Tar (çalgı)

Tar, uzun saplı; İran, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ve kısmen Türkiye'de kullanılan telli bir çalgıdır. Tar (تار) kelimesi, Farsçada "tel" anlamına gelir. Tar çalan kişiye ise tarzen veya tarist denmektedir. Bu çalgının iki buçuk oktav ses sahası bulunmaktadır. 8 yıl önce UNESCO tarafından Dünya Miras Listesinde alınmıştır.^[1]

Günümüzde İranlılar ve Azerbaycanlılar bu çalgının kendi kültürlerine ait olduğunu iddia ederler. Bu durumun yanı sıra iki ülkede de tar farklı şekillerde kullanılmaktadır. Kopuz'dan gelen sazlardandır. Tar; setar, dutar, pençtar ve gitar gibi enstrümanların atasıdır. Bu çalgının ne zaman ve nerede ilk olarak kullanıldığına dair elimizde pek bilgi olmamasına rağmen 10. yüzyıldan kalma birkaç şiirde tar isminin geçtiği bulunmuştur. Orta Çağ resim eserlerinde de tarın tasvirine rastlanılabilir. 1816 yılında Ebu Gasım Tebrizi’nin yağlı boya ile yaptığı “Tar çalan kız” eseri bu bakımdan ilgi çekicidir.^[2] Bilinen ilk tar örneği olan şeştar, dizde çalınan bir enstrümandır. 19. yüzyılda Mirze Sadık tarın yapısında bir değişikliğe gidip tel sayısını beşten ona yükseltmiştir. Ayrıca ağırlığı yüzünden dizde çalınması gereken tarı hafifleterek göğüste çalınabilecek bir enstrüman haline getirmiştir. İran tarı, beş tellidir. Derviş Han, tara altıncı bir tel daha eklemiştir. Azerbaycan tarı ise farklı çeşitte olup, on bir telden oluşur. Türkiye'de de Azerbaycan tarı çalınmaktadır. Kars yöresinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra Siirt'te halk oyunlarının bir parçasıdır.^[3] Tar’ın sesi için musikişinaslar bir benzetme de yapmışlardır. Tar’ın alt telinin(ağsim); su gibi akıcı, orta telinin(sarısim); ateş gibi yakıcı, üst telinin ise(köksim); toprak gibi sabitleyici olduğunu söylemişlerdir.^[4] Tarın sesi mandolin, cümbüş ve buzuki'yi andırsa da farklı bir çalım tekniği ve repertuvarı vardır.^[5]

Üç bölümden oluşan tarın yapımı için 3 farklı ağaç kullanılmaktadır. Teknesi büyüklükleri birbirinden farklı iki çanaktan oluşmaktadır ve genellikle dut ağacından yapılır.^[6] Bu dut ağaçları, tekneyi oyma işlemi yapılırken çatlamaması için ve sesinin daha güzel olması için gün ışığı alan yerlerden kesilmiş ağaçlar kullanılmaktadır. Sap kısmı genellikle ceviz gibi daha sert ağaçlardan yapılmaktadır. Kelle denen baş kısmı için ise fındık ağacı kullanılır.

Tar türleri dörde ayrılır: 86–89 cm uzunluğundaki solo tar, 83–86 cm uzunluğundaki orkestra tar, 72–76 cm uzunluğundaki öğrenci tarı ve cura tarı.^[7]

• Ağaselim Sahib oğlu Abdullayev (1950)
• Adil Geray Heybetgulu oğlu Memmedbeyli (1919-1973)
• Adil Kamil oğlu Bağırov (1937)
• Allahyar Aslan oğlu Cavanşirov (1907-1972)
• Behram Meşedi Süleymanbey oğlu Mansurov (1911 -1985)
• Baba Aliheyder oğlu Salahov (1923 - 1981)
• Ceyran Esed kızı Haşımova (1934)
• Ahmedhan Memmedrza oğlu Bakılhanov (1892 -1973)
• Ehsen Aliabbas oğlu Dadaşov (1924-1976)
• Alikram Hesen oğlu Hüseynov (1926 - 2006)
• Aliağa Eyvaz oğlu Guliyev (1917 - 1998)
• Firudin Yusif oğlu Alekberov (1922)
• Firuz Aliabbas oğlu Aliyev (1950)
• Hebib Ebdülhüseyn oğlu Bayramov (1926-1994)
• Hacı Memmed oğlu Memmedov (1920 - 1981)
• Kamil Alisefter oğlu Ahmedov (1920-1996)
• Memmedhan Memmedrza oğlu Bakıhanov (1890-1957)
• Mecnun Tebriz oğlu Kerimov (1945)
• Mirze Sadıg Esed oğlu Sadıgcan (1846 – 1902)
• Mirze Ferec Rza oğlu Rzayev (1847 - 1927)
• Meşedi Zeynal Hagverdiyev (1861 – 1918)
• Mirze Mansur Meşedi Melik oğlu Mansurov (1887 - 1967)
• Memmedağa Memmedhesen oğlu Muradov (1921 – 1969)
• Möhlet Hanali oğlu Müslümov (1954)
• Nazim Kazım oğlu Kazımov (1950)
• Neriman Bahadır oğlu Mehralıyev (1916 - 1983)
• Server Rza oğlu İbrahimov (1930 - 2002)
• Şirin Meşedi Hüseyn oğlu Ahundov (1878-1927)
• Ogtay Süleyman oğlu Guliyev (1938)
• Gurban Bahşali oğlu Primov (1880 - 1965)
• Ramiz Eyyub oğlu Guliyev (1947)
• Vagif Eçmir oğlu Ebdülgasımov (1942)
• Zamig Balarza oğlu Aliyev (1950)

Çalgı ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.