIWEB. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "[Opinion] Europe's caviar diplomacy with Azerbaijan must end". EUobserver (İngilizce). 30 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Baku Smooths Over Its Rights Record With A Thick Layer Of Caviar". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 8 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Board, Editorial (1 Mart 2015). "Jailed without trial in Azerbaijan". Washington Post. 24 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "AN EXPLORATION INTO AZERBAIJAN'S SOPHISTICATED SYSTEM OF PROJECTING ITS INTERNATIONAL INFLUENCE, BUYING WESTERN POLITICIANS AND CAPTURING INTERGOVERNMENTAL ORGANISATIONS" (PDF). Civic Solidarity. 30 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ a b "Azerbaijan – Foreign Relations". Country Studies. 25 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2007.
- ^ "Bilateral relations". Ministry of Foreign Affairs. 4 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2007.
- ^ Lenk, Arthur (7 Mart 2007). "15th Anniversary of Israel-Azebraijan Diplomatic Relations" (PDF). Ministry of Foreign Affairs of Israel. 17 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Mart 2008.
- ^ Kardas, Saban. "Turkey Develops Special Relationship with Azerbaijan". Eurasia Daily Monitor Volume. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2010.
- ^ Katik, Mevlut. "Azerbaijan and Turkey Coordinate Nagorno-Karabakh Negotiation Position". EurasiaNet. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2010.
- ^ "2 devlet tek millet tek yürek". Hürriyet. 26 Ekim 2011. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
- ^ a b c "National Security Concept of the Republic of Azerbaijan" (PDF). United Nations. 23 Mayıs 2007. 13 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2007.
- ^ "Armenia opposes Turkish-Azeri railway". ISN Zurich. 14 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2006.
- ^ "Middle East :: Azerbaijan — The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, Administrative and territorial units of Azerbaijan Republic". Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. 2 Temmuz 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Samadov, Anar. "Əhaliyə görə inzibati vahidlər". Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. 13 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ 2013 Demographic statistics according to the administrative divisions
- ^ "Azerbaijan: Short History of Statehood". Embassy of Republic of Azerbaijan in Pakistan, 2005, Chapter 3. 13 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013.
- ^ "Creation of National Army in 1918" (Rusça). 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013.
- ^ "Law of the Republic of Azerbaijan on Armed Forces" (Rusça). No. 210-XII. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Azerbaijan's Army Day (26 June)". 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013..
- ^ Blandy, C. W. (2008). "Azerbaijan: Is War Over Nagornyy Karabakh a Realistic Option? Advanced Research and Assessment Group" (PDF). Caucasus Series 08/17. – Defense Academy of the United Kingdom. s. 12. 10 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013.
- ^ "Выступление Президента Азербайджанской Республики, Верховного Главнокомандующего Гейдара Алиева на церемонии, посвященной 5-й годовщине образования Национальной гвардии – Штаб Национальной гвардии Азербайджана". Heydar Aliyev Heritage Research Center. 25 Aralık 1996. 20 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2013.|dil=Rusça}}
- ^ Abbasov, Shahin. "Azerbaijan: Baku Can Leapfrog over Ukraine, Georgia for NATO Membership". EurasiaNet. 6 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2009.
- ^ Владимир Мухин (24 Ocak 2011). "Карабахский детонатор на взводе – В Баку и Ереване все четче звучит воинственная риторика". Nezavisimaya Gazeta. 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2011.
- ^ "Azerbaijan to start manufacturing arms, military hardware in 2008". BBC Monitoring Service. 11 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008.
- ^ "Azerbaijan to produce tanks, aviation bombs and pilotless vehicles in 2009". panarmenian. 9 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2008.
- ^ "Uzeir Jafarov: "Azerbaijan will be unable to produce competitive military technique in the next five years"". Today.Az. 23 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2013.
- ^ "President Ilham Aliyev attends the openings of several defense-related facilities". Today.Az. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2011.
- ^ "General informations on banking". Azerbaijan.az. 19 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan's Q1 inflation rate 16.6%, National Bank Chief says". Today.Az. 28 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "14.3 Editorial: Lessons in Life: That I've Learned as Editor for the Past 14 Years". azer.com. 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ İsmayılov, Rövşən. "Azerbaijan's Manat Makeover: Good Times Ahead?". Eurasia.net. 14 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "World Economic Forum – The Global Competitiveness Report 2010-2011" (PDF). WeForum. 22 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Bibliothek der Friedrich-Ebert-Stiftung" (PDF). Library.fes.de. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ Doing Business 2019 : Training for Reform : comparing business regulation for domestic firms in 190 economies (PDF) (16.ition bas.). ABD: World Bank. ss. 5,11,13. ISBN 978-1464813269. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Doing Business 2019: A Year of Record Reforms, Rising Influence". World Bank (İngilizce). 31 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ Hiault, Richard (31 Ekim 2018). "Vie des affaires : la France perd encore du terrain". Les Echos (Fransızca). 31 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ Doing business 2018 : reforming to create jobs : comparing business regulation for domestic firms in 190 economies (PDF) (15.ition bas.). ABD: World Bank. 2018. s. 4. ISBN 978-1464811470. 7 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "HISTORY OF DEVELOPMENT OF OIL INDUSTRY". Azerbaijan.az. 1 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Economy of Azerbaijan". globalEDGE. 12 Ekim 2007. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan Business Center - SOCAR plans to completed full gasification of Azerbaijan only by 2021". web.archive.org. 3 Ekim 2011. 5 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "News and insights | Home". BP global (İngilizce). 18 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Agriculture". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 10 Haziran 2007. 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan:Status of Database". www.cac-biodiversity.org. 20 Mart 2007. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Findings on the Worst Forms of Child Labor - Azerbaijan". www.dol.gov. 14 Mayıs 2015. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Transportation - Azerbaijan - system". www.nationsencyclopedia.com. 18 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Industry of Azerbaijan" (PDF). www.azstat.org. 2 Şubat 2007. 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Rapid Tourism Assessment for the Azerbaijan Tourism Sector Development Program | OSCE". www.osce.org. 22 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azərbaycan Qarabağın turizm imkanlarını təbliğ edir". Azadlıq Radiosu (Azerice). 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Rövşən, İsmayılov. "Azerbaijan: Baku Boom Has Yet to Hit Regions". eurasianet.org. 19 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Ministry of Culture and Tourism of Azerbaijan: Goals". Tourism.az. 28 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Global Passport Power Rank | Passport Index 2020". Passport Index - All the world's passports in one place. (İngilizce). 14 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Türkiye ile Azerbaycan arasında kimlikle seyahat dönemi başladı". 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ {{Web kaynağı|başlık=Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu'nun tweeti | url=https://mobile.twitter.com/MevlutCavusoglu/status/1377520680904822785 20 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "The Electronic Visa System of Azerbaijan Republic". evisa.gov.az. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Crotti, Robert; Misrahi, Tiffany. "Chapter 1.1 "The Travel & Tourism Competitiveness Index 2015: T&T as a Resilient Contribution to National Development" (PDF). The Travel & Tourism Competitiveness Index 2015. 14 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Research of World Countries" (PDF). The World Travel & Tourism Council. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Hope, Katie (19 Temmuz 2017). "Where's hot? This summer's most popular holiday spots". BBC News. 19 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Ziyadov, Taleh. "The New Silk Roads" (PDF). Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program. 25 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013.
- ^ Baran, Zeyno (2005). "The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Turkey" (PDF). The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West. The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program. ss. 103-118. 27 Şubat 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2007.
- ^ "Baku-Tbilisi-Kars Line, International". 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2010.
- ^ "Azerbaijan aims for hi-tech state". Euronews. 30 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan is in TOP 10 of countries showing dynamic growth in Internet and mobile communications penetration". www.bakutel.az. 7 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 13 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "The World Factbook — Central Intelligence Agency Statistics". www.cia.gov. 13 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijani scientist invents earthquake-resistant building". news.az. 27 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "International Station for the Forecasting of Earthquakes Atropatena-AZ3, Baku, Azerbaijan". seismonet.org. 2 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Азербайджанский ученый изобрел метод оповещения о землетрясении". BSNews. 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Arianespace signs deal to launch Azerbaijani satellite". news.az. 8 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan signs deal with Arianespace to launch satellite". www.space-travel.com. 6 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Orbital Contracted to Build Azerbaijan's First Satellite". www.satellitetoday.com. 10 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Baku developing satellite to kick off national space program". Hürriyet Daily News (İngilizce). 15 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Meeting held to coordinate orbital slots for Azersat". News.Az. 13 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Азербайджан рассчитывает запустить спутник связи AzerSat". comnews.ru. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Samadov, Anar. "Population". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan (İngilizce). 5 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azərbaycandaki milli azınlıq cəmiyyətləri". Azərbaycan Diasporası. 5 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Ethnic minorities in Azerbaijan". Ministry of Foreign Affairs. 20 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Demoqrafik göstəricilər". Gender.az (Azerice). 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
- ^ "Ethnologue report for Azerbaijan". Ethnologue: Languages of the World. 18 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
- ^ a b c d e f g h "Published in: Encyclopedia of the World's Endangered Languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280". 24 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
- ^ Clifton, John M., editor. 2002 (vol 1.), 2003 (vol. 2). Studies in languages of Azerbaijan. Baku, Azerbaijan and Saint Petersburg, Russia: Institute of International Relations, Academy of Sciences of Azerbaijan and North Eurasian Group, SIL International.
- ^ "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İnzibati Şöbəsi - Prezident Kitabxanası - Din" (PDF). Prezident Kitabxanası. 23 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Mapping The Global Muslim Population" (PDF). Axtarış Nəticələri Sayt Keçidləri ilə Veb Nəticə Pew Forum on Religion and Public Life. 19 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Mapping the Global Muslim Population". Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 7 Ekim 2009. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Global Christianity". Axtarış Nəticələri Sayt Keçidləri ilə Veb Nəticə Pew Forum on Religion and Public Life. 19 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Catholic Church in Azerbaijan [Catholic-Hierarchy]". www.catholic-hierarchy.org. 27 Kasım 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Corley, Felix (24 Temmuz 2011). "Azerbaijan: 125 religious groups re-registered". keston.org. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "5 min azərbaycanlı xristianlığı qəbul etdi". Day.Az (Rusça). 7 Temmuz 2007. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Xristian missioner təriqətlər AR-da aktivləşir". Azeri.irib.com. 19 Şubat 2014. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Rothholz, Peter (21 Kasım 2015). "Jewish Life in Azerbaijan Embodies Muslim Culture of Tolerance - Israel News". Breaking Israel News. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Baku gives land for Jewish cultural center, kosher restaurant". Jewish Telegraphy Agency. 13 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Allen-Ebrahimian, Bethany. "How I Accidentally Became a Lobbyist for Azerbaijan". Foreign Policy. 2 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Sloame, Joanna. "Azerbaijan Virtual Jewish History Tour". www.jewishvirtuallibrary.org. 13 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "FACTFILE - AZERBAIJAN: 125 Religious Groups Reregistered". keston.org. 24 Temmuz 2011. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Strict Religious Immadiately Banned in Azerbaijan" (PDF). Axtarış Nəticələri Sayt Keçidləri ilə Veb Nəticə U.S. Department of State - United States Department of State. 22 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan - Education, Health, and Welfare". countrystudies.us. 23 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "Human Development Reports on Education" (PDF). hdr.undp.org. 16 Kasım 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2009.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2009.
- ^ "What exactly is Novruz Bayram". Azerbaijan Today. 14 Mayıs 2011. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Энциклопедический музыкальный словарь. Moskova. 1966. s. 44.
- ^ Duncan, Ishhad. "The Baku Jazz Festival: Reviving a Tradition in Azerbaijan". Eurasia.Net. 8 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ "DASTAN GENRE IN CENTRAL ASIA | ESSAYS ON CENTRAL ASIA by H.B. PAKSOY | CARRIE Books". vlib.iue.it. 3 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020.
- ^ "Azərbaycanın aşıq sənəti UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahısına daxil edilmişdir". Today.az. 2 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020.
- ^ Hutcheon, David. "Alim Qasimov: the living legend you've never heard of". The Times (London). 16 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Augstein, Frank. "Azerbaijan duo upset favorites, Ireland, for first-time win at 2011 Eurovision Song Contest". Daily Journal. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020.
- ^ "Azerbaijan takes Eurovision crown". BBC News. 15 Mayıs 2011. 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ Lusher, Adam (14 Mayıs 2011). "Azerbaijan wins Eurovision Song Contest". Telegraph. 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- ^ a b "An Oriental Biographical Dictionary. By Thomas William Beale. Revised By Henry George Keene. Dehli: Manohar Reprints, 1971. vii, 431 pp. $12.50. (Distributed by South Asia Books, Columbia, Mo.)". The Journal of Asian Studies. 32 (1): 226-227. Kasım 1972. doi:10.2307/2053262. ISSN 0021-9118. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ Tyrrell, Maliheh S., 1947- (2000). Aesopian literary dimensions of Azerbaijani literature of the Soviet period, 1920-1990. Lanham: Lexington Books. ISBN 0-7391-0169-2. OCLC 44133143. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ "ʿIMĀD al-DĪN". Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936). 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopaedia Iranica Online. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ Minorsky, V. (Şubat 1942). "The Poetry of Shāh Ismā'īl I". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 10 (4): 1006-1029. doi:10.1017/s0041977x00090182. ISSN 0041-977X. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
- ^ Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture (İngilizce). Azerbaycan: Oxford University Press.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
|
Vikisözlük'te tanımlar |
|
Commons'ta dosyalar |
|
Vikihaber'de haberler |
|
Vikisöz'de alıntılar |
|
Vikigezgin'de seyahat bilgileri |
- Genel bilgiler
- Azerbaycan Uluslararası29 Ekim 1996 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Azerbaijan.az 6 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Curlie'de Azerbaycan (DMOZ tabanlı)
- "Azerbaycan". The World Factbook (2024 bas.). CIA.
- BBC'de Ülke profili 13 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- OpenStreetMap'te Azerbaycan 16 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ile ilgili coğrafi veriler
- Hükûmet kaynakları
- Azerbaycan cumhurbaşkanı sitesi 17 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi2 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Azerbaycan Birleşmiş Milletler Ofisi 19 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Haber kaynakları
- Azerbaijan Today 30 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Azerbaycan Haber Ajansı
- Trend Haber Ajansı
- News.Az 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Turizm
 Azerbaycan konuları | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|  | |||||||||||||
| Siyaset ve yönetim |
| |||||||||||||
| Coğrafya |
| |||||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||||||
| Toplum |
| |||||||||||||
| Semboller | ||||||||||||||
Uluslararası ilişkiler | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Otorite kontrolü |
|
|---|
