Chili

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Chili (Spaons: Chile), officieel de Rippubliek vaan Chili (República de Chile) is e land in Zuid-Amerika. 't Grens aon Argentinië, Bolivia en Peru. 't Land besteit oet continentaal Chili wat ligk ingeklemp tösse de Pacifische Oceaan en 't Andesgebergde, de Juan Fernández-arsjipel, de Desventuradaseilande en 't Polynesische Rapa Nui (ouch waal Paoseiland geneump). Ouch maak 't land aonspraok op 'n deil vaan Antarctica ('t betreffende stuk weurt ouch opgeeis door Argentinië). Vaanwege dees aonspraok steit d'n obelisk dee 't geografisch middelpunt vaan Chili weergeef ouch in 't zuie, bij de stad Punta Arenas (kortbij Vuurland).

Chili woort zoe'n 10.000 jaor geleie veur 't iers gekoloniseerd. De oersprunkeleke bewoeners vaan Chili zien de Mapuche. Excursies vaan 't Incariek (vaan de Quechua-Indiaone) waore neet succesvol: zij woorte ind vieftienden iew door de oongeorganiseerde en väöl primitiever Mapuche verslage in de Slaag bij de Maule. Kort daonao bezeukde de ierste Europeane 't land: de expeditie vaan Magelhaes vaarde in 1520 door wat nao häöre kaptein de Straot vaan Magellaan hèt. Vaanaof 1540 begós de kolonisatie vaan Chili, es bij-activiteit vaan 't vereuvere vaan 't Incariek in 't modern Peru, oonder Pedro de Valdivia ('ne luitenant vaan Francisco de Pizarro), dee in 1941 Santiago de Chile stiechde. Boe de naom Chile/Chili vaandan kump is neet dudelek. Volges 'nen achtienden-iewse chroniqueur kump de naom oet 't Quechua, boe-in 't de naom waor vaan 't Aconcaguadaal (nao 't plaotselek stamhoof Tili). Aander verklaoringe zien 't Mapuche chilli 'boe 't land ophèlt' en 't Aymara tchilli 'snie' ('t land ligk gans in 't Andesgebergde).

De kolonisatie vaan 't land verleep lankzaam en stroef: de bevolking kaom mie es eine kier in opstand. Bij 'nen opstand vaan 1553 woort Valdivia vermaord. Bij dao-opvolgende opstande woort 't kolonisatiegebeed vaan de Spanjole ummer kleinder. In 1683 sjafde de Spaonse kroen oetindelek de slaovernij in de kolonië aof. Neve vaan de inheimse volker laog 't land ouch oonder vuur vaan pirate en Ingelse (zoe veel Sir Francis Drake in 1578 de kolonie aon). Door dit alles waor Chili de mies gemilitariseerde vaan alle Spaonse kolonië. Tege 't ind vaan de achtienden iew heel me veur 't iers 'ne census. Op dat momint waor oongeveer dreikwaart vaan de bevolking al Europees.

Geveules vaan nationalisme en oonaofhenkelekheidszin woorte, wie in gans Zuid-Amerika, gewek door de Franse bezètting vaan Spaanje vaanaof 1808. Wat begós es verzèt tege de Franse en veur de aofgezatte keuning, leep al gaw oet op 'n wins vaan complete oonaofhenkelekheid. Dit woort oetindelek bereik in 1818 oonder Bernardo O'Higgins, dee ouch d'n ierste president woort. 't Nui bewind leet de aw machsstructure intak: de elite vaan blaanke groetgroondbezitters bleef de groetsten invlood hawwe. In de twiede hèlf vaan de negentienden iew woort nog eine kier oorlog geveurd tege de Mapuche, die noe ouch in 't zuie woorte oonderworpe. In 1879 kaom 't tot oorlog mèt Bolivia, boebij dit land zien kösprovincies aon Chili verloor. Door de vereuvering vaan de Indiaanse en Boliviaanse gebeie woort 't land nog laankgerekder es tot 't al waor. De verdeiling vaan Vuurland mèt Argentinië woort in 1881 geregeld. In 1891 weujde in 't land 'ne börgeroorlog, dee 't parlemint mier mach gaof en tot de democratie leide.

De verhajding tösse de boveklasse en de midde- en oonderklasse bleef evels oongemekelek. In de jaore twinteg koos me 'ne progressieve president, Arturo Alessandri Palma, dee evels sterk door 't rechs congres woort tegegewèrk. In 1924 deeg generaol Luís Altamirano 'ne staotsgreep; 't land zouw tot 1932 militair weure geregeerd. Dit waor vrij gewoen in Zuid-Amerika, meh e novum veur Chili. Wie in 1932 generaol Carlos Ibáñez del Campo verkezinge oetsjreef kaom de volgende twinteg jaor de Radicaol Partij, feitelek 'n partij veur de middeklasse, twinteg jaor laank aon de mach. In 1952 woort Ibáñez del Campo nog ins democratisch gekoze. 't Land bleef in deen tied sterk gepolariseerd; de oonderklasse verlinksde ummer mier. Dit culmineerde in 1970 in de verkezing vaan Salvador Allende, dee de historie ingegaange is es d'n einege gekoze communistische president. Zie bewind waor väöls te radicaol veur de rieke, wat in de jaore dao-op 'n groete kapitaolvlöch en 't vertrèk vaan boetelandse investeerders teweegbrach. Ouch de inflatie leep ummer hoeger op, tot in 1973 spraoke waor vaan hyperinflatie. Door dit alles begós de rechsen Amerikaanse president Nixon actief poginge te doen um de regering vaan Allende te destabilisere. Ouch de Chileense bevolking kierde ziech vaan häöm aof: zoe kaome dao algemein stakinge boe-aon ouch de koompele in de koperkojle mètdege.

Op 11 september 1973 voont de staotsgreep plaots oonder generaol Augusto Pinochet. Allende had daobij volges de officieel beriechte zelfmaord gepleeg (dit blijf tot d'n daag vaan vaandaog umstreje). De militair dictatuur vaan Pinochet oontaardde al gaw in e sjrikbewind, mèt concentratiekampe veur politieke tegestanders en väöl politieke maorde. Nao 1980 leet de junta häöre greep op 't land get los, tot in 1988 in vrij verkezinge Pinochet woort eweggestump. In de jaore negeteg bleef de maan actief in de politiek en 't leger, tot heer in 1998 iers in 't boeteland, daonao (vaanaof 2004) in Chili zelf woort berech veur misdaode tege de minsheid. Vaanaof 2000 kaom links weer aon de mach. In 2010 woort Chili getroffe door 'n zwoer eerdbeving.

De officieel taol vaan Chili is Spaons, in Chili ouch wel Castellano (Castiliaons) geneump. De variant vaan dees taol dee in Chili gebruuk weurt neump me Chileens Spaons. Neve dees officieel taol spreke 'n aontal "nui" (geëmigreerd tiedens en nao de Spaonse verovering vaan Zuid-Amerika) Chilene ouch de taol vaan hun veurawwers, beveurbeeld Duits of Italiaans.

Väöl inheimse Chilene spreke neve Spaons de taol vaan hun etnische gróp, beveurbeeld Aymara, Mapuche en Quechua.

• Ingelse Wikipedia
• Nederlandse Wikipedia