Στη μνήμη του Σωκράτη Καψάσκη
Ο Γεράλδος της Καμβρίας (1), ένας Ουαλός κληρικός με ευγενική καταγωγή και σημαντική μόρφωση, ήταν στην ακολουθία του Βαλδουίνου του Έξετερ, του αρχιεπισκόπου του Καντέρμπουρι όταν αυτός περιόδευε στην Καμβρία για να στρατολογήσει άνδρες για την Τρίτη Σταυροφορία. Αυτά συνέβαιναν τον 12ο αιώνα τότε που οι μοναχοί κατέγραφαν τα γεγονότα της εποχής τους υπό μορφήν χρονικών. Λέγεται μάλιστα ότι μια καλή άσκηση για έναν χρονογράφο ήταν να καταγράφει ένα γεγονός την ημέρα στο “ ημερολόγιό “ του είτε αυτό συνέβη είτε όχι για να μη χάνει το ρυθμό το. Έτσι λένε γράφτηκαν υποθετικοί διάλογοι μεταξύ των αντιπάλων στο πεδίο της μάχης καθώς και διάφορα εξωφρενικά φαινόμενα που ο χρονικογράφος είδε ή νόμισε ότι είδε.
Με τη βεβαιότητα λοιπόν πως ο συγγραφέας τους δεν σκοπεύει να εξαπατήσει τον αναγνώστη αλλά μερικές φορές υπερβάλλει, για να τον ψυχαγωγήσει οι ιστορικοί του μεσαίωνα αντλούν υλικό από τους χρονικογράφους αυτούς, φροντίζοντας βέβαια να διασταυρώνουν τις πηγές τους.
Ο Γεράλδος της Καμβρίας λοιπόν κατά την περιοδεία του αυτή συνέγραψε δυο χρονικά: Την Περιγραφή της Καμβρίας και την Περιήγηση της Καμβρίας (Descriptio Cambriae και Itinerarium Cambriae αντιστοίχως) Μετά την αποτυχία του να εκλεγεί επίσκοπος στην πατρίδα του ο Γεράλδος αποσύρθηκε στο Λινκλολνσάιρ όπου συνέχισε να συντάσσει εκκλησιαστικά κείμενα και πέθανε.
Ένα από τα πιο περίεργα φαινόμενα που είδε και κατέγραψε ο Γεράλδος της Καμβρίας είναι η γέννηση ενός είδους αγριόχηνας (barnacle goose) από τα όστρακα που βρίσκονταν κολλημένα σε ένα κομμάτι ξύλο που είχε ξεβραστεί στην παραλία.
Είχε δει λέει πάνω από χίλια “έμβρυα” του αυτού του οστρακοειδούς. Αντί δηλαδή η χήνα να γεννιέται από αυγό γεννιόταν από όστρακο. Τι ήταν λοιπόν πτηνό ή ψάρι;
Η ανάρτηση αυτή, που είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Σωκράτη Καψάσκη και είναι ένα μικρό σχόλιο στην απόδοση που έκανε του όρου barnacle goose ως πεταλίδα χήνα στην μετάφρασή του του Οδυσσέα του Τζέημς Τζόυς (4).
Ο όρος εμφανίζεται στο απόσπασμα από το τρίτο επεισόδιο – Πρωτεύς:
“God becomes man becomes fish becomes barnacle goose becomes featherbed mountain.”
και όπου παρατίθενται οι διαφορετικές μεταμορφώσεις του Θεού.
“ Ο Θεός γίνεται άνθρωπος, γίνεται ψάρι, πεταλίδα χήνα, γίνεται βουνό στρωμένο με πούπουλα.”
Ο Σωκράτης Καψάσκης εισήγαγε αυτόν τον όρο - “πεταλίδα χήνα” - χωρίς να παραλείψει να σχολιάσει και την ομοιότητα των χρωμάτων του φτερώματος αυτής της χήνας με το ομώνυμο όστρακο που παρατηρείται στα βράχια της Βρετανίας αλλά και το μάταιο καμιά φορά της μετάφρασης να μεταφέρει τους συνειρμούς που προκαλεί μια λέξη όταν αποδίδεται σε μια άλλη γλώσσα. Το οικογενειακό όνομα της Νόρας, της αγαπημένης και μούσας του J. Joyce στα ιρλανδικά ήταν Coyne που σήμαινε επίσης Barnacle. Η Νόρα διατήρησε το όνομα αυτό και μετά το γάμο τους (8).
Πεταλίδα χήνα είναι επίσης η απάντηση στο γρίφο
“ Άγνωστο αν το σώμα μου είναι από κρέας ή ψάρι”
στο στίχο 36 του αινίγματος του Χάνες Ταλιέσιν (από το ομώνυμο ποίημα του 13ου αιώνα) που αναφέρει ο Ρόμπερτ Γκρέηβς στη Λευκή Θεά.
Η χήνα αυτή (Brenta Leucopsis) (2) είναι μια μεσαίου μεγέθους αγριόχηνα με λευκό πρόσωπο, μαύρο κεφάλι, λαιμό και άνω στήθος και λευκή κοιλιά. Τα φτερά και η ράχη της είναι ασημόγκριζα με ασπρόμαυρες λωρίδες.
Δε φωλιάζει στα Βρετανικά νησιά. Επειδή λοιπόν δεν την είχαν δει ποτέ να επωάζει τα αυγά της, οι κάτοικοι πίστευαν ότι επωάζει τα οστρακοειδή (barnacles) (3) τα οποία συμπτωματικά έχουν το ίδιο χρώμα. Τα οστρακοειδή αυτά έχουν εξωτερικά επιμήκεις φουντωτούς θυσάνους που θυμίζουν φτέρωμα. Από χιλιάδες τέτοια φτερωτά οστρακοειδή απλωμένα στο βράχο μάλλον προέρχεται και η περιγραφή του James Joyce για τα featherbed mountains.
Ο Graves (6) κατάφερε να δει αυγό αυτής της χήνας – του το έφεραν από τα νησιά της Σπιτσβέργης του Αρκτικού ωκεανού – και παρατήρησε ότι το κέλυφος του αυγού ήταν τραχύ όπως τα οστρακοειδή.
Τραχύ αυγό - φτερωτό όστρακο – μυστηριώδης επώαση.
Αυτό θα ήταν η αιτία που δημιουργήθηκε η λαϊκή παράδοση ότι η χήνα αυτή επωάζει τα όστρακα – από τα οποία όταν εκκολάπτονται βγαίνουν τα χηνάκια.
Ο ' Αγιος Εδμόνδος Κάμπιον, του οποίου τη βιογραφία συνέγραψε ο Evelyn Waugh, έγραψε στο βιβλίο του Ιστορία της Ιρλανδίας, ότι
“ χιλιάδες οστρακοειδή παρατηρούνται κατά μήκος των ακτών να κρέμονται από εγκαταλελειμμένα έμβολα πλοίων και από σαπισμένα μαδέρια [...] τα οποία εν συνεχεία απορροφώντας την έντονη ζεστασιά του Ήλιου γίνονται εστίες ρύπανσης των υδάτων. “
Η υποτιθέμενη επώαση των οστρακοειδών από τη χήνα έγινε η αιτία να υποστηρίζουν κάποιοι - όπως στο γρίφο του Χάνες Ταλιέσιν (6) – “ είναι άγνωστο αν το σώμα μου είναι από κρέας ή από ψάρι” - ότι η χήνα αυτή είναι ψάρι και όχι πουλί και επιτρέπεται η βρώση της από τους καλογέρους κατά τις νηστείες.
Οι αποικίες μάλιστα των οστρακοειδών σε ξύλα και κούτσουρα που ξέβραζε το νερό, δημιουργούσε την πεποίθηση ότι τα οστρακοειδή αυτά ήταν καρποί ενός δέντρου και όταν ωρίμαζαν άνοιγαν και έβγαιναν τα πουλιά, όπως φαίνεται και στην εικόνα.
Ο Σερ Τζον Μάντεβιλ (7) (14ος αιώνας) στο βιβλίο του Ταξίδια γράφει:
“ Τους είπα ότι μεγάλο θαύμα και για αυτούς και για μας ήταν αυτό των Πεταλίδων ( Bernakes) Γιατί τους είπα ότι στην πατρίδα μας υπάρχουν δέντρα που βγάζουν ένα καρπό που γίνεται πουλί που πετάει, και αυτά που πέφτουν στο νερό ζουν ενώ αυτά που πέφτουν στη γη πεθαίνουν και είναι καλή τροφή για τον άνθρωπο. “
Αυτό πάλι, ίσως έχει μακρινή σχέση με το ότι όντως, οι χήνες αυτές επωάζουν τα αυγά τους στα βράχια και μετά δεν κρατούν στη φωλιά τα μικρά τους αλλά τα κατακρημνίζουν και κάποια σκοτώνονται από την πτώση ενώ αυτά που πέφτουν στη θάλασσα επιβιώνουν.
Η αγριόχηνα λοιπόν, που μετανάστευσή της στο βορρά συνδέεται στο βρετανικό θρύλο με την αποδημία των ψυχών των καταραμένων ή των αβάπτιστων βρεφών στην κόλαση του Βορρά γίνεται μέντορας στο μυητικό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον με αφορμή το βιβλίο γεωγραφίας που παρήγγειλε ο υπουργός Παιδείας της Σουηδίας στην παιδαγωγό Σέλμα Λάγκερλεφ. Το ταξίδι με τις αγριόχηνες του Νιλς γίνεται περιήγηση πάνω από την πατρίδα του, όπου μάλιστα γίνεται μάρτυρας του χορού των γερανών στο Σκάνσεν.
Κλείνοντας λοιπόν αυτή την ανάρτηση την αφιερωμένη στη μνήμη του Σωκράτη Καψάσκη, του Ζακυνθίου λογίου που εισήγαγε μεταφράζοντας τον Τζόυς τον όρο “πεταλίδα χήνα”, θα ήθελα να αναφέρω την πνευματική μου οφειλή στο βιβλίο του “ Μοναχικοί μαυροντυμένοι περιπατητές της Κέρκυρας” (5), που με εισήγαγε στην ιστορία των πολιτικών αντιθέσεων και διαπλοκών και κυρίως του περιβάλλοντος γύρω από το Διονύσιο Σολωμό, που οδήγησαν τον άλλο Ζακύνθιο, τον Ανδρέα Κάλβο, απογοητευμένο και έχοντας χάσει τη θέση του στην Ιόνιο Ακαδημία να αυτοεξοριστεί στο Λινκολνσάιρ, συγγράφοντας εκκλησιαστικά κείμενα.
Περπατούσε στο δρομάκι της Τσερτς Λαίην, στο Λάουθ του Λιλκολνσάιρ σκυφτός με ένα μακρύ παλτό και ένα μαύρο σκούφο. Αν σήκωνε το κεφάλι ψηλά, δεν θα μπορούσε να διακρίνει το σχηματισμό από τις πεταλίδες χήνες που πετούσαν πάνω από τα Πανωτόπια κατά την αποδημία τους γιατί είχε μια πάθηση στα μάτια και δεν έβλεπε καλά.
Αυτές τις πεταλίδες χήνες είχε παρατηρήσει να εκκολάπτουν τα οστρακοειδή το τέκνο της Ουαλικής γης ο Γεράλδος της Καμβρίας που είχε και αυτός απογοητευμένος αποσυρθεί στο Λιλκολνσάιρ.
ΥΓ.1
Η νέα βελτιωμένη και διορθωμένη εκδοχή αυτού του post επωφελήθηκε εν μέρει, απο σχόλια της ειδικής των ειδικών και στη Βιολογία και στη Μετάφραση Αόρατης Μελάνης. Τα σχόλιά της περιέχουν και άλλες ουσιαστικές παρατηρήσεις.
ΥΓ2. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως την καλή φίλη Χρύσα Φραγκιαδάκη http://kakosbelas.blogspot.com για την υπόδειξη της αναφοράς με το πατρικό όνομα της Nora (Coyne) Barnacle
(http://www.irish-society.org/home/hedgemaster-archives-2/people/james-joyce)
(1) Latin Chronicles from the Eleventh to the Thirteenth centuries: Giraldus Cambrensis, from the Cambridge History of English and American Literature, Volume 1, 1907-21, στο http://www.bartleby.com/211/0917.html
(2) http://en.wikipedia.org/wiki/Barnacle_Goose
(3) http://en.wikipedia.org/wiki/Gooseneck_barnacle
(4) Τζέημς Τζόις, Οδυσσέας, Μετάφραση Σωκράτης Καψάσκης, εκδ. Κέδρος
(5) Σωκράτη Καψάσκη, Μοναχικοί μαυροντυμένοι περιπατητές της Κέρκυρας, Εκδόσεις Δάρδανος, τυπωθήτω
(6) Ρόμπερτ Γκρέηβς, Λευκή Θεά, Εκδ, Κάκτος
(7) http://bestiary.ca./beasts/beats1195.htm
(8) http://www.irish-society.org/home/hedgemaster-archives-2/people/james-joyce