Chile
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Chile is een Lound in dät suud-wäästelke Suud-Amerikoa, dät sik ap n smälle, loange Striepe twiske do Anden un ju Pazifik-Kuste loangs lukt. Die hoochste Bierich fon Chile is die Nevado Ojos del Salado, ju Haudstääd is Santiago de Chile un ju Präsidentinne fon ju Republik is sänt 2014 foar't twäide Moal Michelle Bachelet (Stound: Januoar 2018).
Uk dät polynesiske Paaske-Ailound (Rapa Nui), dät moor as 3500 Kilomeetere foar ju Kuste fon't chileniske Fäästlound lait, heert tou dän Stoat.
Noaberlounde
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- Peru in dät Noude,
- Bolivien in dät Noud-Aaste,
- Argentinien in dät Aaste
Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Indioanske Tied un spoanske Kolonisierenge
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Sowät trättienduusend Jiere foar Kristus roakeden do eerste Moanskene dät Rebät fon Chile.
Kuut eer do Spoaniere dät ärooberden un tou aan Deel fon hier Kolonioal-Riek moakeden, heerde dät een kuute Wiele tou dät Inka-Riek. In't Jier 1520 foont die portugiesiske Seefoarder Ferdinand Magellan wilst sin Fersäik, uum ju Äide tou sailjen, ju ätter him benaamde Magellansträite ju oun't suudelke Spit fon Chile lait.
Dät touken Moal, dät Europäere ätter Chile koomen, waas, as Diego de Almagro un sien Monskup in't Jier 1535 fon Peru uut ap Gouldsäike deer wai koomen, man jo wuuden fon do ienheemske Indioanere ferdrieuwen.
Ju eerste fääste Siedelenge fon Europäere ap dät Rebät fon Chile is ju Stääd Santiago de Chile, dät in 1541 fon Pedro de Valdivia gruunded wuuden is. Uk do Ienwoonere fon Santiago hieden loange Tied Fäindskup mäd do ienheemske Mapuche-Indioanere; in do eerste Jiere fon ju Stääd waas dät nit kloor, of ju heelden wäide kon. Man uumekierd hääbe uk do Siedlere do Indioanere deeltaaid, deelwiese sogoar tou Sklouen-Oarbaid twoangen, somäd waas dät neen Wunner.
Sänt 1542 waas Chile Bestounddeel fon't spoanske Vize-Köönichriek Peru.
Ju spoanske Kolonie hiede domoals läipe Probleme mäd fäindelke Indioanere, Äidbieuwjen un ängelske Piroaten.
Uunouhongegaids-Kriech
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]In ju Tied, as Spanien fon Napoleon sin Bruur Joseph Bonaparte regierd wuude, koom in Chile die Wonsk ätter Sälwenbestimmenge ap. Ap n 18. September 1810 wuude een Junta gruunded, ju wäil ju Tjoue tou dän ousätte Spoanske Köönich Ferdinand VII. ferkloorde, man as autonome Provinz fon Spanien. Düt Doatum fiert me in Chile as Begin fon ju Uunouhongegaid. Wät leeter ferkloorde Chile sien Ouloosenge fon Spanien un ju spoanske Kroune.
In 1814, as sik Spanien fon Napoleon looskamped hiede, wüülen jo in Chile wier ju Kontrolle roakje. Ap dän 1. Oktober 1814 begon ju Slacht fon Rancagua, ju eendede ap dän 2. Oktober, do köönichs-tjoue Troppen hääbe wunnen. Somäd hiede Spanien wier een Wiele loang ju Moacht uur Chile, man do Uunouhongegaids-Striedere wüülen sik deer nit mäd toufree reeke.
Ap dän 12. Februoar 1817 roate dät in Colina, noudelk fon Santiago, ju Slacht bie Chacabuco. Hier wonnen argentienske un chileenske Uunouhongegaids-Striedere unner ju Fierenge fon José de San Martín un Bernardo O’Higgins juun do köönichs-tjoue spoanske Troppen.
Chile ferkloorde ap dän sälgen Dai sien Uunouhongegaid. Die Wai ätter Santiago waas nu fräi un do Uunouhongegaids-Striedere kuuden twäin Deege leeter, ap dän 14. Februoar 1817, in ju Stääd ienluuke. Man eerste in't Foulgejier, in ju Slacht fon Maipú ap dän 5. April 1818, wuuden do köönichs-tjoue Troppen eendgultich sloain.
Chile as oainen Stoat
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]San Martín fertichtede ap dät Präsidenten-Amt, dät Bernardo O’Higgins uurnoom. Ju eerste Tied fon dän näien Stoat waas chaotisk.
Ap dän 17. April 1830 won Diego Portales Palazuelos in ju Slacht fon Lircay juun ju Regierenge un sätter hier ou. Deermäd begon ju Tied fon ju Autoritäre Republik, een System, dät bit tou dän Burgerkriech fon 1891 stabil blieuwe skuul. In düsse Tied wuude dät Skoul-System ienfierd un dät Kultuur-Lieuwend in ju Haudstääd Santiago hiede een Blöitetied.
In dän Salpäiterkriech fon 1879 bit 1884 tou besätte Chile ju Atacama-Wöiste, ju bit tou düsse Tied tou do Noaberlounde Peru un Bolivien heerde, buppedät uk noch Deele fon ju peruoanske Pazifik-Kuste un ju peruoanske Haudstääd Lima. Deerbie ferloos Bolivien bit däälich sin Tougong tou'n Pazifik, un uk Peru moaste Lound oun Chile oureeke. In do ärooberde Rebätte wuuden leeter groote Kooper-Foarkuumen fuunen. Uk Chuquicamata, die grootste Kooper-Deegebau fon ju Waareld, lait in düt Rebät.
In't Jier 1891 roate dät aan Twist twiske dät Parlemänt un ju Marine ap een Siede un dät Präsident José Manuel Balmeceda ap ju uur Siede. Ap dän 16. Januoar fon dät Jier begon aan Burgerkriech. Balmaceda ferloos two groote Slachten un noom sik ap dän 18. September 1891 dät Lieuwend, wiermäd die Burgerkriech foarbie waas.
Uk in dät twintichste Jierhunnert roate neen ounhooldende Raue in dät Lound: Präsident Arturo Alessandri Palma die in Chile een Sosjoal-Ferseekerenge ienfierd hiede, wuude 1924 truch aan Militär-Putsch ousät, man ätter ju Ienfierenge fon een näie Ferfoatenge koom hie ap dän 20. Meerte 1925 wier oun ju Moacht. Man sin Ienfloud wuude truch Carlos Ibáñez del Campo besnieden, die Sympathien foar do Putschisten hiede. Hie broachte as Minister do uur Ministere tou't outreeden un hiede as eensigen Minister fuul Moacht. In'e Foulge broachte dän Präsident deertou, outoutreeden, ätters waas dan noch kuut uurs aan Präsident, man die wüül uk nit Ibáñez sien Marionette weese. Noch in't Jier 1927 waas Ibáñez dan sälwen Präsident, eerste bit 1931, un ätters noch insen fon 1952 bit 1958. Hie bruukte deelwiese diktoatooriske Methoden.
Unner ju Präsidentskup fon Salvador Allende twiske 1970 un 1973 wuude fuul foar do äärmere Ljuude däin. Dät waas die Fersäik, mäd demokroatiske Middele een sosjoalistiske Sälskup in Chile ientoufieren.
Man ap dän 11. September 1973 moakede dät Militär unner Augusto Pinochet aan Putsch. Jo blokkierden do Sträiten un Kommunikatsjoons-Weege fon Santiago ätter Viña del Mar un Valparaíso. Mäd Kamp-Fljoogere bumbardierden do in do äddere Mäiden-Uuren dän Präsidenten-Palast "La Moneda". Ju Klok two ättermiddeeges begon ju Armee mäd ju Stoarmenge fon dän Palast. Ätter een kuute Skjooteräi oardende die Präsident Allende ju Kapitulatsjoon oun, bloot hie sälwen bleeuw in dän "Soal fon ju Uunouhongegaid" un noom sik junner dät Lieuwend.
Dät waas die Begin fon een soogentienjierige brutoale Diktoatuur in Chile. Ju duurde bit tou dän 11. Meerte 1990, as Patricio Aylwin ju Präsidentskup fon Augusto Pinochet uurnoom un dät Lound wier demokroatisk wuude.
Däälich jält Chile as een Swällen-Lound in't buppere Middelfäild, man daach as dät bääst-äntwikkelde Lound fon Latien-Amerikoa.
Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- Düssen Artikkel berauet foar groote Deele ap ju düütsksproakige Wikipedia.